Өзбек және қазақ сыныптарында ана тілі оқулықтарының салыстырмалы сипаты
ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОРТА АРНАУЛЫ БІЛІМ БЕРУ УӘЗІРЛІГІ
НИЗАМИ АТЫНДАҒЫ
ТАШКЕНТ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
МАГИСТРАТУРА БӨЛІМІ
Қолжазба құқықында
УДК 372.22
ҒАНИБАЕВА БАЙЯН ШАРИПБАЙ ҚЫЗЫНЫҢ
"БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА ЛЕКСИКАҒА ТИІСТІ (ОМОНИМИЯ) ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ" тақырыбында
Магистрлік дәрежесін алу үшін жазылған
ДИССЕРТАЦИЯСЫ
Мамандығы: 5A111701 Тәрбие теориясы мен әдістемесі
(бастауыш білім беру)
" Қорғауға рұқсат берілді"
Магистратура бөлім бастығы
________Ч.М.Курбанов
2021-жыл __________
"Бастауыш тәлім пәндері" кафедрасы меңгерушісі п.ф.д., профессор ________ А.А. Халиков
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к.,
доцент ________ Д.Т.Айтбаев
Ташкент - 2021
ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОРТА АРНАУЛЫ БІЛІМ БЕРУ УӘЗІРЛІГІ
НИЗАМИ АТЫНДАҒЫ
ТАШКЕНТ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
5A111701 Тәрбие теориясы мен әдістемесі
(бастауыш білім беру)
Ғанибаева Байян Шарипбай қызының
"Бастауыш сынып оқушыларында лексикаға тиісті (омонимия) құзыреттілікті қалыптастыру технологиясы" тақырыбында
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТAЦИЯСЫ АННОТAЦИЯСЫ
Магистрлік дессертациясының мақсаты ‒ өзбек және қазақ бастауыш сынып (Ана тілі) сабақтарында берілген теориялық мәліметтерді оқушыларға сөздік көмегімен оқыту арқылы олардың ана тілі ғылымына деген қызығу-шылығын арттыру.
Зерттеу нысаны: өзбек және қазақ сыныптар мысалында омоним сөздерді салыстыру.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бастауыш сынып оқушыларында лексикаға тиісті (омонимия) құзыреттілікті қалыптастыру технологиясын (өзбек және қазақ тілі мысалында) қарастырып шығу және оқушылардың тақырыпқа байланысты білімдеріні дамыту, өзбек және қазақ тілі лексикасының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазақ тілінде оқытатын бастауыш сынып оқушыларына өзбек тілінде оқу материалын қолдану, омоним тақырыбын өзбек тілі оқулығының бағдарламасына ендіру.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу соңында жасалған тұжырымдар, әзірленген әдістемелік ұсыныстар, ұсынылған идеялар болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу процесінде, жаңа буын оқулықтарын жасау кезінде қолдануы мүмкін.
MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI ANNOTASIYASI
Tadqiqotning maqsadi: "Boshlang`ich sinf o`quvchilarida leksikaga oid (omonimiya) kompetensiyalarni shakllantirish texnologiyasi (o`zbek va qozoq tillari misolida)"
Tadqiqotning maqsadi: O'zbek va qozoq maktablari boshlang'ich sinf o'quvchilariga (Ona tili) darslarda berilgan nazariy ma'lumotlarni lug'at yordamida o'rgatish orqali o'quvchilarning ona tili faniga bo'lgan qiziqishini oshirish.
Tadqiqot obyekti: о`zbek va qozoq sinflari misolida shakldosh sozlarning qiyosi tahlili.
Tadqiqot predmeti: Boshlang'ich sinf o'quvchilarining so'z boyligini (omonimiya), kompetensiyalarini shakllantirish texnologiyasini ko'rib chiqish (o'zbek va qozoq tillari misolida).
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: qozoq tilida dars beradigan boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun o'zbek tilidagi o'quv materiallaridan foydalanish, omonim mavzusini o'zbek tili darsligining o'quv dasturiga kiritish.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot yakunida chiqarilgan xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar, taklif qilingan g'oyalardan kelajakdagi boshlang'ich sinf o'qituvchilari o'quv jarayonida foydalanishi mumkin, yangi avlod darsliklarini yaratishda ham foydalanish tavsiya etiladi.
ANNOTATION OF MASTER'S DISSERTATION
On the topic: Technology of formation of lexical (homonymous) competencies in primary school students (on the example of Uzbek and Kazakh languages).
The aim of the research: To increase students' interest in the subject of mother tongue by teaching the theoretical information given in the lessons to primary school students (mother tongue) in Uzbek and Kazakh schools with the help of a dictionary.
The object of the research: Comparative analysis of homonymous words on the example of Uzbek and Kazakh classes.
The subject of the research: Consideration of the technology of formation of vocabulary (homonymy), competencies of primary school pupils (on the example of Uzbek and Kazakh languages).
The scientific novelty of the research: use of Uzbek language teaching materials for primary school pupils teaching in Kazakh language, inclusion of the topic of homonym in the curriculum of Uzbek language book.
Implementation of the research results: The findings of the study, the developed methodological recommendations, the proposed ideas can be used by future primary school teachers in the teaching process, it is recommended to use in the creation of new generation books
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта, біздің еліміз дамудың жаңа кезеңінен аяқ басқан кезде, 2017-2021 жылдардағы Өзбекстан Республикасын дамудың бес негізгі бағыты бойынша іс-қимыл стратегиялары негізінде барлық бағыттарда ауқымды өзгерістер амалға асырылып келеді. Бұл реформаның жетістігі ғылым мен білімнің дамуымен және біздің жаһандық бәсекеге қабілеттілігімізбен тығыз байланысты... ‒ деген болатын Өзбекстан Республикасы президенті Ш.Мирзияев.
Тіл негізгі қарым-қатынас құралы болып, адамзатқа берілген ұлы бақыт, рухани құндылық, ата‒бабаларымыздың мұрасы есептелінеді. Өзбекстан Республикасының "Мемлекеттік тіл туралы" заңында "Тіл ұлттың үлкен байлығы және баға жетпес мұрасы" деп бағалануы да бекер емес, әрине. Ғасырлар бойы дамытылып, байытылған тіл ‒интеллектуалды дамуымыздың басты шешуші факторы. Ана тіліміздің қалыптасуы көне дәуірлерге барып тақалуы бәрімізге белгілі. Өзбек тілінің даму тарихы 3 кезеңге бөлінеді. Бұлар, ежелгі түркі, ежелгі өзбек және заманауи өзбек тілі кезеңдері.
Ежелгі түркі тілі кезеңі V-XI ғасырларды өз ішіне алады. Түріктер Сырдария, Әмудария және Зарафшан жағалауларын иелеп қоныстайды. Байланыс құралы түркі тілі болып, кейіншелік көптеген Азия тілдеріне негіз салады. Қазіргі күнде ежелгі түркі жазуының тек сол кезеңге тиісті көне ескерткіштерде ғана кездестіруге болады. Ежелгі өзбек тілі XI-XIX ғасырларды өз ішіне алады. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі бұл ‒ өзбек тілінің көрші тілдер әсерінен қалыптасуы болып есептеледі. Әдеби тіл пайда болды. Әрине мұның негізін қалаушы Алишер Науаи болып есептелінеді. Әдеби тіл XIX ғасырдың соңына дейін, яғни заманауи өзбек тілінің қалыптасуына дейін згеріссіз қолданыста болды. XX ғасырда Фарғана диалектісіне негізделген заманауи өзбек тілі қалыптасты. Өзбек ұлттық тілі құрамында үш диалект: қарлұқ, қыпшақ, оғыз диалектісі бар екендігі бәрімізге белгілі. Бұлардан қарлұқ диалектісі Фарғана ‒ Ташкент диалектісінің негізін қалады. Ғалымдардың пікірінше, Ташкент диалектісі фонетикалық тұрғыдан, Фарғана диалектісі морфологикалық тұрғыдан әдеби тілге негіз салған. Ана тілінің грамматика-сыны толықтай құрастыруда лексикологияның орны ерекше екендігі бәрімізге белгілі. Ана тілінің грамматикасын бастауыш сыныптарға да үйрету қазіргі кезде шұғыл мәселелердің бірі болып келеді. Мен өз диссертациямда (кішігірім ғылыми жұмыс) лексикология бөлімін (омонимия) бастауыш сыныптарда оқыту әдістемелерін зерттедім.
Өзбекстан өз егемендігін (тәуелсіздігін) қолға алғанына не бары 29 жыл болғанына қарамай көптеген салаларда жоғары жетістіктерге қол жеткізді. Солардың бірі ғылым саласы болып табылады. Дегенмен ғылыммен шұғылданатын ғалымдардың білімдерін дамыту және кемелдендіру мақсатында түрлі заңдар мен қаулылар қабылданды. Талантты оқушылардың қабілеттерін жастайыннан анықтап, дарындарын дамыту мақсатында бастауыш сыныптың оқыту стиліне көбірек көңіл бөлінді. 2014-жылдың "Дені сау бала жылы" деп аталуы да сөзіміздің дәлелі. "Дені сау бала" мемлекеттік бағдарламасының 71-тарауында: Бастауыш білім беру сапасы жөніндегі іс-шараларды іске асыру, оның ішінде: 1-4 сыныптар үшін осы жастағы балалардың психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оқу бағдарламалары мен оқулықтарға сыни шолу оқу процесінің негізі болды.
Бастауыш сынып оқушыларының жоғары сыныптағы пәндерді терең үйренуі фундаментал білімдерге негізделеді, әрине, мұнда ана тілінің орны ерекше.
Өзбекстан Президенті Ш. Мирзияв өзбек тілінің мемлекеттік тіл болып қабылданғанының 30 жылдығына арналған кешінде, өзбек тілін сонымен қатар Өзбекстанда жасайтын әр бір ұлттың ана тілін терең үйретілуі өте маңызды мәселелердің бірі екендігін айтып өтті.
Бүгінгі күнде Өзбекстандағы тәлім-тәрбие орталықтары және бұқаралық ақпарат құралдары өзбек тілімен бірге қарақалпақ, орыс, қазақ, қырғыз, тәжік, түркмен тілдерінде де жүргізіледі.
Әр бір ұлттық тілдің грамматикасы көп ғасырлар бойында қалыптасып келгендігін жоғарыда айтып өткен едік. Түркі халықтар тілдерінің ұқсас жақтарымен бір қатарда, олардың өзіндік ерекшеліктері барлығы да сыр емес. Егер біз екі көрші мемлекеттер Өзбекстан және Қазақстанның грамматикасын салыстырып көрсек те мұның куәсі боламыз. Мысалға, фонетика бөліміндегі бір ғана әріптер санындағы (өзбек тілінде 29, қазақ тілінде 42) айырмашылық-ты, грамматикадағы сөз таптарының санын (өзбек тілінде 6, қазақ тілінде 9) тағы да лексикология бөліміндегі өзара айырмашылықтарды қарастырып көру-ге болады. Тілдердегі ұқсас жақтармен бір қатарда ерекшеліктерін үйрену, тілдің дамып отыруына құнарлы үлес қосады.
Тіл қоғамда қарым-қатынас жасаудың басты құралы. Қарым-қатынас жасағанда біз міндетті түрде сөздерден пайдаланамыз. Сөздерді зерттейтін салалардың бірі ‒ лексикология. Лексикология бөліміне екі тілдеде (өзбек, қазақ) бір түрлі анықтама келтірілген. Лексикология ‒ тілдегі сөздердің құра-мын (лексикасын) зерттейтін сала. Сонымен бірге лексикологияда сөздердің лексикалық-семантикалық топтары үйренілуі бәрімізге белгілі. Сөздердің лексикалық-семантикалық топтарына омонимдер, омофондар, паронимдер, синонимдер және антонимдер кiредi.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бастауыш сынып оқушыларында лексикаға тиісті (омонимия) құзыреттілікті қалыптастыру технологиясын (өзбек және қазақ тілі мысалында) қарастырып шығу және оқушылардың тақырыпқа байланысты білімдеріні дамыту, өзбек және қазақ тілі лексикасы-ның ерекшелік терін анықтау.
Магистрлік дессертациясының мақсаты ‒ өзбек және қазақ бастауыш сынып (Ана тілі) сабақтарында берілген теориялық мәліметтерді оқушыларға сөздік көмегімен оқыту арқылы олардың ана тілі ғылымына деген қызығу-шылығын арттыру.
Магистрлік диссертациясының негізгі міндеті ‒ өзбек және қазақ бастауыш мектебінің Ана тілі оқулықтарында келтірілген теориялық мәліметтерді салыстыру. Сәйкесінше, ғылыми-зерттеу жұмыстарын қамту кезінде келесі міндеттерді орындау қажет:
* зерттеу әдебиеттеріне шолу жасау арқылы тақырып бойынша жалпы теориялық ақпарат беру;
* қазіргі педагогикалық және ақпараттық технологиялардың негізде-рін оқып үйрену;
* өзбек және қазақ бастауыш мектеп оқулықтарында берілген теориялық ақпаратты өзара байланысын анықтау.
Зерттеу нысаны: өзбек және қазақ сыныптардың мысалында омоним сөздерді салыстыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазақ тілінде оқытатын бастауыш сынып оқушыларына өзбек тілінде оқу материалын қолдану, омоним тақырыбын өзбек тілі оқулығының бағдарламасына ендіру.
Ғылыми жұмыстың үйренілгендік дәрежесі:
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу соңында жасалған тұжырымдар, әзірленген әдістемелік ұсыныстар, ұсынылған идеялар болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу процесінде, жаңа буын оқулықтарын жасау кезінде қолдануы мүмкін.
Жұмыстың мемлекеттік бағдарламаларына немесе ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспарларына сәйкестігі. Зерттеу Низами атындағы Ташкент мемлекеттік педагогика университеті, Бастауыш тәлім пәндері кафедрасының ғылыми зерттеу нысанының құрамдас бөлімі сыпатында енген. Тақырып Низами атындағы Ташкент мемлекеттік педагогика университетінің 2020-жылындағы Ғылыми кеңесінің жиналысында талқыланып (-санды хаттамасы) бекітілген.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер. Зерттеу жұмысының жоспары жасалынған. Тақырыпқа сай ғылыми әдебиеттерді ақпараттық ресурс орталықтарынан жиналып, пайдаланылды. Дереккөздер мен тиісті әдебиеттер анықталды. Жиналған дереккөздерді туркологиялық жақтан салыстырмалы түрде талқысы амалға асырылды. Оларды тақырыптық және мерзімдік жақтан бір жүйеге келтірілді. Тақырып бойынша ізденістерді конференция материалдарында тезис және мақала ретінде баспадан шығарылды. Магистрлік диссертациясын толық түрде зерттеу жұмысы талабы бойынша қалыпқа келтірілді және қорғауға дайындалды.
Зерттеу жұмысының көлемдік жүйесі: Жұмыс кіріспе, үш тарау, жалпы қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, 88 беттен құралған.
БІРІНШІ ТАРАУ
І. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА ЛЕКСИКАҒА ТИІСТІ (ОМОНИМИЯ) ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ (ӨЗБЕК ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІ НЕГІЗІНДЕ) ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
І.1. Өзбек және қазақ тілі лексикасының өзіндік ерекшеліктері
Біздің өмірімізде, күнделікті қарым-қатынас жасауымызда сөздердің орны өте-мөте маңызды. Себебі толық пікірге ие болған сөйлем түзу үшін бізге сөз және сөз тіркесі қажет болады. Лингвистикамыздың екі бөлімінде сөздер қарастырылады. Яғни:
1. Лексикологияда
2. Грамматикада
Лексикология сөзді және сөздік құрамды зерттейтін сала. Сөз лексиколо-гияда лексикалық единица ретінде қарастырылады. Лексикалық единицалардың (сөздердің) жиынтығынан тілдің сөздік құрамы (лексикасы) құралады. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер қаншама көп және алуан түрлі болғанмен, олар бір-бірімен байланысты, өз ара шарттас элементтердің жүйесі ретінде өмір сүреді және дамиды. Осыған орай, лексикологияда тілдің сөздік құрамы лексикалық жүйе ретінде құралады да, сөз тілдің лексикалық жүйесінің элементі ретінде қаралады. Қазақ тілі лексикологиясы қазақ тілінің негізгі сөздік қоры мен сөздік құрамын, оның дамып, баю жолдарын, фразеологияны, олардың түрлерін зерттейді.
Ал грамматиканың морфология саласында да сөздің морфологиялық құрылымы туралы мәселе қарастырылады. Әр түрлі тілдегі сөздердің морфологиялық құрылымын, құрылымдық элементтердің (морфемалардың) табиғатын, қызметі мен өз ара байланысу және тіркесу сипатын зерттеп шешу тілдердің морфологиялық типтерін айқындау үшін және олардың грамматикаларын ғылыми тұрғыдан дұрыс негізде жасау үшін өте қажет.
Сөз тілдің лексикалық жүйесінің бірлігі ретінде қарастырылғанда, біріншіден, лексикалық мағынасы, мағыналық құрылымы, жағынан, екіншіден, шығу тегі жағынан, үшіншіден, қолданылу аясы мен шеңбері жағынан, төртіншіден, экспрессивті-стильдік сипаты жағынан қарастырылады. Ал сөз тілдің грамматикалық единицасы ретінде грамматикада қарастырылғанда, біріншіден, оның (сөздің) бойында лексикалық мағына мен бірнеше граммати-калық мағынаның ұштасып келуі жағынан, екіншіден, морфологиялық құрылымы мен құрылымдық элементтері жағынан, үшіншіден, формалары жағынан, төртіншіден, лексика-грамматикалық топтарға (сөз табына) қатысы жағынан, бесіншіден, сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылуына қатысы және олардағы қызметі жағынан қарастырылады.
Грамматикалық единица ретінде қаралатын сөздің басқа барлық едини-цалардың ішінде алатын орны да, атқаратын қызметі де айрықша. Саналуан грамматикалық құбылыстар сөзден тарайды және сөзге келіп тірелмейтін, сөздің қатысы болмайтын бірде-бір грамматикалық единица жоқ десе де болады. Сөз біріншіден, грамматикалық жүйенің ішінде морфемамен бірлікте болып, бұл единицалар (cөз бен морфема) бір-бірімен өз ара тығыз байланысқа, қарым-қатынасқа түскен күйінде грамматикалық құрылыстың морфологиялық саласын құраса, екіншіден, сөз тіркесі және сөйлеммен өз ара қарым-қатынасқа, тығыз байланысқа түсіп, олармен бірге грамматикалық құрылыстың синтаксис-тік саласын құрайды.
Cөз тіліміздің негізгі единицасы екені бәрімізге мәлім. Ал тіліміздің дамуы көне замандарға барып тақалады. Қазақ халық болмай тұрған кезде, XV ғасырға дейiн, одан кейiн де, түрiк халықтарына ортақ бiраз әдебиет және әдеби тiл болған, бiрақ оған қазақ ру тайпалары тiлдерiнiң қатысы қанша екенiн айыру үшiн зерттеулер әлi толық жүргiзiлген жоқ.
Cөздер үнемі жаңарып, дамып отырады. Жалпы алғанда тілдің дамуын және қалыптасуын тіл тарихы зерттейді. Қазақ тілі тарихы - қазақ тілін зерттей-тін ғылым саласы.
Елдiң елдiгiн көрсетiп, мемлекеттiң мерейiн өсiретiн, халықты мұратына жеткiзiп, қажеттiлiгiн қанағаттандыратын - жан-жақты жетiлген, парасаты мен пайымы мол, асқақ рухты, туған елi мен Отанын сүйетiн ұлтжанды әрi үйлесiмдi дамыған азамат тәрбиелеу заман талабы.
Мұндай азаматты тәрбиелеуге жетудiң кепiлi - заман талабына сай, таным қажеттiлiгiн қанағаттандыратын, елiмiздiң ұлттық идеологиясы негiзiне сәйкес келетiн, жоғары сапалы әрi ыңғайлы оқу қолданбаларын шығару.
Бүгiнгi күнi жалпы халық қолданып жүрген қазақ әдеби тiлiнiң лексикалық жүйесiн ғылыми теориялық негiзде танытуды мiндет етедi. Қазiргi қазақ тiлi лексикология саласы - сөздiк құрам және оның баю жолдары, сөз мағыналарының түрлерi мен лексика-семантикалық топтарын толық қамтиды.
Сөздiк қор мен сөздiк құрамның ерекшелiгi, олардың әрбiр адам үшiн маңызын ескере отырып, талапкерлерге де өз сөздiк қорларын байыту жолдары жайлы мәлiмет берiледi. Бұл салада қазақ тiл бiлiмi мамандары елеулi еңбектер жасаған. Жалпы тiл бiлiмiнiң мамандарынан Т.Қордабаев, К.Аханов және Ә.Хасеновтер қазақ тiлi лексикасын әрi туыс болған, әрi туыс емес тiлдердiң лексикасымен салыстыра зерттеген болса, Ә.Болғанбаев, Ғ.Мұсабаев, I.Кеңесбаев, С.Мырзабеков сияқты ғалымдар өз еңбектерiнде қазақ тiлiнiң негiзгi салаларынан бiрi болған лексика жайлы ой-пiкiрлерiн көрсетiп өткен, жоғары оқу орындарының филология факультеттерiне арнап бiрнеше оқулық, көмекшi құралдар да дайындаған.
Әрбiр ұлт тiлiнiң сөздiк құрамы, лексикасы лингвистикалық және экстра-лингвистикалық факторларға қарап дамиды. Тiлге байланысты болмаған, қоғам өркениет, пән, техника, мәдениетпен байланысты даму экстралингвистикалық факторлар болып есептеледi. Тiлдiң өзiнде болатын өзгерiстер, яғни түрлi тәсiлдердегi сөз жасалуы (сөздердiң мағынасының кеңеюiнен жаңа мағынаға ие болуы) сөздiктердi сөздiктер құрамды байытушы лингвистикалық факторлар болып саналады.
Біз халқымыздың тағдыры, болашағы туралы ойлағанда, ең алдымен, ұлтымыздың төл қасиеттерін, әсем дәстүрлерімізді, ерекше өнеріміз бен әдебиетімізді, ана тілімізді сақтауымыз керек - демекші, шындығында, болашақтағы егеменді еліміздің өркендеуі, өсіп келе жатқан жас ұрпақтың білімі, дүниетанымы және еңбексүйгіштігімен салауатты пікіріне тығыз байла-нысты екендігі бәрімізге белгілі. Жастарға құнарлы да сапалы білім беру қазіргі таңда ең күрделі мәселе болып табылады. Ана тілі мен әдебиеті руханият-тылықты дамытуға, адамилық қасиеттер мен дүниетанымды қалыптастыруға ықпал етеді. Оның заңдылықтарын бұзбай, оның грамматикалық ережелерін сақтасақ, ана тіліміз өсіп, өркендеп дамып отырады. Біздің ана тіліміздің қазіргі қалпында қалыптасуы үшін көп уақыт қажет болды.
Түркі тілдері де бірнеше түрге бөлінеді. Көршілес екі мемлекеттік тіл өзбек-қарлұқ және қазақ-қыпшақ тобына жатады. Түркі тілдерінің даму және қалыптасу кезеңдері бұрыннан зерттелген. Сондықтан әр түрлі ұйымдар мен кеңестер бар екенін бәріміз білеміз. Атап айтқанда, 2012 жылдың 23 тамызында Қырғызстандағы Саммиттердің бірінде Әзірбайжан, Қырғызстан, Қазақстан және Түркияның Түркітілдес мемлекеттерінің ынтымақтастық кеңесі құрылды. 2014 жылдың 24 тамызында Кеңес халықаралық атаққа ие болды. Кеңесті құру идеясын көрші, бауырлас елдің алғашқы Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көтерді. Өзбекстан ресми түрде 2019 жылдың 14 қыркүйегінде кеңестің мүшесі болды.
Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесінің (International Turkish Academy) басты мақсаты - түркі әлемінің тарихын, тілін, әдебиеті мен мәдениетін үйреніп, түркі халықтарының әлем дамуындағы орны және қосқан үлесін түпнұсқа деректерге сүйене отырып, түркі әлемі бойынша зерттеулерді үйлестірудің бірегей орталығына айналу.
Ежелгі дәуірден бастап ғылым, әсіресе, ана тілі ұлы Тұран жерінде дамыды. Атап айтқанда, осы тілде жазылған Жүсіп Хос Хаджибтің, Алишер Науаидың, Захириддин Мұхаммед Бабырдың шығармалары қазіргі өзбек тіліне негіз болды. Осы тілде жазылған туындылар маңыздылығымен баршаны таң қалдырады.
Өзбекстан Республикасы Президенті Ш.Мирзияевтің "Түркі тілдерінің үлкен отбасына жататын өзбек тілінің тарихы халқымыздың ғасырлар бойы өткен тарихымен, олардың армандарымен, тілектерімен, жеңістерімен тығыз байланысты" - дегені бекер емес, әрине.
Біздің тұңғыш Президентіміз И.А.Каримовтың ең баға жетпес байлық - интеллектуалды әлеует екенін айта отырып, - біз өзіміздің мақсатымызға ақылды, жоғары мәдениетті адамдарды тәрбиелегенде ғана жете аламыз, сол арқылы еліміз өркендеп, дами алады, елдің дамуы үшін интеллектуалды әлеует қаншалықты маңызды ресурс екенін әрдайым атап өткен.
Қазіргі күрделі жаһандану жағдайында руханияттылықтың өзекті мәселе-леріне, халқымыздың руханилығын сақтау мен насихаттауға, әсіресе жас ұрпақ-тың жүрегі мен санасын түрлі зиянды идеялар мен идеологиялардан қорғауға ерекше назар аударылуда. Жоғары руханият - жеңілмейтін күш кітабында өте маңызды және шешуші мәселелер көтерілген. Тұңғыш президентіміздің еңбектері де білімге үлкен мән бергені анық, мұны біз жоғарыдағы мысалдан да байқауымызға болады. Жоғары руханятты жеңілмейтін күш деп бекер айтпайды, себебі рухани бай адамды ешкім жеңе алмайды. Біз жастар осындай жағдайларды, мүмкіндіктерді даму барысынды пайдалана білуіміз керек.
І.2. Өзбек және қазақ сыныптарында ана тілі оқулықтарының салыстырмалы сипаты
Бәрімізге белгілі болғандай, мемлекеттік білім беру стандарты оқушылардың бастауыш және жалпы орта білім берудің соңында алуы тиіс болған білім, білік және дағдылардың минималды деңгейін белгілейді. Мемлекеттік білім беру стандарты білім берудің мазмұнын, формаларын, құралдарын, әдістерін, оның сапасын бағалау тәртібін анықтайды. Білім беру мазмұнының өзегі болып табылатын стандарт елде жұмыс істейтін әртүрлі мекемелерде (мемлекеттік және үкіметтік емес) білім берудің тұрақты деңгейін қамтамасыз етеді. Мемлекеттік білім беру стандарты өзінің табиғаты бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын, ережелер мен басқа да нормативтік құжаттарды жасауға негіз болады. Жалпы орта білім берудің мемлекеттік білім беру стандарты өзінің құрылымымен, мазмұнымен мемле-кеттік, аймақтық, мектептік қызығушылықтар мен ресурстардың тепе-теңдігін бейнелейді және, ең бастысы, оқушының жеке басының, ұмтылыстарының қабілеттері мен қызығушылықтарының басымдылығынан туындайды. Үздіксіз білім беруде бастауыш білім берудің рөлі баға жетпес екенін атап өткен жөн. Бастауыш білім беруде ана тіліне білім беру саласындағы оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын минималды талаптар келесі үш параметрлік стандартты шарада көрсетілген: оқу техникасы, басқа адамдардың пікірлері мен мәтіннің мазмұнын түсіну, сонымен қатар өз пікірін жазбаша түрде жеткізе білу. Бастауыш білім беру саласын одан әрі дамыту және жетілдіру мақсатында үкіметтің қаулысы (№ 132, 09.03.2020 ж.) қабылданды. Онда, 2019-2020 оқу жылынан бастап Қарақалпақстан Республикасы мен Ташкент қаласы балаларға міндетті түрде 1 жылдық бастауыш білім беру жүйесін толық енгізді. Бұл бастауыш білім берудің дамуына үлкен әсер етері сөзсіз. Бастауыш сынып оқушыларының білімін дамыту арқылы олардың ғылымға деген қызығушы-лығын арттыруға болады. Тіл және әдебиет пәндері ана тілі, әдебиет, өзбек тілі (тәлім басқа тілде алып барылатын мектептер үшін) оқулықтарды өз ішіне алады және өзара байланысын қамтамасыз етеді.
Оқушыларға ана тілін оқытудан негізгі мақсат ‒ олардағы сөйлеу барысының төрт негізгі түрі: әр сыныпта тыңдау, сөйлеу, оқу және жазуда, оның ішінде оқу және жұмыс жасау барысында, отбасында және қоғамдық орындарда талап етілетін дағдылар мен дағдылардың стандарттарын дамыту динамикасы, әр түрлі сөйлеу ситуацияларында өз бетінше қарым-қатынас жасау және идеяларын білдіру, тыңдалған материалды қабылдау, сонымен қатар жазбаша дереккөздерді оқу арқылы ақпарат алу, олардың оқиғаларға реакциясы түрінде сөйлесу қалыптасады. Сонымен бірге, әдебиет ‒ сөз өнері, сондықтан ана тілін меңгермей әдебиеттің әсемдігі мен құдіретін түсіну мүмкін емес. Ана тілі мен әдебиеті сабақтарындағы басты міндет ‒ оқушының сөзге деген қызығушылығы мен зейінін үнемі дамыту, оларға сөздің маңыздылығын, аңғартатын мағынасын, оның әртүрлі мәтіндердегі орнын түсіндіру. Интегра-циялық пәнаралық байланысты ойлауды дамытумен салыстыруға болады. Интеграциялық пәнаралық білім беру оқушының белгілі бір тақырыптағы оқиғаларды басқару қабілетін дамытады. Бұл оқушыға не болып жатқандығы туралы нақты түсінік береді. Мұғалім ана тілі, әдебиет және өзбек тілдерін басқа тақырыптармен тығыз байланысты түрде оқытқанда, жаңа материалды баяндау, бекіту, сонымен қатар қайталау, жалпылау және оқушының логикалық жақтан талап дәрежесінде болуы үшін әр түрлі әдістерді қолдану барысында байланыстырады, мәтін бойынша мәтіндерді қолданады, аналитикалық бақылаулар өткізеді. Өзбекстанда білім беру 7 тілде жүргізіледі. Біздің елімізде білімнің артуына және жас ұрпақтың үйлесімді дамыған тұлға ретінде дамуына жеткілікті жағдайлар жаратылған. Оқу бағдарламалары әр тілде жасалған және барлығының басты мақсаты - білімді жетік үйрету. Барлық пәндерді, оның ішінде ана тілін оқытудың рөлі өте зор. Бастауыш сыныптарға ана тілі бөлімдерінің барлық негізгі бөлімдері түсіндіріледі.
Тәлім қазақ тілінде алып барылатын 1-сынып оқулығында (авторы М.Омаров), алдымен, фонетика бөлімінің единицасы, яғни дыбыстар жайлы, одан соң олардың дауысты, дауыссыз болып бөлінуі, дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардан құралатын буын, одан соң тасымалмен таныстырылады. Содан соң лексикология бөлімінің негізгі единицасы сөз, сөз таптарын түсінді-ру үшін сұрақтар яғни кім?, не? (зат есім) , қандай?, қай? (сын есім), қанша?, неше? (сан есім), не істеді?, қайтті?, неғылды? (етістік) тақырыптары үйретіледі. 1-сыныпта, сонымен қатар, грамматика бөліміне де кіріспе жасайды. Онда, сөйлем, хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, лепті сөйлемдер жайлы түсініктер беріледі. Айта кететін жәйт, қазақ тіліндегі әріптер саны (42), өзбек тіліндегі әріптер санынан (29) көбірек және үйрену уақыт талап еткенімен ана тілінің барлық негізгі бөлімдерімен танысып шығады. Өзбек тілінің оқулығына назар аударайық (авторлары Т.Ғаффорова және Е.Шодмонов). Өзбек тілінде де, алдымен, алфавит үйретіледі, содан соң буын үйретіліп, ал тасымал тақырыбы қалдырылады. Лексикология бөлімінің негізгі единицаларымен таныстыры-лады, сол сияқты ауызша және жазбаша сөйлеу тақырыбы да түсіндіріледі, ал мұндайды қазақ тілінде кездестірмейміз. Морфология бөліміне кіріспе жасалып, сөйлемдер түсіндіріліп 1-сынып оқу бағдарламасы аяқталады.
Бірінші сыныпта оқу бағдарламасының ең негізгі мақсаты сөздерді дұрыс жаза алу және грамматиканың негізгі бөлімдеріні түсінуге фундамент (іргетас) пайда ету болып табылады. Негізінен алғанда Мемлекеттік білім стандартының түпкі негізі де дәл осындай мақсатты көздеген.
Байқағанымыздай бірінші сыныпта оқушылар әр бір бөлімнің негізгі единицасымен танысады. Ал лексикология бөліміндегі омоним сөздер сабақ уақытында аз болса да өтілмейді ме? деген сұраққа 2-сынып оқулығынан жауап іздеп көреміз.
Ана тілінің (қазақ тіл) 2-сынып оқу бағдарламасы 1-ші сыныптағы білімдерді жалғастыра отырып, әр бір бөлімнің тереңіне шолуға көмектеседі (оқулықты жазған Мекенбай Омарұлы). Алдымен қайталау сабағы, одан соң дыбыстар және әріптер, яғни У дыбысының қай жерде дауысты, қай жерде дауыссыз болып келуі түсіндіріледі. Содан соң И мен Й дыбыстарын ажырата алу үшін де олардан алдын келетін дыбысқа көңіл бөлу керек екендігі, дауысты дыбыстан кейін Й жазылатыны, дауыссыздан кейін И жазылуы түсіндіріледі. Содан соң қосарлы дыбыстар Ю, Я әріптерінің емлесі түсіндіріледі. Дауыссыз дыбыстардың емлесі, сөз және буын, тасымал тақырыптары тағы бір рет түсіндіріліп өтіледі. Барлық дыбыстар түсіндіріп болғаннан соң, сөз ұғымына түсінік беріледі. Іле-шала бас әріппен жазылатын сөздер үйретіледі. Содан кейін лексикологияның негізгі единицасы сөз және оның құрамы, жұрнақ пен жалғау, туынды сөз, заттың атын, заттың сынын, заттың санын, заттың қимылын білдіретін сөздер түбегейлі түсіндіріледі. Лексикология сонымен аяқталып, морфологияның единицасы сөйлем тақырыбы түсіндіріледі. Сөйлем туралы түсінік, хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, лепті сөйлем, сөйлемдегі сөздердің байланысы тақырыптары түсіндіріледі. Содан соң мәндес сөздер, мағынасы қарама-қарсы сөздер, мағынасы әр-түрлі сөздер тақырыбы оқытылады. Бұл лексикология бөліміндегі омоним, синоним, антоним сөздердің бастауыш сынып оқулықтарында берілу тәсілі.
Демек, тәлім қазақ тілінде алып барылатын мектептерде оқушылары алғаш рет омонимді 2-сыныпта, ана тілі оқулығының соңында, яғни 4-тоқсанында өтеді екен.
Ал өзбек тілінің оқулығын байқап көретін болсақ, ол да алдымен 1-сыныпта өтілген тақырыпты қайталайды (өзбек тіліндегі ана тілі оқулығының авторлары К.Қосимова, С.Фузаилов және А.Нематова). Содан соң сөйлем және сөз ұғымдары түсіндіріледі. Дыбыс және әріптер тақырыбы түсіндіріліп, одан кейін дыбыстардың түрлерге бөлінуі жайлы тақырып жалғасады. Айтылуда түсіп қалатын дауыссыз дыбыстар тақырыбынан кейін X. H дыбыстарының айтылуы және жазылуы үйретіледі. Екі әріптің бірігуінен жасалған дауыссыз дыбыстар және тұтық білгісі ('), буын және сөздердің буындарға бөлінуі, тасымал, сөз ішінде қатар келген бірдей дауыссыз дыбыстардың айтылуы және жазылуы тақырыптары түсіндіріліп болғаннан соң лексикология бөліміне шолу жасала-ды. Алдымен сөз тақырыбы түсіндіріліп содан соң қандай сөздер үлкен әріппен жазылатындығы үйретілген. Заттың қимылын, белгісін, санын білдіретін сөздер түбегейлі түсіндіріледі, кейін морфология бөліміне өтеді. Сөйлем тақырыбы түсіндіріліп, сөйлемдегі сөздердің байланысы үйретіліп, содан соң өтілген тақырып пысықталады.
Байқағанымыздай тәлім өзбек тілінде жүргізілетін мектептердегі 2-сынып оқулығында омоним тақырыбын немесе омоним туралы мәліметтерді кездестір-мейміз. Фонетика бөліміндегі ерекшеліктерді сәйкестіре отырып олардағы ерекшеліктер айтарлықтай емес екеніне көз жеткіздік. Лексикология бөлімін үйрету барысында екі тілдегі өзіндік ерекшеліктерін байқадық. Ондағы сөз және сөз таптары бірдей түсіндірілгенімен, сөздердің мағынасына қарай түрлері, яғни омоним, синоним, антоним түсіндірілмейді екен. Оқулықтардың мұндай өзара ерекшеліктері неге бұлай екенін, қалған сыныптардағы оқулық-тардың ерекшеліктері қандай екенін білу үшін қалған сыныптарды да салысты-рып көруге тура келді. Оқулықтың (3-сынып оқулығының авторлары М.Омарұлы, Г.Нишанова және Р.Өсеровалар). басы қайталауға арналған болып, 2-сыныпта өтілген тақырыптарды еске түсіруге арналған. Фонетика бөліміндегі дауысты және дауыссыз дыбыстар, буын, тасымал тақырыптары, сонымен қатар дауыссыз дыбыстардың емлесі қайталанады. Содан соң реттелген тәртіппен лексикология бөліміне өтіледі. Сөз және сөз таптары кеңейтірілген көріністе түсіндіріледі. Соны айтып өткен жөн, бастауыш сыныпта тек 4 сөз табы ғана үйретіледі. Ал қазақ тілінде негізінен алғанда 9 сөз табы бар.
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай оқу бағдарламасы осылай тасымалданғандығы бәрімізге белгілі, қалған сөз таптары жоғары сыныпта үйретіледі.
3-сыныпта төрт сөз табын түсіндіру тереңірек амалға асырылады. Зат есімді өткенде негізгі және туынды зат есім, зат есімнің жекеше және көпше түрі, жалқы есім мен жалпы есім, зат есімнің тәуелденуі, зат есімнің септелуі және септіктер туралы мағлұмат, сын есім, негізгі және туынды сын есім, сан есім және етістік, болымды және болымсыз етістік, негізгі және туынды етістік тақырыптары түсіндіріледі. Лексикология бөлімінен кейін морфология мен синтаксис бөліміне өтіледі. Сөйлем тақырыбы түсіндіріліп, хабарлы, лепті, сұраулы сөйлемдер үйретіледі. Тәлім қазақ тілінде алып барылатын мектеп-терде байқағанымыздай сөйлемнің 3 түрі үйретіледі. Сөйлем мүшелері түсінді-ріледі. Тұрлаулы мүшелер және тұрлаусыз мүшелер тақырыбынан соң сөйлемдегі сөздердің байланысы үйретіліп, 3-сынып оқу бағдарламасы аяқта-лады. Өзбек тіліндегі оқулыққа назар аударсақ, қазақ тіліндегідей бөлімдер тәртіппен, кетпе-кеттікте алып барылмайды, қайталаудан кейін синтаксис бөлімі өтіледі. Бөлімдердің орнын ауыстырып түсіндіруде оқушылардың түсініп алуы мен жадында сақтап қалуында өз септігін тигізеді. Себебі әуелі сөйлемді үйреніп, содан соң сөйлемдердің сөздерден құралғанын түсіндіру, оқушыларға сөздер неге керек екендігін анықтауға көмектеседі (Оқулықты С.Фузаилов, М.Худойберганова, Ш.Юлдошевалар жазған).
3-сыныпта сөйлем, сөйлемдердің мақсатына қарай түрлері: хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты сөйлемдер, яғни сөйлемнің барлық түрі үйретіледі. Демек, бұл, әрине, жоғары сынып оқушыларының синтаксис бөлімін үйреніп жатқанда ешқандай қарама-қайшылықтарға жолықпауына септігін тигізеді. Сонсоң сөйлем мүшелері, тұрлаулы мүшелер (бош бўлаклар) және тұрлаусыз мүшелер (иккинчи даражали бўлаклар) сөйлемде сөздердің байланысы үйретіліп, синтаксис бөлімі аяқталады. Ізінен морфология бөлімі жалғасады, яғни түбір сөз және туынды сөз, жұрнақ (сөз жасайтын қосымша), жалғау (сөздерді байланыстыратын қосымша) тақырыптары түсіндіріледі. Соңында лексикология бөліміндегі сөз таптары және қосымша тақырыбы үйретілгеннен соң, зат есім және зат есімді тудырушы жұрнақ, сын есім және сын есім тудырушы жұрнақ, сан есім және сан есімді тудырушы жұрнақ тақырыптары өтіледі. Оқулық қайталау және сөздікпен аяқталады. Қазақ тіліндегі 4-сынып-тың ана тілі оқулығы да әуелі өткен сыныптардағы тақырыптарды қайталаудан басталады. Сөйлем мүшелері, кейін фонетика бөлімінен: дыбыс және әріп, қосарлы дауыстылыр, дауысты дыбыстар және дауыссыз дыбыстар, буын түсіндіріледі. Соң лексикология бөлімі пысықталады. Онда біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер тақырыбы түсіндіріліп, ізінен сөз таптары үйретіледі. Алдымен зат есім түсіндіріліп, тәртіппен, кезекпе-кезек 7 септіктерде және қосымшылары да үйретіліп кетіледі. 3-сыныптағы тақырыптардан күрделене түскені Тәуелдік жалғаулы зат есімнің септелуі тақырыбы мен зат есімдердің жіктелуі тақырыбы түсіндіріледі. Төменгі сыныптарда тек 4 сөз табы (зат есім, сан есім, сын есім, етістік) өтілген болса, 4-сыныпқа келіп есімдік, үстеу, шылау да қосып үйретіледі. Содан соң сөз тіркестері, сөйлем және сөйлем мүшелері үйретіледі. 3-сыныпта сөйлем мүшелеріне анықтама келтіріп өтілген болса, енді 4-сыныпта сол сөйлем мүшелерінің түрлері және сөйлем ішінде қай орында тұратыны түсіндіріледі. Сөйлем мүшелерінің байланысы, қаратпа сөз, төл сөз бен автор сөзі тақырыптары өтіліп, барлық бөлімдер бойынша қайталау беріледі. Сонымен 4-сынып оқулығы да аяқталады (Тәлім өзбек тілінде алып барылатын мектептердегі ана тілі оқулығының авторлары Р.Икрамова, Х.Ғуломова, Ш.Юлдошева, Д.Шодмонқуловалар).
Біздің байқауымызша, оқулықтың басы ана тілі пәнінде үйретілген барлық тақырыптарды қайталаудан басталады. Алдымен сөйлем, содан соң сөйлем мүшелері, сөздердің сөйлемдегі байланысы, бірыңғай мүшелі сөйлемдер (уюшуқ булакли гаплар), қаратпа сөз (ундалма), сөйлеу мәдениеті (нутқ маданияти), мәтін, дыбыс және әріптер, буын, сөз және сөз құрамы тақырыптары түсіндіріледі. Одан кейін тек сөз таптары тақырыбы түсіндіріледі. 5 сөз табы түбегейлі түсіндіріліп, оқулық аяқталады. Ізінен зат есімнің жіктік жалғауымен бірге қолданылуы, септік жалғауымен қолданылуы, зат есімді тудырушы жұрнақтар өтіледі. Сын есімде олардың мағынасына қарай түрлері және сын есім тудырушы жұрнақтар, сан есімнен кейін, есімдік түсіндіріледі. Соңында етістік, етістіктің шақтары, етістіктің жіктік жалғауымен байланысты қолданылуы түсіндіріледі. Біздің байқағанымызша, сөздердің лексика-семантикалық мағынасына қарай түрлері, яғни омоним, синоним, антоним сөздерді кездестірмейміз және де оған сағат ажыратылмағандығын байқауымыз мүмкін. Тек келтірілгенінің куәсі бола аламыз. 4-сынып оқулығында зат есімді тудырушы жұрнақтар тақырыбының ішінде бір жаттығу көрінісінде
Оқулық Мемлекеттік білім стандартына негізделе отырып жасалатындығы бізге белгілі. Мемлекетімізде оқыту (тәлім) 7 тілде алып барылатындығын жоғарыда айтып өттік. Мемлекеттік білім стандартымыз бір болғанымен оқулықтарымыздың құрылысы мен құрылысы әр түрлі екендігіне көз жеткіздік. Мысалы: 1-сынып өзбек тіліндегі оқулығында тасымал тақырыбы кездеспейді, ал қазақ тілі оқулығында ауызша және жазбаша сөйлеу тақырыбы кездеспейді. 2-сыныптағы қазақ тілінде мәндес сөздер, мағынасы әр түрлі сөздер, мағынасы қарама-қарсы сөздер тақырыптарының түсіндірілуі, ал өзбек тіліндегі оқулықта мұндай тақырыптарға сағат ажратылмағаны таң қаларлық жағдай, әрине. 3-сыныпқа өткенде мұндай ерекшеліктер көбірек байқалады. Сөйлемнің түрлері түсіндіріліп жатқанда, қазақ тілі оқулығында 3 түрі көрсетілген, ал өзбек тіліндегі оқулықта 4 түрі де түсіндірілген, яғни сөйлемнің барлық түрі үйретіледі, бұл, әрине, жоғары сынып оқушыларының синтаксис бөлімін үйреніп жатқанда ешқандай қарама-қайшылықтарға жолықпауына көмектеседі. Ал 4-сыныптар бойынша өзіндік айырмашылықтарды көретін болсақ, қазақ тілінде қос сөздер, біріккен сөздер, қысқарған сөздер тақырыбы өзбек тіліндегі оқулықта кездеспейді. Сөз таптары да зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау, жалпы 7 сөз табы түсіндірілсе, ал өзбек тілінде 5 сөз табы түсіндіріледі. Қазақ тіліндегі сөз таптары 9 болса, өзбек тілінде 6-ау. Бұл да оқулықтағы айырмашылықтың басты себептерінен бірі болып тұр.
Тіліміздегі грамматика көне дәуірлерден қалыптасып, өз мүмкіншілігіне қарай дамып отырады. Мұндай ерекшеліктерді салыстырып үйрену арқылы тек оқушылардың ғана емес болашақ мұғалімдердің де түсіну мен түсіндіре алу қабілетін, грамматикаға шолу жасауын, оны толық үйрене алуыны дамытуға өз септіген тигізеді.
І.3. Бастауыш сынып оқушыларында лексикаға тиісті (омонимия) құзыреттілікті дамыту
Біз тілді ғылымда ғана емес, күнделікті өмірде де өз қажеттіліктерімізді қанағаттандыру үшін қолданамыз. Сондықтан сөздер біздің өмірімізде маңызды рөл атқарады. Сөз дегеніміз ̶ заттарды, оқиғаларды, процестерді, тұлғаларды, белгілер мен шамаларды, қасиеттерді, әрекеттер мен күйлерді, байланыстар мен қатынастарды атауға қызмет ететін өзіндік дыбыстық қабығы бар дербес лексикалық мағына. Cонымен қатар әр түрлі грамматикалық мағыналар мен функцияларда қолданылатын ең маңызды тіл бірлігі.
Өзбек және қазақ тілінде жүргізілетін мектептердегі бастауыш сынып-тарда ана тілінен берілетін білімдер мазмұныны - өзбек немесе қазақ тілінің дыбыстар жүйесі және жазбаша сөйлеуде дыбыстарды өрнектеу әдістері туралы, сөздердің өзгеруі және сөйлемдегі сөздердің байланысы туралы, сөздердің морфемалық құрылысы мен сөзжасам, сөздердің лексикалық-семантикалық тұрғыдан топталуы, өзбек немесе қазақ тілінің дұрыс емлесі мен тыныс белгілері туралы білімдер құрайды.
Фонетика, лексика, грамматика, орфография туралы негізгі білімді игеру барысында балалардың ойлау қабілеттері дамиды, олар тіл оқиғаларын талдау, салыстыру, жалпылау және топтастыруға, сөйлеу процесінде тілдік бірліктер - сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс қолдана білуді үйренеді.
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорымен сөздерді өз орнында қолдана алу қабілетін дамыту арқылы кележек ұрпақтың білімі мен тәрбиесіне тиімді үлес қосқан боламыз. Ал сөздік қорды байытуда омонимнің орны ерекше екендігі бәрімізге белгілі. Сөздердің мағынасын, олардың түрлері мен атқара-тын қызметтерін екі тілде салыстыра үйрену сабақты қабылдау сапасын асырады. Сол себепті омоним сөздердің өзбек және қазақ тілдеріндегі салыс-тырмалы сипатын үйрену маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Лексикология бөліміне екі тілде де (өзбек, қазақ) бір түрлі анықтама келтірілген. Лексикология - тілдегі сөздердің құрамын (лексикасын) зерттейтін сала. Сонымен бірге лексикологияда сөздердің лексикалық-семантикалық топтарының зерттелуі бәрімізге аян. Сөздердің лексикалық-семантикалық топтарына омонимдер, омофондар, паронимдер, синонимдер және антонимдер кiредi.
Ғылым саласының алғашқы орталығы Греция болғандықтан тіліміздегі терминдердің көпшілігі грек тілінен алынған. Омоним де гректің біріккен сөздерінен, яғни homos (біркелкі) деген сөзі мен onyma (ат, атау) деген сөздерден жасалған. Омоним сөзін алғаш рет Аристотель қолданған деген деректер бар, бірақ одан да алдын қолданған болуы мүмкін.
ХХ ғасырдың аяғында тіл білімі эмпирикалық кезеңнен теориялық кезеңге өтті. Синонимия мен полисемия тілдер үшін заңды құбылыс болып саналса, омонимия кездейсоқ құбылыс ретінде бағаланды. Шындығында, омонимия сонымен қатар тіл жүйесі үшін имманентті және қажетті заңдардың бірі болып табылады. Демек, омонимия - бұл тіл жүйесінің лексикасы мен грамматикасын байытатын заңды құбылыс. Омонимия - бұл барлық дерлік тіл қабаттары, құрылымы мен семантикасы жағынан әр түрлі күрделілік бірліктері үшін әмбебап құбылыс екенін ескеру қажет.
Сөздердің даму заңдылықтарын зерттеу, сөздердің омонимдерін, синонимдерін және антонимдерін зерттеу тілдің сөздік қорын анықтауға, түрлі сөздіктер құрастыруға көмектеседі.
Тілді білдіру жоспарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОРТА АРНАУЛЫ БІЛІМ БЕРУ УӘЗІРЛІГІ
НИЗАМИ АТЫНДАҒЫ
ТАШКЕНТ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
МАГИСТРАТУРА БӨЛІМІ
Қолжазба құқықында
УДК 372.22
ҒАНИБАЕВА БАЙЯН ШАРИПБАЙ ҚЫЗЫНЫҢ
"БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА ЛЕКСИКАҒА ТИІСТІ (ОМОНИМИЯ) ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ" тақырыбында
Магистрлік дәрежесін алу үшін жазылған
ДИССЕРТАЦИЯСЫ
Мамандығы: 5A111701 Тәрбие теориясы мен әдістемесі
(бастауыш білім беру)
" Қорғауға рұқсат берілді"
Магистратура бөлім бастығы
________Ч.М.Курбанов
2021-жыл __________
"Бастауыш тәлім пәндері" кафедрасы меңгерушісі п.ф.д., профессор ________ А.А. Халиков
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к.,
доцент ________ Д.Т.Айтбаев
Ташкент - 2021
ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОРТА АРНАУЛЫ БІЛІМ БЕРУ УӘЗІРЛІГІ
НИЗАМИ АТЫНДАҒЫ
ТАШКЕНТ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
5A111701 Тәрбие теориясы мен әдістемесі
(бастауыш білім беру)
Ғанибаева Байян Шарипбай қызының
"Бастауыш сынып оқушыларында лексикаға тиісті (омонимия) құзыреттілікті қалыптастыру технологиясы" тақырыбында
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТAЦИЯСЫ АННОТAЦИЯСЫ
Магистрлік дессертациясының мақсаты ‒ өзбек және қазақ бастауыш сынып (Ана тілі) сабақтарында берілген теориялық мәліметтерді оқушыларға сөздік көмегімен оқыту арқылы олардың ана тілі ғылымына деген қызығу-шылығын арттыру.
Зерттеу нысаны: өзбек және қазақ сыныптар мысалында омоним сөздерді салыстыру.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бастауыш сынып оқушыларында лексикаға тиісті (омонимия) құзыреттілікті қалыптастыру технологиясын (өзбек және қазақ тілі мысалында) қарастырып шығу және оқушылардың тақырыпқа байланысты білімдеріні дамыту, өзбек және қазақ тілі лексикасының ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазақ тілінде оқытатын бастауыш сынып оқушыларына өзбек тілінде оқу материалын қолдану, омоним тақырыбын өзбек тілі оқулығының бағдарламасына ендіру.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу соңында жасалған тұжырымдар, әзірленген әдістемелік ұсыныстар, ұсынылған идеялар болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу процесінде, жаңа буын оқулықтарын жасау кезінде қолдануы мүмкін.
MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI ANNOTASIYASI
Tadqiqotning maqsadi: "Boshlang`ich sinf o`quvchilarida leksikaga oid (omonimiya) kompetensiyalarni shakllantirish texnologiyasi (o`zbek va qozoq tillari misolida)"
Tadqiqotning maqsadi: O'zbek va qozoq maktablari boshlang'ich sinf o'quvchilariga (Ona tili) darslarda berilgan nazariy ma'lumotlarni lug'at yordamida o'rgatish orqali o'quvchilarning ona tili faniga bo'lgan qiziqishini oshirish.
Tadqiqot obyekti: о`zbek va qozoq sinflari misolida shakldosh sozlarning qiyosi tahlili.
Tadqiqot predmeti: Boshlang'ich sinf o'quvchilarining so'z boyligini (omonimiya), kompetensiyalarini shakllantirish texnologiyasini ko'rib chiqish (o'zbek va qozoq tillari misolida).
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: qozoq tilida dars beradigan boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun o'zbek tilidagi o'quv materiallaridan foydalanish, omonim mavzusini o'zbek tili darsligining o'quv dasturiga kiritish.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot yakunida chiqarilgan xulosalar, ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar, taklif qilingan g'oyalardan kelajakdagi boshlang'ich sinf o'qituvchilari o'quv jarayonida foydalanishi mumkin, yangi avlod darsliklarini yaratishda ham foydalanish tavsiya etiladi.
ANNOTATION OF MASTER'S DISSERTATION
On the topic: Technology of formation of lexical (homonymous) competencies in primary school students (on the example of Uzbek and Kazakh languages).
The aim of the research: To increase students' interest in the subject of mother tongue by teaching the theoretical information given in the lessons to primary school students (mother tongue) in Uzbek and Kazakh schools with the help of a dictionary.
The object of the research: Comparative analysis of homonymous words on the example of Uzbek and Kazakh classes.
The subject of the research: Consideration of the technology of formation of vocabulary (homonymy), competencies of primary school pupils (on the example of Uzbek and Kazakh languages).
The scientific novelty of the research: use of Uzbek language teaching materials for primary school pupils teaching in Kazakh language, inclusion of the topic of homonym in the curriculum of Uzbek language book.
Implementation of the research results: The findings of the study, the developed methodological recommendations, the proposed ideas can be used by future primary school teachers in the teaching process, it is recommended to use in the creation of new generation books
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта, біздің еліміз дамудың жаңа кезеңінен аяқ басқан кезде, 2017-2021 жылдардағы Өзбекстан Республикасын дамудың бес негізгі бағыты бойынша іс-қимыл стратегиялары негізінде барлық бағыттарда ауқымды өзгерістер амалға асырылып келеді. Бұл реформаның жетістігі ғылым мен білімнің дамуымен және біздің жаһандық бәсекеге қабілеттілігімізбен тығыз байланысты... ‒ деген болатын Өзбекстан Республикасы президенті Ш.Мирзияев.
Тіл негізгі қарым-қатынас құралы болып, адамзатқа берілген ұлы бақыт, рухани құндылық, ата‒бабаларымыздың мұрасы есептелінеді. Өзбекстан Республикасының "Мемлекеттік тіл туралы" заңында "Тіл ұлттың үлкен байлығы және баға жетпес мұрасы" деп бағалануы да бекер емес, әрине. Ғасырлар бойы дамытылып, байытылған тіл ‒интеллектуалды дамуымыздың басты шешуші факторы. Ана тіліміздің қалыптасуы көне дәуірлерге барып тақалуы бәрімізге белгілі. Өзбек тілінің даму тарихы 3 кезеңге бөлінеді. Бұлар, ежелгі түркі, ежелгі өзбек және заманауи өзбек тілі кезеңдері.
Ежелгі түркі тілі кезеңі V-XI ғасырларды өз ішіне алады. Түріктер Сырдария, Әмудария және Зарафшан жағалауларын иелеп қоныстайды. Байланыс құралы түркі тілі болып, кейіншелік көптеген Азия тілдеріне негіз салады. Қазіргі күнде ежелгі түркі жазуының тек сол кезеңге тиісті көне ескерткіштерде ғана кездестіруге болады. Ежелгі өзбек тілі XI-XIX ғасырларды өз ішіне алады. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі бұл ‒ өзбек тілінің көрші тілдер әсерінен қалыптасуы болып есептеледі. Әдеби тіл пайда болды. Әрине мұның негізін қалаушы Алишер Науаи болып есептелінеді. Әдеби тіл XIX ғасырдың соңына дейін, яғни заманауи өзбек тілінің қалыптасуына дейін згеріссіз қолданыста болды. XX ғасырда Фарғана диалектісіне негізделген заманауи өзбек тілі қалыптасты. Өзбек ұлттық тілі құрамында үш диалект: қарлұқ, қыпшақ, оғыз диалектісі бар екендігі бәрімізге белгілі. Бұлардан қарлұқ диалектісі Фарғана ‒ Ташкент диалектісінің негізін қалады. Ғалымдардың пікірінше, Ташкент диалектісі фонетикалық тұрғыдан, Фарғана диалектісі морфологикалық тұрғыдан әдеби тілге негіз салған. Ана тілінің грамматика-сыны толықтай құрастыруда лексикологияның орны ерекше екендігі бәрімізге белгілі. Ана тілінің грамматикасын бастауыш сыныптарға да үйрету қазіргі кезде шұғыл мәселелердің бірі болып келеді. Мен өз диссертациямда (кішігірім ғылыми жұмыс) лексикология бөлімін (омонимия) бастауыш сыныптарда оқыту әдістемелерін зерттедім.
Өзбекстан өз егемендігін (тәуелсіздігін) қолға алғанына не бары 29 жыл болғанына қарамай көптеген салаларда жоғары жетістіктерге қол жеткізді. Солардың бірі ғылым саласы болып табылады. Дегенмен ғылыммен шұғылданатын ғалымдардың білімдерін дамыту және кемелдендіру мақсатында түрлі заңдар мен қаулылар қабылданды. Талантты оқушылардың қабілеттерін жастайыннан анықтап, дарындарын дамыту мақсатында бастауыш сыныптың оқыту стиліне көбірек көңіл бөлінді. 2014-жылдың "Дені сау бала жылы" деп аталуы да сөзіміздің дәлелі. "Дені сау бала" мемлекеттік бағдарламасының 71-тарауында: Бастауыш білім беру сапасы жөніндегі іс-шараларды іске асыру, оның ішінде: 1-4 сыныптар үшін осы жастағы балалардың психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оқу бағдарламалары мен оқулықтарға сыни шолу оқу процесінің негізі болды.
Бастауыш сынып оқушыларының жоғары сыныптағы пәндерді терең үйренуі фундаментал білімдерге негізделеді, әрине, мұнда ана тілінің орны ерекше.
Өзбекстан Президенті Ш. Мирзияв өзбек тілінің мемлекеттік тіл болып қабылданғанының 30 жылдығына арналған кешінде, өзбек тілін сонымен қатар Өзбекстанда жасайтын әр бір ұлттың ана тілін терең үйретілуі өте маңызды мәселелердің бірі екендігін айтып өтті.
Бүгінгі күнде Өзбекстандағы тәлім-тәрбие орталықтары және бұқаралық ақпарат құралдары өзбек тілімен бірге қарақалпақ, орыс, қазақ, қырғыз, тәжік, түркмен тілдерінде де жүргізіледі.
Әр бір ұлттық тілдің грамматикасы көп ғасырлар бойында қалыптасып келгендігін жоғарыда айтып өткен едік. Түркі халықтар тілдерінің ұқсас жақтарымен бір қатарда, олардың өзіндік ерекшеліктері барлығы да сыр емес. Егер біз екі көрші мемлекеттер Өзбекстан және Қазақстанның грамматикасын салыстырып көрсек те мұның куәсі боламыз. Мысалға, фонетика бөліміндегі бір ғана әріптер санындағы (өзбек тілінде 29, қазақ тілінде 42) айырмашылық-ты, грамматикадағы сөз таптарының санын (өзбек тілінде 6, қазақ тілінде 9) тағы да лексикология бөліміндегі өзара айырмашылықтарды қарастырып көру-ге болады. Тілдердегі ұқсас жақтармен бір қатарда ерекшеліктерін үйрену, тілдің дамып отыруына құнарлы үлес қосады.
Тіл қоғамда қарым-қатынас жасаудың басты құралы. Қарым-қатынас жасағанда біз міндетті түрде сөздерден пайдаланамыз. Сөздерді зерттейтін салалардың бірі ‒ лексикология. Лексикология бөліміне екі тілдеде (өзбек, қазақ) бір түрлі анықтама келтірілген. Лексикология ‒ тілдегі сөздердің құра-мын (лексикасын) зерттейтін сала. Сонымен бірге лексикологияда сөздердің лексикалық-семантикалық топтары үйренілуі бәрімізге белгілі. Сөздердің лексикалық-семантикалық топтарына омонимдер, омофондар, паронимдер, синонимдер және антонимдер кiредi.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бастауыш сынып оқушыларында лексикаға тиісті (омонимия) құзыреттілікті қалыптастыру технологиясын (өзбек және қазақ тілі мысалында) қарастырып шығу және оқушылардың тақырыпқа байланысты білімдеріні дамыту, өзбек және қазақ тілі лексикасы-ның ерекшелік терін анықтау.
Магистрлік дессертациясының мақсаты ‒ өзбек және қазақ бастауыш сынып (Ана тілі) сабақтарында берілген теориялық мәліметтерді оқушыларға сөздік көмегімен оқыту арқылы олардың ана тілі ғылымына деген қызығу-шылығын арттыру.
Магистрлік диссертациясының негізгі міндеті ‒ өзбек және қазақ бастауыш мектебінің Ана тілі оқулықтарында келтірілген теориялық мәліметтерді салыстыру. Сәйкесінше, ғылыми-зерттеу жұмыстарын қамту кезінде келесі міндеттерді орындау қажет:
* зерттеу әдебиеттеріне шолу жасау арқылы тақырып бойынша жалпы теориялық ақпарат беру;
* қазіргі педагогикалық және ақпараттық технологиялардың негізде-рін оқып үйрену;
* өзбек және қазақ бастауыш мектеп оқулықтарында берілген теориялық ақпаратты өзара байланысын анықтау.
Зерттеу нысаны: өзбек және қазақ сыныптардың мысалында омоним сөздерді салыстыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазақ тілінде оқытатын бастауыш сынып оқушыларына өзбек тілінде оқу материалын қолдану, омоним тақырыбын өзбек тілі оқулығының бағдарламасына ендіру.
Ғылыми жұмыстың үйренілгендік дәрежесі:
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу соңында жасалған тұжырымдар, әзірленген әдістемелік ұсыныстар, ұсынылған идеялар болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу процесінде, жаңа буын оқулықтарын жасау кезінде қолдануы мүмкін.
Жұмыстың мемлекеттік бағдарламаларына немесе ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспарларына сәйкестігі. Зерттеу Низами атындағы Ташкент мемлекеттік педагогика университеті, Бастауыш тәлім пәндері кафедрасының ғылыми зерттеу нысанының құрамдас бөлімі сыпатында енген. Тақырып Низами атындағы Ташкент мемлекеттік педагогика университетінің 2020-жылындағы Ғылыми кеңесінің жиналысында талқыланып (-санды хаттамасы) бекітілген.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер. Зерттеу жұмысының жоспары жасалынған. Тақырыпқа сай ғылыми әдебиеттерді ақпараттық ресурс орталықтарынан жиналып, пайдаланылды. Дереккөздер мен тиісті әдебиеттер анықталды. Жиналған дереккөздерді туркологиялық жақтан салыстырмалы түрде талқысы амалға асырылды. Оларды тақырыптық және мерзімдік жақтан бір жүйеге келтірілді. Тақырып бойынша ізденістерді конференция материалдарында тезис және мақала ретінде баспадан шығарылды. Магистрлік диссертациясын толық түрде зерттеу жұмысы талабы бойынша қалыпқа келтірілді және қорғауға дайындалды.
Зерттеу жұмысының көлемдік жүйесі: Жұмыс кіріспе, үш тарау, жалпы қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, 88 беттен құралған.
БІРІНШІ ТАРАУ
І. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА ЛЕКСИКАҒА ТИІСТІ (ОМОНИМИЯ) ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ (ӨЗБЕК ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІ НЕГІЗІНДЕ) ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
І.1. Өзбек және қазақ тілі лексикасының өзіндік ерекшеліктері
Біздің өмірімізде, күнделікті қарым-қатынас жасауымызда сөздердің орны өте-мөте маңызды. Себебі толық пікірге ие болған сөйлем түзу үшін бізге сөз және сөз тіркесі қажет болады. Лингвистикамыздың екі бөлімінде сөздер қарастырылады. Яғни:
1. Лексикологияда
2. Грамматикада
Лексикология сөзді және сөздік құрамды зерттейтін сала. Сөз лексиколо-гияда лексикалық единица ретінде қарастырылады. Лексикалық единицалардың (сөздердің) жиынтығынан тілдің сөздік құрамы (лексикасы) құралады. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер қаншама көп және алуан түрлі болғанмен, олар бір-бірімен байланысты, өз ара шарттас элементтердің жүйесі ретінде өмір сүреді және дамиды. Осыған орай, лексикологияда тілдің сөздік құрамы лексикалық жүйе ретінде құралады да, сөз тілдің лексикалық жүйесінің элементі ретінде қаралады. Қазақ тілі лексикологиясы қазақ тілінің негізгі сөздік қоры мен сөздік құрамын, оның дамып, баю жолдарын, фразеологияны, олардың түрлерін зерттейді.
Ал грамматиканың морфология саласында да сөздің морфологиялық құрылымы туралы мәселе қарастырылады. Әр түрлі тілдегі сөздердің морфологиялық құрылымын, құрылымдық элементтердің (морфемалардың) табиғатын, қызметі мен өз ара байланысу және тіркесу сипатын зерттеп шешу тілдердің морфологиялық типтерін айқындау үшін және олардың грамматикаларын ғылыми тұрғыдан дұрыс негізде жасау үшін өте қажет.
Сөз тілдің лексикалық жүйесінің бірлігі ретінде қарастырылғанда, біріншіден, лексикалық мағынасы, мағыналық құрылымы, жағынан, екіншіден, шығу тегі жағынан, үшіншіден, қолданылу аясы мен шеңбері жағынан, төртіншіден, экспрессивті-стильдік сипаты жағынан қарастырылады. Ал сөз тілдің грамматикалық единицасы ретінде грамматикада қарастырылғанда, біріншіден, оның (сөздің) бойында лексикалық мағына мен бірнеше граммати-калық мағынаның ұштасып келуі жағынан, екіншіден, морфологиялық құрылымы мен құрылымдық элементтері жағынан, үшіншіден, формалары жағынан, төртіншіден, лексика-грамматикалық топтарға (сөз табына) қатысы жағынан, бесіншіден, сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылуына қатысы және олардағы қызметі жағынан қарастырылады.
Грамматикалық единица ретінде қаралатын сөздің басқа барлық едини-цалардың ішінде алатын орны да, атқаратын қызметі де айрықша. Саналуан грамматикалық құбылыстар сөзден тарайды және сөзге келіп тірелмейтін, сөздің қатысы болмайтын бірде-бір грамматикалық единица жоқ десе де болады. Сөз біріншіден, грамматикалық жүйенің ішінде морфемамен бірлікте болып, бұл единицалар (cөз бен морфема) бір-бірімен өз ара тығыз байланысқа, қарым-қатынасқа түскен күйінде грамматикалық құрылыстың морфологиялық саласын құраса, екіншіден, сөз тіркесі және сөйлеммен өз ара қарым-қатынасқа, тығыз байланысқа түсіп, олармен бірге грамматикалық құрылыстың синтаксис-тік саласын құрайды.
Cөз тіліміздің негізгі единицасы екені бәрімізге мәлім. Ал тіліміздің дамуы көне замандарға барып тақалады. Қазақ халық болмай тұрған кезде, XV ғасырға дейiн, одан кейiн де, түрiк халықтарына ортақ бiраз әдебиет және әдеби тiл болған, бiрақ оған қазақ ру тайпалары тiлдерiнiң қатысы қанша екенiн айыру үшiн зерттеулер әлi толық жүргiзiлген жоқ.
Cөздер үнемі жаңарып, дамып отырады. Жалпы алғанда тілдің дамуын және қалыптасуын тіл тарихы зерттейді. Қазақ тілі тарихы - қазақ тілін зерттей-тін ғылым саласы.
Елдiң елдiгiн көрсетiп, мемлекеттiң мерейiн өсiретiн, халықты мұратына жеткiзiп, қажеттiлiгiн қанағаттандыратын - жан-жақты жетiлген, парасаты мен пайымы мол, асқақ рухты, туған елi мен Отанын сүйетiн ұлтжанды әрi үйлесiмдi дамыған азамат тәрбиелеу заман талабы.
Мұндай азаматты тәрбиелеуге жетудiң кепiлi - заман талабына сай, таным қажеттiлiгiн қанағаттандыратын, елiмiздiң ұлттық идеологиясы негiзiне сәйкес келетiн, жоғары сапалы әрi ыңғайлы оқу қолданбаларын шығару.
Бүгiнгi күнi жалпы халық қолданып жүрген қазақ әдеби тiлiнiң лексикалық жүйесiн ғылыми теориялық негiзде танытуды мiндет етедi. Қазiргi қазақ тiлi лексикология саласы - сөздiк құрам және оның баю жолдары, сөз мағыналарының түрлерi мен лексика-семантикалық топтарын толық қамтиды.
Сөздiк қор мен сөздiк құрамның ерекшелiгi, олардың әрбiр адам үшiн маңызын ескере отырып, талапкерлерге де өз сөздiк қорларын байыту жолдары жайлы мәлiмет берiледi. Бұл салада қазақ тiл бiлiмi мамандары елеулi еңбектер жасаған. Жалпы тiл бiлiмiнiң мамандарынан Т.Қордабаев, К.Аханов және Ә.Хасеновтер қазақ тiлi лексикасын әрi туыс болған, әрi туыс емес тiлдердiң лексикасымен салыстыра зерттеген болса, Ә.Болғанбаев, Ғ.Мұсабаев, I.Кеңесбаев, С.Мырзабеков сияқты ғалымдар өз еңбектерiнде қазақ тiлiнiң негiзгi салаларынан бiрi болған лексика жайлы ой-пiкiрлерiн көрсетiп өткен, жоғары оқу орындарының филология факультеттерiне арнап бiрнеше оқулық, көмекшi құралдар да дайындаған.
Әрбiр ұлт тiлiнiң сөздiк құрамы, лексикасы лингвистикалық және экстра-лингвистикалық факторларға қарап дамиды. Тiлге байланысты болмаған, қоғам өркениет, пән, техника, мәдениетпен байланысты даму экстралингвистикалық факторлар болып есептеледi. Тiлдiң өзiнде болатын өзгерiстер, яғни түрлi тәсiлдердегi сөз жасалуы (сөздердiң мағынасының кеңеюiнен жаңа мағынаға ие болуы) сөздiктердi сөздiктер құрамды байытушы лингвистикалық факторлар болып саналады.
Біз халқымыздың тағдыры, болашағы туралы ойлағанда, ең алдымен, ұлтымыздың төл қасиеттерін, әсем дәстүрлерімізді, ерекше өнеріміз бен әдебиетімізді, ана тілімізді сақтауымыз керек - демекші, шындығында, болашақтағы егеменді еліміздің өркендеуі, өсіп келе жатқан жас ұрпақтың білімі, дүниетанымы және еңбексүйгіштігімен салауатты пікіріне тығыз байла-нысты екендігі бәрімізге белгілі. Жастарға құнарлы да сапалы білім беру қазіргі таңда ең күрделі мәселе болып табылады. Ана тілі мен әдебиеті руханият-тылықты дамытуға, адамилық қасиеттер мен дүниетанымды қалыптастыруға ықпал етеді. Оның заңдылықтарын бұзбай, оның грамматикалық ережелерін сақтасақ, ана тіліміз өсіп, өркендеп дамып отырады. Біздің ана тіліміздің қазіргі қалпында қалыптасуы үшін көп уақыт қажет болды.
Түркі тілдері де бірнеше түрге бөлінеді. Көршілес екі мемлекеттік тіл өзбек-қарлұқ және қазақ-қыпшақ тобына жатады. Түркі тілдерінің даму және қалыптасу кезеңдері бұрыннан зерттелген. Сондықтан әр түрлі ұйымдар мен кеңестер бар екенін бәріміз білеміз. Атап айтқанда, 2012 жылдың 23 тамызында Қырғызстандағы Саммиттердің бірінде Әзірбайжан, Қырғызстан, Қазақстан және Түркияның Түркітілдес мемлекеттерінің ынтымақтастық кеңесі құрылды. 2014 жылдың 24 тамызында Кеңес халықаралық атаққа ие болды. Кеңесті құру идеясын көрші, бауырлас елдің алғашқы Президенті, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көтерді. Өзбекстан ресми түрде 2019 жылдың 14 қыркүйегінде кеңестің мүшесі болды.
Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесінің (International Turkish Academy) басты мақсаты - түркі әлемінің тарихын, тілін, әдебиеті мен мәдениетін үйреніп, түркі халықтарының әлем дамуындағы орны және қосқан үлесін түпнұсқа деректерге сүйене отырып, түркі әлемі бойынша зерттеулерді үйлестірудің бірегей орталығына айналу.
Ежелгі дәуірден бастап ғылым, әсіресе, ана тілі ұлы Тұран жерінде дамыды. Атап айтқанда, осы тілде жазылған Жүсіп Хос Хаджибтің, Алишер Науаидың, Захириддин Мұхаммед Бабырдың шығармалары қазіргі өзбек тіліне негіз болды. Осы тілде жазылған туындылар маңыздылығымен баршаны таң қалдырады.
Өзбекстан Республикасы Президенті Ш.Мирзияевтің "Түркі тілдерінің үлкен отбасына жататын өзбек тілінің тарихы халқымыздың ғасырлар бойы өткен тарихымен, олардың армандарымен, тілектерімен, жеңістерімен тығыз байланысты" - дегені бекер емес, әрине.
Біздің тұңғыш Президентіміз И.А.Каримовтың ең баға жетпес байлық - интеллектуалды әлеует екенін айта отырып, - біз өзіміздің мақсатымызға ақылды, жоғары мәдениетті адамдарды тәрбиелегенде ғана жете аламыз, сол арқылы еліміз өркендеп, дами алады, елдің дамуы үшін интеллектуалды әлеует қаншалықты маңызды ресурс екенін әрдайым атап өткен.
Қазіргі күрделі жаһандану жағдайында руханияттылықтың өзекті мәселе-леріне, халқымыздың руханилығын сақтау мен насихаттауға, әсіресе жас ұрпақ-тың жүрегі мен санасын түрлі зиянды идеялар мен идеологиялардан қорғауға ерекше назар аударылуда. Жоғары руханият - жеңілмейтін күш кітабында өте маңызды және шешуші мәселелер көтерілген. Тұңғыш президентіміздің еңбектері де білімге үлкен мән бергені анық, мұны біз жоғарыдағы мысалдан да байқауымызға болады. Жоғары руханятты жеңілмейтін күш деп бекер айтпайды, себебі рухани бай адамды ешкім жеңе алмайды. Біз жастар осындай жағдайларды, мүмкіндіктерді даму барысынды пайдалана білуіміз керек.
І.2. Өзбек және қазақ сыныптарында ана тілі оқулықтарының салыстырмалы сипаты
Бәрімізге белгілі болғандай, мемлекеттік білім беру стандарты оқушылардың бастауыш және жалпы орта білім берудің соңында алуы тиіс болған білім, білік және дағдылардың минималды деңгейін белгілейді. Мемлекеттік білім беру стандарты білім берудің мазмұнын, формаларын, құралдарын, әдістерін, оның сапасын бағалау тәртібін анықтайды. Білім беру мазмұнының өзегі болып табылатын стандарт елде жұмыс істейтін әртүрлі мекемелерде (мемлекеттік және үкіметтік емес) білім берудің тұрақты деңгейін қамтамасыз етеді. Мемлекеттік білім беру стандарты өзінің табиғаты бойынша оқу бағдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын, ережелер мен басқа да нормативтік құжаттарды жасауға негіз болады. Жалпы орта білім берудің мемлекеттік білім беру стандарты өзінің құрылымымен, мазмұнымен мемле-кеттік, аймақтық, мектептік қызығушылықтар мен ресурстардың тепе-теңдігін бейнелейді және, ең бастысы, оқушының жеке басының, ұмтылыстарының қабілеттері мен қызығушылықтарының басымдылығынан туындайды. Үздіксіз білім беруде бастауыш білім берудің рөлі баға жетпес екенін атап өткен жөн. Бастауыш білім беруде ана тіліне білім беру саласындағы оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын минималды талаптар келесі үш параметрлік стандартты шарада көрсетілген: оқу техникасы, басқа адамдардың пікірлері мен мәтіннің мазмұнын түсіну, сонымен қатар өз пікірін жазбаша түрде жеткізе білу. Бастауыш білім беру саласын одан әрі дамыту және жетілдіру мақсатында үкіметтің қаулысы (№ 132, 09.03.2020 ж.) қабылданды. Онда, 2019-2020 оқу жылынан бастап Қарақалпақстан Республикасы мен Ташкент қаласы балаларға міндетті түрде 1 жылдық бастауыш білім беру жүйесін толық енгізді. Бұл бастауыш білім берудің дамуына үлкен әсер етері сөзсіз. Бастауыш сынып оқушыларының білімін дамыту арқылы олардың ғылымға деген қызығушы-лығын арттыруға болады. Тіл және әдебиет пәндері ана тілі, әдебиет, өзбек тілі (тәлім басқа тілде алып барылатын мектептер үшін) оқулықтарды өз ішіне алады және өзара байланысын қамтамасыз етеді.
Оқушыларға ана тілін оқытудан негізгі мақсат ‒ олардағы сөйлеу барысының төрт негізгі түрі: әр сыныпта тыңдау, сөйлеу, оқу және жазуда, оның ішінде оқу және жұмыс жасау барысында, отбасында және қоғамдық орындарда талап етілетін дағдылар мен дағдылардың стандарттарын дамыту динамикасы, әр түрлі сөйлеу ситуацияларында өз бетінше қарым-қатынас жасау және идеяларын білдіру, тыңдалған материалды қабылдау, сонымен қатар жазбаша дереккөздерді оқу арқылы ақпарат алу, олардың оқиғаларға реакциясы түрінде сөйлесу қалыптасады. Сонымен бірге, әдебиет ‒ сөз өнері, сондықтан ана тілін меңгермей әдебиеттің әсемдігі мен құдіретін түсіну мүмкін емес. Ана тілі мен әдебиеті сабақтарындағы басты міндет ‒ оқушының сөзге деген қызығушылығы мен зейінін үнемі дамыту, оларға сөздің маңыздылығын, аңғартатын мағынасын, оның әртүрлі мәтіндердегі орнын түсіндіру. Интегра-циялық пәнаралық байланысты ойлауды дамытумен салыстыруға болады. Интеграциялық пәнаралық білім беру оқушының белгілі бір тақырыптағы оқиғаларды басқару қабілетін дамытады. Бұл оқушыға не болып жатқандығы туралы нақты түсінік береді. Мұғалім ана тілі, әдебиет және өзбек тілдерін басқа тақырыптармен тығыз байланысты түрде оқытқанда, жаңа материалды баяндау, бекіту, сонымен қатар қайталау, жалпылау және оқушының логикалық жақтан талап дәрежесінде болуы үшін әр түрлі әдістерді қолдану барысында байланыстырады, мәтін бойынша мәтіндерді қолданады, аналитикалық бақылаулар өткізеді. Өзбекстанда білім беру 7 тілде жүргізіледі. Біздің елімізде білімнің артуына және жас ұрпақтың үйлесімді дамыған тұлға ретінде дамуына жеткілікті жағдайлар жаратылған. Оқу бағдарламалары әр тілде жасалған және барлығының басты мақсаты - білімді жетік үйрету. Барлық пәндерді, оның ішінде ана тілін оқытудың рөлі өте зор. Бастауыш сыныптарға ана тілі бөлімдерінің барлық негізгі бөлімдері түсіндіріледі.
Тәлім қазақ тілінде алып барылатын 1-сынып оқулығында (авторы М.Омаров), алдымен, фонетика бөлімінің единицасы, яғни дыбыстар жайлы, одан соң олардың дауысты, дауыссыз болып бөлінуі, дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардан құралатын буын, одан соң тасымалмен таныстырылады. Содан соң лексикология бөлімінің негізгі единицасы сөз, сөз таптарын түсінді-ру үшін сұрақтар яғни кім?, не? (зат есім) , қандай?, қай? (сын есім), қанша?, неше? (сан есім), не істеді?, қайтті?, неғылды? (етістік) тақырыптары үйретіледі. 1-сыныпта, сонымен қатар, грамматика бөліміне де кіріспе жасайды. Онда, сөйлем, хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, лепті сөйлемдер жайлы түсініктер беріледі. Айта кететін жәйт, қазақ тіліндегі әріптер саны (42), өзбек тіліндегі әріптер санынан (29) көбірек және үйрену уақыт талап еткенімен ана тілінің барлық негізгі бөлімдерімен танысып шығады. Өзбек тілінің оқулығына назар аударайық (авторлары Т.Ғаффорова және Е.Шодмонов). Өзбек тілінде де, алдымен, алфавит үйретіледі, содан соң буын үйретіліп, ал тасымал тақырыбы қалдырылады. Лексикология бөлімінің негізгі единицаларымен таныстыры-лады, сол сияқты ауызша және жазбаша сөйлеу тақырыбы да түсіндіріледі, ал мұндайды қазақ тілінде кездестірмейміз. Морфология бөліміне кіріспе жасалып, сөйлемдер түсіндіріліп 1-сынып оқу бағдарламасы аяқталады.
Бірінші сыныпта оқу бағдарламасының ең негізгі мақсаты сөздерді дұрыс жаза алу және грамматиканың негізгі бөлімдеріні түсінуге фундамент (іргетас) пайда ету болып табылады. Негізінен алғанда Мемлекеттік білім стандартының түпкі негізі де дәл осындай мақсатты көздеген.
Байқағанымыздай бірінші сыныпта оқушылар әр бір бөлімнің негізгі единицасымен танысады. Ал лексикология бөліміндегі омоним сөздер сабақ уақытында аз болса да өтілмейді ме? деген сұраққа 2-сынып оқулығынан жауап іздеп көреміз.
Ана тілінің (қазақ тіл) 2-сынып оқу бағдарламасы 1-ші сыныптағы білімдерді жалғастыра отырып, әр бір бөлімнің тереңіне шолуға көмектеседі (оқулықты жазған Мекенбай Омарұлы). Алдымен қайталау сабағы, одан соң дыбыстар және әріптер, яғни У дыбысының қай жерде дауысты, қай жерде дауыссыз болып келуі түсіндіріледі. Содан соң И мен Й дыбыстарын ажырата алу үшін де олардан алдын келетін дыбысқа көңіл бөлу керек екендігі, дауысты дыбыстан кейін Й жазылатыны, дауыссыздан кейін И жазылуы түсіндіріледі. Содан соң қосарлы дыбыстар Ю, Я әріптерінің емлесі түсіндіріледі. Дауыссыз дыбыстардың емлесі, сөз және буын, тасымал тақырыптары тағы бір рет түсіндіріліп өтіледі. Барлық дыбыстар түсіндіріп болғаннан соң, сөз ұғымына түсінік беріледі. Іле-шала бас әріппен жазылатын сөздер үйретіледі. Содан кейін лексикологияның негізгі единицасы сөз және оның құрамы, жұрнақ пен жалғау, туынды сөз, заттың атын, заттың сынын, заттың санын, заттың қимылын білдіретін сөздер түбегейлі түсіндіріледі. Лексикология сонымен аяқталып, морфологияның единицасы сөйлем тақырыбы түсіндіріледі. Сөйлем туралы түсінік, хабарлы сөйлем, сұраулы сөйлем, лепті сөйлем, сөйлемдегі сөздердің байланысы тақырыптары түсіндіріледі. Содан соң мәндес сөздер, мағынасы қарама-қарсы сөздер, мағынасы әр-түрлі сөздер тақырыбы оқытылады. Бұл лексикология бөліміндегі омоним, синоним, антоним сөздердің бастауыш сынып оқулықтарында берілу тәсілі.
Демек, тәлім қазақ тілінде алып барылатын мектептерде оқушылары алғаш рет омонимді 2-сыныпта, ана тілі оқулығының соңында, яғни 4-тоқсанында өтеді екен.
Ал өзбек тілінің оқулығын байқап көретін болсақ, ол да алдымен 1-сыныпта өтілген тақырыпты қайталайды (өзбек тіліндегі ана тілі оқулығының авторлары К.Қосимова, С.Фузаилов және А.Нематова). Содан соң сөйлем және сөз ұғымдары түсіндіріледі. Дыбыс және әріптер тақырыбы түсіндіріліп, одан кейін дыбыстардың түрлерге бөлінуі жайлы тақырып жалғасады. Айтылуда түсіп қалатын дауыссыз дыбыстар тақырыбынан кейін X. H дыбыстарының айтылуы және жазылуы үйретіледі. Екі әріптің бірігуінен жасалған дауыссыз дыбыстар және тұтық білгісі ('), буын және сөздердің буындарға бөлінуі, тасымал, сөз ішінде қатар келген бірдей дауыссыз дыбыстардың айтылуы және жазылуы тақырыптары түсіндіріліп болғаннан соң лексикология бөліміне шолу жасала-ды. Алдымен сөз тақырыбы түсіндіріліп содан соң қандай сөздер үлкен әріппен жазылатындығы үйретілген. Заттың қимылын, белгісін, санын білдіретін сөздер түбегейлі түсіндіріледі, кейін морфология бөліміне өтеді. Сөйлем тақырыбы түсіндіріліп, сөйлемдегі сөздердің байланысы үйретіліп, содан соң өтілген тақырып пысықталады.
Байқағанымыздай тәлім өзбек тілінде жүргізілетін мектептердегі 2-сынып оқулығында омоним тақырыбын немесе омоним туралы мәліметтерді кездестір-мейміз. Фонетика бөліміндегі ерекшеліктерді сәйкестіре отырып олардағы ерекшеліктер айтарлықтай емес екеніне көз жеткіздік. Лексикология бөлімін үйрету барысында екі тілдегі өзіндік ерекшеліктерін байқадық. Ондағы сөз және сөз таптары бірдей түсіндірілгенімен, сөздердің мағынасына қарай түрлері, яғни омоним, синоним, антоним түсіндірілмейді екен. Оқулықтардың мұндай өзара ерекшеліктері неге бұлай екенін, қалған сыныптардағы оқулық-тардың ерекшеліктері қандай екенін білу үшін қалған сыныптарды да салысты-рып көруге тура келді. Оқулықтың (3-сынып оқулығының авторлары М.Омарұлы, Г.Нишанова және Р.Өсеровалар). басы қайталауға арналған болып, 2-сыныпта өтілген тақырыптарды еске түсіруге арналған. Фонетика бөліміндегі дауысты және дауыссыз дыбыстар, буын, тасымал тақырыптары, сонымен қатар дауыссыз дыбыстардың емлесі қайталанады. Содан соң реттелген тәртіппен лексикология бөліміне өтіледі. Сөз және сөз таптары кеңейтірілген көріністе түсіндіріледі. Соны айтып өткен жөн, бастауыш сыныпта тек 4 сөз табы ғана үйретіледі. Ал қазақ тілінде негізінен алғанда 9 сөз табы бар.
Оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай оқу бағдарламасы осылай тасымалданғандығы бәрімізге белгілі, қалған сөз таптары жоғары сыныпта үйретіледі.
3-сыныпта төрт сөз табын түсіндіру тереңірек амалға асырылады. Зат есімді өткенде негізгі және туынды зат есім, зат есімнің жекеше және көпше түрі, жалқы есім мен жалпы есім, зат есімнің тәуелденуі, зат есімнің септелуі және септіктер туралы мағлұмат, сын есім, негізгі және туынды сын есім, сан есім және етістік, болымды және болымсыз етістік, негізгі және туынды етістік тақырыптары түсіндіріледі. Лексикология бөлімінен кейін морфология мен синтаксис бөліміне өтіледі. Сөйлем тақырыбы түсіндіріліп, хабарлы, лепті, сұраулы сөйлемдер үйретіледі. Тәлім қазақ тілінде алып барылатын мектеп-терде байқағанымыздай сөйлемнің 3 түрі үйретіледі. Сөйлем мүшелері түсінді-ріледі. Тұрлаулы мүшелер және тұрлаусыз мүшелер тақырыбынан соң сөйлемдегі сөздердің байланысы үйретіліп, 3-сынып оқу бағдарламасы аяқта-лады. Өзбек тіліндегі оқулыққа назар аударсақ, қазақ тіліндегідей бөлімдер тәртіппен, кетпе-кеттікте алып барылмайды, қайталаудан кейін синтаксис бөлімі өтіледі. Бөлімдердің орнын ауыстырып түсіндіруде оқушылардың түсініп алуы мен жадында сақтап қалуында өз септігін тигізеді. Себебі әуелі сөйлемді үйреніп, содан соң сөйлемдердің сөздерден құралғанын түсіндіру, оқушыларға сөздер неге керек екендігін анықтауға көмектеседі (Оқулықты С.Фузаилов, М.Худойберганова, Ш.Юлдошевалар жазған).
3-сыныпта сөйлем, сөйлемдердің мақсатына қарай түрлері: хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты сөйлемдер, яғни сөйлемнің барлық түрі үйретіледі. Демек, бұл, әрине, жоғары сынып оқушыларының синтаксис бөлімін үйреніп жатқанда ешқандай қарама-қайшылықтарға жолықпауына септігін тигізеді. Сонсоң сөйлем мүшелері, тұрлаулы мүшелер (бош бўлаклар) және тұрлаусыз мүшелер (иккинчи даражали бўлаклар) сөйлемде сөздердің байланысы үйретіліп, синтаксис бөлімі аяқталады. Ізінен морфология бөлімі жалғасады, яғни түбір сөз және туынды сөз, жұрнақ (сөз жасайтын қосымша), жалғау (сөздерді байланыстыратын қосымша) тақырыптары түсіндіріледі. Соңында лексикология бөліміндегі сөз таптары және қосымша тақырыбы үйретілгеннен соң, зат есім және зат есімді тудырушы жұрнақ, сын есім және сын есім тудырушы жұрнақ, сан есім және сан есімді тудырушы жұрнақ тақырыптары өтіледі. Оқулық қайталау және сөздікпен аяқталады. Қазақ тіліндегі 4-сынып-тың ана тілі оқулығы да әуелі өткен сыныптардағы тақырыптарды қайталаудан басталады. Сөйлем мүшелері, кейін фонетика бөлімінен: дыбыс және әріп, қосарлы дауыстылыр, дауысты дыбыстар және дауыссыз дыбыстар, буын түсіндіріледі. Соң лексикология бөлімі пысықталады. Онда біріккен сөздер, қос сөздер, қысқарған сөздер тақырыбы түсіндіріліп, ізінен сөз таптары үйретіледі. Алдымен зат есім түсіндіріліп, тәртіппен, кезекпе-кезек 7 септіктерде және қосымшылары да үйретіліп кетіледі. 3-сыныптағы тақырыптардан күрделене түскені Тәуелдік жалғаулы зат есімнің септелуі тақырыбы мен зат есімдердің жіктелуі тақырыбы түсіндіріледі. Төменгі сыныптарда тек 4 сөз табы (зат есім, сан есім, сын есім, етістік) өтілген болса, 4-сыныпқа келіп есімдік, үстеу, шылау да қосып үйретіледі. Содан соң сөз тіркестері, сөйлем және сөйлем мүшелері үйретіледі. 3-сыныпта сөйлем мүшелеріне анықтама келтіріп өтілген болса, енді 4-сыныпта сол сөйлем мүшелерінің түрлері және сөйлем ішінде қай орында тұратыны түсіндіріледі. Сөйлем мүшелерінің байланысы, қаратпа сөз, төл сөз бен автор сөзі тақырыптары өтіліп, барлық бөлімдер бойынша қайталау беріледі. Сонымен 4-сынып оқулығы да аяқталады (Тәлім өзбек тілінде алып барылатын мектептердегі ана тілі оқулығының авторлары Р.Икрамова, Х.Ғуломова, Ш.Юлдошева, Д.Шодмонқуловалар).
Біздің байқауымызша, оқулықтың басы ана тілі пәнінде үйретілген барлық тақырыптарды қайталаудан басталады. Алдымен сөйлем, содан соң сөйлем мүшелері, сөздердің сөйлемдегі байланысы, бірыңғай мүшелі сөйлемдер (уюшуқ булакли гаплар), қаратпа сөз (ундалма), сөйлеу мәдениеті (нутқ маданияти), мәтін, дыбыс және әріптер, буын, сөз және сөз құрамы тақырыптары түсіндіріледі. Одан кейін тек сөз таптары тақырыбы түсіндіріледі. 5 сөз табы түбегейлі түсіндіріліп, оқулық аяқталады. Ізінен зат есімнің жіктік жалғауымен бірге қолданылуы, септік жалғауымен қолданылуы, зат есімді тудырушы жұрнақтар өтіледі. Сын есімде олардың мағынасына қарай түрлері және сын есім тудырушы жұрнақтар, сан есімнен кейін, есімдік түсіндіріледі. Соңында етістік, етістіктің шақтары, етістіктің жіктік жалғауымен байланысты қолданылуы түсіндіріледі. Біздің байқағанымызша, сөздердің лексика-семантикалық мағынасына қарай түрлері, яғни омоним, синоним, антоним сөздерді кездестірмейміз және де оған сағат ажыратылмағандығын байқауымыз мүмкін. Тек келтірілгенінің куәсі бола аламыз. 4-сынып оқулығында зат есімді тудырушы жұрнақтар тақырыбының ішінде бір жаттығу көрінісінде
Оқулық Мемлекеттік білім стандартына негізделе отырып жасалатындығы бізге белгілі. Мемлекетімізде оқыту (тәлім) 7 тілде алып барылатындығын жоғарыда айтып өттік. Мемлекеттік білім стандартымыз бір болғанымен оқулықтарымыздың құрылысы мен құрылысы әр түрлі екендігіне көз жеткіздік. Мысалы: 1-сынып өзбек тіліндегі оқулығында тасымал тақырыбы кездеспейді, ал қазақ тілі оқулығында ауызша және жазбаша сөйлеу тақырыбы кездеспейді. 2-сыныптағы қазақ тілінде мәндес сөздер, мағынасы әр түрлі сөздер, мағынасы қарама-қарсы сөздер тақырыптарының түсіндірілуі, ал өзбек тіліндегі оқулықта мұндай тақырыптарға сағат ажратылмағаны таң қаларлық жағдай, әрине. 3-сыныпқа өткенде мұндай ерекшеліктер көбірек байқалады. Сөйлемнің түрлері түсіндіріліп жатқанда, қазақ тілі оқулығында 3 түрі көрсетілген, ал өзбек тіліндегі оқулықта 4 түрі де түсіндірілген, яғни сөйлемнің барлық түрі үйретіледі, бұл, әрине, жоғары сынып оқушыларының синтаксис бөлімін үйреніп жатқанда ешқандай қарама-қайшылықтарға жолықпауына көмектеседі. Ал 4-сыныптар бойынша өзіндік айырмашылықтарды көретін болсақ, қазақ тілінде қос сөздер, біріккен сөздер, қысқарған сөздер тақырыбы өзбек тіліндегі оқулықта кездеспейді. Сөз таптары да зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, шылау, жалпы 7 сөз табы түсіндірілсе, ал өзбек тілінде 5 сөз табы түсіндіріледі. Қазақ тіліндегі сөз таптары 9 болса, өзбек тілінде 6-ау. Бұл да оқулықтағы айырмашылықтың басты себептерінен бірі болып тұр.
Тіліміздегі грамматика көне дәуірлерден қалыптасып, өз мүмкіншілігіне қарай дамып отырады. Мұндай ерекшеліктерді салыстырып үйрену арқылы тек оқушылардың ғана емес болашақ мұғалімдердің де түсіну мен түсіндіре алу қабілетін, грамматикаға шолу жасауын, оны толық үйрене алуыны дамытуға өз септіген тигізеді.
І.3. Бастауыш сынып оқушыларында лексикаға тиісті (омонимия) құзыреттілікті дамыту
Біз тілді ғылымда ғана емес, күнделікті өмірде де өз қажеттіліктерімізді қанағаттандыру үшін қолданамыз. Сондықтан сөздер біздің өмірімізде маңызды рөл атқарады. Сөз дегеніміз ̶ заттарды, оқиғаларды, процестерді, тұлғаларды, белгілер мен шамаларды, қасиеттерді, әрекеттер мен күйлерді, байланыстар мен қатынастарды атауға қызмет ететін өзіндік дыбыстық қабығы бар дербес лексикалық мағына. Cонымен қатар әр түрлі грамматикалық мағыналар мен функцияларда қолданылатын ең маңызды тіл бірлігі.
Өзбек және қазақ тілінде жүргізілетін мектептердегі бастауыш сынып-тарда ана тілінен берілетін білімдер мазмұныны - өзбек немесе қазақ тілінің дыбыстар жүйесі және жазбаша сөйлеуде дыбыстарды өрнектеу әдістері туралы, сөздердің өзгеруі және сөйлемдегі сөздердің байланысы туралы, сөздердің морфемалық құрылысы мен сөзжасам, сөздердің лексикалық-семантикалық тұрғыдан топталуы, өзбек немесе қазақ тілінің дұрыс емлесі мен тыныс белгілері туралы білімдер құрайды.
Фонетика, лексика, грамматика, орфография туралы негізгі білімді игеру барысында балалардың ойлау қабілеттері дамиды, олар тіл оқиғаларын талдау, салыстыру, жалпылау және топтастыруға, сөйлеу процесінде тілдік бірліктер - сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс қолдана білуді үйренеді.
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорымен сөздерді өз орнында қолдана алу қабілетін дамыту арқылы кележек ұрпақтың білімі мен тәрбиесіне тиімді үлес қосқан боламыз. Ал сөздік қорды байытуда омонимнің орны ерекше екендігі бәрімізге белгілі. Сөздердің мағынасын, олардың түрлері мен атқара-тын қызметтерін екі тілде салыстыра үйрену сабақты қабылдау сапасын асырады. Сол себепті омоним сөздердің өзбек және қазақ тілдеріндегі салыс-тырмалы сипатын үйрену маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Лексикология бөліміне екі тілде де (өзбек, қазақ) бір түрлі анықтама келтірілген. Лексикология - тілдегі сөздердің құрамын (лексикасын) зерттейтін сала. Сонымен бірге лексикологияда сөздердің лексикалық-семантикалық топтарының зерттелуі бәрімізге аян. Сөздердің лексикалық-семантикалық топтарына омонимдер, омофондар, паронимдер, синонимдер және антонимдер кiредi.
Ғылым саласының алғашқы орталығы Греция болғандықтан тіліміздегі терминдердің көпшілігі грек тілінен алынған. Омоним де гректің біріккен сөздерінен, яғни homos (біркелкі) деген сөзі мен onyma (ат, атау) деген сөздерден жасалған. Омоним сөзін алғаш рет Аристотель қолданған деген деректер бар, бірақ одан да алдын қолданған болуы мүмкін.
ХХ ғасырдың аяғында тіл білімі эмпирикалық кезеңнен теориялық кезеңге өтті. Синонимия мен полисемия тілдер үшін заңды құбылыс болып саналса, омонимия кездейсоқ құбылыс ретінде бағаланды. Шындығында, омонимия сонымен қатар тіл жүйесі үшін имманентті және қажетті заңдардың бірі болып табылады. Демек, омонимия - бұл тіл жүйесінің лексикасы мен грамматикасын байытатын заңды құбылыс. Омонимия - бұл барлық дерлік тіл қабаттары, құрылымы мен семантикасы жағынан әр түрлі күрделілік бірліктері үшін әмбебап құбылыс екенін ескеру қажет.
Сөздердің даму заңдылықтарын зерттеу, сөздердің омонимдерін, синонимдерін және антонимдерін зерттеу тілдің сөздік қорын анықтауға, түрлі сөздіктер құрастыруға көмектеседі.
Тілді білдіру жоспарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz