Ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ ИННОВАЦИЯЛЫҚ-ГУМАНИТАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Даут Алия Қанатқызы
(студенттің аты-жөні)
Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және жетілдіру (Жамбыл облысы әкімдігінің Ауыл шаруашылығы басқармасы мысалында)
(тақырыбы)
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Тараз 2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ ИННОВАЦИЯЛЫҚ-ГУМАНИТАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Экономика және басқару
кафедрасының меңгерушісі
___________ Куатбеков Ж.А.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және жетілдіру (Жамбыл облысы әкімдігінің Ауыл шаруашылығы басқармасы мысалында)
(тақырыбы)
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындаған_______________ Дауыт А.Қ.
Ғылыми жетекші
э.ғ.к., доцент________________ Куатбеков Ж.А.
Тараз 2020
ТАРАЗ ИННОВАЦИЯЛЫҚ-ГУМАНИТАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Факультет___ Экономика және құқық____________________________ _______________
Шифр, мамандығы__5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару_______________
Кафедра__ Экономика және басқару__________________________ __________________
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындауға арналған
ТА П С Ы Р М А
Студент___ Даут Алия Қанатқызы__________________________ ________________
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және жетілдіру (Жамбыл облысы әкімдігінің Ауыл шаруашылығы басқармасы мысалында)
ТИГУ _________________20__ж № ___________________бұйрығымен бекітілген.
Аяқталған жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі ______________________20____ж.
Дипломдық жобаның (жұмыстың) негізгі көрсеткіштері: Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің жылдық есептері ___________________________________ ___________________
Дипломдық жобада (жұмыста) қарастырылатын негізгі мәселелер немесе дипломдық жобаның (жұмыстың) қысқаша мазмұны
а)__Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздемесі_____________________
б)__ Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы мен ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамытуды тиімді пайдаланудың қазіргі жағдайын талдау ___________________________________ ________
в)__Ауыл шаруашылық саласы бойынша ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамытуды жетілдірудің жолдарын қарастыру__________________________ ____________
Сызба (графикалық) материалдар тізімі (негізгі сызбалар міндетті түрде көрсетілуі тиіс)
_1._Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдерін өндіру көлемі _________________________
_2. Тамақ өнімдері өндірісінің көлемі ___________________________________ __________
_3. Қайта өңдеу өнімдерін өндіру, млрд.теңге ___________________________________ ___
Жұмыста қолданылатын негізгі әдебиеттер 1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030_________
2. А.Қ. Мейірбеков., Қ.Ә.Әлімбаев. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы: Экономика____
3. Д.А.Қуатов. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы: Экономика, 2015.________________
Дипломдық жоба (жұмыс) бойынша кеңесшілер
Жұмыстың бөлімдері
Кеңесші
Мерзімі
Қолтаңбасы
1-ші бөлім бойынша
Куатбеков Ж.А.
2-ші бөлім бойынша
Куатбеков Ж.А.
3-ші бөлім бойынша
Куатбеков Ж.А.
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындау
КЕСТЕСІ
№
Бөлімдердің аталуы, зерттелетін негізгі мәселелердің қысқаша тезистері
Ғылыми жетекшіге көрсету мерзімі
Ескертпелер
Кіріспе
1.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша
инвестициялық тартымдылығы және
оның экономикалық тиімділігін
жоғарылатудың теориялық
негіздемесі
2.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша
инвестициялық тартымдылығы мен
тиімді пайдаланудың қазіргі
жағдайын талдау
3.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша
инвестициялық тартымдылық
механизмін жетілдіру жолдары
Қорытынды
Тапсырманың берілген күні ____________________________20_ ____ж.
Кафедра меңгерушісі________________________ __________Куатбеков Ж.А._____
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмыстың (жобаның)
ғылыми жетекшісі__________________________ __________Куатбеков Ж.А.._________
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмыс (жоба)
Тапсырмасын алдым______________________________ ____Дауыт А.Қ._____________
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
____________________________20_ ____ж.
Аннотация
На дипломную работу студента группы МЖБ-16-1 Даут Алии Канатовны на тему Развитие и совершенствование экономических механизмов стимулирования роста сельскохозяйственного производства (на примере управления сельского хозяйства акимата Жамбылской области)
В данной дипломной работе предусмотрено теоретическое обоснование развития экономических механизмов стимулирования роста сельскохозяйственного производства и повышения его экономической эффективности. Проведен анализ современного состояния инвестиционной привлекательности и эффективного использования сельскохозяйственной отрасли. По результатам анализа предложены пути совершенствования механизма инвестиционной привлекательности в сфере сельского хозяйства.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және жетілдіру (Жамбыл облысы әкімдігінің Ауыл шаруашылығы басқармасы мысалында) тақырыбына жазылған МЖБ-16-1 тобының студенті Дауыт Алия Қанатқызының дипломдық жұмысына
Аннотация
Бұл дипломдық жұмыста ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздемесі қарастырылған, Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы мен тиімді пайдаланудың қазіргі жағдайына талдау жүргізілген. Талдау нәтижелері бойынша ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылық механизмін жетілдіру жолдары ұсынылған.
ANNOTATION
For the diploma work of a student of the group MZHB-16-1 Daut Aliya Kanatovna on the theme "Development and improvement of economic mechanisms for stimulating the growth of agricultural production" (on the example of the Department of agriculture of the Zhambyl region akimat)
This thesis provides a theoretical justification for the development of economic mechanisms to stimulate the growth of agricultural production and increase its economic efficiency. The analysis of the current state of investment attractiveness and effective use of the agricultural sector is carried out. Based on the results of the analysis, ways to improve the mechanism of investment attractiveness in the field of agriculture are proposed.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздемесі
1.1
Ауыл шаруашылық саласын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың мәні
1.2
Инвестицияларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі
1.3
Ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесі
2.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы мен тиімді пайдаланудың қазіргі жағдайын талдау
2.1
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық саласының бүгінгі күнгі жағдайы және оның дамуы
2.2
Ауыл шаруашылық саласындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын талдау
2.3
Ауыл шаруашылық саласында жүзеге асырылып жатқан инвестициялық жобалар
3.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылық механизмін жетілдіру жолдары
3.1
Ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеу және оны жетілдіру
3.2
Ауыл шаруашылық саласында инвестициялардың тиімділігін мен оның тартымдылығын арттыру жолдары
3.3
Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығының ұйымдастырушылық-құқықтық механизмін жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста төменде аталған нормтивтік құжаттар пайдаланылған:
1. Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы ҚР Үкіметінің 23.08.2012 ж.№1080 Қаулысы
2. Білім алушылардың үлгерімін ағымдағы бақылау, аралық және қорытынды мемлекеттік аттестаттау жүргізудің үлгі ережесін бекіту туралы ҚР Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 16 наурыз №94 бұйрығы
3. ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты. Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмысын (жоба) орындау ережесі (негізгі ережелер) (ҚР ЖММБС 5.03.016 - 2009.
4. Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті. Дипломдық жұмыстарды (жобаны) ұйымдастыру. Жұмыс нұсқауы. Тараз, 2015 ж.
5. Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті. Дипломдық жұмыстарды орындау, рәсімдеу, қорғау. Әдістемелік нұсқаулар. Экономика және басқару кафедрасы. Тараз, 2015 ж.
6. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж. http:www.akorda.kz
7. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты Қазақстан халқына Жолдауы Егемен Қазақстан. - 7 наурыз. - 2009ж
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартының негізгі ережелеріне сәйкес анықтамалар мен терминдер қолданылған:
Инвестицияның жеткілікті көлемінің бар болуы - агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және тұрақты дамуының қажетті жағдайы болып табылады. Сонымен қатар, ел экономикасының нақты дамуы үшін АӨК саласына инвестиция тартуға қолайлы жағдайлар жасау, инвестициялау деңгейін арттыру маңызды міндет болып табылады
Инвестиция - Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде пайда болған жаңа термин, Нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның мәнін түсінуде айырмашылық бар. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайынды меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екенін отандық экономикалық ғылым қарастырмады.
Капиталдық салынымдар (капиталды инвестициялау) - кәсіпорын активтеріне ұзақ мерзімге, тәуекелдің жоғары болған жағдайда құралдарды салу туралы шешім қабылдау дегенді білдіреді. Капиталдық салынымдардың тиімділігін дұрыс бағалаған кезде ғана инвестиция сапасына кепілдік берілуң мүмкін.
Инвестициялар дегеніміз - ол пайда (табыс) алу мақсатында экономика салаларына ұзақ мерзімді ақша қаражаттарының (капиталдың) салымы. Олар негізгі құрал жабдықтарды жасауға, ұлғайтуға, қайта құру мен техникалық қайта жарақтандыруға кететін шығындарды сипаттайды. Инвестициялар нәтижесінде табыс (пайда) алынатын немесе әлеуметтік тиімділікке әкелетін кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынады.
Қаржылық инвестициялар дегеніміз - мемлекеттің, инвестициялық қорлардың, басқа да ұйымдардың құнды қағаздардан пайда, яғни дивиденд алу мақсатында акциялар мен құнды қағаздарды сатып алуы және үстеме пайыз алу мақсатында ақшаны банктің депозиттік шоттарына салуы.
Нақты инвестициялар - капиталдық құрылысқа, өнеркәсіпті кеңейту мен дамытуға, жаңа және қолданыстағы негізгі және айналым құралдарын қайта құру мен техникалық жабдықтауға ақша құралдарын салу. Осылайша, нақты инвестициялар халық шауашылығына бағытталған капитал салымдарын сипаттайды, яғни ұзақ мерзімдік сипаттағы шығыстар.
Қарыздық қаржы құралдары - банктік және бюджеттік кредиттер, ұйымдардың қайтарымдылық және жылдам қайтару жағдайымен ұсынатын облигациялық қарыздары.
Шетел инвестициялары (негізінен өңдеуші салаларға) - шетел капиталының Қазақстан Республикасы территориясындағы кәсіпкерлік қызметке салынуы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Дипломдық жұмыста төменде аталған белгілеулер мен қысқартулар пайдаланылған:
ҚР - Қазақстан Республикасы
АҚШ - Америка құрама штаты
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ШОК - шағын орта кәсіпкерлік
ҚРЗ - Қазақстан Республикасы Заңы
АҚ - Акционерлік қоғам
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан өзінің 2030-шы жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес белгіленген ұзақмерзімдік бағыттарға сәйкес динамикалық түрде дамуын жалғастыруда. Осылайша, жақын арадағы он жылда біздің алдымызда тұрған стратегиялық міндет - Қазақстанды әлем елдері ішіндегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу болып табылады.
Бұл стратегияның негізінде - ұлттық тауар және қызмет көрсетудің бәсекеге қабілеттігін көтеру есебінде Қазақстанды халықаралық рынокқа шығару және онда аймақтық және глобальдық экономика артықшылықтарын тиімді қолдану жатыр. Бұл мақсатқа жету жолында елдің инвестициялық климатын одан әрі жақсарту, оның ішінде еліміздің ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды жетілдіруді арттырудың маңызы жоғары.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Мемлекеттік саясаттың басты мақсаты - Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру атты жолдауында мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың орнының өсуімен ішкі инвестициялық ресурстарды белсендіру керектігі негізгі міндет ретінде көрсетілген [1].
Сонымен қатар, елбасымыз осы Жолдауда: Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуі тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. - деп атап көрсеткен [1].
Елбасы өзінің 2009 жылдың 6 наурызындағы Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты халыққа жолдауында аталған саланы ұтымды түрде дамытуға барынша мән беріп, Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті - азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз.Сондықтан да біз тауарлы-сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашы - лық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақ - стандық астық экспортының инфрақұ - ры - лымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндіріс - терді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғас - тыруға шешім қабылдадық - деп ерекше атап көрсетті [2].
Экономикалық өсудің қамтамасыз етілуімен байланысты көптеген әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілуі, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғарылауы, экономикалық агенттердің және тұтастай елдің бәсекеге қабілеттігінің артуы, макроэкономикалық тұрақтылық жалпы алғанда осы елдің экономикасына келіп түскен инвестиция көлеміне және инвестициялық процесстердің жай-күйіне тікелей байланысты болады.
Дүние жүзі елдерін түгелдей қамтыған қаржылық, экономикалық дағдарыс кезеңінде Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз етіп, оны одан әрі тиімді дамытуда инвестиция тарту әлеуметтік-экономикалық және саяси мәнінің бүгінгі таңда өзектілігі менің диплом жұмысыма осы тақырыпты таңдауыма себепші болды. Өйткені, инвестиция тарту арқылы ауыл шаруашылығын, ал ол өз кезегінде тұтастай экономиканың дамуына себепші болады.
Қазақстан Республикасының аграрлық секторының нарықтық экономикада дамуы нормативтік-құқықтық, экономикалық, ұйымдық негізде АӨК-не инвестиция тарту үшін жағдай туғызумен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы транзиттік экономика кезеңінде және ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына инвестиция тарту және оны пайдалану мәселелері өте маңызды орын алады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Ауыл шаруашылық саласын басқару, мәселелерін шетелдік және отандық ғылыми зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған А.Смит, Т.Мальтус, Д.Риккардоның, К. Маркстің, П. Эрлихтің, А. Маслоутің, В. Паретотің, М. Лоудың және басқалары өздерінің еңбектерінде азық-түлікті өндіру мен тұтынудың маңыздылығын көрсетті.
Ауыл шаруашылық саласының инвестициялық тартымдылығының жалпы теориялық негіздерін құрастыруға айтарлықтай үлестерін қосқан ғалымдар аз емес, олар Л.И. Абалкин, А.И. Архипов, СЮ. Глазьев. А.Г. Гранберг, А.Н. Илларионов, Д.С. Львов, В.К. Сенчагов, Н.П. Федоренко және т.б.
Ауыл шаруашылық саласының инвестициялық тартымдылық мәселесінің әртүрлі аспектілерішет елдің, сонымен қатар ресейлік көптеген ғалымдарының зерттеулерінде, соның ішінде Б. Стоукстің, Д. Байрлидің, Б. Портилдің, Г. Конвэйдің, Ж. Буринэнің, М. Флоидің, В.Г. Агаевтың, В.Ю. Багановтың, П.Т. Бурдуковтың, В.Р. Боевтың,.И. Алтуховтың, В.С. Балабановтың, Е.Н. Борисенконің, Д.Ф. Вермельдің, Р.Р. Гумеровтың, А.В. Гордеевтің, А.А. Емельяновтың, В.П. Зволинскийдің, А.Г. Зельднердің, В.В. Маслаковтың, В.А. Милосердовтың, Е.В. Серова, И.Г. Ушачев, Л.С. Чешинский, Ю.С. Хромовтың, Т.В. Юрьеваның және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Соңғы жылдары Қазақстанда мемлекетіміздің ауыл шаруашылық саласының инвестициялық тартымдылығының мәселелері белсенді түрде талқыланы бастады, Отандық ғалымдардың Л.А. Әбділдинаның, Ғ.Ү. Әкімбекованың, Р.А. Алшановтың, С.Б. Ахметжанованың, А.М. Баяндинованың, В.В. Григоруктың, А.Т. Есполовтың, Т.А. Есіркеповтың, А.А. Кайгородцевтің, М.Е. Қазембаевтың, Г.А. Қалиевтың, К.А. Сағадиевтың, А.А. Сатыбалдинның, А.Б. Молдашевтың, А.Б. Тілегеновтың, Е. Әмірбекұлының және көптеген басқалардың жұмыстарында азық-түлік қауіпсіздігің теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты, міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - қазақстан экономикамыздың ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығын жоғарылату мен оның механизмін дамыту бойынша шараларды анықтау болып табылады.
Қойылған мақсаттарды іске асыру үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
oo ауыл шаруашылық саласын дамытудағы инвестицияның рөлін танып білу;
oo инвестиция тартудың экономикалық тиімділігін анықтаудың әдістемесін негізге ала отырып, жетілдіру жолдарын ұсыну;
oo ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартудың әлемдік үлгілерін талдау;
oo ауыл шаруашылық саласындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын талдау;
oo ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеуді тану;
oo инвестициялық тартымдылықтың мемлекеттік-құқықтық механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі болып ҚР салаларының ішіндегі ауыл шаруашылық саласына инвестиция тарту жағдайы.
Зерттеу пәні ауыл шаруашылық саласына инвестиция тарту механизмдерін жетілдірумен байланысты ҚР жағдайына талдау жасау болып табылады.
Диплом жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде кейнсиандық, инвестициялық теория және ауыл шаруашылық саласы бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, ғылыми мақалалар, Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік актілері, ғылыми практикалық конференция материалдары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, т.с.с. пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін реттейтін ұлттық, халықаралық нормативтік құқықтық актілер құрады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып, отандық ғалымдардың бұл тақырып төңірегінде айтарлықтай ғылыми жұмыстарының терең зерттелмеуі мен аздығы болғанымен зерттелінетін мәселенің тек фрагмент ретінде бейнеленуіне байланысты ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылық мәселелерінің айқындалуы табылады.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы келесіге негізделген:
oo ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздемесі зерттелді;
oo ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы мен тиімді пайдаланудың қазіргі жағдайына талдау жүргізілді;
oo Қазақстан экономикасының ауыл-шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығының деңгейi және оларға баға беру мәселелері анықталды;
- ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылық механизмін жетілдіру бойынша теориялық ұсыныстар келтірілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Бірінші бөлімде ауыл шаруашылық саласын дамытуда инвестиция тартудың теориялық негіздемесі, олардың экономикалық тиімділігін есептеудің әдістемсі қарастырдым.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық саласының бүгінгі күнгі жағдайы мен осы салаға инвестиция тартудың белсенділігінің динамикасына талдау жасап, бұл ретте оның тиімділігін арттыруда мемлекет тарапынан атқарылған нақты іс-шараларына тоқталып өттім.
Ал дипломдық жұмысымның үшінші бөлімінде талдау нәтижесінде ауыл шаруашық саласына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеудің қажеттілігін негіздей отырып, саланың тартымдылығын арттыруда қолданылатын инвестициялық механизидерді жетілдірудің негізгі бағыттарын қарастырдым.
1. Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздері
1.1 Ауыл шаруашылық саласын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың мәні
Инвестицияның жеткілікті көлемінің бар болуы - агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және тұрақты дамуының қажетті жағдайы болып табылады. Сонымен қатар, ел экономикасының нақты дамуы үшін АӨК саласына инвестиция тартуға қолайлы жағдайлар жасау, инвестициялау деңгейін арттыру маңызды міндет болып табылады [3, 12б.].
Инвестиция - Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде пайда болған жаңа термин, Нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның мәнін түсінуде айырмашылық бар. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайынды меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екенін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып табылмайды. Капиталдық салынымға қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батсы әдебеттерінде қор нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де қолданылады [4, 48б.].
Өзінің дамуы барысында инвестиция теориясы бірнеше кезеңді басынан өткерген. Бастапқылары ретінде австрия экономикалық мектептің жұмыстарын айтуға болады. Өткен ғасырдың 20-30-жылдары қаржы теориясының ғылым ретінде қалыптасуы кезеңінде И.Фишердің пайыз қойылымы теориясы бойынша жұмыстары жарық көрді. Капиталдық активтерді бағалауға теориялық тәсілдерді қолдану Ф.Вильямстың зерттеулерінде ұсынылған болатын.
1936 жылы Д.Кейнс жинақтардың ақшалай (өтімділік қабілеті бар) нысанда сақтауға ынталандырушы себептерді бөліп қарастырды. Олардың қатарына ол тауарларды, қызметтерді және т.б сатып алуға қажеттілікті анықтайтын - трансакциялық себепті, жинақтарды тиімді орналастыруға бағытталған - спекулятивтік себепті, құнды қағазға салынған капиталды жоғалтып алу тәуекелімен байланысты - қорғаныстық себебін жатқызды. Аталған факторларды анықтай отырып Кейнс экономикалық теорияға тиімді портфель құру мәселелерін енгізді [5, 32б.].
80-ші жылдарға дейін отандақ экономикалық әдебиеттерді инвестиция теориясы ұдайы өндіріс процесін талдау үшін қолданылмады, көп жағдайда инвестициялар капитал салынымдарымен теңестірілді [5, 38б.].
Шетел әдебиеттерінде инвестиция терминімен қатар капиталдық салынымдар термині де қолданылады.
Капиталдық салынымдар (капиталды инвестициялау) - кәсіпорын активтеріне ұзақ мерзімге, тәуекелдің жоғары болған жағдайда құралдарды салу туралы шешім қабылдау дегенді білдіреді. Капиталдық салынымдардың тиімділігін дұрыс бағалаған кезде ғана инвестиция сапасына кепілдік берілуң мүмкін.
Капиталдық салынымдардың теориялық негізінің дамуына елеулі үлес қосқан негізгі қорлардың, капиталдық салынымдардың және жаңа техниканың экономикалық тиімділігі мәселесін зерттеумен айналысатын Т.С.Хачатуров басқарған АН КСРО Ғылыми Кеңесі болды. Т.С.Хачатуров капиталдық салынымдырға келесідей анықтама берген: Капиталдық салынымдар түсінігі негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне, оның ұлғайту мен жетілдіруге кететін шығындарды сипаттайды [5, 42б.].
1994 жылы шыққан капиталдық салынымдардың экономикалық тиімділігін анықтаудың Үлгілік әдістемесінде, сондай-ақ басқа да әдістемелік ұсыныстарында инвестициялар тек негізгі қорларға ғана емес, негізгі құралдарға да салынатын салынымдар ретінде қарастырылды.
Осыған байланысты, инвестицияның экономикалық мазмұнын анықтау барысында шығындық және ресурстық тәсілдер қалыптасты. Шығындық тәсіл бойынша инвестициялар негізгі қорлардың жай және кеңейтілген ұдайы өндірісіне кететін шығындар ретінде қарастырылады.
Ресурстық тәсілге сәйкес ресурстардың бөлінуі инвестицияның құрамдас бөлігі болып табылады, яғни оларды ұдайы өндіріске қажетті қаржы құралдары деп қарастыруға болады. Екі тәсілге де тән кемшілік талдау объектісінің статикалық сипатталуы және инвестицияның бүтіндей процесс ретінде жеткілікті дәрежеде зерттелмеуі.
Инвестиция термині латынның investire - жұмылдыру сөзінен алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар, өндірістік-материалдық запастар және т.б) таза инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп айтамыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез-келген түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады [6, 78б.].
Ресей ғалымдарының жұмыстарында инвестицияға және инвестициялық процестерге кең түсініктер берілген. Мысалы, В.Бочаров және Р.Попова инвестициялар - нәтижесінде пайда (табыс) немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және зияткерлік құндылықтардың барлық түрлерін көрсетеді. Бұл анықтамаға тағы жақын анықтаманы А.Городецкий мен А.Воронин берген: инвестициялар (лат. Investiо - жұмылдыру, киіндіру) - пайда алу мақсатында кәсіперлік қызмет объектісіне ұзақ мерзімге капиталдық салынымды анықтайды [5, 46б.].
Сонымен қатар, инвестицияның кәсіпкерлік қызмет саласымен ғана шектелуі дұрыс емес, себебі капитал әлеуметтік сала, гиманитарлық жобаларға (бұл жерде инвестициялар негізінен мемлекет және жергілікті органдар арқылы жүзеге асырылады) және т.б салынуы мүмкін.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтады, инвестициялар бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады [6, 82б.].
Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді. Оның біріншісі - уақыт, ал екіншісі - тәуекелдік . Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып , елдің әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың , ғылыми- техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің , инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.
Инвестициялар дегеніміз - ол пайда (табыс) алу мақсатында экономика салаларына ұзақ мерзімді ақша қаражаттарының (капиталдың) салымы. Олар негізгі құрал жабдықтарды жасауға, ұлғайтуға, қайта құру мен техникалық қайта жарақтандыруға кететін шығындарды сипаттайды. Инвестициялар нәтижесінде табыс (пайда) алынатын немесе әлеуметтік тиімділікке әкелетін кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынады.
Аталған салымдар категориясына келесі сипаттамалар сәйкес келеді: инвестициялар кәсіпорындар мен салалардың дамуы үшін қажет; олар әдетте ірі көлемдегі ресуртарды жұмсау мен олардан тиімділік алуды көздейді; ол тиімділік ықтималды, тәуекелді сипатқа ие; ресурстарды жұмсау мен олардан тиімділік алудың арасында белгілі уақыт өтеді.(уақыттық кешеуілдеу деп аталатын - бірнеше жыл).
Инвестиция теориясын қарастырғанда инвестициялық процестің объектісі мен субъектісі және мемлекеттің инвестициялық саясат жүргізудегі рөлі мәселелерін айқын анықтап алу қажет.
Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметтің объектісіне мыналар жатады:
oo жаңадан құрылатын және қайта құрастырылатын негізгі қорлар, сондай-ақ халық шаруашылығының барлық салаларындағы айналым құралдары;
oo құнды қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.);
oo белгілі бір мақсатқа негізделген ақша салымдары;
oo ғылыми-техникалық өнім немесе басқа да зияткерлік меншік объектілері; пайда алуга мүкіндік беретін басқа объектіер [7, 91б.].
Инвестицияларды келесідей жіктеуге болады:
oo Пайда болу көздері бойынша - банктік, бюджеттік, шетелдік, жеке, қарыздық, шаруашылықтың ішкі қаражаты, тартылған;
oo мерзімі бойынша - қысқа мерзімдік, орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік;
oo инвестициялау нысаны бойынша - ақша құралдары, мақсаттық банктік салымдар, пайлар, акциялар, несиелер, қарыздар, лицензиялар және т.б;
oo инвестициялау обектісі бойынша - негізгі және айналым құралдарына, өндірістік емес активтерге, құнды қағаздарға, ғылыми-техникалық өнімдерге, мақсаттық банктік салымдар және т.б [7, 103б.].
Сонымен қатар, инвестицияларды қаржылық (портфельді) және нақты инвестицияларға бөліп қарастыруға болады.
Қаржылық инвестициялар дегеніміз - мемлекеттің, инвестициялық қорлардың, басқа да ұйымдардың құнды қағаздардан пайда, яғни дивиденд алу мақсатында акциялар мен құнды қағаздарды сатып алуы және үстеме пайыз алу мақсатында ақшаны банктің депозиттік шоттарына салуы. Олар өнеркәсіптегі қандай-да бір өзгерістердің болуын қарастырмайды.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға жіктеледі:
oo қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
oo ұзақ мерзімдік - иелену мерзімі бір жылдан артық.
Ал, нақты инвестициялар - капиталдық құрылысқа, өнеркәсіпті кеңейту мен дамытуға, жаңа және қолданыстағы негізгі және айналым құралдарын қайта құру мен техникалық жабдықтауға ақша құралдарын салу. Осылайша, нақты инвестициялар халық шауашылығына бағытталған капитал салымдарын сипаттайды, яғни ұзақ мерзімдік сипаттағы шығыстар. Мұндай шығыстарға өндірістік объектілердің құрылысы, оларды кеңейту, қайта құрастыру мен жаңғырту, құрал-жабдық сатып алу жатады. Капитал салымдары объектіні қолданысқа берген кезден бастап негізігі құралған айналатын нақты инвестицияның құрамдас бөлігі [7, 110б.].
Қолдану сипаты бойынша капитал салымдары өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік капитал салымдары өндірістік сипаттағы объектілердің құрылысына (ұн тарту, сиыр қора салу); техника, құрал-жабдық және т.б. алуға; көпжылдық егістіктерді егу және оларды жеміс беру кезіне дейін өсіруге; өнім беретін және жұмыс малдарының негізгі отарын құруға жұмсалады. Негізгі мал отарының құруға капитал салымдары өнім беретін және жұмыс малдарын сатудан түскен пайда есебінен жүзеге асырылады.
Өндірістік емес капитал салымдарына мәдени, денсаулық сақтау ғимараттарын, тұрғын үй құрылысын салуға бағытталған шығыстар жатады.
Өндірістік емес сипаттағы капитал салымдары кәсіпорынның әлеуметтік инфрақұрылымының дамуымен байланысты негізгі құралдардың ұдайы өндірісіне бағытталады. Олар ауыл шаруашылық өндірісінің соңғы нәтижесіне жанама әсер етеді [7, 116б.].
АӨК салаларындағы капиталдық салымдардың негізгі бағыттарына мыналар жатады:
oo өндірістік және өндірістік емес сипаттағы объектілердің құрылысы;
oo техника (ауыл шаруашылығы мешинасы, тракторлар), құрал-жабдық және транспорт құралдарын стаып алу;
oo көпжылдық егістіктерді егу және оларды жеміс беру кезіне дейін өсіру;
oo өнім беретін және жұмыс малдарының негізгі отарын құру;
oo жерді қалпына келтіру бойынша іс-шаралар [8, 124б.].
Капитал салымдарын қолданудың тиімділігі көп жағдайда олардың құрылымына байланысты болып келеді. Капитал салымдарының технологиялық, ұдайы өндірістік, салалық және тарриториялық құрылымдары болады.
Капитал салымдарының технологиялық құрылымы сметаның жалпы құнның жеке шығындық үлесін көрсетеді (құрылыс-монтаждық жұмытар, машина мен құрал жабдықтар сатып алу, жобалық шығындар және басқа да шығындар). Капитал салымдарының технологиялық құрылымы негізгі өндірістік қорлардың актвті және пассивті бөліктері арасында байланыс құрады.
Капитал салымдарының ұдайы өндірістік құрылымы қолданудың әр түрлі бағыттары бойынша (жаңа құрылыс, өндірісті қайта құру мен техникалық кайта жарақтау, өндірісті одан әрі кеңейту) олардың үлес салмағын сипаттайды. Өндірісті қайта құру мен техникалық кайта жарақтау жаңа құрылысқа қарағанда анағұрлым пайдалы болып есептеледі, себебі, өндіріске өндірістік күштерді енгізу мерзімі қысқарады және капитал шығыстарының үлесі айтарлықтай мөлшерде азаяды.
Капитал салымдарының салалық құрылымы мағынасында АӨК мен жалпы халық шаруашылығы әртүрлі салалары арасындаға қатынасы түсіндіріледі.
Капиталдық салымдардың аумақтық құрылымы олардың Қазақстан Республикасының жекелеген экономикалық аймақтары, облыстары арасындағы қатынастын көрсетеді [8, 132б.].
Капитал салымдарының бірнеше түсінігі қалыптасқан. Жиынтық капитал салымдары - белгілі бір кезеңдегі барлық капитал салымдардың қосындысы. Үлестік капитал салымдары - орындалатын жұмыстың 1 бірлігі есебіндегі капитал салымдарының қосындысы.
Капитал салымдарының қаржыландыру көздері әртүрлі болып келеді.
Шаруашылық субъектінің өз қаржы құралдары - ол пайда, амортизациялық қор, жалгерлік төлемдер, сақтандыру органдарының табиғи және басқа да апат салдарын өтеу түрінде төлейтін қаржысы.
Тартылған қаржы құралдары - акциялар мен басқа да құнды қағаздарды шығару мен сату нәтижесінде келіп түседі.
Қарыздық қаржы құралдары - банктік және бюджеттік кредиттер, ұйымдардың қайтарымдылық және жылдам қайтару жағдайымен ұсынатын облигациялық қарыздары.
Мемлекеттік бюджеттен, сондай-ақ жергілікті бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржыландыру - қайтарымсыз негізде берілетін қаржылар.
Шетел инвестициялары (негізінен өңдеуші салаларға) - шетел капиталының Қазақстан Республикасы территориясындағы кәсіпкерлік қызметке салынуы [9, 143б.].
Инвестордың белгілі бір елдің экономикасына өз капиталын салу-салмауы сол еллде қалыптасқан инвестициялық климатқа тікелей байланысты болады.
Инвестициялық климат дегеніміз бұл капиталдық салынымдардың тәуекел деңгейі мен олардың тиімді қолданылу мүмкіндігін анықтайтын саяси, экономикалық, заңдық, әлеуметтік, шаруашылық, климаттық, табиғи, инфрақұрылымдық және т.б. факторлардың жиынтығы [9, 152б.].
Бүгінде халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстан шетелдік инвестицияларды тарту үшін барынша тартымды әлем елдерінің қатарына кіреді.
Қол жеткізген көрсеткіштерге Қазақстандағы жағымды бизнес-ахуалы, жетілген инвестициялық заңнаманың, инвестицияны тартымды шаралармен қолдаудың, сонымен қатар экономикалық және саяси тұрақтылықтың құрылуы себеп болды.
Инвестордың инвестиция салу шешімін қабылдауға әсер ететін негізгі факторларының бірі болып, қолайлы инвестициялық ахуалдың болуынан басқа, тауар өткізетін базардың ауқымы болып табылады.
Көршілес мемлекеттердің энергетикалық ресурстары мен кең тауар айналыстары Қазақстаннан экспортты бағдарлай білу өндірісін дамыту үшін қолайлы негіз жасайды. Біздің бағаларымыз бойынша, Орталық Азия және Қазақстанмен шекаралас Ресей және Батыс Қытайдың тұтынушылар нарығы жарты миллиардтан астам адамды қамти алады.
Инвестициялық потенциал әлеуметтік-экономикалық дамудың динамикасының материалдық негізін қамтамасыз етеді.Оның сандық және саплаық сипаттамасы инвестициялық ресурстардың реттелген жиынтығын көрсетеді.Оған өз кезегінде техникалық, қаржылық және материалдық активтер жатады [9, 187б.].
Инвестициялық потенциалды қолданудың заңдық нәтижесі, ең біріншіден әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің жоғарғы дәрежеде қайтуын қамтамасыз ететін инновациалық-технологиялық жүйенің құрылуы болып табылады.
Инвестициялық саясат дегеніміз - халық шаруашылығының әр түрлі салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты. Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың , оларды шешуші бағыттарға шоғырландырудың , қоғамдық өндірісте тепе- теңдікті қамтамасыз етудің жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы. Егер инвестициялық саясат дұрыс шешілсе, әрбір шығындалған теңгеге келетін ұлттық табыстың мөлшері өседі, өнім молаяды. Инвестициялық саясат күрделі қаржыны, қорларды өндіретін , өндейтін және ол өнімдерді пайдаланатын салалар арасында дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде күрделі қаржыны жаңа өндіріс орындарын тұрғызудан гөрі оларды техникалық жағынан қайта жарақтандыруға, қайта құруға бағытталып, одан әрі өндіріске жұмсалған күрделі қаржының ара салмағын өсіре беру көзделіп отыр. Нарықты экономикаға көшу кезінде инвестициялық саясат сұранысты қанағаттандыруға бағытталуға тиіс [10, 128б.].
Инвестициялық процесстерді талдау нәтижесі таза инвестициялардың артуы ЖҰӨ-нің мультипликаторлық өсуін қамтамасыз ететінін көрсетіп отыр. Басқаша айтқанда, инвестицияланатын ақша - бұл жоғарғы қуатты ақшалар. Осындай әсерге мемлекеттік шығындардың артуы да мысал бола алады.
ЖҰӨ-нің өсуіне инвестициялар мен мемлекеттік шығындардың күшті әсер ету құбылысын экономикалық теорияда мультипликаторлық әсер деп аталады. Бұдан көріп отырғанымыз, шығын көзіне байланыссыз, яғни ол жеке инвестициялар немесе мемлекеттік шығындар болуы мүмкін, кәсіпкердің қосымша тұтынушылық шығындары неғұрлым көп болса, соғұрлым мультипликаторлық әсері күштірек болады және де керісінше егер кәсіпкер неғұрлым жинақтауға бейім болса (инвестициялық ағымнан ақшаны алу) соғұрлым бұл әсер әлсіз болады.
Берілген байланыстар мен әсерлер кез-келген елдің экономикасында инвестицияның маңыздылығын көрсетеді және ол елдің экономикалық дамуын көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ал өз кезегінде инвестициялық саясат елдің экономикалық саясатының басым саласы болып табылады [10, 126б.].
Республикамыздың ауыл шаруашылық саласы экономикамыздың аса маңызды саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады. Сондықтан ауыл шаруашылығындағы инвестициялық саясат барлық меншік түріндегі кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасының сапалық жақсаруын, өнімді өңдеу және өткізу бағаларының төмендеуін қамтамасыз ету қажет.
Ауыл шаруашылығына тартылған инвестицияның негізгі қайнар көзі сол шаруашылық субъектінің өз қаржы құралдары, яғни пайда мен аммортизациялық қор болып табылады. Алайда, көпшілік агроқұрылымдар пайда алмайтындығынан және аммортизациялық төлемдерінің көлемінің аз болуына байланысты бұл қаржылар тіпті қарапайым ұдайы өндірісті дамытуға да аздық етеді. Шаруашылық операциялары бойынша ақша есептеулерінің аз болуы амортизацияны кәсіпорынның қаржы ресурстарына айналдырмайды, олар бұл қаржыны ағымдық қажеттілік үшін айналым капиталын қаржыландыруға жұмсалуға міндеттейді [10, 141б.].
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту және оны қажетті деңгейде ұстап тұру үшін экономиканың осы секторын анғұрлым тиімді мемлекеттік қолдау қажет.
Өндіріске салынатын инвестиция көлемі бойынша ауыл шаруашылығы өңдеуші салалармен салыстырғанда айтарлықтай артта қалуда.
Аграрлық секторды дамыту Қазақстанның экономикалық саясатының бірден бір маңызды басымдығы болып табылады. Қазіргі уақытта қоғамдық-экономикалық қатынастарды қалыптастыруда, аймақтардың тұрақты дамуы жағдайын қамтамасыз етуде экономикалық дамуындағы барлық факторларды, соның ішінде инвестициялық процесті қоса алғанда қолданады.
Қазақстан Республикасының аграрлық секторының нарықтық экономикада дамуы нормативтік-құқықтық, экономикалық, ұйымдық негізде АӨК-не инвестиция тарту үшін жағдай туғызумен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы транзиттік экономика кезеңінде және ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына инвестиция тарту және оны пайдалану мәселелері өте маңызды орын алады.
1.2 Инвестицияларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі
Инвестицияның экономикалық тиімділігі оның барлық жүзеге асырылуға кеткен мерзіміндегі жиынтық шығын құнынан соңғы нәтижесінің құнының артуымен сипатталады. Салынымнан алынған нәтиженің құндық бағалауы есептік мерзім бойынша жылдардың соммасы арқылы анықталады [11, 54б.].
Есептік мерзімде анықталған экономикалық әсер келесі формуламен есптеледі:
(1)
Бұл жерде Нт - есептік мерзімге инвестициялық жобаны жүзеге асыру нәтижесінің құндық бағасы; Шт - есептік мерзімге инвестициялық жобаның іс-шараларын жүзеге асыруға кеткен шығындардың құндық бағысы (теңге).
Талдау мақсатына байланысты салынымдардың жалпы (абсалютті) және салыстырмалы тиімділігін анықтауға болады.
Капиталдық салынымдардың жалпы экономикалық тиімділігі олардың жүзеге асырудың мақсаттылығы жөнінде мәселені шешу барысында есептелінеді.
Жалпы экономикалық тиімділік көрсеткіштеріне
oo салынымдардың тиімділік коэффиценті;
oo олардың қайтарымдылық мерзімі;
oo құрылыстық лаг;
oo игерушілік лаг жатады [11, 65б.].
Жалпы экономикалық тиімділік коэффиценті (капиталдық қайтарымдылық) - бұл пайданың өсімінің (таза өнім, таза табыс) осы өсімді тудырушы капиталдық салынымдарға қатынасы.
Эж=∆П(ТӨ, ТТ)К, (2)
Мұндағы: Эж - жалпы экономикалық тиімділік коэффиценті; ∆П(ТӨ, ТТ) - пайданың өсімі (таза өнім, таза табыс), тг; К - капиталдық салынымдар, тг.
Капиталдық салынымдардың қайтарымдылық мерзімі (Тж) - алдыңғыға кері көрсеткіш. Ол келесі формуламен есептелінеді:
ТЖ=К∆П(ТӨ, ТТ), (3)
Шығындық салалар мен кәсіпорындар үшін капиталдық салынымдардың экономикалық тиімділігі:
Эж=(Ө1-Ө2)xVK, (4)
Ө1,Ө2 - инвестицияны жүзеге асырғанға деінгі және кейінгі өнімнің бір-бірлігінің өзіндік құны, тг; V - натуралдық өлшемде берілген капиталдық салынымдарды игергеннен кейінгі өнім шығару көлемі.
Бұл жағдайда қайтарылымдылық мерзімі:
ТЖ=К(Ө1-Ө2)xV, (5)
Жалпы тиімділік коэффиценті есептеу нәтижесі бойынша нормативтік деңгейге тең болса немесе одан асқан жағдайда капиталдық салынымдар экономикалық негізделген болып саналады.
Егер де инвестициялар қандай да бір объектілер құрылысын салуды көздесе, онда міндетті түрде осы объектіні салудың мерзімі мен оны игеруге тәуелді болып табылатын құралдарды алу мен олардан тиімділік алу арасындағы уақыт (лаг) алшақтығын ескеруі қажет.
Құрылыстық лаг - бұл объектіні жабдықтау мен құрал-жабдықтарды монтаждау үшін қажетті уақыт.
Құрылыстық лаг көлемі капиталдық салынымдардың орташа жылдық соммасының аяқталмаған құрылыста болу уақытын көрсетеді және келесі ормуламен анықталады
Лқ=K1+K2n-1+K3n-2+...Kn-1K (6)
Лқ - құрылыстық лаг, жыл; K1, K2,.., Kn - объект құрылысына жылдар бойынша салынымдар соммасы, тг; n - құрылыстың жлпы ұзақтығы, жыл; K - капиталдық салынымдардың жалпы соммасы, тг;
Игерушілік лаг - қолданысқа енген негізгі құралдардан алынатын жобаларда көзделген қайтарым деңгейі үшін қажетті уақыт. Ол мынандай формуламен анықталады:
Ли=П1+П2+П3+...+ПnП, (7)
Ли - игерушілік лаг, жыл; П1, П2 ,П3,..,Пn - сәйкес жылдарға жоба бойынша көзделген толық алынбаған пайда (өнім) соммасы, тг; П- жоба бойынша жылдық пайда (өнім көлемі), тг.
Құрылыстық және игеру уақытының қысқаруы салынымдардың экономикалық арттырады.
Капиталдық салынымдарлдың салыстырмалы экономикалық тиімділігі - шаруашылық шешімдердің бірнеше нұсқаларын салыстыру қажет болғанда, яғни инвестицияны жүзеге асырудың анағұрлым тиімді нұсқасын анықтаған кезде есептелінеді.
Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің басты көрсеткіші - келтірілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАЗ ИННОВАЦИЯЛЫҚ-ГУМАНИТАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Даут Алия Қанатқызы
(студенттің аты-жөні)
Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және жетілдіру (Жамбыл облысы әкімдігінің Ауыл шаруашылығы басқармасы мысалында)
(тақырыбы)
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Тараз 2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ ИННОВАЦИЯЛЫҚ-ГУМАНИТАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Экономика және басқару
кафедрасының меңгерушісі
___________ Куатбеков Ж.А.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және жетілдіру (Жамбыл облысы әкімдігінің Ауыл шаруашылығы басқармасы мысалында)
(тақырыбы)
5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
Орындаған_______________ Дауыт А.Қ.
Ғылыми жетекші
э.ғ.к., доцент________________ Куатбеков Ж.А.
Тараз 2020
ТАРАЗ ИННОВАЦИЯЛЫҚ-ГУМАНИТАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Факультет___ Экономика және құқық____________________________ _______________
Шифр, мамандығы__5В051000 - Мемлекеттік және жергілікті басқару_______________
Кафедра__ Экономика және басқару__________________________ __________________
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындауға арналған
ТА П С Ы Р М А
Студент___ Даут Алия Қанатқызы__________________________ ________________
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және жетілдіру (Жамбыл облысы әкімдігінің Ауыл шаруашылығы басқармасы мысалында)
ТИГУ _________________20__ж № ___________________бұйрығымен бекітілген.
Аяқталған жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі ______________________20____ж.
Дипломдық жобаның (жұмыстың) негізгі көрсеткіштері: Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және шетел ғалымдарының еңбектері, ҚР үкіметінің заңдық және бағдарламалық құжаттары, ғылыми-зерттеу, жобалау мекемелерінің зерттемелері, ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің жылдық есептері ___________________________________ ___________________
Дипломдық жобада (жұмыста) қарастырылатын негізгі мәселелер немесе дипломдық жобаның (жұмыстың) қысқаша мазмұны
а)__Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздемесі_____________________
б)__ Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы мен ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамытуды тиімді пайдаланудың қазіргі жағдайын талдау ___________________________________ ________
в)__Ауыл шаруашылық саласы бойынша ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамытуды жетілдірудің жолдарын қарастыру__________________________ ____________
Сызба (графикалық) материалдар тізімі (негізгі сызбалар міндетті түрде көрсетілуі тиіс)
_1._Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдерін өндіру көлемі _________________________
_2. Тамақ өнімдері өндірісінің көлемі ___________________________________ __________
_3. Қайта өңдеу өнімдерін өндіру, млрд.теңге ___________________________________ ___
Жұмыста қолданылатын негізгі әдебиеттер 1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030_________
2. А.Қ. Мейірбеков., Қ.Ә.Әлімбаев. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы: Экономика____
3. Д.А.Қуатов. Кәсіпорын экономикасы. - Алматы: Экономика, 2015.________________
Дипломдық жоба (жұмыс) бойынша кеңесшілер
Жұмыстың бөлімдері
Кеңесші
Мерзімі
Қолтаңбасы
1-ші бөлім бойынша
Куатбеков Ж.А.
2-ші бөлім бойынша
Куатбеков Ж.А.
3-ші бөлім бойынша
Куатбеков Ж.А.
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындау
КЕСТЕСІ
№
Бөлімдердің аталуы, зерттелетін негізгі мәселелердің қысқаша тезистері
Ғылыми жетекшіге көрсету мерзімі
Ескертпелер
Кіріспе
1.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша
инвестициялық тартымдылығы және
оның экономикалық тиімділігін
жоғарылатудың теориялық
негіздемесі
2.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша
инвестициялық тартымдылығы мен
тиімді пайдаланудың қазіргі
жағдайын талдау
3.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша
инвестициялық тартымдылық
механизмін жетілдіру жолдары
Қорытынды
Тапсырманың берілген күні ____________________________20_ ____ж.
Кафедра меңгерушісі________________________ __________Куатбеков Ж.А._____
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмыстың (жобаның)
ғылыми жетекшісі__________________________ __________Куатбеков Ж.А.._________
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмыс (жоба)
Тапсырмасын алдым______________________________ ____Дауыт А.Қ._____________
(қолтаңбасы) (аты-жөні)
____________________________20_ ____ж.
Аннотация
На дипломную работу студента группы МЖБ-16-1 Даут Алии Канатовны на тему Развитие и совершенствование экономических механизмов стимулирования роста сельскохозяйственного производства (на примере управления сельского хозяйства акимата Жамбылской области)
В данной дипломной работе предусмотрено теоретическое обоснование развития экономических механизмов стимулирования роста сельскохозяйственного производства и повышения его экономической эффективности. Проведен анализ современного состояния инвестиционной привлекательности и эффективного использования сельскохозяйственной отрасли. По результатам анализа предложены пути совершенствования механизма инвестиционной привлекательности в сфере сельского хозяйства.
Ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және жетілдіру (Жамбыл облысы әкімдігінің Ауыл шаруашылығы басқармасы мысалында) тақырыбына жазылған МЖБ-16-1 тобының студенті Дауыт Алия Қанатқызының дипломдық жұмысына
Аннотация
Бұл дипломдық жұмыста ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуін ынталандырудың экономикалық механизмдерін дамыту және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздемесі қарастырылған, Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы мен тиімді пайдаланудың қазіргі жағдайына талдау жүргізілген. Талдау нәтижелері бойынша ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылық механизмін жетілдіру жолдары ұсынылған.
ANNOTATION
For the diploma work of a student of the group MZHB-16-1 Daut Aliya Kanatovna on the theme "Development and improvement of economic mechanisms for stimulating the growth of agricultural production" (on the example of the Department of agriculture of the Zhambyl region akimat)
This thesis provides a theoretical justification for the development of economic mechanisms to stimulate the growth of agricultural production and increase its economic efficiency. The analysis of the current state of investment attractiveness and effective use of the agricultural sector is carried out. Based on the results of the analysis, ways to improve the mechanism of investment attractiveness in the field of agriculture are proposed.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздемесі
1.1
Ауыл шаруашылық саласын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың мәні
1.2
Инвестицияларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі
1.3
Ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартудың шетелдік тәжірибесі
2.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы мен тиімді пайдаланудың қазіргі жағдайын талдау
2.1
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық саласының бүгінгі күнгі жағдайы және оның дамуы
2.2
Ауыл шаруашылық саласындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын талдау
2.3
Ауыл шаруашылық саласында жүзеге асырылып жатқан инвестициялық жобалар
3.
Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылық механизмін жетілдіру жолдары
3.1
Ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеу және оны жетілдіру
3.2
Ауыл шаруашылық саласында инвестициялардың тиімділігін мен оның тартымдылығын арттыру жолдары
3.3
Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығының ұйымдастырушылық-құқықтық механизмін жетілдіру бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста төменде аталған нормтивтік құжаттар пайдаланылған:
1. Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы ҚР Үкіметінің 23.08.2012 ж.№1080 Қаулысы
2. Білім алушылардың үлгерімін ағымдағы бақылау, аралық және қорытынды мемлекеттік аттестаттау жүргізудің үлгі ережесін бекіту туралы ҚР Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 16 наурыз №94 бұйрығы
3. ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарты. Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмысын (жоба) орындау ережесі (негізгі ережелер) (ҚР ЖММБС 5.03.016 - 2009.
4. Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті. Дипломдық жұмыстарды (жобаны) ұйымдастыру. Жұмыс нұсқауы. Тараз, 2015 ж.
5. Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті. Дипломдық жұмыстарды орындау, рәсімдеу, қорғау. Әдістемелік нұсқаулар. Экономика және басқару кафедрасы. Тараз, 2015 ж.
6. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың ең басты мақсаты атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 6 ақпан 2008 ж. http:www.akorda.kz
7. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты Қазақстан халқына Жолдауы Егемен Қазақстан. - 7 наурыз. - 2009ж
Анықтамалар
Дипломдық жұмыста ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартының негізгі ережелеріне сәйкес анықтамалар мен терминдер қолданылған:
Инвестицияның жеткілікті көлемінің бар болуы - агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және тұрақты дамуының қажетті жағдайы болып табылады. Сонымен қатар, ел экономикасының нақты дамуы үшін АӨК саласына инвестиция тартуға қолайлы жағдайлар жасау, инвестициялау деңгейін арттыру маңызды міндет болып табылады
Инвестиция - Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде пайда болған жаңа термин, Нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның мәнін түсінуде айырмашылық бар. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайынды меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екенін отандық экономикалық ғылым қарастырмады.
Капиталдық салынымдар (капиталды инвестициялау) - кәсіпорын активтеріне ұзақ мерзімге, тәуекелдің жоғары болған жағдайда құралдарды салу туралы шешім қабылдау дегенді білдіреді. Капиталдық салынымдардың тиімділігін дұрыс бағалаған кезде ғана инвестиция сапасына кепілдік берілуң мүмкін.
Инвестициялар дегеніміз - ол пайда (табыс) алу мақсатында экономика салаларына ұзақ мерзімді ақша қаражаттарының (капиталдың) салымы. Олар негізгі құрал жабдықтарды жасауға, ұлғайтуға, қайта құру мен техникалық қайта жарақтандыруға кететін шығындарды сипаттайды. Инвестициялар нәтижесінде табыс (пайда) алынатын немесе әлеуметтік тиімділікке әкелетін кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынады.
Қаржылық инвестициялар дегеніміз - мемлекеттің, инвестициялық қорлардың, басқа да ұйымдардың құнды қағаздардан пайда, яғни дивиденд алу мақсатында акциялар мен құнды қағаздарды сатып алуы және үстеме пайыз алу мақсатында ақшаны банктің депозиттік шоттарына салуы.
Нақты инвестициялар - капиталдық құрылысқа, өнеркәсіпті кеңейту мен дамытуға, жаңа және қолданыстағы негізгі және айналым құралдарын қайта құру мен техникалық жабдықтауға ақша құралдарын салу. Осылайша, нақты инвестициялар халық шауашылығына бағытталған капитал салымдарын сипаттайды, яғни ұзақ мерзімдік сипаттағы шығыстар.
Қарыздық қаржы құралдары - банктік және бюджеттік кредиттер, ұйымдардың қайтарымдылық және жылдам қайтару жағдайымен ұсынатын облигациялық қарыздары.
Шетел инвестициялары (негізінен өңдеуші салаларға) - шетел капиталының Қазақстан Республикасы территориясындағы кәсіпкерлік қызметке салынуы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Дипломдық жұмыста төменде аталған белгілеулер мен қысқартулар пайдаланылған:
ҚР - Қазақстан Республикасы
АҚШ - Америка құрама штаты
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ШОК - шағын орта кәсіпкерлік
ҚРЗ - Қазақстан Республикасы Заңы
АҚ - Акционерлік қоғам
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан өзінің 2030-шы жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес белгіленген ұзақмерзімдік бағыттарға сәйкес динамикалық түрде дамуын жалғастыруда. Осылайша, жақын арадағы он жылда біздің алдымызда тұрған стратегиялық міндет - Қазақстанды әлем елдері ішіндегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енгізу болып табылады.
Бұл стратегияның негізінде - ұлттық тауар және қызмет көрсетудің бәсекеге қабілеттігін көтеру есебінде Қазақстанды халықаралық рынокқа шығару және онда аймақтық және глобальдық экономика артықшылықтарын тиімді қолдану жатыр. Бұл мақсатқа жету жолында елдің инвестициялық климатын одан әрі жақсарту, оның ішінде еліміздің ауыл шаруашылығына инвестиция тартуды жетілдіруді арттырудың маңызы жоғары.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Мемлекеттік саясаттың басты мақсаты - Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру атты жолдауында мемлекеттік холдингтердің, даму институттарының, әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың орнының өсуімен ішкі инвестициялық ресурстарды белсендіру керектігі негізгі міндет ретінде көрсетілген [1].
Сонымен қатар, елбасымыз осы Жолдауда: Елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуі тиіс. Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды ұлғайту қажет. - деп атап көрсеткен [1].
Елбасы өзінің 2009 жылдың 6 наурызындағы Дағдарыстан жаңару мен дамуға атты халыққа жолдауында аталған саланы ұтымды түрде дамытуға барынша мән беріп, Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті - азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз.Сондықтан да біз тауарлы-сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашы - лық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақ - стандық астық экспортының инфрақұ - ры - лымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндіріс - терді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғас - тыруға шешім қабылдадық - деп ерекше атап көрсетті [2].
Экономикалық өсудің қамтамасыз етілуімен байланысты көптеген әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілуі, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің жоғарылауы, экономикалық агенттердің және тұтастай елдің бәсекеге қабілеттігінің артуы, макроэкономикалық тұрақтылық жалпы алғанда осы елдің экономикасына келіп түскен инвестиция көлеміне және инвестициялық процесстердің жай-күйіне тікелей байланысты болады.
Дүние жүзі елдерін түгелдей қамтыған қаржылық, экономикалық дағдарыс кезеңінде Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз етіп, оны одан әрі тиімді дамытуда инвестиция тарту әлеуметтік-экономикалық және саяси мәнінің бүгінгі таңда өзектілігі менің диплом жұмысыма осы тақырыпты таңдауыма себепші болды. Өйткені, инвестиция тарту арқылы ауыл шаруашылығын, ал ол өз кезегінде тұтастай экономиканың дамуына себепші болады.
Қазақстан Республикасының аграрлық секторының нарықтық экономикада дамуы нормативтік-құқықтық, экономикалық, ұйымдық негізде АӨК-не инвестиция тарту үшін жағдай туғызумен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы транзиттік экономика кезеңінде және ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына инвестиция тарту және оны пайдалану мәселелері өте маңызды орын алады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Ауыл шаруашылық саласын басқару, мәселелерін шетелдік және отандық ғылыми зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған А.Смит, Т.Мальтус, Д.Риккардоның, К. Маркстің, П. Эрлихтің, А. Маслоутің, В. Паретотің, М. Лоудың және басқалары өздерінің еңбектерінде азық-түлікті өндіру мен тұтынудың маңыздылығын көрсетті.
Ауыл шаруашылық саласының инвестициялық тартымдылығының жалпы теориялық негіздерін құрастыруға айтарлықтай үлестерін қосқан ғалымдар аз емес, олар Л.И. Абалкин, А.И. Архипов, СЮ. Глазьев. А.Г. Гранберг, А.Н. Илларионов, Д.С. Львов, В.К. Сенчагов, Н.П. Федоренко және т.б.
Ауыл шаруашылық саласының инвестициялық тартымдылық мәселесінің әртүрлі аспектілерішет елдің, сонымен қатар ресейлік көптеген ғалымдарының зерттеулерінде, соның ішінде Б. Стоукстің, Д. Байрлидің, Б. Портилдің, Г. Конвэйдің, Ж. Буринэнің, М. Флоидің, В.Г. Агаевтың, В.Ю. Багановтың, П.Т. Бурдуковтың, В.Р. Боевтың,.И. Алтуховтың, В.С. Балабановтың, Е.Н. Борисенконің, Д.Ф. Вермельдің, Р.Р. Гумеровтың, А.В. Гордеевтің, А.А. Емельяновтың, В.П. Зволинскийдің, А.Г. Зельднердің, В.В. Маслаковтың, В.А. Милосердовтың, Е.В. Серова, И.Г. Ушачев, Л.С. Чешинский, Ю.С. Хромовтың, Т.В. Юрьеваның және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Соңғы жылдары Қазақстанда мемлекетіміздің ауыл шаруашылық саласының инвестициялық тартымдылығының мәселелері белсенді түрде талқыланы бастады, Отандық ғалымдардың Л.А. Әбділдинаның, Ғ.Ү. Әкімбекованың, Р.А. Алшановтың, С.Б. Ахметжанованың, А.М. Баяндинованың, В.В. Григоруктың, А.Т. Есполовтың, Т.А. Есіркеповтың, А.А. Кайгородцевтің, М.Е. Қазембаевтың, Г.А. Қалиевтың, К.А. Сағадиевтың, А.А. Сатыбалдинның, А.Б. Молдашевтың, А.Б. Тілегеновтың, Е. Әмірбекұлының және көптеген басқалардың жұмыстарында азық-түлік қауіпсіздігің теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты, міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - қазақстан экономикамыздың ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығын жоғарылату мен оның механизмін дамыту бойынша шараларды анықтау болып табылады.
Қойылған мақсаттарды іске асыру үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
oo ауыл шаруашылық саласын дамытудағы инвестицияның рөлін танып білу;
oo инвестиция тартудың экономикалық тиімділігін анықтаудың әдістемесін негізге ала отырып, жетілдіру жолдарын ұсыну;
oo ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартудың әлемдік үлгілерін талдау;
oo ауыл шаруашылық саласындағы инвестициялық белсенділіктің динамикасын талдау;
oo ауыл шаруашылық саласына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеуді тану;
oo инвестициялық тартымдылықтың мемлекеттік-құқықтық механизмін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі болып ҚР салаларының ішіндегі ауыл шаруашылық саласына инвестиция тарту жағдайы.
Зерттеу пәні ауыл шаруашылық саласына инвестиция тарту механизмдерін жетілдірумен байланысты ҚР жағдайына талдау жасау болып табылады.
Диплом жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде кейнсиандық, инвестициялық теория және ауыл шаруашылық саласы бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, ғылыми мақалалар, Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік актілері, ғылыми практикалық конференция материалдары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, т.с.с. пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының Конституциясы, азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін реттейтін ұлттық, халықаралық нормативтік құқықтық актілер құрады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып, отандық ғалымдардың бұл тақырып төңірегінде айтарлықтай ғылыми жұмыстарының терең зерттелмеуі мен аздығы болғанымен зерттелінетін мәселенің тек фрагмент ретінде бейнеленуіне байланысты ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылық мәселелерінің айқындалуы табылады.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы келесіге негізделген:
oo ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздемесі зерттелді;
oo ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы мен тиімді пайдаланудың қазіргі жағдайына талдау жүргізілді;
oo Қазақстан экономикасының ауыл-шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығының деңгейi және оларға баға беру мәселелері анықталды;
- ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылық механизмін жетілдіру бойынша теориялық ұсыныстар келтірілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады. Бірінші бөлімде ауыл шаруашылық саласын дамытуда инвестиция тартудың теориялық негіздемесі, олардың экономикалық тиімділігін есептеудің әдістемсі қарастырдым.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық саласының бүгінгі күнгі жағдайы мен осы салаға инвестиция тартудың белсенділігінің динамикасына талдау жасап, бұл ретте оның тиімділігін арттыруда мемлекет тарапынан атқарылған нақты іс-шараларына тоқталып өттім.
Ал дипломдық жұмысымның үшінші бөлімінде талдау нәтижесінде ауыл шаруашық саласына инвестиция тартуды мемлекеттік реттеудің қажеттілігін негіздей отырып, саланың тартымдылығын арттыруда қолданылатын инвестициялық механизидерді жетілдірудің негізгі бағыттарын қарастырдым.
1. Ауыл шаруашылық саласы бойынша инвестициялық тартымдылығы және оның экономикалық тиімділігін жоғарылатудың теориялық негіздері
1.1 Ауыл шаруашылық саласын дамытудағы инвестицияның рөлі және олардың мәні
Инвестицияның жеткілікті көлемінің бар болуы - агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және тұрақты дамуының қажетті жағдайы болып табылады. Сонымен қатар, ел экономикасының нақты дамуы үшін АӨК саласына инвестиция тартуға қолайлы жағдайлар жасау, инвестициялау деңгейін арттыру маңызды міндет болып табылады [3, 12б.].
Инвестиция - Қазақстан экономикасының нарықтық экономикаға өтуі кезінде пайда болған жаңа термин, Нарықтық және жоспарлық жүйелерде инвестицияның мәнін түсінуде айырмашылық бар. Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайынды меншіктің бір түрімен жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің бар екенін отандық экономикалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика жағдайында инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен ғана айырықшаланатын залал түрінде көрінді. Экономика ғылымы мен тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, капиталдық салынымдар инвестицияның синонимі болып табылмайды. Капиталдық салынымға қарағанда инвестиция түсінігі әлдеқайда кең. Батсы әдебеттерінде қор нарығын қарастыруға баса назар аударады, себебі нарықтық экономикасы дамыған елдерде (АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Жапония) инвестицияландыру бағалы қағаздар арқылы іске асады. Қазіргі таңда отандық тәжірибеде екі термин де қолданылады [4, 48б.].
Өзінің дамуы барысында инвестиция теориясы бірнеше кезеңді басынан өткерген. Бастапқылары ретінде австрия экономикалық мектептің жұмыстарын айтуға болады. Өткен ғасырдың 20-30-жылдары қаржы теориясының ғылым ретінде қалыптасуы кезеңінде И.Фишердің пайыз қойылымы теориясы бойынша жұмыстары жарық көрді. Капиталдық активтерді бағалауға теориялық тәсілдерді қолдану Ф.Вильямстың зерттеулерінде ұсынылған болатын.
1936 жылы Д.Кейнс жинақтардың ақшалай (өтімділік қабілеті бар) нысанда сақтауға ынталандырушы себептерді бөліп қарастырды. Олардың қатарына ол тауарларды, қызметтерді және т.б сатып алуға қажеттілікті анықтайтын - трансакциялық себепті, жинақтарды тиімді орналастыруға бағытталған - спекулятивтік себепті, құнды қағазға салынған капиталды жоғалтып алу тәуекелімен байланысты - қорғаныстық себебін жатқызды. Аталған факторларды анықтай отырып Кейнс экономикалық теорияға тиімді портфель құру мәселелерін енгізді [5, 32б.].
80-ші жылдарға дейін отандақ экономикалық әдебиеттерді инвестиция теориясы ұдайы өндіріс процесін талдау үшін қолданылмады, көп жағдайда инвестициялар капитал салынымдарымен теңестірілді [5, 38б.].
Шетел әдебиеттерінде инвестиция терминімен қатар капиталдық салынымдар термині де қолданылады.
Капиталдық салынымдар (капиталды инвестициялау) - кәсіпорын активтеріне ұзақ мерзімге, тәуекелдің жоғары болған жағдайда құралдарды салу туралы шешім қабылдау дегенді білдіреді. Капиталдық салынымдардың тиімділігін дұрыс бағалаған кезде ғана инвестиция сапасына кепілдік берілуң мүмкін.
Капиталдық салынымдардың теориялық негізінің дамуына елеулі үлес қосқан негізгі қорлардың, капиталдық салынымдардың және жаңа техниканың экономикалық тиімділігі мәселесін зерттеумен айналысатын Т.С.Хачатуров басқарған АН КСРО Ғылыми Кеңесі болды. Т.С.Хачатуров капиталдық салынымдырға келесідей анықтама берген: Капиталдық салынымдар түсінігі негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне, оның ұлғайту мен жетілдіруге кететін шығындарды сипаттайды [5, 42б.].
1994 жылы шыққан капиталдық салынымдардың экономикалық тиімділігін анықтаудың Үлгілік әдістемесінде, сондай-ақ басқа да әдістемелік ұсыныстарында инвестициялар тек негізгі қорларға ғана емес, негізгі құралдарға да салынатын салынымдар ретінде қарастырылды.
Осыған байланысты, инвестицияның экономикалық мазмұнын анықтау барысында шығындық және ресурстық тәсілдер қалыптасты. Шығындық тәсіл бойынша инвестициялар негізгі қорлардың жай және кеңейтілген ұдайы өндірісіне кететін шығындар ретінде қарастырылады.
Ресурстық тәсілге сәйкес ресурстардың бөлінуі инвестицияның құрамдас бөлігі болып табылады, яғни оларды ұдайы өндіріске қажетті қаржы құралдары деп қарастыруға болады. Екі тәсілге де тән кемшілік талдау объектісінің статикалық сипатталуы және инвестицияның бүтіндей процесс ретінде жеткілікті дәрежеде зерттелмеуі.
Инвестиция термині латынның investire - жұмылдыру сөзінен алынған. Бұл термин ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Пол Самуэльсон инвестицияландыру туралы былай жазады: Біз қоғамның нақты капиталының таза өсімін білдіретін нәрселерді (ғимараттар, қондырғылар, өндірістік-материалдық запастар және т.б) таза инвестицияландыру немесе капитал қалыптасуы деп айтамыз. Тұрғындар үшін жерді, қолданыста жүрген құнды қағаздарды немесе меншіктің кез-келген түрін сатып алу инвестицияландыру болып табылады. Экономистер үшін бұл тек таза трансферттік операциялар. Яғни біреуі инвестицияландырса, басқа біреуі дезинвестицияландырады. Таза инвестицияландыру тек жаңа нақты капитал қалыптасқан кезде ғана орын алады [6, 78б.].
Ресей ғалымдарының жұмыстарында инвестицияға және инвестициялық процестерге кең түсініктер берілген. Мысалы, В.Бочаров және Р.Попова инвестициялар - нәтижесінде пайда (табыс) немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және зияткерлік құндылықтардың барлық түрлерін көрсетеді. Бұл анықтамаға тағы жақын анықтаманы А.Городецкий мен А.Воронин берген: инвестициялар (лат. Investiо - жұмылдыру, киіндіру) - пайда алу мақсатында кәсіперлік қызмет объектісіне ұзақ мерзімге капиталдық салынымды анықтайды [5, 46б.].
Сонымен қатар, инвестицияның кәсіпкерлік қызмет саласымен ғана шектелуі дұрыс емес, себебі капитал әлеуметтік сала, гиманитарлық жобаларға (бұл жерде инвестициялар негізінен мемлекет және жергілікті органдар арқылы жүзеге асырылады) және т.б салынуы мүмкін.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтады, инвестициялар бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы келешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады [6, 82б.].
Бұл жоғарыда айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді. Оның біріншісі - уақыт, ал екіншісі - тәуекелдік . Сонымен қатар инвестиция экономикалық өсудің негізі бола отырып , елдің әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты қарқынын қалыптастырудың , ғылыми- техникалық прогресс жетістіктерін өсірудің , инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.
Инвестициялар дегеніміз - ол пайда (табыс) алу мақсатында экономика салаларына ұзақ мерзімді ақша қаражаттарының (капиталдың) салымы. Олар негізгі құрал жабдықтарды жасауға, ұлғайтуға, қайта құру мен техникалық қайта жарақтандыруға кететін шығындарды сипаттайды. Инвестициялар нәтижесінде табыс (пайда) алынатын немесе әлеуметтік тиімділікке әкелетін кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынады.
Аталған салымдар категориясына келесі сипаттамалар сәйкес келеді: инвестициялар кәсіпорындар мен салалардың дамуы үшін қажет; олар әдетте ірі көлемдегі ресуртарды жұмсау мен олардан тиімділік алуды көздейді; ол тиімділік ықтималды, тәуекелді сипатқа ие; ресурстарды жұмсау мен олардан тиімділік алудың арасында белгілі уақыт өтеді.(уақыттық кешеуілдеу деп аталатын - бірнеше жыл).
Инвестиция теориясын қарастырғанда инвестициялық процестің объектісі мен субъектісі және мемлекеттің инвестициялық саясат жүргізудегі рөлі мәселелерін айқын анықтап алу қажет.
Қазақстан Республикасында инвестициялық қызметтің объектісіне мыналар жатады:
oo жаңадан құрылатын және қайта құрастырылатын негізгі қорлар, сондай-ақ халық шаруашылығының барлық салаларындағы айналым құралдары;
oo құнды қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.);
oo белгілі бір мақсатқа негізделген ақша салымдары;
oo ғылыми-техникалық өнім немесе басқа да зияткерлік меншік объектілері; пайда алуга мүкіндік беретін басқа объектіер [7, 91б.].
Инвестицияларды келесідей жіктеуге болады:
oo Пайда болу көздері бойынша - банктік, бюджеттік, шетелдік, жеке, қарыздық, шаруашылықтың ішкі қаражаты, тартылған;
oo мерзімі бойынша - қысқа мерзімдік, орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік;
oo инвестициялау нысаны бойынша - ақша құралдары, мақсаттық банктік салымдар, пайлар, акциялар, несиелер, қарыздар, лицензиялар және т.б;
oo инвестициялау обектісі бойынша - негізгі және айналым құралдарына, өндірістік емес активтерге, құнды қағаздарға, ғылыми-техникалық өнімдерге, мақсаттық банктік салымдар және т.б [7, 103б.].
Сонымен қатар, инвестицияларды қаржылық (портфельді) және нақты инвестицияларға бөліп қарастыруға болады.
Қаржылық инвестициялар дегеніміз - мемлекеттің, инвестициялық қорлардың, басқа да ұйымдардың құнды қағаздардан пайда, яғни дивиденд алу мақсатында акциялар мен құнды қағаздарды сатып алуы және үстеме пайыз алу мақсатында ақшаны банктің депозиттік шоттарына салуы. Олар өнеркәсіптегі қандай-да бір өзгерістердің болуын қарастырмайды.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға жіктеледі:
oo қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
oo ұзақ мерзімдік - иелену мерзімі бір жылдан артық.
Ал, нақты инвестициялар - капиталдық құрылысқа, өнеркәсіпті кеңейту мен дамытуға, жаңа және қолданыстағы негізгі және айналым құралдарын қайта құру мен техникалық жабдықтауға ақша құралдарын салу. Осылайша, нақты инвестициялар халық шауашылығына бағытталған капитал салымдарын сипаттайды, яғни ұзақ мерзімдік сипаттағы шығыстар. Мұндай шығыстарға өндірістік объектілердің құрылысы, оларды кеңейту, қайта құрастыру мен жаңғырту, құрал-жабдық сатып алу жатады. Капитал салымдары объектіні қолданысқа берген кезден бастап негізігі құралған айналатын нақты инвестицияның құрамдас бөлігі [7, 110б.].
Қолдану сипаты бойынша капитал салымдары өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Өндірістік капитал салымдары өндірістік сипаттағы объектілердің құрылысына (ұн тарту, сиыр қора салу); техника, құрал-жабдық және т.б. алуға; көпжылдық егістіктерді егу және оларды жеміс беру кезіне дейін өсіруге; өнім беретін және жұмыс малдарының негізгі отарын құруға жұмсалады. Негізгі мал отарының құруға капитал салымдары өнім беретін және жұмыс малдарын сатудан түскен пайда есебінен жүзеге асырылады.
Өндірістік емес капитал салымдарына мәдени, денсаулық сақтау ғимараттарын, тұрғын үй құрылысын салуға бағытталған шығыстар жатады.
Өндірістік емес сипаттағы капитал салымдары кәсіпорынның әлеуметтік инфрақұрылымының дамуымен байланысты негізгі құралдардың ұдайы өндірісіне бағытталады. Олар ауыл шаруашылық өндірісінің соңғы нәтижесіне жанама әсер етеді [7, 116б.].
АӨК салаларындағы капиталдық салымдардың негізгі бағыттарына мыналар жатады:
oo өндірістік және өндірістік емес сипаттағы объектілердің құрылысы;
oo техника (ауыл шаруашылығы мешинасы, тракторлар), құрал-жабдық және транспорт құралдарын стаып алу;
oo көпжылдық егістіктерді егу және оларды жеміс беру кезіне дейін өсіру;
oo өнім беретін және жұмыс малдарының негізгі отарын құру;
oo жерді қалпына келтіру бойынша іс-шаралар [8, 124б.].
Капитал салымдарын қолданудың тиімділігі көп жағдайда олардың құрылымына байланысты болып келеді. Капитал салымдарының технологиялық, ұдайы өндірістік, салалық және тарриториялық құрылымдары болады.
Капитал салымдарының технологиялық құрылымы сметаның жалпы құнның жеке шығындық үлесін көрсетеді (құрылыс-монтаждық жұмытар, машина мен құрал жабдықтар сатып алу, жобалық шығындар және басқа да шығындар). Капитал салымдарының технологиялық құрылымы негізгі өндірістік қорлардың актвті және пассивті бөліктері арасында байланыс құрады.
Капитал салымдарының ұдайы өндірістік құрылымы қолданудың әр түрлі бағыттары бойынша (жаңа құрылыс, өндірісті қайта құру мен техникалық кайта жарақтау, өндірісті одан әрі кеңейту) олардың үлес салмағын сипаттайды. Өндірісті қайта құру мен техникалық кайта жарақтау жаңа құрылысқа қарағанда анағұрлым пайдалы болып есептеледі, себебі, өндіріске өндірістік күштерді енгізу мерзімі қысқарады және капитал шығыстарының үлесі айтарлықтай мөлшерде азаяды.
Капитал салымдарының салалық құрылымы мағынасында АӨК мен жалпы халық шаруашылығы әртүрлі салалары арасындаға қатынасы түсіндіріледі.
Капиталдық салымдардың аумақтық құрылымы олардың Қазақстан Республикасының жекелеген экономикалық аймақтары, облыстары арасындағы қатынастын көрсетеді [8, 132б.].
Капитал салымдарының бірнеше түсінігі қалыптасқан. Жиынтық капитал салымдары - белгілі бір кезеңдегі барлық капитал салымдардың қосындысы. Үлестік капитал салымдары - орындалатын жұмыстың 1 бірлігі есебіндегі капитал салымдарының қосындысы.
Капитал салымдарының қаржыландыру көздері әртүрлі болып келеді.
Шаруашылық субъектінің өз қаржы құралдары - ол пайда, амортизациялық қор, жалгерлік төлемдер, сақтандыру органдарының табиғи және басқа да апат салдарын өтеу түрінде төлейтін қаржысы.
Тартылған қаржы құралдары - акциялар мен басқа да құнды қағаздарды шығару мен сату нәтижесінде келіп түседі.
Қарыздық қаржы құралдары - банктік және бюджеттік кредиттер, ұйымдардың қайтарымдылық және жылдам қайтару жағдайымен ұсынатын облигациялық қарыздары.
Мемлекеттік бюджеттен, сондай-ақ жергілікті бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржыландыру - қайтарымсыз негізде берілетін қаржылар.
Шетел инвестициялары (негізінен өңдеуші салаларға) - шетел капиталының Қазақстан Республикасы территориясындағы кәсіпкерлік қызметке салынуы [9, 143б.].
Инвестордың белгілі бір елдің экономикасына өз капиталын салу-салмауы сол еллде қалыптасқан инвестициялық климатқа тікелей байланысты болады.
Инвестициялық климат дегеніміз бұл капиталдық салынымдардың тәуекел деңгейі мен олардың тиімді қолданылу мүмкіндігін анықтайтын саяси, экономикалық, заңдық, әлеуметтік, шаруашылық, климаттық, табиғи, инфрақұрылымдық және т.б. факторлардың жиынтығы [9, 152б.].
Бүгінде халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстан шетелдік инвестицияларды тарту үшін барынша тартымды әлем елдерінің қатарына кіреді.
Қол жеткізген көрсеткіштерге Қазақстандағы жағымды бизнес-ахуалы, жетілген инвестициялық заңнаманың, инвестицияны тартымды шаралармен қолдаудың, сонымен қатар экономикалық және саяси тұрақтылықтың құрылуы себеп болды.
Инвестордың инвестиция салу шешімін қабылдауға әсер ететін негізгі факторларының бірі болып, қолайлы инвестициялық ахуалдың болуынан басқа, тауар өткізетін базардың ауқымы болып табылады.
Көршілес мемлекеттердің энергетикалық ресурстары мен кең тауар айналыстары Қазақстаннан экспортты бағдарлай білу өндірісін дамыту үшін қолайлы негіз жасайды. Біздің бағаларымыз бойынша, Орталық Азия және Қазақстанмен шекаралас Ресей және Батыс Қытайдың тұтынушылар нарығы жарты миллиардтан астам адамды қамти алады.
Инвестициялық потенциал әлеуметтік-экономикалық дамудың динамикасының материалдық негізін қамтамасыз етеді.Оның сандық және саплаық сипаттамасы инвестициялық ресурстардың реттелген жиынтығын көрсетеді.Оған өз кезегінде техникалық, қаржылық және материалдық активтер жатады [9, 187б.].
Инвестициялық потенциалды қолданудың заңдық нәтижесі, ең біріншіден әлеуметтік-экономикалық тиімділігінің жоғарғы дәрежеде қайтуын қамтамасыз ететін инновациалық-технологиялық жүйенің құрылуы болып табылады.
Инвестициялық саясат дегеніміз - халық шаруашылығының әр түрлі салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді капитал жұмсау саясаты. Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың , оларды шешуші бағыттарға шоғырландырудың , қоғамдық өндірісте тепе- теңдікті қамтамасыз етудің жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы. Егер инвестициялық саясат дұрыс шешілсе, әрбір шығындалған теңгеге келетін ұлттық табыстың мөлшері өседі, өнім молаяды. Инвестициялық саясат күрделі қаржыны, қорларды өндіретін , өндейтін және ол өнімдерді пайдаланатын салалар арасында дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде күрделі қаржыны жаңа өндіріс орындарын тұрғызудан гөрі оларды техникалық жағынан қайта жарақтандыруға, қайта құруға бағытталып, одан әрі өндіріске жұмсалған күрделі қаржының ара салмағын өсіре беру көзделіп отыр. Нарықты экономикаға көшу кезінде инвестициялық саясат сұранысты қанағаттандыруға бағытталуға тиіс [10, 128б.].
Инвестициялық процесстерді талдау нәтижесі таза инвестициялардың артуы ЖҰӨ-нің мультипликаторлық өсуін қамтамасыз ететінін көрсетіп отыр. Басқаша айтқанда, инвестицияланатын ақша - бұл жоғарғы қуатты ақшалар. Осындай әсерге мемлекеттік шығындардың артуы да мысал бола алады.
ЖҰӨ-нің өсуіне инвестициялар мен мемлекеттік шығындардың күшті әсер ету құбылысын экономикалық теорияда мультипликаторлық әсер деп аталады. Бұдан көріп отырғанымыз, шығын көзіне байланыссыз, яғни ол жеке инвестициялар немесе мемлекеттік шығындар болуы мүмкін, кәсіпкердің қосымша тұтынушылық шығындары неғұрлым көп болса, соғұрлым мультипликаторлық әсері күштірек болады және де керісінше егер кәсіпкер неғұрлым жинақтауға бейім болса (инвестициялық ағымнан ақшаны алу) соғұрлым бұл әсер әлсіз болады.
Берілген байланыстар мен әсерлер кез-келген елдің экономикасында инвестицияның маңыздылығын көрсетеді және ол елдің экономикалық дамуын көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ал өз кезегінде инвестициялық саясат елдің экономикалық саясатының басым саласы болып табылады [10, 126б.].
Республикамыздың ауыл шаруашылық саласы экономикамыздың аса маңызды саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады. Сондықтан ауыл шаруашылығындағы инвестициялық саясат барлық меншік түріндегі кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасының сапалық жақсаруын, өнімді өңдеу және өткізу бағаларының төмендеуін қамтамасыз ету қажет.
Ауыл шаруашылығына тартылған инвестицияның негізгі қайнар көзі сол шаруашылық субъектінің өз қаржы құралдары, яғни пайда мен аммортизациялық қор болып табылады. Алайда, көпшілік агроқұрылымдар пайда алмайтындығынан және аммортизациялық төлемдерінің көлемінің аз болуына байланысты бұл қаржылар тіпті қарапайым ұдайы өндірісті дамытуға да аздық етеді. Шаруашылық операциялары бойынша ақша есептеулерінің аз болуы амортизацияны кәсіпорынның қаржы ресурстарына айналдырмайды, олар бұл қаржыны ағымдық қажеттілік үшін айналым капиталын қаржыландыруға жұмсалуға міндеттейді [10, 141б.].
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту және оны қажетті деңгейде ұстап тұру үшін экономиканың осы секторын анғұрлым тиімді мемлекеттік қолдау қажет.
Өндіріске салынатын инвестиция көлемі бойынша ауыл шаруашылығы өңдеуші салалармен салыстырғанда айтарлықтай артта қалуда.
Аграрлық секторды дамыту Қазақстанның экономикалық саясатының бірден бір маңызды басымдығы болып табылады. Қазіргі уақытта қоғамдық-экономикалық қатынастарды қалыптастыруда, аймақтардың тұрақты дамуы жағдайын қамтамасыз етуде экономикалық дамуындағы барлық факторларды, соның ішінде инвестициялық процесті қоса алғанда қолданады.
Қазақстан Республикасының аграрлық секторының нарықтық экономикада дамуы нормативтік-құқықтық, экономикалық, ұйымдық негізде АӨК-не инвестиция тарту үшін жағдай туғызумен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы транзиттік экономика кезеңінде және ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығына инвестиция тарту және оны пайдалану мәселелері өте маңызды орын алады.
1.2 Инвестицияларды пайдаланудың экономикалық тиімділігін анықтау әдістемесі
Инвестицияның экономикалық тиімділігі оның барлық жүзеге асырылуға кеткен мерзіміндегі жиынтық шығын құнынан соңғы нәтижесінің құнының артуымен сипатталады. Салынымнан алынған нәтиженің құндық бағалауы есептік мерзім бойынша жылдардың соммасы арқылы анықталады [11, 54б.].
Есептік мерзімде анықталған экономикалық әсер келесі формуламен есптеледі:
(1)
Бұл жерде Нт - есептік мерзімге инвестициялық жобаны жүзеге асыру нәтижесінің құндық бағасы; Шт - есептік мерзімге инвестициялық жобаның іс-шараларын жүзеге асыруға кеткен шығындардың құндық бағысы (теңге).
Талдау мақсатына байланысты салынымдардың жалпы (абсалютті) және салыстырмалы тиімділігін анықтауға болады.
Капиталдық салынымдардың жалпы экономикалық тиімділігі олардың жүзеге асырудың мақсаттылығы жөнінде мәселені шешу барысында есептелінеді.
Жалпы экономикалық тиімділік көрсеткіштеріне
oo салынымдардың тиімділік коэффиценті;
oo олардың қайтарымдылық мерзімі;
oo құрылыстық лаг;
oo игерушілік лаг жатады [11, 65б.].
Жалпы экономикалық тиімділік коэффиценті (капиталдық қайтарымдылық) - бұл пайданың өсімінің (таза өнім, таза табыс) осы өсімді тудырушы капиталдық салынымдарға қатынасы.
Эж=∆П(ТӨ, ТТ)К, (2)
Мұндағы: Эж - жалпы экономикалық тиімділік коэффиценті; ∆П(ТӨ, ТТ) - пайданың өсімі (таза өнім, таза табыс), тг; К - капиталдық салынымдар, тг.
Капиталдық салынымдардың қайтарымдылық мерзімі (Тж) - алдыңғыға кері көрсеткіш. Ол келесі формуламен есептелінеді:
ТЖ=К∆П(ТӨ, ТТ), (3)
Шығындық салалар мен кәсіпорындар үшін капиталдық салынымдардың экономикалық тиімділігі:
Эж=(Ө1-Ө2)xVK, (4)
Ө1,Ө2 - инвестицияны жүзеге асырғанға деінгі және кейінгі өнімнің бір-бірлігінің өзіндік құны, тг; V - натуралдық өлшемде берілген капиталдық салынымдарды игергеннен кейінгі өнім шығару көлемі.
Бұл жағдайда қайтарылымдылық мерзімі:
ТЖ=К(Ө1-Ө2)xV, (5)
Жалпы тиімділік коэффиценті есептеу нәтижесі бойынша нормативтік деңгейге тең болса немесе одан асқан жағдайда капиталдық салынымдар экономикалық негізделген болып саналады.
Егер де инвестициялар қандай да бір объектілер құрылысын салуды көздесе, онда міндетті түрде осы объектіні салудың мерзімі мен оны игеруге тәуелді болып табылатын құралдарды алу мен олардан тиімділік алу арасындағы уақыт (лаг) алшақтығын ескеруі қажет.
Құрылыстық лаг - бұл объектіні жабдықтау мен құрал-жабдықтарды монтаждау үшін қажетті уақыт.
Құрылыстық лаг көлемі капиталдық салынымдардың орташа жылдық соммасының аяқталмаған құрылыста болу уақытын көрсетеді және келесі ормуламен анықталады
Лқ=K1+K2n-1+K3n-2+...Kn-1K (6)
Лқ - құрылыстық лаг, жыл; K1, K2,.., Kn - объект құрылысына жылдар бойынша салынымдар соммасы, тг; n - құрылыстың жлпы ұзақтығы, жыл; K - капиталдық салынымдардың жалпы соммасы, тг;
Игерушілік лаг - қолданысқа енген негізгі құралдардан алынатын жобаларда көзделген қайтарым деңгейі үшін қажетті уақыт. Ол мынандай формуламен анықталады:
Ли=П1+П2+П3+...+ПnП, (7)
Ли - игерушілік лаг, жыл; П1, П2 ,П3,..,Пn - сәйкес жылдарға жоба бойынша көзделген толық алынбаған пайда (өнім) соммасы, тг; П- жоба бойынша жылдық пайда (өнім көлемі), тг.
Құрылыстық және игеру уақытының қысқаруы салынымдардың экономикалық арттырады.
Капиталдық салынымдарлдың салыстырмалы экономикалық тиімділігі - шаруашылық шешімдердің бірнеше нұсқаларын салыстыру қажет болғанда, яғни инвестицияны жүзеге асырудың анағұрлым тиімді нұсқасын анықтаған кезде есептелінеді.
Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің басты көрсеткіші - келтірілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz