Ағылшын тілінде қарым - қатынас мәдениетінің лингвистикалық сипаттамалары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ңылым министрлігі

Мазмұны
Кіріспе 3
Глава 1. Ағылшын тілінде қарым-қатынас мәдениетінің лингвистикалық сипаттамалары 6
0.1. Қарым-қатынас мәдениеті туралы түсінік және оның ағылшын тілді қоғамдағы рөлі 6
0.2. Сыпайылық пен әдептілік ағылшын тіліндегі қарым-қатынас мәдениетінің компоненттері 10
0.3. Сөйлеу этикетінің формулалары - ағылшын тіліндегі сөйлеу мәдениеті сипаттамасы ... 14
Глава 2. Орта мектепте кіші деңгейдегі ағылшын тілі сабағында диалог негізінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістері ... 28
0.1. Диалог - әдіснамалық категория және оның қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы рөлі ... 28
0.2. Ағылшын тілі сабағында диалогтық сөйлеуді үйрету кезінде сөйлеу этикетінің формулаларын қолдану ... 33
Қорытынды... 44
Қолданылған әдебиеттер тізімі 47

Кіріспе

Кез келген лингвистикалық мәдениетте сөйлеу әрекетінің мәдениетіне қойылатын талаптары бар. Бұл дипломдық жұмыста қарым-қатынас мәдениеті Ұлыбританиядағы ағылшын тілімен байланысты қарастырылған.
Қарым-қатынас мәдениетінің болуы қазіргі кезде коммуникативті мақсаттың нәтижесіне жетудің құралы ретінде қарастырылады: сұхбаттасушының пікірталасқа қызығушылығын тудыру, оған жеке құрмет көрсету, жанашырлықты ояту және қарым-қатынас үшін қолайлы жағдайлар жасау [25, с. 293].
Шетел тілін меңгерудің жоғары деңгейі туралы айту мүмкін емес, егер бұл дағды сөйлеу қарым-қатынасының ережелерін білуді, сондай-ақ осы ережелерді іс жүзінде қолдана білуді қамтымаса. Қарым-қатынас мәдениетінің ережелері мен нормалары жағымды эмоционалды атмосфераны қалыптастыру функциясын орындайды, әңгімелесушіге жағымды әсер етуге көмектеседі. Ауызша қарым-қатынас мәдениетінің көмегімен қарым-қатынас сәтінің мәртебесін анықтауға болады - іскерлік, бейресми, достық [8, с. 568].
Сонымен, қарым-қатынас мәдениетінің ережелері қақтығыстардың алдын алу құралы болып табылады. Қарапайым этикет формулалары шиеленісті біраз жеңілдетеді.
Ағылшын тілі - қарым-қатынас, таным, ақпарат алу және жинақтау құралы болып табылады. Қазіргі әлемдегі шет тілдік қатынас жағдайлары сөйлеу әрекетінің барлық түрлерін меңгеру қажеттілігін көрсетті. Олар қарым-қатынас мәдениеті, тыңдап түсіну мәдениеті мен ағылшын тілінде сөйлеу этикеті, оқу және жазу ережелері [26, с. 44].
Орта мектепте ағылшын тілін оқытудағы басты мақсаттардың бірі - коммуникативті мақсат, ол бүкіл оқу процесін анықтайды. Ауызша қарым-қатынастың басым формаларының бірі - диалогтық сөйлеу.
Диалогтік сөйлеу қиын болғанына қарамастан, ауызша сөйлеуге үйретудің жүйелілігі тұрғысынан диалогтік сөйлеуге басымдық беру керек. Диалог арқылы жеке сөйлеу үлгілері пысықталып, жатталып алынады, кейіннен монологтық сөйлеуде қолданылатын тұтас құрылымдар [21, с. 396].
Бұдан шығатыны, жалпы білім беретін мектептердегі оқушылар арасында ағылшын тілінде сөйлесу мәдениетін қалыптастыру үшін диалогтар құруға негізделуі керек, өйткені бұл барлық стандартты коммуникативті жағдайлардан өтуге мүмкіндік береді, сондықтан оларды ситуациялық сауатты пайдалану негізі.
Бұдан шығатыны, жалпы орта білім беретін мектептердегі оқушылар арасында ағылшын тілінде сөйлесу мәдениетін қалыптастыру үшін диалогтар құруға негізделуі керек, өйткені бұл барлық стандартты коммуникативті жағдайлардан өтуге мүмкіндік береді, бұл оларды ситуациялық сауатты пайдалану негізін алады дегеніміз.
Дипломдық жұмысының объектісі - орта мектепте ағылшын тілі сабағында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мәні - орта мектепте кіші деңгейдегі ағылшын тілі сабағында диалог негізінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - орта мектепте кіші деңгейдегі ағылшын тілі сабағында диалог негізінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістерін зерттеу.
Мақсат келесі міндеттерді анықтайды:
1. Қарым-қатынас мәдениеті тұжырымдамасын және оның қоғамдағы рөлін қарастыру.
2. Қарым-қатынас мәдениетінің компоненттерін зерттеу.
3. Ағылшын тіліндегі қарым-қатынас мәдениетінің лингвистикалық сипаттамаларын қарастыру.
4. Жалпы орта білім беретін мектептердегі ағылшын тілі сабағында диалог негізінде қарым-қатынас мәдениетін дамыту әдістемесін әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы келесіде: жұмыс материалы ағылшын тілі сабақтарында, сонымен қатар орта мектепте ағылшын тілінен тыс жұмыстарда (факультативті және үйірме сабақтарында) қолданыла алады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі коммуникация мәдениеті қарым-қатынаста маңызды рөл атқаратындығынан көрінеді.
Жұмыстың құрылымы - кіріспе, 2 бөлім (теориялық және практикалық), қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бұл жұмыстың теориялық негізін отандық және шетелдік лингвистердің, сондай-ақ шет тілдерін оқыту әдістемесін жасауға қатысқан ғалымдардың еңбектері құрайды. Олар А.А.Алхазишвили, В.А.Артёмов, Л.Ф.Брагин, М.Л.Вайсбурд, Э.М.Верещагин, Е.Н.Соловова, Г.П.Грис және т.б.
Зерттеудің негізгі әдістері - контексттік түсіндіру, сипаттау, бақылау, талдау әдістері.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың объектісі, мәні, мақсаты, міндеттері, практикалық маңыздылығы, өзектілігі, құрылымы, теориялық негіздері, зерттеу әдістері сипатталған.
Бірінші тарауда коммуникация мәдениеті ұғымы, оның компоненттері, лингвистикалық сипаттамалары, коммуникация мәдениетінің қоғамдағы рөлі, сонымен қатар сөйлеу этикетінің формулалары ағылшын тіліндегі ауызша қарым-қатынас мәдениетінің сипаттамасы берілген.
Екінші тарауда диалог тұжырымдамасы әдістемелік категория ретінде, оның қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы рөлі, сондай-ақ орта мектептерде кіші деңгейдегі ағылшын тілі сабағында диалог негізінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру әдістері келтірілген.
Қорытындыда зерттеу барысында жасалған негізгі тұжырымдар берілген.

1 Ағылшын тілінде қарым-қатынас мәдениетінің лингвистикалық сипаттамалары
1.1. Қарым-қатынас мәдениеті туралы түсінік және оның ағылшын тілді қоғамдағы рөлі
Қазіргі уақытта қарым-қатынас мәдениеті қарым-қатынастың нормаларын, қағидалары мен ережелерінің жиынтығы, сондай-ақ қоғам оларды коммуникация тиімділігін арттыру мақсатында әзірлейтін технология ретінде түсініледі. Қарым-қатынас мәдениеті туралы айтатын болсақ, біз білімді, түсінуді және тұлғааралық қатынастың осындай нормаларын ұстануды болжаймыз, ол:
- жеке тұлғаның мүдделеріне, құқықтары мен бостандықтарына гуманистік көзқарасқа сәйкес келуі;
- осы қоғамда іс-әрекет нұсқаулығы ретінде бекітілген;
- адамның өзінің көзқарасы мен сенімін бұзбауға;
- осы стандарттарды сақтауға дайын болуын қабылдау. [17, б. 137].
Мұғалім әрдайым осы шарттардың шындықта бола бермейтіндігіне, одан да күрделі түрде дайын болуы керек екенін атап өткен жөн.
Қоғамды қарым-қатынастың басым нормалары табиғатынан адамгершілікке жатпайтын немесе адамның мүдделерін ескермейтін нормалар болатындай етіп құруға болады. Сонымен қатар, бұл жеке тұлғаның бұл нормаларды түсінбеуі және қабылдамауы, немесе қабылдауы, бірақ оларды қалай сақтау керектігін білмеуі де мүмкін [24, б. 46]. Дәл осы жерде мұғалімнің рөлі ашылады, яғни нақтылау, оларды бақылау қажеттілігін көрсету және ақыр соңында оларды қалай бақылау керектігін үйрету.
Қарым-қатынас мәдениеті өз қызметін келесі факторлардың әсерінен орындайды: психологиялық, адамгершілік, технологиялық, әлеуметтік және мәдени [32, б. 19].
Қарым-қатынас мәдениетінің деңгейі моральдық қатынастармен, коммуникативті идеалдармен, құндылықтармен және стереотиптермен ең үлкен байланысқа ие - бұл адамгершілік мәдениеті ұғымын қалыптастырады. Жалпы қоғамның немесе жеке адамдардың адамгершілік мәдениеті олардың моральдық санасының белгілі бір деңгейінде, басқалармен моральдық қатынастардың ерекшеліктерінде, мінез-құлық пен қарым-қатынас ерекшеліктерінде көрінеді.
Қарым-қатынас кезінде адамның адамгершілік мәдениетінің негізгі белгілері:
- серіктеске құрметпен қарау, ұстамдылық, әдептілік, сөзді абайлап айту, өйткені бұл адамға зиян тигізуі мүмкін;
- коммуникация мақсаттарының түсініктілігі, әрдайым сұхбаттасушының пікірін түсінуге, бағалауға және қабылдауға дайын болу;
- өзара сенімділікті тудыратын және жанжалды жағдайлардың алдын-алуға және оларды жеңуге ықпал ететін толеранттылық қағидасын сақтау [32, б. 20].
Бұл белгілер кенеттен пайда болмайды. Бір жағынан, олар өздеріне көп жұмыс жасауды қажет етеді, мысалы, тәжірибесі мол мұғалім үшін. Екінші жағынан, бұл мұғалім балаларға көмектесе алады.
Әрбір қоғамда адамдарға деген қатынас өзіндік мінез-құлық ережелерінде көрінеді. Олар қоғам мәдениетінің бір бөлігін құрайды және әлеуметтік тапсырыспен тығыз байланысты. Кейбір таптардың басқаларға қысым жасауына негізделген қоғамдарда қарым-қатынас мәдениеті, бір жағынан, тәуелділік, теңсіздік қатынастарын айқын жеткізеді, ал екінші жағынан, бұл әдетте өте күрделі және ойдан шығарылған. Ағылшын тілінде сөйлейтін қоғамның коммуникативті мәдениеті адамдарға деген құрметтің сыртқы көрінісі - адамгершіліктің шынайы қарым-қатынасын көрсететіндіктен әлдеқайда жеңіл және табиғи болатынын атап өткен жөн.
Ағылшын мемлекет қайраткері, саясаткер, моральдық философ Лорд Честерфилд қоғамдағы қарым-қатынас мәдениетінің нормаларын білуді былайша түсіндіреді:
Қоғамда жағымды болу - бұл өзін өзі үшін жағымды етудің жалғыз әдісі. Интеллект пен білім - бұл қоғамда ұнаудың алғашқы және ең қажетті шарттары, бірақ бұл ешқандай жағдайда жеткіліксіз; біліңіз, бұл қасиеттер ешқашан лайықты бағаланбайды, егер оларға ілтипат пен әдеп қосылмаса[2, б. 7].
Ағылшындардың көпшілігі бейтаныс адамдармен қарым-қатынас кезінде мәдениетке ерекше назар аударады және өз кезегінде достармен қарым-қатынас жасаған кезінде ең кіші сыпайылықты қолдануға болады деп санайды; бейтаныс адамдармен сөйлескенге қарағанда, жұмыстағы қарым-қатынас мәдениеті онша маңызды болмай қалады; қарым-қатынас барысында отбасымен, басшыларымен және достарымен сөйлесу кезінде, бір-бірімен танысқанда, олар ресми сыпайылыққа ерекше мән бермейді деп саналады.
Ағылшын жеке болмау ережесін ұстанады, яғни әңгімеде өзін көрсетпеу, өзі туралы, өзінің істері, жұмысы туралы сөйлеспеу. Өзіңіздің эрудицияңызды көрнекі түрде көрсетіп, кез келген нәрсені қатаң түрде айту жаман форма болып саналады. Дастархан басында өз көзқарасын қатаң түрде қорғайтын қонақ ең жақсы жағдайда эксцентрикалық, ал нашар жағдайда тәртіпті емес адам ретінде қаралады. Англияда жеңіл әңгімелесу жоғары бағаланады және ешқашан ойластырылған диалог, тіпті қарама-қарсы көзқарастардың қақтығысы болмайды.
Англияға барар алдында сіз ағылшын қоғамындағы мінез-құлық нормаларымен алдын-ала танысып шығуыңыз керек. Ең алдымен, ағылшын және қазақ мәдени қарым-қатынас нормаларын салыстырған жөн. Сонымен, егер қазақтар танысуды Қуаныштымын! десе, жауап ретінде Мен де сізбен кездескеніме өте қуаныштымын! деген леп естиміз. Ал ағылшындар бір-бірімен танысқанда How do you do? деп айтады, Сәлеметсіз бе! деген қазақша сәлемдесуге сәйкес келеді. [2, б. 8].
Қарым-қатынас стиліне айтарлықтай әсер ететін және ескермеуге болмайтын тағы бір маңызды ағылшын құндылығы - теңдік. Бұл кездейсоқ емес, өйткені индивидуалистік мәдениеттер шамалы тік қашықтықпен немесе қуат арақашықтықымен сипатталады. Әр адамға, олардың мәртебесі мен әлеуметтік жағдайына қарамастан, құрметпен қарау және мұқият болу - бұл ағылшын тіліндегі қарым-қатынас стилінің маңызды белгісі.
Коммуникативті деп жіктеуге болатын тағы бір құндылық - бұл өмірге деген оптимистік көзқарас, адамдарға деген оптимистік қатынас пен қайырымдылықты болжайтын positive thinking (позитивті ойлау). Жақсылықты көрсету, сәттілік, жағдайды бақылау мүмкіндігі бағаланады [3, б. 256].
Қарым-қатынас мәдениетін сақтау тек ағылшындардың өздері үшін ғана емес, сонымен қатар ағылшын тілін шет тілі ретінде оқитындардың бәрі үшін де маңызды.
Қарым-қатынас мәдениеті мазмұнына қарамастан сөйлеуге сыпайылық береді. Екінші жағынан, ақылды әрі мағыналы сөйлеу аудиторияда жағымсыз әсер туғызатындығын ескеру керек, егерде бұл сөйлеуді сөйлеген адам мәдениеттің нормаларын өрескел бұзса. Ағылшын тілін үйренуге деген күш-жігер текке кетпеуі үшін, ағылшын тілінің студенті тек жақсы сөйлеуді үйреніп қана қоймай, өзі оқып жатқан адамдармен қарым-қатынаста сыпайы және жағымды болуды үйренуі керек.
Сонымен қатар, ағылшын тіліндегі қарым-қатынас - бұл адамдарға сізді ұнатудың үлкен өнері деп айта аламыз. Бұдан шығатыны, ағылшынның қарым-қатынас мәдениетінің практикалық маңызы зор және соның нәтижесінде үнемі жақсартумен қатар ерекше және мұқият зерттеуге лайық.

1.2. Сыпайылық пен әдептілік ағылшын тіліндегі қарым-қатынас мәдениетінің компоненттері

Ағылшындар өте сыпайы халық және бұл барлығына мәлім. Ең алдымен, қарым-қатынас кезінде олар үшін сұхбаттасушыға өзінің жеке қайырымдылығын, сұхбаттасу процесіне қаншалықты қызығушылық танытуын көрсету өте маңызды.
Ағылшын тілді қоғамдағы қарым-қатынас мәдениеті туралы сөз болғанда, қарым-қатынас сыпайылықтың үш деңгейінде - ресми, бейтарап және фамильярдық деңгейде жүргізілетіндігін ескерген жөн [13, с. 348]. Сыпайылық деңгейлерінің әрқайсысы белгілі бір сөйлеу мәнеріне ие және осыдан стилистикалық белгілері бойынша барлық сыпайы сөздер мен сөз тіркестерінің жіктемесін құруға және ресми, бейтарап және таныс сөйлеу мәнерлеріне сілтеме жасауға болатындығы туындайды.

Ресми сыпайылық деңгейінде біз ресми жағдайда сыпайы қарым-қатынас туралы әңгімелесеміз, бұл кезде жас, жыныс және жеке қадір-қасиет маңызды рөл атқармайды, яғни сұхбаттасушылардың әлеуметтік жағдайы және олар алатын позициялар еш маңызы жоқ [13, с. 348]. Біз кез-келген мекемелерде, ұйымдарда, іскери ортада, білім беру саласында және тағы да басқа орталарда ресми қарым-қатынас тәртібін байқай аламыз. Егер ресми жағдайда сыпайылықтың ресми деңгейінен ауытқу болса, онда бұл әңгімелесушіні құрметтемеу ретінде қабылдануы мүмкін, содан кейін сұхбаттасушылар арасындағы қақтығыс немесе тіпті олардың ресми қатынастарының бұзылуы мүмкін. Бұдан шығатыны, ресми жағдайларда сыпайылықты ресми деңгейде сақтау қажет [22, с. 78].
Сыпайылықтың бейтарап деңгейі туралы айта отырып, ол таныс емес адамдар арасында, сондай-ақ ресми немесе фамильярдық байланыс жоқ таныс адамдар арасында сыпайы қарым-қатынас жасайды [13, б. 348].
Фамильярдық сыпайылық деңгейі отбасы мүшелері, сондай-ақ достар мен таныстар арасындағы қарым-қатынас үшін қолданылады [13, б. 348].
Сыпайылық деңгейлерінің болуын нақтылау үшін мысалдар келтіреміз. Айталық, ағылшынның сағаты тоқтады және ол уақытты тексергісі келеді. Егер ағылшын досына хабарласса, ол сұрайды: What time is it, Tom?
What time is it? деген сұрақ сыпайылықтың фамильярдық деңгейінде - отбасында, туыстық шеңберде, достар мен таныстар арасында ғана орынды.
Бейтаныс адамнан сыпайы түрде өтінішпен сұрау керек: Excuse me, could you tell me the time, please?
Сыпайылықтың фамильярдық деңгейінде, яғни отбасында немесе достар арасында бұл фраза сәйкес емес болып көрінеді [25, б. 295].
Ресми жағдайда уақыт туралы мұндай сұрақ мүлдем орынсыз болып көрінуі мүмкін, мысалы, егерде жұмысшылар бастықтың кабинетіне уақытты сұрау үшін кірсе. Бірақ ресми сыпайылық деңгейінде де уақыт мәселесі мүмкін болатындығын ескеру керек, мысалы, бастық жұмысшыларынан минут бойынша жоспарланған жоспарға сәйкес үйлесімді әрекет ету үшін сағатты синхрондау мақсатында сұраған жағдайда. [28, б. 456].
Келтірілген мысалдар сөйлеудің әр түрлі стильдерін қолдана білудің өте қажет екендігін және бұл үшін сәйкесінше олардың арасындағы айырмашылықтарды білу қажет екенін көрсетеді.
Әдептілік - қазіргі ағылшын тілінің маңызды аспектісі. Бұл адамның сезімін, қадір-қасиетін, оның нәсіліне және жынысына, жасына, денсаулығына, әлеуметтік мәртебесіне, сыртқы түріне қандай-да бір түрде нұқсан келтіруі мүмкін барлық тілдік бірліктерді тілден алып тастауды, атап айтқанда, оларға бейтарап және позитивті эвфемизмдерді таңдауды көздейді. [4, б. 12].
И.Р. Гальпериннің пікірінше, эвфемизм дегеніміз - жағымсыз сөзді немесе сөйлемді жалпы мағынада неғұрлым орынды сөзбен алмастыру үшін қолданылатын сөз немесе сөйлем. Дж. Ниман мен К. Сильвер эвфемизация деп тікелей, қорлаушы емес, сонымен бірге шындықты бүркемелеп, оның орнына реніш тудырмайтын немесе жағымды терминді қолдану деп санайды. Бұл тұжырымдаманың ең соңғы түсіндірулерінің бірін зерттеуші Л.П. Кризин ұсынды, ол эвфемизмді жанама, перифериялық, сонымен қатар объектіні, қасиетті немесе әрекетті белгілеу әдісі деп анықтады. Мәселен, көптеген халықтар мен мәдениеттердегі өлім тақырыбынан аулақ болу керек және олар туралы тікелей сөйлеспеу керек [4, б. 16].
Осыған байланысты to die сөзінің орнын басатын көптеген сөздер мен тіркестер пайда болды:
to pass away - кетіп қалу;
meet your maker - Жаратушымен кездесу;
kick the bucket - аяғын созу, қайтыс болу;
six feet under - жерлеу (алты фут жер астында)
to push up daisies - о дүниеге аттану;
snuff it - қажу;
to be in somebody's box - қайтыс болу;
to pop somebody's clogs - қайтыс болу [26, с. 44].
Әр түрлі елдерде эвфемизмдерді қолдану өте ұқсас. Мысалы, қазақ тілінде жүкті дегеннің орнына аяғы ауыр, көтеріпті дейміз, ал ағылшынша pregnancy сөзі көбіне to be in the family way және have a bun in the oven фразаларымен ауыстырылады.
Эвфемизмдер көбінесе шындықты жасыру үшін қолданылады. Мәселен, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде В. Черчилль de-housing the population (тұрғындарды өз үйінен шығару) жариялаған болатын. Соғыс көбінесе жаңа эфемизмдерді қолдануға сылтау болады, өйткені шындық жиі қабылдана бермейді. Сарбаздардың басым көпшілігі айналасында болып жатқан қанды қырғыннан есі ауысып, нәтижесінде insane (жынды) сөзінің орнына shell shocked (әскери невроз немесе невралгиялық жарақат) фразасына ауыстырылды, кейінірек ол battle fatigue фразасына ауыстырылды (әскери қимылдар кезінде алған психикалық жарақат) [16, б. 124].
Әдептілік - ренжітпеуге, басқа адамның сезімін бұзбауға, оның қадір-қасиетін және оң көзқарасын сақтауға негізделген. Әдептілік ұстанымы ағылшын тілінің қолданушысы болған африкалықтардан басталды.
Black деген негативті сөз оларды ашуландырды. Міне, нәсілшілдік сөздер мен сөз тіркестеріндегі сол өзгерістердің мысалдары келтірілген, олар әдептілікке құштар болған: Negro - coloured - black; African American - Afro - American; Red Indians - Native Americans.
Man сияқты адам жынысын көрсететін сексистік морфемалар олар енгізе алатын сөздермен бірге тілден шығарылады. Оның орнына адамды жынысына қарамастан анықтайтын жаңа сөздер пайда болады: : chairman - chairperson (төраға), spokesman - spokesperson (делегат), cameraman - camera operator тор (оператор), foreman - supervisor (бастық), fireman - fire fighter (өрт сөндіруші), postman - mail carrier (пошташы), headmistress - headteacher (директор) [4, б. 13].
Бірақ сонымен қатар өте қызықты нұсқаларды байқай аласыз. Мысалы, women сөзін womyn немесе wimmin деп жазуын байқауға болады, өйткені жек көретін man жұрнағымен байланысудан аулақ болу үшін. Сонымен қатар, феминистер history сөзінен his есімдігін көріп, history сөзі грек тектес болғандығына және қазіргі his есімдігі еш қатысы жоғына қарамастан, әйелдердің тарихын herstory деп атауға тырысты. Shero сөзін hero сөзінің орнына қолдану ұсынылды [4, б. 14].
Сатып алушыны қызықтыра алатын сөздер, мысалы: genuine real natural leather сөзсіз айтылады. Синтетикалық немесе жасанды былғары деп қазақ тілінде ғана айтылатындығын ескерген жөн. Ағылшын тілінде artificial немесе synthetic сөздері қолданылмайды [4, б. 15].
Осылайша, көп жағдайда ағылшын тілінің әдептілігі коммерциялық мотивтерге байланысты екенін көруге болады. Әлеуетті клиент, сатып алушы болып табылатын адам маңызды рөл атқаратыны туралы айтылады.

7.1. Сөйлеу этикетінің формулалары - ағылшын тіліндегі сөйлеу мәдениеті сипаттамасы
Ағылшындар әрқашан өздерінің сөйлеуін қадағалайды және коммуникацияның әр жағдайының өзіндік сөйлеу моделі бар. Осы нақты модельге сүйене отырып, адам қарым-қатынасты өзінің тәрбиелі, әдепті екенін көрсететіндей етіп жасайды, сонымен қатар қарым-қатынас мәртебесіне сәйкес келу үшін және сайып келгенде, қойылған коммуникация мақсаттарына жету үшін.
Адамға дұрыс қарым-қатынас моделін құруды және қойылған коммуникация мақсаттарына жетуді жеңілдету үшін, сондай-ақ сұхбаттасушының алдында жағымды көріну үшін тірек қызметін атқаратын сөйлеу этикетінің стандартты формулалары бар. Сөйлеу этикетінің формулалары - бұл алдын-ала тұжырымдалған сөздер, фразалар немесе сөйлесу кезінде үнемі қолданылатын сөз тіркестері. Бұл формулалар келесі стандартты коммуникативті жағдайларда қолданылады: сәлемдесу, қоштасу, өтініш, кешірім, бас тарту, ризашылық және т.б. [19, б. 222].
Ағылшынша сөйлеу этикетінің формулалары нақты. Сәлемдесу, қоштасу, өтініш, шақыру, сөйлеу этикетінің басқа түрлері сияқты көптеген нұсқалар бар. Мысалы, досыңызбен кездескенде жай ғана Hello! деп айтуға болады, бірақ бейтаныс адаммен сіз олай амандасуға жол бермеуіңіз керек.
Ағылшын тіліндегі сөйлеу этикеті басқа да бірқатар ерекшеліктерге ие, өйткені ұлттық мәдениеттің маңызы зор [19, б. 222].
Стандартты қарым-қатынас жағдайында сөйлеу этикетінің формулаларын қарастырайық:
1) Амандасу формулалары
Британдықтар үшін сәлемдесудің маңызы өте зор және ағылшын тілінде сәлемдесу тақырыбы өте кең екенін атап өткен жөн. Сіз, әрине, Good morning!! тіркесін қолдана аласыз немесе сіз өзіңіздің даралығынызды көрсетіп, толығырақ айта аласыз.
Кейбіреулер бір сөзбен: Morning! деп айтады. Good afternoon! (Қайырлы күн) немесе Good evening! (Қайырлы кеш) тіркестерін де қысқартуға болады, бірақ бұл өте сирек кездеседі. How are you? тіркесін тәуліктің кез-келген уақытында айтуға болады. Бұл сөз тіркесіне әдетте Fine, thanks! деп жауап береді.
Сыпайы болу үшін And you? (Ал сіздің (сенің) қалың қалай?) деп қосу қажет. Айтпақшы, How do you do! деген тіркес осы күндері тек шинель, бал көйлектерін киген жағдайда ғана естуге болады. Егер сіз осындай жағдайға тап болсаңыз, I am doing well деп жауап беруіңіз керек.
Шынайы өмірде бейресми атмосфера басым болады. Сондықтан да келесі қысқа тіркестер қолданылады:
Hi!
Hey!
- Hello! [33, б. 65].
Келесі фраза сіздің көңіл-күйіңізге және адамды қанша уақыт көрмегеніңізге байланысты айтылады:
Long time, no see! = Көріспегенімізге көп болды! Жауап: Yeah, that's right! = Иә солай.
How have you been? = Жалпы жағдайын қалай? Немен айналыстың?
Hey! How are things? = Сәлем, қалың қалай?
Жауап: Great! = Керемет. And how are things with you? = Сенің қалың қалай?
Келесі ауызекі фразалары:
Hi there! = Сәлем!
Hello there! = Сәлеметсіз бе!
Hey, how are you doing? = Сәлем, қалайсың?
What's up? = Не жаңалыққалайсың?
How's it going? = Жағдайың қалай?
Wow, it's good to see you! = О, сені көрегніме қуаныштымын!
Егер сіз адамды бірінші рет көріп тұрсаңыз, келесі тіркестер қолданылады:
Good to meet you It's nice to meet you. = Танысқаныма қуаныштымын.
I'm pleased to meet you It's a pleasure to meet you. = Танысқаныма қуаныштымын. Сіз күтпеген жерден досыңызбен кездесіп қалғанда:
Wow, it's so good to see you again. = О, сені қайта көргеніме қуаныштымын.
Егер сіз асыққан кезде кездестіріп қалсаңыз:
Hi, sorry I can't stop. = Сәлем, кешір, асығып тұрмын.
Oh hi there, look I'm a bit pushed for time, here's my phone number, give me a call, sometime. = О, сәлем. Тыңдашы, мен кешігіп бара жатыр едім, міне менің телефон нөмірім, мүмкінді болғанда маған хабарлас.
Hey I would love to stop and chat but I really have to dash. = Сәлем, мен тоқтап, сөйлескенді қалаймын, бірақ мен кетуім керек.
Сәлемдесу ауа-райы туралы әңгімеден басталуы мүмкін:
Hello, isn't it a lovely day? = Сәлем, бүгін күн керемет емес пе?
Hello, what about this terrible weather? = Сәлеметсіз бе, сізге бүгінгі сұмдық ауа-райы қалай?
Hello, did you hear the storm last night? = Сәлеметсіз бе, сіз кеше найзағай соққанын естідіңіз бе?
Hello, how's the family? = Сәлеметсіз бе, отбасыңыз қалай?
Hello, how's your wife doing? = Сәлеметсіз бе, жолдасыңыз қалай?
Hello, how are the kids? = Сәлеметсіз бе, балалар қалай?
What's new? = Не жаңалық? [29, б. 154]
2). Қоштасу формулалары
Британдықтар, кез келген басқа халықтар сияқты, қоштасудың көптеген тәсілдеріне ие. Қоштасудың ең қарапайым және кең тараған тәсілі - Good-bye! Бұл біз достарымызбен немесе жақсы таныстарымызбен сөйлесу кезінде жиі қолданатын Bye! немесе Bye-Bye! фразаларына қарағанда ресми болып есептелінеді. Сондай-ақ, мұндай сөз тіркестерін бөлектей аламыз:
Good day! - Сау бол(ыңыз)!
So long! - Кездескенше! Сау бол!
Good-bye for the present! - Қош бол(ыңыз)!
Good-Bye for good! - Қош бол(ыңыз)!
Cheerio! - Сау бол!
See you soon! немесеSee you! - Көріскенше!
See you later! - Кездескенше!
See you tomorrow! - Сау бол!
I hope we'll see (be seeing) some more of you! - Тағы да кездесеміз деген үміттемін.
I must be off! - Мен кетуім керек! Сheerie-bye! - Өош сай бол!
Farewell! - Жолың(ыз) болсын!
Adieu! - Қош бол!
Take care of yourself! немесе Look after yourself! - Өзіңді күт! [1, б. 334].
3). Өтініш формулалары
Ағылшын тіліндегі сыпайы түрде өтініш жасау туралы сөз болғанда, олар may, might, can, could, would, will модальды етістіктері арқылы айтылады. Сондықтан осы модальды етістіктерді қолданатын грамматикалық конструкцияларды 3 топқа бөлуге болады.
1. Бір модальды етістіктен тұратын конструкция

Might сирек қолданылады және өтініштің формалды формасы болып табылады. Бұл форма негізінен британдық ағылшын тілінде қолданылады.
Мысалы: Might I have a cup of tea? (Бір кесе шай болады ма?)
May және Could - өтініштің кең таралған етістіктері. Олар таныс емес адамдармен сөйлесу кезінде қолданылады.
Мысалы:
May I please see your passport? (Паспортыңызды көрсем болады ма?)
Could I borrow your book please? (Кітабыңызды ала тұрсам болды ма?)
Can өтініш жасау үшін немесе сіз жақсы білетін адамдармен сөйлесу кезінде қолданылады.
Мысалы:
Can I borrow a few dollars? (Маған аздап ақша қарызға бере аласың ба?)
2. Бастауыш рөлін атқаратын You есімдігімен констукциялар
Would you немесе Will you өтініш білдіргенде бірдей мағына береді. Would you жиі қолданылады және өте сыпайы форма болып саналады, сондықтан қолданған кезде өтінішке сыпайылық қосу үшін please сөзін қоса айтамыз.
Мысалы:
Would you remove your socks from the table, please? (Үстелдің үстінен шұлығыңызды алып тастаңызшы, өтініш.)
Will you please pass me the pepper? (Маған бұрышты беріп жібересіз бе?)
Would you және Could you мағыналары бірдей. Дегенмен айырмашылығы бар. Егер адам сіздің өтінішіңізді орындай алатынына сенімді болсаңыз Would you қолданылады. Адам физикалық тұрғыдан сіздің өтінішіңізді орындай алуына қызығушылық танытқан кезде Could you қолдануға болады.
Мысалы:
Could you finish this work for me please? (Осы жұмысты менің орныма аяқтап бересіз бе?)
Can you бейресми сөйлеу кезінде қолданылады.
Мысалы:
Can you please wash the dishes? (Ыдыс-аяқты жуып қоя аласың ба?)
3. Would you mind конструкциясы
Would you mind if I конструкциясыжай өткен шақтағы етістікпен қолданғанда егерде мен ... сіз қарсы емессіз бе деген мағына береді.
Мысалы:
I don't feel well today. Would you mind if I stayed at home? (Бүгін мен өзімді нашар сезінудемін. Егерде мен үйде қалсам, сіз қарсы емессіз бе?)
Кейде жай өткен шақтың орнына жай қазіргі шақ қолданылады. Мысалы:
Would you mind if I go out tonight? (Егерде мен бүгін кешке қыдырып қайтсам, сіз қарсы емессіз бе?)
Өте сыпайы болу үшін would you mind + герундий конструкциясы Мысалы:
Would you mind opening the window? (Терезені ашып жібересіз бе?) [20, б. 52].

3). Кешірім сұрау формулалары
Бейтаныс адамға сыпайы үндеу мазасыздық үшін кешірім сұраудан басталады. Кешірім сұрағаннан кейін сіз сұрақпен, өтінішпен, ескертпемен және т.б. жүгіне аласыз. Кешірім ретінде Excuse me, Pardon me және I beg your pardon сөз тіркестері қолданылады.
Егер бейтаныс адамға жүгіну оның жұмысына бөгет жасаса немесе оның басқа адамдармен әңгімесін тоқтатса Pardon me тіркесі I beg your pardon тіркесінен сирек қолданылады. Барлық басқа жағдайларда Excuse me сөз тіркесі қолданылады [5, б. 123].
Бейтаныс адамға жүгінудің мысалдары: (өтіп бара жатқан адамға әртүрлі жүгінілер)
Excuse me, can you tell me the way to the National Gallery?
Кешіріңіз, Ұлттық Галереяға қалай баруға болатынын айтып жібересіз бе?
Excuse me, can you please direct me the nearest underground station?
Кешіріңіз, айтыңызшы, өтінемін, ең жақын метро станциясына қалай жетуге болады?
(Үш үйдің ауласында әңгімелесіп отырған адамдарға үндеу, олардың бірінде Кларк мырза тұрады)
oo Pardon me for interrupting, where can I find Mr. Clark, please?
Сіздің әңгімеңізді тоқтатқаным үшін мені кешіріңіз, Кларк мырзаны қайдан табуға болатынын айтыңызшы? [5, б. 43].
Белгілі бір жағдайларда бейтаныс адамға сыпайы өтінішпен, сұрақпен және т.б. емес, тек кешіріммен жүгінеді. Мәселен, театрда орындықтар арасында жүріп, өз орындарын алып үлгерген және енді аяғын бүгуге мәжбүр болған адамдардың мазасыздығы үшін кешірім сұрайсыз. Осы және осыған ұқсас жағдайларда кез келген осындай мазасыздық үшін кешірім сұрау әдептілікке жатады:
Excuse me!

Итеру, тиіп кету, аяқғын басып алу және тағы да сол сияқты мазасыздық тудыратын кездер болады. Мұндай жағдайларда келесі сөз орамдары қолданылады:
I'm sorry! - Кешіріңіз!
Pardon me! - Кешірім өтінемін!
I beg your pardon! - Кешіріңіз!
I beg your pardon for ... - ... үшін кешіріңіз.
Мысалы:
I beg your pardon for bumping into you!
Сізді итергенім үшін кешіріңіз!
Егер сіз өзіңіздің іс-әрекетіңіз қолайсыздық пен ыңғайсыздық әкеледі деп ойласаңыз, мысалы, автобуста шаршаған адамдардың алдында музыка тыңдайтын болсаңыз, онда сұрақ кешірімге қосылады:
- I'm sorry, am I disturbing you? - Кешіріңіз, мен сіздің мазаңызды алып жатқат жоқпын ба?
Кейде бейтаныс адамға өтінішпен жүгінуге тура келеді, оны орындау үшін күш немесе әрекет қажет, мысалы, терезені ашыңыз немесе жабыңыз, жылжыңыз, беріңіз, қайта орналастырыңыз және тағы да сол сияқты. Мұндай жағдайларда жүгіну келесідей басталады:
- Sorry to trouble you, but ... - Сізді мазалағаныма кешіріңіз, бірақ ...
Мысалы:
I'm sorry to trouble you, but could you move up a bit? - Сізді мазалағаныма кешіріңіз, бірақ сәл жылжи аласыз ба? [20, б. 54].
3). Бас тарту формулалары
Ағылшынға бас тарту, келіспеушілік және т.б. туралы хабарлау қажет болғанда, олар амортизаторлар (softeners) деп аталатынды пайдаланады:
I'm afraid - деп қорқамын
So sorry - Кешіріңіз
To be honest - шынымды айтқанда
Unfortunately - Өкінішке орай
With all respect - Барлық құрметпен Например:
With all respect I have to decline your offer. (Құрметпен мен сіздің ұсынысыңыздан бас тартамын.)
I am afraid you don't have enough experience. (Сізде тәжірибе жеткіліксіз деп қорқамын.)
Сыпайы түрде бас тарту кезінде келесі фразалар қолданылады:
I'm afraid I can't... (Мен жасай алмаймын ба деп қорқамын ...)
I'd love to but... (Мен қалаймын, бірақ ...)
That sounds great but... (Бұл керемет естіледі, бірақ ...)
Сыпайы келіспеушілік келесі түрде беріледі:
I see what you're saying, but I think...
(Мен сіздің не айтқыңыз келетінін түсінемін, бірақ менің ойымша ...)
You could be right, but don't forget that... (Дұрыс айтасың, бірақ ... ұмытпа.)
Yes that's true, but I'm not sure that... (Ия, солай, бірақ мен ... сенімді емеспін.) [38, б.177].
4). Алғыс айт формулалары
Ағылшын тілінде алғыс әрдайым келесі іс-әрекеттер үшін білдіріледі: қызмет, мақтау, көмек, шақыру, қарыз алу (ақша, заттар), ұсыныс, сыйлық, тілек, сыйлау, көңіл бөлу, жағымды оқиға. Сондықтан ризашылық білдірудің келесі тәсілдері ажыратылады:
Thanks. Thank you. - Рақмет.
Thank you veryso much. Thanks a lot. - Үлкен рақмет.
Thanks a million. - Улкен рақмет.
Thank you for everything. - Барлығы үшін рақмет.
Бұл формалар бейтарап болып табылады. Үлкен алғыс білдіру үшін келесі формаларды қолданыңыз:
Many thanks. Thanks a lot. Thanks awfully. Үлкен рақмет.
Thank you from the bottom of my heart for... My most heartfelt thanks to you for... ... үшін алғысым шексіз.

Ризамын деген қысқа сын есімді сөз тіркестері тиісті жағдайларда да қолданылады:
I'm grateful to you. Мен сізге ризамын.
I'm grateful obliged indebted you for (sth.doing smth..). ... үшін алғысым шексізризамын.
Эмоционалды және экспрессивті түрде ризашылық білдіру жиі қолданылады:
Мен сізге ризамын, сізге сөз жоқ (оны білдіретін сөз жоқ болғандықтан, мен жеткізе алмаймын)! Мен сізге ризамын, маған сөз табу қиын. I don't know how to thank you. I can never thank you enough.
Менің алғысымды сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Менің қаншалықты ризашылығымды сөздер айтып бере алмады. My gratitude cannot be expressed in words. Words could not tell you how grateful I am fеel.
Сізге қаншалықты ризашылығымды білсеңіз еді! If you only knew how grateful I am! Тысяча благодарностей! A thousand thanks! [7, б. 58].
Ризамын деген қысқа сын есім бар бұрылыстар стилистикалық биіктік пен формальдылыққа ие: мен сізге өте (қатты, шексіз) ризамын! I'm verymost grateful to you so (very) grateful to you most grateful much obligeddeeply indebted to you extremelyexceedingly ever so grateful to you!
Мен сізге өте ризамын. Thank you. Much obliged.
Келесі тұжырымдар формальдылыққа ие:
Сізге рахмет айтуға рұқсат етіңіз. I would like to thank you.
Мен алғысымды ризашылығымды білдіргім келеді. I would like to express my gratitudeappreciation.
Мен сізге өз ризашылығымды... үшін білдіремін I would like to express my gratitude appreciation to sb. for...
... үшін алғыс білдіргім келеді (сізге) ... I wishwould like to express my gratitude (to you) for...
Міндеттеменің көлеңкесі мына сөз орамдарда қамтылған:
Мен сізге шынымен де алғыс айтамын ... I (really) must thank you for...
Мен сізге ризашылығымды білдіруім керек ... I (really) must say how grateful I am for...express my gratitude for...
Сіз болашақ қызмет үшін алғыс білдіре аласыз:
Алдын ала рахмет (сізге)! I would like to thank you in advance.
Жауап ескертулері келесідей:
Оған тұрарлық емес. Don't mention it.
Оқасы жоқ. Ештеңе етпейді. It's nothing. Think nothing of it.
Алғыс айтуға татымайды! Бұл шынымен де ештеңе емес! That's really nothing! Don't mention it! [41, б. 28].
3). Құттықтау формулалары
Әр мәдениетте құттықтаудың белгілі бір этикеті бар. Кез-келген жағдайға өте ыңғайлы клише сөз тіркестері, сондай-ақ белгілі бір адамдарға және ерекше жағдайда қолданылатын жеке тілектер бар. Сонымен, ағылшын тілінде британдықтар белгілі бір мерекеге орай қолданатын әртүрлі құттықтау сөз тіркестерінің саны өте көп. Оларға мыналар жатады:
Жалпы фразалар:
I wish you success happiness joy best of everything good health love, etc.
Сізге сәттілік бақыт қуаныш барлық жақсылықтарды денсаулық махаббат тілеймін.
With all my heart I wish you... Шын жүректен саған тілерім...
On the occasion of ... I wish you... ... осыған орай мен саған ... тілеймін.
On this joyous day I wish you... Осындай бақытты күнде мен саған ... тілеймін.
Please, accept my bestwarmestmost heartfeltheartiestsincerest wish es! Менің ең жақсы жылы шынайы тілектерімді қабыл алыңыз!
Keep well! Stay healthy! Денің сау болсын!
May all your dreams come true! Сенің барлық армандарың орындалсын! [36, с. 93].
Birthdays
Happy birthday! Туған күніңмен!
Best wishes on your birthday! Сіздің туған күніңізде барлық жақсылықтарды тіледім!
Many happy returns! Туған күніңмен, ұзақ өмір тілеймін!
Keep smiling on your birthday! Туған күніңізде күліп жүре беріңіз! [27, б. 94].
Wedding Anniversary:
Congratulations on your ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.