Халық прозасында жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 108 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

Ақбота . . .

ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

5В011700 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы

Нұр-Сұлтан, 2021

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

Қорғауға жіберілді

«» 2021 ж.

Кафедра меңгерушісі Л. Н. Дәуренбекова

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Халық прозасында жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесі

Мамандығы: 5В011700 - «Қазақ тілі мен әдебиеті»

Орындаған: Ақбота. .

Ғылыми жетекші: Еркінбай Ұ. О.

ф. ғ. д., профессор

Нұр-Сұлтан, 2021

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3-9

ҚҰНДЫЛЫҚТАР ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДЕБИЕТТЕ құндылықтар гуманитарлық ғылым салаларының зерттеу объектісі ретінде. 10-23

Халық прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың бастаулары 24-40

КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕРДЕГІ ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫ:КӨРКЕМДІК-ЭСТЕТИКАЛЫҚ ІЗДЕНІСТЕР МЕН ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ТЕОРИЯ
Әдебиеттегі тәуелсіздік құндылықтар ұғымы 41-75Жаңа дәуір әдебиетіндегі құндылықтар жүйесі 76-94
ХАЛЫҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ЖӘНЕ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ әңгімесіндегі ұлт болмысы құндылықтар мәселесі (дағдарысы контексінде) . 95-122Жастар прозасындағы құндылықтардың көркемдік трансформациялануы 123-146

ҚОРЫТЫНДЫ 147-154

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 155-163

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы . Әр дәуірдің өзіндік үстем құндылықтары болады. Әсіресе, ірі тарихи оқиғалардың қоғамдағы құндылықтар жүйесін өзгертіп, жаңа мәдени бағдарлар ұсынатыны белгілі. Ширек ғасыр бұрын егемендігін алған еліміздің руханиятында да аталмыш үрдістер айқын аңғарылады. Соңғы ширек ғасырда әдеби-мәдени құндылықтарға деген көзқарас түбегейлі өзгеріп, заманауи ұлттық парадигма қалыптасып үлгерді. Тәуелсіздік алғаннан кейін жүзеге асқан аталмыш тарихи-әлеуметтік өзгерістер қаламгерлеріміздің дүниетанымына әсер етіп, замандастың көркем образы арқылы бейнелене бастады. Әдебиетімізге жаңа көркемдік арналар қосылып, әлемдік үрдістердің белгілері көбейе түсті. Қоғам, сана өзгерген тұста әдебиет те, оларға қойылар талап та, оны таныту шаралары да жаңартылуы заңдылық. Ал мұның бәрі қазіргі әдебиеттегі құндылықтар жүйесін ғылыми тұрғыдан сараптау қажеттілігін көрсетеді.

Тәуелсіздік тұсындағы қазақ прозасы қазіргі қоғамның шынайы келбетін, замандастарымыздың болмыс-бітімін дәл таныта алуымен ғана емес, өткен тарихқа ұлттық мүдде тұрғысынан әділ баға бере алуымен де құнды. Тоталитарлық жүйе тұсында айтылмай келген ақиқаттар әдебиеттің нысанына айналып, халықтың өзіне тән даралығы көркемдік санада қайта жаңғырды.

Сондай-ақ бүгінгі прозада әлемдік әдеби-мәдени үрдістердің белгілері байқалып отыр, қаламгерлер батыл эксперименттерге баруда. Белгілі бір шеңбердің аясында ғана ойлайтын әрі бүтін бітімі толыққанды ашыла қоймайтын кейіпкерлердің орнына ендігі ретте жан дүниесі мейлінше күрделі әрі басқаға ұқсай бермейтін өзгеше тұрпатты кейіпкер тұлғасы қалыптасты. Бұл сөз өнерінің аксиологиялық сипатының өзгергенін білдіреді. Қазіргі проза өткенді бағамдап, жаңаны сараптау жолымен дамып келеді әрі оның өзегінде тәуелсіздік, ел құндылықтары тұр деуге болады.

Дипломдық жұмыста аталмыш мәселелер арнайы зерделеніп, көркем туындылардағы жалпыадамзаттық құндылықтар талдау нысанына алынды. Көркем мәтінді аксиологиялық тұрғыдан талдау, халық прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың өзіндік даралығын айқындау зерттеу жұмысының басты мақсаттарының бірі болды. Сонымен бірге мәселеге объективті түрде баға беру үшін тақырыптық-идеялық тұрғыдан да шығармалардың әртүрлі болуына назар аударылды.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі . Қазақ әдебиеті - әлем әдебиетінің ажырамас бөлшегі. Халық прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтарды ғылыми тұрғыда талдау, біріншіден, әлемдік мәдени кеңістіктегі қазақ әдебиетінің өзіндік орнын анықтауға мүмкіндік берсе, екіншіден, ұлттың бірегейлігін, мәдени даралығын тану үшін де маңызды болып отыр. Қазақ әдебиеттану ғылымының көркем шығарманы құндылықтық-аксиологиялық тұрғыдан қарастыру тәжірибесі аз. Бұл көркем мәтінді мәдениеттану, философия, әлеуметтану, психология ғылымдарымен ұштастыра отырып бағалау қажеттігін туғызады. Ғылыми интеграциялық үдерістер күшейген қазіргі тұста прозалық шығармаларға пәнаралық негізде талдау жасау жаңа арнамен дамып отырған қазақ әдебиетінің беталысын бағамдау үшін ғана емес, әдебиет тарихы туралы тұшымды тұжырымдар жасап, болашағын болжау үшін де маңызды.

Зерттеудің нысаны ретінде кейінгі жылдар аралығында жарық көрген прозалық туындылар алынды. Прозаның барлық жанрларын түгел қамту мүмкін болмағандықтан, тек роман, повесть, әңгіме сынды сүйекті жанрлары таңдалды. Дипломдық жұмыста Қазақстанның халық жазушысы Ә. Нұрпейісовтің «Соңғы парыз», Б. Нұржекеұлының «Әй, дүние-ай» романдары, Т. Әбдікұлының «Парасат майданы» повесі мен М. Мағауиннің «Салахад-диннің үкімі», Т. Шапайдың «Айна сарай», Н. Ораздың «Қайыршының жұлдызы», Д. Рамазанның «Көш», М. Омарованың «Жол үстінде», А. Мырзахметтің «Жыртылған күнделік», А. Мантаеваның «Жауһар», Ә. Байболдың «Жиын» әңгімелері жан-жақты талданады және өзге де роман, повесть, әңгімелерге шолу жасалып, бүгінгі қазақ прозасының көркемдік-аксиологиялық сипатына баға берілді.

Зерттеу пәні ретінде қазіргі қазақ прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың көркемдік бейнеленуі алынды.

Зерттеудің мақсаты: халық прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтарды жан-жақты талдап, жаңа әдеби-мәдени үрдістер аясында пайда болған тақырыптар мен идеялық-көркемдік мәселелерді зерделеу;

Аталған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:

жалпыадамзаттық құндылықтардың гуманитарлық ғылым салалары ішіндегі рөлін айқындау;
халық прозасындағы құндылықтардың генезисін анықтау;
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасындағы көркемдік- эстетикалық ізденістерге құндылықтық өзгерістердің ықпалын анықтау;
қазақ қаламгерлері шығармаларындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың сипатталу ерекшеліктерін анықтау;
құндылықтық дағдарыстардың қазіргі қазақ әңгімелеріндегі көрінісін зерделеу;
қазақ прозасының даму үрдістерін аксиологиялық тұрғыдан ашып беру.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазу барысында қазақ әдебиеттану ғылымы мен философия, мәдениеттану

ғылымдарында маңызды зерттеулер жүргізген отандық ғалымдармен бірге шетелдік зерттеушілердің теориялық еңбектері басшылыққа алынды. Соның ішінде, атап айтсақ, Ш. Елеукенов, Р. Нұрғали, Б. Майтанов, Г. Пірәлі, Г. Орда, Ә. Нысанбаев, Т. Ғабитов, З. Сәрсенбаева, С. Нұрмұратов, Б. Сатершинов, Р. Инглехарт, Дж. Фихтер, Т. Орал, К. Клакхон, С. Шварц, Г. Хофстед сынды ғалымдардың теориялық ой-пікірлері мен негізгі тұжырымдамалары пайдаланылды.

М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғалымдары шығарған «Қазіргі әдебиеттегі жалпыадамзаттық құндылықтар» (2014) және

«Құндылықтар және құндылықтар психологиясы» (2013, түрік тілінде ) атты ұжымдық монографиялар мен З. Сәрсенбаеваның (Этнос және құндылықтар, 2018), Т. Ғабитовтің (Қазақ мәдениетінің рухани кеңістігі, 2013), С. Нұрмұратовтың (Рухани құндылықтар әлемі: Әлеуметтік философиялық талдау, 2000) еңбектері ғылыми-зерттеу жұмысымыздың бағыт-бағдарын айқындауда негіз болып саналады.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:

қазіргі қазақ прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтар (тұңғыш рет) пәнаралық негізде, мәдени-аксиологиялық және әдеби-эстетикалық аспектілерде қарастырылды;
халық прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың генезисі айқындалды;
қазіргі қазақ прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың өзіндік ерекшеліктері анықталды; бұл өз кезегінде қазақ ұлтының бірегейлігін тануға жол ашады;
ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық құндылықтардың арақатынасы ғылыми тұрғыдан зерделенді.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Диплом жұмысында қазіргі халық прозасындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың өзіндік ерекшеліктері жөніндегі құнды пікірлер бір жүйеге топтастырылды. Соның нәтижесінде бүгінгі әдебиеттің беталысы бағамдалып, қазақ ұлтының өзіндік даралығын танытатын құндылықтар жүйесі айқындалды. Зерттеу жұмысы қазіргі қазақ прозасы мен құндылықтар туралы болашақта жүргізілетін ғылыми ізденістер үшін соны деректер беруімен бағалы.

Зерттеудің практикалық мәні. Жұмыс нәтижесін жоғары оқу орындары студенттеріне қазіргі әдебиет пәні бойынша оқылатын арнайы семинар сабақтарында пайдалануға болады. Сондай-ақ зерттеу нәтижелерін студенттері мен магистранттарға қажетті теориялық, практикалық көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Зерттеу нәтижелері бойынша қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады:

қазақ прозасындағы жалпыадамзаттыық құндылықтардың бастаулары ежелгі халықтық проза үлгілеріне барып тіреледі;
ұлттық құндылықтар - жалпыадамзаттық құндылықтардың локальді түрлері;
тарихи роман жанры ұлттық құндылықтарды танытуда басымдыққа

ие;

қазақтың дәстүрлі тұрмысын арқау еткен тарихи жанрдағы

туындыларда этикалық, әлеуметтік, діни құндылықтар үстем болса, заманауи тақырыптағы шығармаларда экономикалық, танымдық құндылықтар биік қойылады;

қазіргі халық прозасы қазақ халқының бүгінгі мультимәдени жаһаннан төл даралығын, тарихи-мәдени һәм концептуалдық бірегейлігін іздеп жатқанын, сондай-ақ әлемдік әдеби үрдістерге етене кірігіп, тәжірибе жинау мен толысу үстінде екендігін көрсетеді; аталмыш үрдіс өз кезегінде дәстүрлі және маргиналды мәдени типтегі кейіпкер болмысын қалыптастырды;
қазіргі халық прозасында тәуелсіздік, қанағат, еркіндік құндылықтарына айрықша көп мән берілген.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - 162 бет.

1 ҚҰНДЫЛЫҚТАР ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДЕБИЕТТЕ ҚАРАСТЫРЫЛУЫ

Жалпыадамзаттық құндылықтар гуманитарлық ғылым салаларының зерттеу объектісі ретінде

Ақпараттық-білім қоғамы әлемнің мәдени бет-бейнесін айтарлықтай құбылтып жіберді. Жаһандық рухани тенденциялар жекелеген ұлттардың өзіне тән даралық болмысына айрықша ықпал етіп жатқан қазіргі кезеңде құндылықтар жүйесінің табиғатын тану, олардың беталысын бағамдап, ғылыми сараптамалық тұжырымдар жасау мәселесі күн санап өз маңызын арттыра түсуде.

Жалпы, әлемдегі кез келген саланың өзі белгілі бір құндылықтарды іздеуден, танудан, талдаудан туған секілді. Мысалы, ақиқатқа ұмтылудан ғылым қалыптасса, әсемдікке ұмтылу өз кезегінде өнер түрлерінің тууына түрткі болды. Ал жақсылық пен жамандықтың аражігін айыру арқылы адамдарда мораль қалыптасты. Әділдік іздеуден құқықтық, юриспруденциялық құндылықтар орнықты. Құндылықтардың табиғатын тұтастай философияның арнаулы саласы саналатын аксиология қарастырғанымен, жекелеген ғылымдардың құндылықтарға қатысы жоқ дей алмаймыз. Мысалы, әдебиеттану ғылымы рухани-эстетикалық құндылықтарды арқау еткен сөз өнерінің өзіндік ерекшеліктерін сарапқа салады. Әдебиет үшін әуелгі құндылықтар - әсемдік, сұлулық, көркемдік, жарасымдылық; сөзбен салынған сурет, оның адам жанынан әсері.

Құндылық - гуманитарлық ғылым салаларының ортақ нысаны. Оның табиғатын терең танып білу үшін пәлсапа, психология, әлеуметтану, дінтану, мәдениеттану, антропология, этнография т. б. сынды ғылымдардың құндылықтарға деген қатынасын зерделеу керек. Өйткені аталмыш салалардың бәрі өзара тығыз байланысты әрі құндылықтарды әр қырынан танып білуге мүмкіндік береді. Екі мыңыншы жылдарға дейін Қазақстанда құндылықтар жүйесін, негізінен, философия ғылымының өкілдері зерттеп келді. Өйткені құндылықтардың табиғатын танып, өзіне тән ерекшеліктерін ашумен айналысатын аксиология философия ғылымының ажырамас бөлшегі саналады. Тарихтың қай кезеңінде де құндылықтар жөніндегі пайымдаулардың ойшылдар тарапынан айтылып келгенін ескерсек, бұл құбылысты заңдылық деп қабылдар едік. Құндылықтар жүйесі жөніндегі пікірлердің қайнар бастауы ежелгі дәуірлерде жатқанын атап өткен жөн. Ежелгі Антикалық философияда да, көне Шығыс философиясында да сұлулық, қайырымдылық, жақсылық пен жамандық, әділет, ақиқат, әсемдік сынды ұғымдар туралы әртүрлі көзқарастардың болғаны белгілі. Дегенмен, аксиология терминін алғаш рет қолданған - Э. Гартман. Батыс философиясының тарихында натуралистік психологизм (Мейнонг, Перри, Дьюи), трансцендентализм (Виндельбандт, Риккерт), персоналды

онтологизм (Шелер, Гартман), мәдени-тарихи релятивизм (Ницше, Дильтей), социологизм (Вебер, Парсонс, Толкотт) сынды бірқатар аксиологиялық теориялар болды.

Ғылымдар арасындағы интеграциялық қатынастардың мейлінше күшейген ХХІ ғасырда құндылықтар жүйесі тек философия ғылымында ғана емес, әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың бәріне дерлік ортақ нысана, өзекті тақырыпқа айналды. Қоғамдық қатынастар мен адами ресурстардың табиғатын тереңірек танып білу үшін құндылықтар жүйесін осылай кешенді түрде зерделеу қажеттілігі күн санап өз маңызын арттырып отыр. Бүгінде философия, психология, әлеуметтану, саясаттану, экономика, мәдениеттану, педагогика, эстетика, әдебиеттану және лингвистика ғылымдары үшін құндылықтар жүйесінің сырына үңіліп, қасиетін тану міндеті алғы қатарға шықты деуге болады. Бұл мәселенің филологиялық ғылымдарда да ерекше қарқынмен зерттелуін халықтың бүтін бітімі оның тілі мен әдебиетінен ғана тұтастай танылатынымен түсіндірген жөн. Сонымен бірге, егемендігін алып, өткенін саралай бастаған кез келген ұлт үшін ең әуелгі мақсұт құндылығын түгендеу болмақ. Бұл жөнінде фольклоршы-ғалым С. Қасқабасов: «Әлемдік тәжірибеге қарасақ, бодандықта көп болып, тәуелсіздікке жеткен мемлекеттер өз өмірінің алғашқы 20-30 жылында тарихи сананы, тарихи жадты қайтаруға, өзінің ұлттық болмысын нығайтуға күш салады», - дейді. [1] Қазақтың ұлттық ой- санасына зер салған ғалым А. Қасабек те өз зерттеулерінде аталмыш мәселенің өзектілігіне баса назар аударады. «Ұлттық руханияттың құндылық болмысы» атты мақаласында ол былай дейді: «Әлемдегі халықтардың, ұлттардың, нәсілдердің бәріне тән жалпыадамзаттық құндылықтарымен қатар, әр халықтың өзіне тән тарихи қалыптасқан рухани, мәдени байлықтарын, адамгершілік қасиеттерін, яғни өзіндік құндылықтарды жандандыру, солардың негізінде жаңа белеске көтерілу бүгінгі таңның талабына айналуда. Сондықтан да белгілі бір жағдайға байланысты қазақ халқының тоқыраған философиялық және тарихи құндылықтарын терең зерттеу, олардың ішкі мәнін айқындау, жалпыадамзаттық өркениет аясындағы даму бағыттарын зерделеу - қоғамдық ғылымдардың алдында тұрған басты мәселелердің бірі» [2, 115] . Осы тұрғыдан алғанда, әдебиеттану ғылымының алдында да халықтық сананың қайнаркөзі болып саналатын көркем сөз өнеріндегі құндылықтар жүйесіне талдау жасау міндеті тұр. Өйткені қоғамдағы құндылықтар жүйесіне, оның өткеніне, бүгінгі беталысы мен болашақтағы ықтимал бейнесіне баға беру үшін тек қана әлеуметтік сауалнамалар мен социо-аксиологиялық теорияларға сүйенген зерттеулер ғана емес, халықтың ішкі болмысын дәл әрі кең диапазонда татытатын көркем мәтіндер негізінде де зерттеу жасау, бір жағынан, тың ғылыми тұжырымдарға жол ашса, екінші жағынан, әдебиеттану ғылымының да аясын кеңейтеді.

Адами құндылықтарға қатысты зерттеулерді саралағанымызда олардың үш түрлі негізінің бар екеніне көз жеткіздік. Мәдениеттанушы, профессор К. Клакхон өзінің «Мәдениетті зерделеу» атты еңбегінде «Адами құндылықтар дегеніміз - индивидтің не топтың танымдық, сезімдік немесе әрекеттік (ерекшелеген - біз. - Н. Х. ) таңдау жасауына итермелейтін анық я анық емес концепциялары», - деген тұжырым жасайды [10, 395] . Мұндай пікірлерді біз басқа да зерттеушілердің еңбектерінен кезіктірдік [11] . Дегенмен, жалпыадамзаттық құндылықтар деген ұғымның жоқ екенін, не болмаса олардың батыстық сипатқа ие екендігін айтатын ғалымдар да жоқ емес. Мысалы, этнолингвист, мәдениеттанушы Әділ Ахметов

«жалпыадамзаттық құндылықтар» деген терминнің өзіне қарсы. Ол еуразиялық өркениет төңірегіндегі ізденістерінде бұл ойын ашық білдіреді. Ғалым әлемнің ноосфералық дәуірге аяқ басып келе жатқанын, өркениет көші біртіндеп Еуразиялық кеңістікке - қазіргі Қазақстан мен Ресей территориясына ауып келе жатқанын тарихи салыстырмалы әдіс арқылы баяндай келе: « . . . ноосфералық дәуірде жеке және топтық (командалық) арман-мұраттар мен шындықтың тең құқылы феномені бой көтереді. Ал қазір «жалпыадамзаттық құндылықтар», «жаһандық армандар» жөнінде сөз қылу әлі ертерек. Өйткені, алдағы 500 жыл аумағында адамзат жоғарыда аталған доминанттар қақтығысының аясында өмір сүретін болады. Өйткені, қазір де бір шындықтың басы ашық. Мәселен, бүгінгі таңдағы «жалпыадамзаттық құндылықтар» деген ұғым, шын мәнінде, «алтын миллиардтың» агрессивті технологиялар арқылы бүкіл әлем мен адам санасын жасандылықпен улап кіргізген құндылықтары», - деп ой қорытады [12, 202] . Осы тақылеттес пікірді Мәскеу мемлекеттік университетінің профессоры Ф. И. Гиреноктің сұхбатынан кезіктірдік. Философ-ғалым тіпті ондай ұғымның жоқ екенін алға тартады. В. Б. Румянцевке берген сұхбатында ол: «Мен үшін бұл мәселе әлдеқашан өз шешімін тауып қойған. Біреулердің әлі де аталмыш мәселені шеше алмай жүргеніне таңғаламын. Ешқандай «жалпыадамзаттық құндылық» жоқ, болған емес және болмайды да», - деп кесіп айтады [13] .

Жалпыадамзаттық құндылықтардың уақыт пен орын талғамайтынын, қандайда бір мәдени кеңістікпен шектеліп қалмайтынын және адамзат түпсанасы мен психологиясына тән табиғи қасиеттер негізінде қалыптасқанын ескерер болсақ, жоғарыда келтірілген пікірлермен келісу қиын болар еді. Біздіңше, жалпыадамзаттық құндылықтарды белгілі бір саяси- қаржылық алпауыттардың еншісіне салып қоюға болмайды. Өйткені оның мазмұнын әділет, шапқат (мейірім), сұлулық, достық, ізгілік т. б. сынды рухани құндылықтар мен күллі адам баласына бағалы саналатын материалдық игіліктер құрайды. Қазіргі әлемдегі батыстық үстемдіктің белгілі бір деңгейде құндылықтар жүйесіне ықпал-әсері бар десек те, бұл жалпыадамзаттық құндылықтардың мазмұнына өзгеріс енгізе алмайтынын баса айтуымыз керек. Өйткені, аталмыш мәселе өмір сүріп отырған заманымызда ғана емес, біздің заманымызға дейінгі дәуірлерде де ақыл-ой алыптарының назарына ілігіп, арнаулы еңбектердің жазылуына түрткі болған. Бұл құндылықтар әлемінің ежелгі дәуірлерден бері өзекті тақырыптардың қатарында болғанын көрсетеді. Мысалы, Аристотель өзінің

«Үлкен этика» атты еңбегінде жалпыадамзаттық құндылықтар жөнінде жазады. Ол Пифагордың, Сократ пен Платонның игілік, құндылық туралы айтқандарын сын тезіне алып, қарсы шығады әрі өзінің көзқарастарын әртүрлі дәйектермен бекітеді. Аристотель: «Игіліктердің кейбіреуі құнды, басқалары - мақтаулы заттардың, үшіншілері - мүмкіндіктердің қатарына жатады. Құндылар деп мен құдайдан тарайтын ең қадірлі игілікті айтамын, мысалы, жанды, ақылды, бұлар - бастапқы алғашқы принцип деуге болатын нәрселер. Құнды - бұл сыйлы, ондай нәрселерді бәрі де құрметтейді. Ізгіліктің әсерімен адам абыройлы болады, сондықтан да ол - құндылық», - дейді [14, 253] . Аталған трактатында Аристотель игіліктерді жанға қатысты, тәнге қатысты және жанға да, тәнге де қатысы жоқ игіліктер деп бөледі. Жанға қатысты игілік түрін ең жоғарғы игіліктер санатына қосып, өз ойын былайша өрбітеді: «Жанға қатысты игіліктер екі жаққа бөлінеді - ақыл иесіне және ақылдан ада жаққа. Ақылға ие жағына ақылдылық, көрегендік, даналық, үйрету қабілеті, ес және сол сияқты қабілеттер тән; ақылдан ада жағына ізгіліктер деп аталатындар: қанағат, әділдік, ерлік және басқа да ұнамды мінез-құлық түрлері жатады», - дейді [14, 257] . Жоғарыда келтірілген пікірлерін ол өз ұлына арнап жазған өсиет кітабы - «Никомах этикасы» атты еңбегінде дамыта түседі [15, 53-295] .

Ежелгі дәуірдің ойшылдарынан бастау алған әртүрлі жіктеулерді бүгінгі аксиология ғылымындағы классификациялар толықтыра түседі. Сонымен бірге құндылықтар теориясына жанама салалалардың да атаулы мәселені айналып өтпейтінін байқауға болады. Мысалы, қазіргі педагогикада құндылықтардың мынадай түрлері аталынады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.