Күй өнері - тәрбиенің басты құралы
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Дипломдық жұмыс
Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру
Мамандық: Музыкалық білім берудегі педагогика және психология
Мамандандырылуы:Педагогика және психология
Алматы 2021
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Музыкалық білім берудегі педагогика және психология
Қорғауға рұхсат
----------------------------------- ----------------- ------------------------------- --21------Ж
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру
Мамандығы: : Музыкалық білім берудегі педагогика және психология
Мамандандырылуы:Педагогика және психология
Орындаған: Хасенов Марат Балтабайұлы
Ғылыми жетекші: Қожамжарова Күләш Өмірзаққызы
Бақылау сарапшысы ----------------------------------- -------------
Алматы 2021
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Мамандығы: Музыкалық білім берудегі педагогика және психология
Тақырыбы: Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру
----------------21ж------------ ---
Ғылыми жетекші-------------------
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ----------------------------------- ----------------------
І ТАРАУ. Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың теориялық негіздері
0.1 Халық музыкасының бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудағы мүмкіндіктері---------------------- --
0.2 Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың заманауи жағдайына шолу жасау-------------------
ІІ. ТАРАУ. Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру әдістемесі
2.1 Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыстар жүргізу.
2.2 Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Қорытынды ----------------------------------- ---------
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ---------------------------------
ҚОСЫМША----------------------------------- -----------------
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Халық музыкасының қалыптасуы ертеден қалыптасып қазақ әдебиетінде өзіндік орнымен айшықтана білді.Соның ішінде бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік қасиеттерін кеңінен насихаттайтын сал-серілердің өлеңдері мен жыраулардың толғаулары ұрпақтың санасына жатталды.
Жеткіншектердің адамгершілік тәрбиесі педагогикадагы аса бір маңызды көп жақты проблема. Ол интернационалдық тәрбиенің, ұлттық сана-сезім мен құндылық бағдарды, арман-тілекті қалыптастырудағы ерекше проблемалар мен диалектикалық бірлікте болады.
Тарихи дамудың объективті ерекшеліктері әртүрлі кезеңдердегі педагогикалық процесте өзгеріске түсе отырып, патриоттық тәрбиенің мазмұнын, оның оқу-тәрбие процесіндегі рөлі мен орнын анықтады, міндеттерін нақтылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында қазақстандықтарды патриоттық рухта, адамгершілік тұрғыда тәрбиелеудің тиімді жолдарын іздестіруді ұлттық идеологияны қалыптастыруды, оның ұлт болашағы үшін маңыздылығын күн тәртібінен түсірмей келеді[1,2б].
Оқушыларды Отан туралы біліммен қаруландыру, патриоттық сезімін, азаматтық, адамгершілік құқығын тәрбиелеу, мектеп ұжымдарында, сабақтарда және сабақтан тыс мерзімде мінез-құлық дағдысын саяси мәдениетін қалыптастыру мәселелерін өздерінің еңбектерінде Г.А.Уманов, К.К.Құнантаева, Қ.К.Жанпейісова, Ж.Мақатова, С.Б.Омарова, В.В.Трифонов, Л.К.Керімов [3,32б;4,12б;5,23б;6,16б;7,28б;8,32 б;9,42б] қарастырды.
Ұлттық салт-дәстүрлер, халық әндері, музыка өнері арқылы оқушыларға оқу-тәрбие процесінде адамгершілік-эстетикалық, патриоттық тәрбие беру процесін ұйымдастыру мәселесіне Л.С.Сейдахметова, НурмукашоваС, С.Ұзақбаева, Оразалиева М.А;Иманбаева, Ешімханов C [10,2б; 11,35б; 12,24б;13,23б; 14,3б; 15,56б] ізденістерінде біраз назар аударылып жүр.
Дегенмен, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге және озық педагогикалық тәжірибеге жасаған талдау, қазақ халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру проблемасы бүгінгі таңға дейін тәрбие теориясында да, практикасында да өз деңгейінде зерттелмегендігін, нақтырақ айтқанда қазақ халық музыкасының оқушылардың адамгершілігін қалыптастырудағы мүмкіндіктері анықталмағанын, тиімді әдіс-тәсілдерінің, амал-жолдарының айқындалмағанын, ғылыми-әдістемелік нұсқаулардың жасалмағанын көрсетеді. Демек, оқушылардың адамгершілігін қалыптастыруға деген қоғамның сұранысы мен мектептегі, соның ішінде бастауыш сыныптарда адамгершілік тәрбиенің жағдайы арасында қазақ халық музыкасының адамгершілік тәрбиедегі жоғары мүмкіндіктері мен оларды мектепте жеткіліксіз пайдалану арасында; оларды мектеп практикасында кең көлемде пайдалану қажеттігі мен арнайы жасалған ғылыми-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы анық байқалады. Осы міндеттердің тиімді педагогикалық жолдарын іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Қазақ музыкасында табиғатқа, ел мен жерге деген ыстық ықыласын білдіру, оны сөзбен және музыкамен бейнелеу үлкен дәстүрге айналған. Ақындар мен композиторлар табиғатқа, ел мен жерге айналған қайталанбас туындыларын дүниеге келтірген. Сондай туындыларында туған жерге деген сүйіспенщілігі мен махаббатын дәл бейнелей білген. Һәм сондай шығармалардың бірі-халық әні Алатау. Қазақ үшін зор мақтанышқа айналған асқар Алатауқай кезде де өлеңмен жырға, ән мен жырға арқау болған. Осындай құдіретті ән өнері бастауыш сынып оқушыларын туған жерін құрметтеуге, адамгершілік жоғары сезімдерін алға қоюға баулитыны сөзсіз.
Туған жер әрбір адам үшін қасиетті. Туған жерге деген ықылас пен оған деген құрмет те мәңгі. Талай тарих белестерді өткеріп, бүгінгі таңда ата-бабаларымыз арман еткен егемендігіміз бен тәуелсіздігімізге қол жеткіздік. Сондай тәуелсіздікті аңсаған халық туған жері үшін жанын беруден аянбады, ары мен намысын бәрінен биік қоя білді. Елім деп еңіреген ерлер білектің күшімен, найзаның ұшымен елін қорғап бақты. Терең тарихымызбен астасып жатқан қаншама әндер мен күйлер, өлең жырлар соның айқын айғағы болып табылады. Қазақ халқының басына ауыртпалық кезең туғанда атақты Қазтуған жыраудың Қайран да менің Еділім деп толғаған жырлары ауыздан-ауызға тарады. Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадеген атпен тарихта қалған ауыр кезең жоңғар шапқыншылығы кезінде де Елім ай әнімен Ағажай алтай жер қайда деп зарын әнге қосты. Сол кездер де туған жерге деген, отанға деген қимастық сезімдерін әнмен жеткізі білген халық. Бұл сезім адамгершілігі жоғары жаннан көрініс табатаны белгілі. Осылайша ауылға деген еліне деген жан тебіренерлік ықыластарын әндер мен күйлер арқылы ұрпаққа мұра етіп қалдырған. Туған жердің қадірі мен қасиетін әнге қосып, күймен толғаған қайталанбас туындылар әлі де дүниеге келуін тоқтатқан емес. Көптеген ақын композиторлардың шығармашылығынан ойып орын алған басты тақырып туған жер болып табылады. Бастауыш сынып музыкасы бала бойына сенімділік пен қатар ертеңгі күнге деген үмітті, адамгершілік қасиеттермен қатар ақын жазушылардың дара жолдарынан тәлімдіұқтырары сөзсіз.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік тәрбиесі.
Зерттеу пәні: қазақ халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру процесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің әдістемесін жасау.
Халық музыкасындағы бала бойындағы адамгершілік қасиеттерін одан әрі білім арқылы насихаттап жеткізу. Өлең-жырлардың, күйлердің тәрбиелік мәнін дәріптеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Халық музыкасының бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
2. Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың заманауи жағдайына шолу жасау.
3. Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыстар жүргізу.
4. Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Дипломдық жұмыстың нысаны:
Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру;
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері:Теориялық және әдістемелік ретінде еліміздің музыкатану,әдебиеттану және өнертану ғылымдары бойынша көрнекті ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып жазылды.
Дипломдық жұмысты жазудың практикалық базасы:
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің Ахмет Жұбанов атындағы дарынды балаларға арналған республикалық қазақ мамандандырылған музыкалық орта мектеп-интернаты республикалық мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт тармақтан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
І ТАРАУ. Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Халық музыкасының бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы дерлік балаға өмір танытарлық қызмет атқарары сөзсіз. Айнала қоршаған ортаның қыр-сырын, сын-сипатын танытып, таным әрекеттерін, яғни қиялын, ойлауын, еске сақтауын, тілін дамытады. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылып, халықтық шығармаларды оқып-танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды арман-мұратына жеткізетініне, ал жаман қылық, жат әрекеттердің зияны тиіп, жаманшылыққа ұшырататынына көз жеткізеді.
Халық педагогикасының қайнар бұлағы, ең үлкен бір саласы-халық ауызекі шығармашылығы. Ауыз әдебиеті өмірдің айнасы, тәрбиенің таптырмас құралы. Ауыз әдебиетінің тәлім-тірбиелік мәнін кемеңгер жазушы М.Әуезовтың мына бір пікірінен аңғаруға болады: Біз ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық санасындағы отаншылдық сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизмді, халықтың қанатты үміті - оптимизмді, сол халықтың өткендегі өмірі, аңсау-арманы, әдеп-ғұрпын, халықтың ұжымдық тәрбиесінің жемісін көреміз. Ата-бабаларымыз күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы сырнай үнімен, ән-жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, ертегі, айтыс өлеңдерімен сан ғасыр бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқой азамат тәрбиелеп келгені тарихи шындық. Сонымен халықтық педагогиканың тамаша идеялары мен дәстүрлерін сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде халықтың ауызекі шығармашылығы айрықша рөл атқарады.
Халық ауызекі шығармашылығының балалар мен ересектер тәрбиесінің таптырмас құралы, әдіс-тәсілі, құнды адамгершілік қасиеттерін қалыптастыратындығын ескере отырып, бала тәрбиесінде дұрыс пайдалану арқылы жетілдіруді көздейді, сонда ғана Қазақстан Республикасының егеменді ел болуымен байланысты ұлттық мәдениетті марапаттау, халықтық педагогиканың қағидаларын балаларлардың бойына дарыта, адамгершілік, ізгілік рухында тәрбиелеу талабы шешілері сөзсіз.
Ұрпақ тәрбиесі - ұзақ және күрделі процесс. Аталарымыз табиғатпен етене өмір сүріп, барлық жақсыны үздік тәрбиелеу жолына бағыштап отырған. Өйткені, ұрпақ тәрбиесін елдің әлеуметтік дамуы мен құрылысының келешегін айқындаушы негіз деп санаған. Сол үшін де тәрбиеленушілерге тәрбие беруде халқымыздың ғасырлар бойы сан мыңдаған сындарынан өтіп бізге жеткен тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін, ұлттық тәрбие ерекшеліктерін негізге алуға міндеттіміз.
Айтыс - қазақ ауыз әдебиетінің аса мол дамыған дербес бір саласы. Ол ежелден айтысу, сөз жарысы, пікір таласы деген ұғымда қолданылып келген. Бала - болашақтың адамы, жаңадан қалыптасып келе жатқан ел азаматы. Сондықтан қазіргі қоғамның жаңару жағдайы болашақ ұрпақты тәрбиелеуде тұтас педагогикалық процестің барлық саласында халықтық педагогиканың озық идеялары мен тәжірибесін кеңінен қолдануды талап етеді.
Музыка - мәңгіліктің ең керемет символы, адам еңбегі мен талантының, ізденісі мен махаббатының, қайғы-қасіреті мен қуаныштарының жемісі. Әрдайым шындықты сергек сезініп, бірте-бірте дәуір стилін құрайтын тиісті ырғақ пен әуен дағдысын лезде тауып алатын халық музыкасы өмір бойы сол халықтың өміріндегі барлық оқиғаларға үн қосып келді. Сондықтан да ауыздан-ауызға тараған халықтық музыканың түп-тамыры, сайып келгенде, соның ырғағы мен тынысында жатыр. Қазақ халқының дәстүрлі әуені - рухани мұраның ең бай қазынасы. Ғасырлар бойғы сынақтан өтіп, халық дарындылығы мен даналығын көрсете білген, үшінші мыңжылдықта ол ерекше тарихи маңызға, көркемдікке ие болды.
Қазақ халқының дарындылығы туралы Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша Қазақ даласының Геродоты А.И.Левшин былай деп айтқан: Қазақтар адамның сазгер немесе ақын болып туылатынының бір дәлелі болып табылады. А.Эйгхорн қазақтардың музыкасы туралы өз еңбегінде: Бірде көк жайылымда асыр салып, ойнақтаған құлын секілді шат-жарқын бейқам баладай, бірде еркін, өмірге құштар көкте қалықтаған өр қырандай қазақ әндерін тұлымшағы желбіреген жас жеткіншектен, шолпысы сылдыраған бұрымды қызға, аяулы анаға, кішкентай айдарлы баладан еңкейген қарияға дейін нақышына келтіріп орындайды. Бұл дегеніңіз - халықтың баға жетпес мұрасы мен мызғымайтын игілігі, халықтың өзіндік бет-бейнесі - деп жазса, қазақ халқының ән дәстүрлеріне таң болған танымал орыс ғалымы Г.Потанин: Мен үшін бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай - деп жазды [2, 2.б].
Қазақ музыкасы - өмір шындығын дыбыстық көркем бейнелермен көрсететін музыкалық өнердің ұлттық саласы. Қазақ халқының музыка мұрасы аса бай. Ол музыка фольклоры және музыка тарихы салаларына жіктеледі. Алғашқы салаға суырып салмалық негізде туған эпикалық жанрлар - жыр, толғау, терме, желдірме және лирикалық әндер мен айтыс өнері, екіншісіне көне түркі дәуірінен бергі кезеңдегі музыка үлгілері мен тарихи-мәдени мәліметтер енеді. Музыкада да ауыз әдебиетіндегі сияқты тұрмыс-салт әндерінің, еңбек әндерінің, балалар әндерінің болғаны белгілі. Бақсы ойыны, қыздың сыңсуы, жесірдің жоқтауы, жар-жардың айтылуы, жарапазан сарыны белгілі бір жүйедегі сөзіне қоса ән-әуенсіз болмаған.
Ертедегі Орхон-Енисей жазбалары, орта ғасырлардағы Қорқыт, оғыз еліндегі қобыз культі туралы деректер түркі тайпаларының музыкалық мәдениетінен хабар береді. Одан бергі жерде Әл-Фараби, Ибн-Сина, Әбдірахман Жәми, Дәруіш Әли, т.б. көптеген Шығыс ойшылдарының музыка өнеріне қатысты теориялық еңбектері де болған. Фарабидің Музыканың ұлы кітабы күні бүгінге дейін ғылыми мәнін жоймаған, әлі де толық зерттеліп болмаған мұра. Мұның өзі қазақ музыкасының бірде шаманизм, бірде зороастризм, бірде ислам мәдениетінің аясында қалыптасып келгенін аңғартады. Отырардан шыққан ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл Фараби музыка зерттеу саласындағы еңбектерінде музыканың жағымды әсерін жан - жақты дәлелдеді, сондай - ақ оның адамның жан дүниесіне әсер ететін тәрбиелік мәнін баса айтты. Оның бесаспап орындаушылығы жөнінде музыка зерттеушісі Пернебек Момынұлының айтуынша шығыс халықтарының арасында тарап жүрген мынадай бір аңыз бар: Шығыс патшаларының бірінің сарайында той - думан қызып, бек - патша, бай - манап, қожа - молдалар жиылып үлкен жиын - тамаша құрыпты. Оған Фараби да қатысады бірақ шарап ішіп елірген мас қауым Фарабиға ілтипат жасамайды. Бұған көңілі толмаған Әбу Насыр бір шетке шығып, музыка аспабын қолына алып, аса бір мұңды күй тартады. Оның мұңдылығы сонша жұрттың бәрі ойын сауықты тастай салып уайымға беріліп егіліп жылайды. Енді бір сәт аса қуанышты, көңілді күйді ойнап жөнелгенде әлгі жұрт бірден еңселерін көтеріп балаша билеп, жын қаққандай сықылықтап күліп, ойнап кетеді. Мұнан соң Фараби бір түрлі жайма шуақ бір сарынды, қоңыр ырғақты күйді ойнағанда отырғандар музыка әуеніне елітіп бәрі қалмай ұйықтап қалады. Фараби жайына жүріп кетіпті дейді.
Қазақ музыкасының өзіндік ерекшелігі - синкреттілігі. Поэзия мен музыка мақамның бірлігіне негізделген ән-жырлардың келе-келе дараланып, екі түрлі өнер арнасына жіктелгені мәлім. Бірі - ән өнері, екіншісі - күйшілік дәстүр. XIX - XX ғасырларда айырықша дамыған домбыра күйлері өз кезегінде екі түрлі нақыштық ерекшелігімен дараланады. Бірі - кең ауқымды төкпе, екіншісі - сырлы да өрнекті шертпе күй үлгілері. Әрине, қазақ халқының музыкалық мәдениетін сөз еткенде домбыра күйлерін бұл екі дәстүрмен ғана шектеуге болмайды. Ел арасынан шыққан кәсіби күйшілердің өз үні, өз мәнері, орындау ерекшеліктері бар. Көшпенді қазақтың көне музыкалық және өмірлік үндеуі осындай болды, ол үнемі жылдан жылға, ұрпақтан ұрпаққа айтылып, түрлі ұлттық музыкалық дәстүрлердің екпінді қызмет істеуін қамтамасыз етеді және ұлы Абайдың әйгілі өлең жолдарын тудырды:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойласаңшы бос қақпай елең-селең
Біршама кейінірек пайда болған халықтың аспаптық музыкасының көне үлгілері - күйлер де өздерінің пайда болу кезеңінде өнердің құдыретті күшін насихаттады. Эпикалық және аспаптық дәстүрлердің пайда болуы халық есінде және аңыздарында аты аңызға айналған әулие Қорқытпен алғашқы бақсымен, күй атасы және музыкалық аспап - қыл қобызды жасаушысымен байланысты болды. Құрылысы мен бөліктерінің атаулары бақсының түсінігіне тән бүкіл әлемнің 3-деңгейлі моделін (жоғарғы, ортаңғы және төмеңгі әлемдерді) бейнелейтін қобызбен бірге Қорқыт ұрпаққа ұлы мұра қалдырды: қобыздық күйлер - Қоркыт, Желмая (Қасиетті аруананың аты), Тарғыл тана, Елім-ай, Ұшардың ұлуы және т.б. Олардың жартысы дыбыстық еліктеуіш сипатта болды және тірі табиғат дауыстарын жеткізді, жартысы - тұрмыс, өмір және өлім маңызы туралы философиялық ойлар болып көрінді. Бірақ, барлық шығармаларда бір күйден екіншісіне өтетін және қайта-қайта қайталанатын музыкалық сарындар құлаққа оңай ілігеді, олар қобыз дыбыстарында құдайға, рухтарға, табиғаттан тыс күштерге үнделген қайта тірілген ежелгі дұғаның, өсиеттің, арбаудың сөздері секілді [5,45.б].
Тек XIX ғасырға қарай Қазақстанның кең байтақ жерінде әр түрлі жергілікті кәсіби композиторлық және орындаушылық мектептер қалыптасты, сонымен қоса әр аймақ нақты бір дәстүрдің дамуына жеке мамандандыруды ұсынады.
Осылай, Батыс Қазақстан аумағы домбыралы төкпе күйдің орталық аймағына, ал Сарыарқа аймағы (Орталық Қазақстан)дәстүрлі әннің және шертпе күйдің эпицентіріне айналды. Оңтүстік-батыс аймағы (Қармақшы ауданы, Қызылорда облысы) эпостық суырып салманың бай дәстүрін, ал Жетісу айтыс өнерін - суырып салма ақындарының жарыс өнерін сақтап, байытып келеді. Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Қазанғап, Дина, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Естай, Ыбырай, Нартай, Мәди, Мұхит, Абай, Кенен Әзірбаев есімдері тек қана қазақ музыкалық мәдениетінде ғана емес, сонымен қоса әлемдік музыкалық мәдениеттің тарихында ерекше орын алды. Олардың айқын дара стилімен, ерекше көркем құрылымымен және музыкалық-мәнерлі құралдарының аясымен ерекшеленетін шығармашылықтары - қазақ музыкалық классикасының мақтанышы.
Жоғары өнерді құра отырып, қарапайым халықты ғажап құпиялыққа - музыкаға баули отырып, олар қоғамның сүйіспеншілігі мен сыйластығына ие болып, әрдайым көпшіліктің назарының орталығында болды. Күйші - домбырада, қобызда, сыбызғыда күй орындаушы - музыкант. Күйші жөніндегі алғашқы деректер күй атасы Қорқыт (VII-VIII ғасыр) пен Кетбұға (XII-XIII ғасырлар) есімімен байланысты кездеседі. Күйшілер белгілі аспапқа арналған күйді орындаушы және күй шығарып әрі оны өзі орындайтын сазгер болып екіге бөлінеді.
Қазіргі заманда күй өнерін халыққа насихаттап, нақышына келтіріп орындаушылар: Академик А.Жұбановтан бастап, С.Мұхамеджанов, М.Қойшыбаев, Х.Тастанов, Р.Омаров, Н.Тілендиев, К.Күмісбеков сияқты Қазақстан кәсіби музыкасының іргетасын қалауға үлес қосқан композиторлардың айшықты шығармаларымен қатар, осы буынға ілесе шыққан М.Әубәкіров, А.Мырзабеков, М.Қалауов, Ә.Есқалиев, С.Балмағамбетов, Ш.Әбілтаев, Қ.Ахмедияров, А.Жайымов, Қ.Тасбергенов, С.Тұрысбеков, т.б. туындылары және С.Құсайынов, Ә.Желдібаев, М.Сыдықов сынды күйшілердің кең тараған күйлері де көпшілік тыңдарманның жоғары бағасын алды. 60-70-шы жылдары еуропалық аспаптық музыканың күрделі жанрларының бірі - симфония жетілдірілді. Оның төңірегінде пішіні бойынша классикалық туындыларға ұқсас композициялар - Г.Жұбановтың, К.Кұжамиярдың симфониялары туылып, жаңа жанрлық синтез - симфониялық күй пайда болды.
Ұлттық тыңдармандардың үлкен ықыласы мен сүйіспеншілігіне қазақ музыкасының оркестрлік және хорлық интерпретациялары ие болды. Айрықша үлкен танымалдыққа Отырар сазы фольклорлық-этнографиялық оркестрі ие болды. Оның құрамына ғылыми-фольклор Б. Сарыбаевтың жетекшілігімен қайта дамытылған ежелгі, күнделікті қолданыстан кеткен қазақ музыкалық аспаптары кірді. Оркестрдің орындауындағы күй тыңдармандарды батырлардың алып күшті бейнелерімен, атты бәйгелердің шапшаңдығымен, шексіз дала мен ондағы халықтың ұлттық мерекелерінің шаттығының дыбыстық көріністерімен баурап алады. Бұл ұжымды құрып, жетекшілік еткен дирижер, композитор және домбырашы Н.Тілендиев.
Жыл сайын біздің егеменді республикамыз шығармашыл дарынды жастарды Жаңа музыканың күндері, Жігер, Алтын алма фестивальдарында, Азия дауысы мемлекеттік байқауында жинайды, ал халық музыканттарын - Халықаралық дәстүрлі музыка фестивалында жинайды. Күннен күнге, жылдан жылға, бұрыңғыдай музыка естіліп, әр түрлі дәуірлер мен ұрпақтарды біріктіріп, өткенді, қазіргіні және болашақты байланыстырады.
Республика жұртшылығы дүлдүл әнші Жүсіпбек Елебековтың алдын көрген, Жүсекеңнің талай шеберлігін бойына сіңірген әншінің бірі Жәнібек Кәрменов екенін жақсы біледі. Сол Жүсекеңнің өзі қай бастаудан нәр алды деп ойлап көруге болады. Жүсіпбек өзі кешегі исі қазаққа аты мәлім асқан әнші Әміренің, дауылпаз ақын-әнші Исаның, өр әнші Мәдидің, сыршыл әнші Әсеттің алдын көрді. Әсіресе, өзінің туған ағасы Жақыпбектің әншілік өнерінен көп өнеге алған. Ал бұл әншілер өз тұсында нар -- Кемпірбай, сал -- Біржан, сері -- Ақан, үкілі -- Ыбырай сияқты саңлақтардың көзін көріп, әнін тыңдаған. Халықтың асыл өнерін мәңгілік ететін де осы сияқты ұрпақтардың, өнерпаздардың, олардың өнерінің сабақтастығы. Бүгінгі тыңдаушы Мәдениет Ешекеев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов сынды әншілердің өнерін тыңдағанда кешегі ән өнерінің жарық жұлдыздары Біржан, Ақан, Үкілі Ыбырай, Мұхит, Мәди, Әсет, Әміре, Иса, Кенен, Жүсіпбек, Манарбектер салған ғажайып дәстүрдің жалғасы сияқты қабылдайды.
1925 жылы Әміре Қашаубаев Парижде өткен әлем өнерпаздарының концертіне қатысып, күміс жүлдегер атанып қазақ музыкасын әлемге танытты.
Әміренің сол сапарға баруына тікелей араласып, Қазақтың 1000 әні атты монографиясын Мәскеуден шығарған, тұңғыш ҚСРО халық артисі атанған ұлты поляк Александр Викторович Затаевичтің (1929 - 1936) ұлы еңбегі Еуропа, Азия, Америкаға тарап, қазақ музыкасының жалауын алғаш танытқан болса, аты музыкалық Олимпте М. Плетнев, Г. Кремер, Е. Грач, В. Третьяков, И. Гаврш сияқты әлем жұлдыздарымен қатар тұрған Қазақстанның халық артисі, Әлем артисі (ЮНЕСКО, 1998 ж.) мемлекеттік сыйлықтың иегері Айман Мұсақоджаеваның Шығыс музыкасының нәзіктігін, сезімталдығын Еуропаның музыкалық мәдениетінің руханилығымен, көпқырлығымен үндестіріп, ұлттық өнерді әлем халқына танытуы ұрпақ сабақтастығын көрсетеді.
Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте халық шығармашылығы, халық поэзиясы, халықтың ауызша сөз өнері дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 жылы ағылшын Вильям Томс ұсынған фольклор (ағылшынша lolk -- халық, lore -- білім, даналық) сөзі де ауыз әдебиеті атауы үшін халықаралық ғылым атау ретінде орныққан. Бұлардың қай-қайсысы да бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ мағыналары бір емес [1,45.б].Мысалы, халықпоэзиясы дейтін ұғым өлең түрінде айтылатын поэзиялық жанрларды жинақтап атауға лайық болса, халық шығармашылығы -- халық шығармашылығы мен өнерінің барлық түрлерінің жалпы атауы, ауызша сөз өнері -- прозалық та, поэзиялық та шығармалардың ортақ ұғымы. Бұларға қоса халық даналығы, халық білімі деп аударылатын фольклор терминінің мән-мағынасында да елеулі айырма бар. Батыс Еуропа, Америка, Австралия халықтарының ұғымында бұл сөздің мағынасы тым ауқымды. Ол халықтың киім-кешек, құрал-жабдық, әдет-ғұрып, тұрмыс-салт, наным-сенім, сондай-ақ түрлі көркем өнерін (поэзия, музыка, би, ою-өрнек, тоқыма өнері, т. б.) тұтастай атау үшін қолданылады. Бұл жағынан алғанда ол тек ауыз әдебиетін ғана емес, этнография, этномәдениет дейтін ұғымдармен де сабақтасып жатыр. Фольклор атауы орыс ғалымдарының зерттеулері арқылы халықтың ауызша поэтикалық шығармашылығы деген мағынада қалыптасқан. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы ауыз әдебиеті деген ұғым да фольклордың осы мәні мен сабақтас.[[2]] Бұлар бірін-бірі толық алмастыра береді.[[3]] Ауыз әдебиетіін зерттейтін ғылымды "фольклортану" деп атау да осыған байланысты. Қазақ халқының ауызәдебиеті өзінің көркемдік-идеялық нәрімен, эстетикалық қуат-тегеурінімен, түрі мен жанрларының молдығымен, тақырыптық және сюжеттік байлығымен, қоғамдық-әлеуметтік және тәрбиелік терең мән-мазмұнымен ерекшеленеді. Ол -- көне тас дәуірінде пайда болып, түркілік тұтастықты бастан кешірген, одан бері де қазақ халқының қалыптасу тарихымен біте қайнасып, бірге жасап келе жатқан теңдесі жоқ рухани мұра. Байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен, асыл арманы, биік мұратынан жан-жақты мағлұмат береді. Әрі ұлттық рухани мәдениеттің ғасырлар тізбегіндегі тарихи өзгерісін, этникалық сана мен қарайлас жүріп өткен жолын да көзалдымызға елестете алады. Ауыз әдебиетінің шығарушысы да, таратушысы да, тыңдаушысы да -- халық. Сондықтан ол, шын мәнінде, халықтың өзеншісі болыпта былады. Ауыз әдебиетінің осы өзгешілігі оның әлеум. бітімін де айқын сипаттайды. 20 ғасырдың басына дейін көшпелі қоғам да туып, көшпелі қоғамның талап-талғамы мен әлеуметтік қажеттілігіне толық жауап берген ауызша сөз өнері өзінің барлық даму жолдарында айрықша жүк арқалады, көркемдігі мен әлеум.-қоғамдық қызметі бойынша ең биік тұғырға көтерілді. Көшпелі қоғам мәдениетінде табан астында туып, тыңдаушысын тәнті етпеген өлеңді, мәнерін таппаған жырды өнер деп танымаған. Осындай тіршілік аясында қалыптасқан ауыз әдебиеті барлық белгілері бойынша классик .деңгейге көтерілген. Сондықтан да қазақ халқының ауызша сөз өнері отырықшы елдердегі көп өнердің бір тармағы ретінде дамыған фольклорлық шығармашылықтан оқшауланып тұрады. Көшпелі қоғамда фольклор белгілі бір әлеуметтік топтың ғана шығармашылығы емес, жалпыхалықтың ханы мен қарасына, батыры мен биіне, байы мен кедейіне ортақ өнер, әмбеге тиесілі мұра. Бұған себеп күнделікті тіршілікті өнер дәрежесіне, кез-келген құбылысты бейнелі де бедерлі жеткізуге дала перзентінің бейім тұруы еді. Қазақ даласындағы көшпелі қоғам мәдениет пен ғылымның біраз салаларынан кенжелеп жатқанымен, ауыз әдебиетінің таңқаларлықтай тұтас, қоғамдық дәрежеде дамуына мейлінше толық жағдай жасады. Ауызша айту фольклордың тек қана шығарылу, таралу жолы емес, бүкіл қоғам тарапынан қолдау тапқан өнердің басты шарты болды. Үлкен де, кіші де ауызша өнер дәстүріне дағдыланды, жасынан санасына сіңіріп, сонны ғана мойындады. Бүкіл қоғам ауызша өнер мектебі болды. Осыған лайық ауыз әдебиетінің көтерген жүгі де орасан зор еді. Халықтың тарихи зердесі, философиялық ой-түйіндері, педагогикалық тәжірибесі, адамгершілік нормалары, кәсіптік әдебиетке тән көркемдік сұраныстары, театрлық өнерге тиесілі есесі ауыз әдебиетіне жүктеледі. Іс жүзінде оның араласпайтын саласы қалған жоқ. Шілдеханадан бастап рулар арасындағы дау-дамайларға, бесік жырынан бастап жоқтауға, ем-домнан бастап лирикалық өлеңдерге, ырым-түсініктерден бастап қоғамдық дүние танымдық аңыз-әңгімелерге, мифтік сенімдерден бастап қоғамдық ой-пікірлерге дейінгінің бәрі де фольклорға тоғысты. Сондықтан да ол қай заманда да белгілі бір топтың (немесе таптың) ғана мұрасы болған жоқ. Бұған өткен қоғамдарда қазақ ауыз әдебиеті туралы пікір білдірген адамдардың әртүрлі мамандық иелері болуы да дәлел бола алады. Олар өздеріне қажетелдің тарихы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, мінез-сипаты, дүниетанымы, моральдық-этикалық нормалары, заңдары, діні, дәрігерлік тәжирібесі, қару-жарақ, киім-кешек, жер-су, мекен, тау-тас, көл, өсімдіктер мен жануарлар туралы мәліметтерді алдымен осы фольклордан тапқан. Қазақ әннің қуатты қайнар көзі ауызша жырлаудың небір саңлақтарын дүниеге әкелді. Есімі тарихтан белгілі сонау XIV-XV ғасырлардағы Сыпыра жырау, Асан Қайғыдан бастап кешегі Жамбыл, Нұрпейіс, бүгінгі халық ақындарына дейінгі аралықта ауызша жырлаған ақын, жыраулар легінің даңқы қазақ мәдениетінің тарихында біржола орын тепті. Бұл іс жүзінде халықтық фольклорлық мұраның ауызша даралық кәсіпті көнерге дейінгі жүріп өткен жолы еді. Авторлық ауызша әдеби мұраны ауыз әдебиетінің қатарына қоспағанымыз бен оның төл тарихы содан басталатынына ешбір күмән жоқ.[[4]] Қазақ фольклоры біздің заманымызда өткен қоғамдардағыдай дамудың қайнар көзінде, өсіп-өркендеудің ең биік сатысында тұрмағанымен қазір де ұлан-ғайыр әлеум. жүк арқалауда. Ұлттың рухани болмысын, мінез-сипатын, тұрмыс-тіршілік тынысын әлі сол фольклор арқылы айна қатесіз танимыз. Еліміздің тәрбиелік, эстетикалық, адамгершілік мұраттарының айқын айғағы, рухани өлшемі де сол фольклордан бастау алады.
Ауыз әдебиеті жанрлық құрамы жағынан да сан-салалы болып қалыптасты. Тұрмыс-салт өлеңдері (еңбек-кәсіп, аңшылық, үйлену, жерлеу салты, наным-сенім
т. б.), ертегілер, аңыздар, әпсаналар, мифтер, эпостық жырлар, тарихи өлең, қара өлең, лирикалық өлең, өтірік өлең, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, айтыс, шешендік сөздер, жаңылтпаштар, драмалық үлгідегі шығармалар... -- міне, ауыз әдебиетінің негізін құрайтын осы бір жанрлардың өзі әрі қарай түр-түрге бөлініп кете береді. Бұлардың қай-қайсысы болса да сөзбен айтылатын шығармалар және олардың негізгі құралы сөз. Сондықтан ауыз әдебиеті, ең алдымен, сөз өнері. Рас, ауыз әдебиетінде сөзден басқа әншілік және орындаушылық өнер де айрықша қызмет атқарады. Ақындық, музикалық және театрлық шығармашылықтың мұнда қабаттаса қолданылуы табиғи жағдай. Алайда ауыз әдебиетінде сөзден басқа өнердің түрлері қосымша қызмет атқарады. Себебі ауыз әдебиетіне жататын шығармалардың идеялық көркемдік мән-маңызы, эстетикалық қуаты, тәрбиелік мәні, ең алдымен, бейнелі сөзге негізделген. Әрине сөз өнеріне жазба әдебиет те жатады. Фольклор мен жазба әдебиет айтылу, таралу ерекшеліктері және идеялық-көркемдік өрнегі бойынша бір-бірінен бөлек дүниелер. Бұл өзгешелік көркем шығарманың жаратылысындағы мезгілдік және мекендік өлшемдерден айқын көрінеді.[[5]] Ауыз әдебиеті табан астынан тыңдаушыға арналып айтылатындықтан (немесе орындалатындықтан) және суырып салып шығарылатындықтан мезгіл жағынан шектеулі болады, яғни әр жолды, әрбір шумақты, бейнелі тіркестерді айтушының ұзақ уақыт ойланып-толғанып отыруына мүмкіндік жоқ.
Сондықтан көркем шығарманы алғаш шығарып отырған мезгіл де, оны ауызша орындау уақыты да бұл арада бірдей. Себебі ауызша шығарма тыңдаушы алдында қолма-қол шығарылатындықтан оны жазба әдебиетіндегідей үздік-создық, бірде жылдамдатып, бірде үзіліс жасап, ұзақ ойланып шығаруға мүмкіндік жоқ. Сөйте тұра табан астында шығарылған өлең-жырдың эстетикалық қуаты, нысанаға дөп тиіп жатқан әсерлілігі, өнер ретіндегі өзгешелігі тыңдаушысын қашанда тәнті еткен. Бұл жағынан жазба әдебиеттен оның қызметі бір де кем емес. Дегенмен, ауыз әдебиетінің импровизаторлық сипаты оның көркемдік табиғатының өзгешелігін көрсетеді. Атап айтқанда, ауыз әдебиеті шығармаларында ортақ сюжеттер, сарындар, тұтас шумақтар, бейнелі тіркестер, өлеңнің даяр үлгілері мен ұйқастары жиі кездеседі. Әрі мұндай қайталаулар мен ортақ белгілер ауызша жырлаудың белгілі бір дәрежедегі қалыптық сипатымен байланысты, яғни ауызша айту қалыптасқан үлгілер арқылы жүзеге асырылады. Ал жазба әдебиет табиғаты бұл жағынан мүлде бөлек. Жазбаша шығарманың жазылу процесінде тыңдаушыға тәуелді уақыт шектеушілігі мұнда болмайды. Жазушы мен жазба ақынның көркем шығарманы жарату кезіндегі уақыт еркіндігі мол.
Осыған орай даяр үлгімен шығару, шығарманың түрлі деңгейлеріндегі қайталаушылық пен біркелкілік жазба әдебиетке жат. Бұл өзгешелік сөз өнерінің осы екі түрінің көп нұсқалы болу-болмау сипатына да тікелей қатысты. Ауыз әдебиеті. ауызша шығарылып, ауызша тарайтындықтан шығарманың үнемі өзгеріс үстінде болатындығы заңды құбылыс. Себебі ауызша айту, бұрын шығарылған тексті орындау -- ешбір өзгеріссіз қайталап шығу емес, керісінше, ол -- шығармашылық процесс. Онсыз шығарманың заман ағымына лайық қайта түлеп отыруы мүмкін болмайды. Әсіресе, ірі жанрларға тән осы ерекшелік шығарманың бір айтушыдан екінші айтушыға, бір дәуірден екінші дәуірге ауысу барысында айрықша көрінеді. Ауыз әдебиетінің көпнұсқалы болуына ықпал ететін жағдайлардың бірі-тыңдаушылар ортасының өзгеріп отыратын әлеум. талап-тілектері мен көркемдік Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинау жұмысы 18 ғасырдандан басталады.
Ресейден Қазақ даласына шыққан түрлі эскпедициялардың мақсаты фольклорлық және этнографиялық деректерді де жинау болатын. Алайда, фольклор үлгілерін жүйелі түрде жинау жұмысы 19 ғасырда жүзеге асты.В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов, А.Е. Алекторов, А.В. Васильев, сияқты ғалымдар ауыз әдебиеті жанрларын жіктей отырып, олардың текстол-сына да көңіл бөлді. Түптеп келгенде фольклорлық мұраны жинау және жарыққа шығару халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, наным-сенімін, дүниетанымын білудің негізгі дерек көзіне айналды. Ал 20 ғасырда фольклорды жинау мен жариялау жұмысы, мейлі ол идеологияның құралына айналса да, мемлекет тарапынан қолдау тапты. 20 ғасырдың басындағы Ә.Диваев бастаған бірнеше экспедициялардан бастап, жер-жерден жинау жұмысы үздік-создық күні бүгінге дейін жалғасып келеді.сұраныстары. Көшпелі қоғамның мұндай қажеттіліктерін жан-жақты әрі тұтастай атқарған өнер ауыз әдебиеті болады. Фольклор үлгілерін жинау ісі оны жарыққа шығару жұмыстарымен қатар жүріп жатты. 19 - 20 ғасырлардың басында Қазан, Уфа қалаларында қазақтың батырлық жырлары, діни жән еғашықтық дастандары көптеп жарық көрді.
Ер Тарғын, Қыз Жібек, Алпамыс, Бозжігіт, Мұңлық - Зарлық, Шәкір - Шәкірат т.б. жыр- дастандар дүркін-дүркін қайта басылып шықты. Ал, кеңестік дәуірде ауыз әдебиетітінің көптеген үлгілері белгілі бір түзетулер мен редакциялауларға ұшыраса да, көпшілікке жол тапты. Эпостар, дастандар, ертегілер, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, айтыстар, шешендік сөздер, жұмбақтар т.б. тізбелі болып та, жеке де жарыққа шығып келеді. Бұлардың ішінде, әсіресе, Алпамыс, Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Қамбар батыр, Қобыланды батыр эпостарының екі тілдегі ғыл. (қазақша және орысша) басылымының шығуы фольклор текстол-сындағы ірі жетістік болды. Бұған қоса ауыз әдебиетінің көптомдық басылымын (1997 жылға дейін 17 томы шықты) шығару қолға алынды
Ауыз әдебиетінің тарихы мен методологиясы жан-жақты зерттелді. Қазақ ауыз әдебиетініңнің озық үлгілері кәсіби ұлттық өнердің өзге түрлері (опера, театр, кино, кескіндеме т.б.) үшін де қайнар бұлақ, құнарлы тақырып саналады. Алғашқы қазақ опералары (Қыз Жібек, Айман-Шолпан), қазақ театры мен киносындағы сәтті шығармалардың көпшілігіне ауыз әдебиетіндегі туындылар арқау болды. Ұлттық дүниетаным мен тәлім-тәрбие жүйесін қалыптастыруды ана тілін, ұлттық тарихты зерделеуді мақсат тұтқан ғыл.-зерттеулер де ауыз әдебиеті үлгілерін айналып өте алмайды. Ауыз әдебиетінің кейбір жанрлары қазіргі заманға сай жаңа сипаттармен дамуда. Олар айтыс, беташар, жар-жар және т.б.
Әдет-ғұрыптық әндерге үйлену әдет-ғұрпы Тойбастар, Жар-жар, Беташар, Сыңсу немесе Қыз қоштасу сияқты дәстүрлі әндерді жатқызуға болады. Егер, Той бастар әнінде үйлену тойының басталғаны жарияланса, Жар-жар, Беташар күйеу жігітті, қалыңдықты, ата-аналар мен туған-туысқандарды мадақтай отырып, жас жүбайларға игі тілектер тілеп, ақыл-кеңестер берген. Сыңсу, Қыз қоштасу әндерінде қалыңдык ата-ана, туған-туыстарымен, ел-жұртымен, дос-жарандарымен, туып-өскен жерімен жастық-балалық өмірімен қоштасқан. Сыңсу мен Қыз қоштасудың өлеңдерін көп жағдайда ақындар шығарып беріп отырған. Жоқтау әндерінің де тұлғалық қасиеттерді қалыптастыруда рөлі ерекше болған.
Қазақтардың осындай алғыр қасиетін кезінде көптеген зерттеушілер ұйқастырып айтуға, туа біткен қабілеттілігін атап көрсеткен. Оны П.Тиховтың: Қырғыздар (қазақтар - С.Ү.) ән шығарудың үлкен шеберлері әрі өз әншілерін құрметтейді... Қырғыздарға әнге деген сүйіспеншілік ана сүтімен енген тәрізді, әйгілі өнерпаздардың мейілінше сүйікті әуендерін әдеттегідей тез үйреніп алады. Бұл әндер ұрпақтан ұрпаққа аса қымбат сияқты сақталып, рудан руға аса қастерлі нәрсе ретінде беріліп отырады - деген сөздері, және А.Янушкевичтің: ...мереке кезінде мен ең алғаш рет өлеңшілерді тыңдауға мүмкіндік алдым. Бұлар қазақтың трубадурлары, даланың бардтары - ұлы ақындары. Қазақтардың өлең шығаруы мен орындау дарыны осы халықтың ақыл-ой қабілетін тамаша айқындайды. Бұдан бірнеше күн бұрын өзара жауласқан екі партияның арасындағы қақтығыстың куәсі болған едім. Сонда Демосфен мен Цицерон туралы ғұмыры естімеген шешендердің сөз сайысына таң қалып қол соққанмын. Ал бүгін оқи да, жаза да білмейтін ақындар менің алдымда өнерлерін жайып салды. Олардың жыры жаныма жылы тиіп, жүрегімнің қылын қозғады. Сонымен өзімді тәнті етті - деген сөзі дәлелдейді [23,56б].
Балалар мен жастардың тәрбиесі патриотизмін қалыптастыруда еңбек әндерінің мәні ерекше болды. Олардың мазмұны балаларды еңбектің түрлерімен, әрекеттерімен таныстырды, халықтың ауыр тұрмысын суреттеді, Еңбек түбі зейнет - деп оның адам өміріндегі қажеттілігін ашып көрсете білді. Қазақ халқының еңбегі мал шаруашылығымен байланысты болғандықтан, еңбектің пайдалы жақтары да көп болды. Біріншіден бала мал бағып жүріп көптеген уақтысы табиғат аясында өткізеді, оның өсемдігінен ләззат алады, екіншіден, аң-құстардың сан қилы дыбысын бір-бірінен айыра білуге, табиғат құбылыстарын бақылауға үйренді, үшіншіден, эстетикалық сезімі мен талғамын қалыптастырды, төртіншіден Отанын, туған жерін қадірлеуге, батылдыққа, төзімділікке баулыды.
Қазақ халқы балалар мен жастарды патриотыққа тәрбиелеуде лирикалық әндерді де, орынды пайдаланды. Оларда ғашық жандардың толқыныс сезімдері, сүйген жардың сұлулығы, экономикалық және әлеуметтік теңсіздік салдарынан бір-біріне қосыла алмаған екі жастың қайғы-мұңы, жеке бастың күйініш-сүйініші, туған жердің табиғаты терең сезіммен бейнеленеді. Мұнда қайтып оралмаитын жастық шақ туралы мүнды ой-толғаулары да, адамның өкініш-наласы көрініс алады. Осындай мазмұны жағынан алуан түрлі лирикалық әндерге, мысалы, Қорлан, Шилі өзен, Ақбөпе, Япырай, Гауһартас, Жиырма бес, Маңмаңгер жене т.б. көптеген әндер жатады.
Мысалы, Япырай әнінің мәнерлі музыкалық және поэтикалық бейнесінде табиғаттың сұлу көрінісі мен адамның рухани көңіл күйі бейнеленсе, Гауһартаста сүйген жардың ажары атқан таңға, шолпан жұлдызға теңеледі, үстіндегі киген киімі, әсерлі жүріс-түрысы, бойындағы асыл бұйымдары, өсемдігі салыстырмалы түрде суреттеледі. Бұның бәрі жеткіншектердің эстетикалық талғамын эстетикалық көзқарасын жетілдіруді, өсемдікті түсіне, сезіне, тебірене білуге үйретті, туған жерге, елге, дәстүр-мәдениетке мақтаныш сезімін оятты[24,12б].
Қазақ халқының әлеуметтік-наразылық әндерінде әлеуметтік теңсіздік, адамды адамның қанауына деген кедеилікке жоқшылыққа деген наразылық, феодалдық өмір салтына, экономикалық және әлеуметтік езгіге қарсы күрес тақырыбы жетекші орын алады. Мысалы, Гүлдерай!, Әупілдек, Қойшы, Көк шолақ, Жанбота, Ақ Сиса және т.б. әндері әділет, жарқын болашақ, теңдік, өз тағдырын өзі шешу құқығы жолындағы күреске шақырады.
Тарихи әндер балалар мен жастарды қазақ халқының басынан өткен сан қилы тарихи оқиғалармен таныстырды, елін жерін жаудан қорғаған батырлардың ерлік істерімен таныстырды, оларды қадір тұтуға үйретті.
В.В.Радловтың: сезімен айтқанда, қазақ өз әндерінде ертегіде айтылатын қайдағы бір ғайыптан пайда болған қорқынышты дүниені дәріптемейді, қайта ол өз өмірін, өз сезімдері мен мұраттарын, қоғамның әрбір жеке мүшесі жүрегінде жүрген идеяларды әнге қосады, тыңдаушылары жаратылыстан тысқары қайдағы бір кереметтерден емес, пәкті шындықтан ләззат алады [13.1б].
Әрине, әннің мазмұнын тыңдаушысына дұрыс жеткізу әншінің көркемдік ой-өрісіне, оны бейнелі түрде жеткізе білуіне, орындаушылық шеберлігі мен дауыс құбылысының сүйкімділігіне де байланысты. Мұндай талабы бар әншілерді халық өте құрметтеген, олардан мақтау сөзін аямаған, күміс көмей әнші, жез таңдай әнші деп қошеметтеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Дипломдық жұмыс
Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру
Мамандық: Музыкалық білім берудегі педагогика және психология
Мамандандырылуы:Педагогика және психология
Алматы 2021
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Музыкалық білім берудегі педагогика және психология
Қорғауға рұхсат
----------------------------------- ----------------- ------------------------------- --21------Ж
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру
Мамандығы: : Музыкалық білім берудегі педагогика және психология
Мамандандырылуы:Педагогика және психология
Орындаған: Хасенов Марат Балтабайұлы
Ғылыми жетекші: Қожамжарова Күләш Өмірзаққызы
Бақылау сарапшысы ----------------------------------- -------------
Алматы 2021
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Мамандығы: Музыкалық білім берудегі педагогика және психология
Тақырыбы: Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру
----------------21ж------------ ---
Ғылыми жетекші-------------------
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ----------------------------------- ----------------------
І ТАРАУ. Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың теориялық негіздері
0.1 Халық музыкасының бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудағы мүмкіндіктері---------------------- --
0.2 Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың заманауи жағдайына шолу жасау-------------------
ІІ. ТАРАУ. Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру әдістемесі
2.1 Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыстар жүргізу.
2.2 Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Қорытынды ----------------------------------- ---------
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ---------------------------------
ҚОСЫМША----------------------------------- -----------------
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Халық музыкасының қалыптасуы ертеден қалыптасып қазақ әдебиетінде өзіндік орнымен айшықтана білді.Соның ішінде бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік қасиеттерін кеңінен насихаттайтын сал-серілердің өлеңдері мен жыраулардың толғаулары ұрпақтың санасына жатталды.
Жеткіншектердің адамгершілік тәрбиесі педагогикадагы аса бір маңызды көп жақты проблема. Ол интернационалдық тәрбиенің, ұлттық сана-сезім мен құндылық бағдарды, арман-тілекті қалыптастырудағы ерекше проблемалар мен диалектикалық бірлікте болады.
Тарихи дамудың объективті ерекшеліктері әртүрлі кезеңдердегі педагогикалық процесте өзгеріске түсе отырып, патриоттық тәрбиенің мазмұнын, оның оқу-тәрбие процесіндегі рөлі мен орнын анықтады, міндеттерін нақтылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында қазақстандықтарды патриоттық рухта, адамгершілік тұрғыда тәрбиелеудің тиімді жолдарын іздестіруді ұлттық идеологияны қалыптастыруды, оның ұлт болашағы үшін маңыздылығын күн тәртібінен түсірмей келеді[1,2б].
Оқушыларды Отан туралы біліммен қаруландыру, патриоттық сезімін, азаматтық, адамгершілік құқығын тәрбиелеу, мектеп ұжымдарында, сабақтарда және сабақтан тыс мерзімде мінез-құлық дағдысын саяси мәдениетін қалыптастыру мәселелерін өздерінің еңбектерінде Г.А.Уманов, К.К.Құнантаева, Қ.К.Жанпейісова, Ж.Мақатова, С.Б.Омарова, В.В.Трифонов, Л.К.Керімов [3,32б;4,12б;5,23б;6,16б;7,28б;8,32 б;9,42б] қарастырды.
Ұлттық салт-дәстүрлер, халық әндері, музыка өнері арқылы оқушыларға оқу-тәрбие процесінде адамгершілік-эстетикалық, патриоттық тәрбие беру процесін ұйымдастыру мәселесіне Л.С.Сейдахметова, НурмукашоваС, С.Ұзақбаева, Оразалиева М.А;Иманбаева, Ешімханов C [10,2б; 11,35б; 12,24б;13,23б; 14,3б; 15,56б] ізденістерінде біраз назар аударылып жүр.
Дегенмен, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге және озық педагогикалық тәжірибеге жасаған талдау, қазақ халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру проблемасы бүгінгі таңға дейін тәрбие теориясында да, практикасында да өз деңгейінде зерттелмегендігін, нақтырақ айтқанда қазақ халық музыкасының оқушылардың адамгершілігін қалыптастырудағы мүмкіндіктері анықталмағанын, тиімді әдіс-тәсілдерінің, амал-жолдарының айқындалмағанын, ғылыми-әдістемелік нұсқаулардың жасалмағанын көрсетеді. Демек, оқушылардың адамгершілігін қалыптастыруға деген қоғамның сұранысы мен мектептегі, соның ішінде бастауыш сыныптарда адамгершілік тәрбиенің жағдайы арасында қазақ халық музыкасының адамгершілік тәрбиедегі жоғары мүмкіндіктері мен оларды мектепте жеткіліксіз пайдалану арасында; оларды мектеп практикасында кең көлемде пайдалану қажеттігі мен арнайы жасалған ғылыми-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы анық байқалады. Осы міндеттердің тиімді педагогикалық жолдарын іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Қазақ музыкасында табиғатқа, ел мен жерге деген ыстық ықыласын білдіру, оны сөзбен және музыкамен бейнелеу үлкен дәстүрге айналған. Ақындар мен композиторлар табиғатқа, ел мен жерге айналған қайталанбас туындыларын дүниеге келтірген. Сондай туындыларында туған жерге деген сүйіспенщілігі мен махаббатын дәл бейнелей білген. Һәм сондай шығармалардың бірі-халық әні Алатау. Қазақ үшін зор мақтанышқа айналған асқар Алатауқай кезде де өлеңмен жырға, ән мен жырға арқау болған. Осындай құдіретті ән өнері бастауыш сынып оқушыларын туған жерін құрметтеуге, адамгершілік жоғары сезімдерін алға қоюға баулитыны сөзсіз.
Туған жер әрбір адам үшін қасиетті. Туған жерге деген ықылас пен оған деген құрмет те мәңгі. Талай тарих белестерді өткеріп, бүгінгі таңда ата-бабаларымыз арман еткен егемендігіміз бен тәуелсіздігімізге қол жеткіздік. Сондай тәуелсіздікті аңсаған халық туған жері үшін жанын беруден аянбады, ары мен намысын бәрінен биік қоя білді. Елім деп еңіреген ерлер білектің күшімен, найзаның ұшымен елін қорғап бақты. Терең тарихымызбен астасып жатқан қаншама әндер мен күйлер, өлең жырлар соның айқын айғағы болып табылады. Қазақ халқының басына ауыртпалық кезең туғанда атақты Қазтуған жыраудың Қайран да менің Еділім деп толғаған жырлары ауыздан-ауызға тарады. Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадеген атпен тарихта қалған ауыр кезең жоңғар шапқыншылығы кезінде де Елім ай әнімен Ағажай алтай жер қайда деп зарын әнге қосты. Сол кездер де туған жерге деген, отанға деген қимастық сезімдерін әнмен жеткізі білген халық. Бұл сезім адамгершілігі жоғары жаннан көрініс табатаны белгілі. Осылайша ауылға деген еліне деген жан тебіренерлік ықыластарын әндер мен күйлер арқылы ұрпаққа мұра етіп қалдырған. Туған жердің қадірі мен қасиетін әнге қосып, күймен толғаған қайталанбас туындылар әлі де дүниеге келуін тоқтатқан емес. Көптеген ақын композиторлардың шығармашылығынан ойып орын алған басты тақырып туған жер болып табылады. Бастауыш сынып музыкасы бала бойына сенімділік пен қатар ертеңгі күнге деген үмітті, адамгершілік қасиеттермен қатар ақын жазушылардың дара жолдарынан тәлімдіұқтырары сөзсіз.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік тәрбиесі.
Зерттеу пәні: қазақ халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие беру процесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік тәрбие берудің әдістемесін жасау.
Халық музыкасындағы бала бойындағы адамгершілік қасиеттерін одан әрі білім арқылы насихаттап жеткізу. Өлең-жырлардың, күйлердің тәрбиелік мәнін дәріптеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Халық музыкасының бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
2. Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың заманауи жағдайына шолу жасау.
3. Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру бойынша тәжірибелік жұмыстар жүргізу.
4. Халық музыкасы арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Дипломдық жұмыстың нысаны:
Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастыру;
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері:Теориялық және әдістемелік ретінде еліміздің музыкатану,әдебиеттану және өнертану ғылымдары бойынша көрнекті ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып жазылды.
Дипломдық жұмысты жазудың практикалық базасы:
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің Ахмет Жұбанов атындағы дарынды балаларға арналған республикалық қазақ мамандандырылған музыкалық орта мектеп-интернаты республикалық мемлекеттік мекемесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт тармақтан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
І ТАРАУ. Халық музыкасының көмегімен бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Халық музыкасының бастауыш сынып оқушыларының адамгершілігін қалыптастырудағы мүмкіндіктері
Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы дерлік балаға өмір танытарлық қызмет атқарары сөзсіз. Айнала қоршаған ортаның қыр-сырын, сын-сипатын танытып, таным әрекеттерін, яғни қиялын, ойлауын, еске сақтауын, тілін дамытады. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылып, халықтық шығармаларды оқып-танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды арман-мұратына жеткізетініне, ал жаман қылық, жат әрекеттердің зияны тиіп, жаманшылыққа ұшырататынына көз жеткізеді.
Халық педагогикасының қайнар бұлағы, ең үлкен бір саласы-халық ауызекі шығармашылығы. Ауыз әдебиеті өмірдің айнасы, тәрбиенің таптырмас құралы. Ауыз әдебиетінің тәлім-тірбиелік мәнін кемеңгер жазушы М.Әуезовтың мына бір пікірінен аңғаруға болады: Біз ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық санасындағы отаншылдық сезімді, халық ұғымындағы адамгершілік гуманизмді, халықтың қанатты үміті - оптимизмді, сол халықтың өткендегі өмірі, аңсау-арманы, әдеп-ғұрпын, халықтың ұжымдық тәрбиесінің жемісін көреміз. Ата-бабаларымыз күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы сырнай үнімен, ән-жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, ертегі, айтыс өлеңдерімен сан ғасыр бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқой азамат тәрбиелеп келгені тарихи шындық. Сонымен халықтық педагогиканың тамаша идеялары мен дәстүрлерін сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде халықтың ауызекі шығармашылығы айрықша рөл атқарады.
Халық ауызекі шығармашылығының балалар мен ересектер тәрбиесінің таптырмас құралы, әдіс-тәсілі, құнды адамгершілік қасиеттерін қалыптастыратындығын ескере отырып, бала тәрбиесінде дұрыс пайдалану арқылы жетілдіруді көздейді, сонда ғана Қазақстан Республикасының егеменді ел болуымен байланысты ұлттық мәдениетті марапаттау, халықтық педагогиканың қағидаларын балаларлардың бойына дарыта, адамгершілік, ізгілік рухында тәрбиелеу талабы шешілері сөзсіз.
Ұрпақ тәрбиесі - ұзақ және күрделі процесс. Аталарымыз табиғатпен етене өмір сүріп, барлық жақсыны үздік тәрбиелеу жолына бағыштап отырған. Өйткені, ұрпақ тәрбиесін елдің әлеуметтік дамуы мен құрылысының келешегін айқындаушы негіз деп санаған. Сол үшін де тәрбиеленушілерге тәрбие беруде халқымыздың ғасырлар бойы сан мыңдаған сындарынан өтіп бізге жеткен тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін, ұлттық тәрбие ерекшеліктерін негізге алуға міндеттіміз.
Айтыс - қазақ ауыз әдебиетінің аса мол дамыған дербес бір саласы. Ол ежелден айтысу, сөз жарысы, пікір таласы деген ұғымда қолданылып келген. Бала - болашақтың адамы, жаңадан қалыптасып келе жатқан ел азаматы. Сондықтан қазіргі қоғамның жаңару жағдайы болашақ ұрпақты тәрбиелеуде тұтас педагогикалық процестің барлық саласында халықтық педагогиканың озық идеялары мен тәжірибесін кеңінен қолдануды талап етеді.
Музыка - мәңгіліктің ең керемет символы, адам еңбегі мен талантының, ізденісі мен махаббатының, қайғы-қасіреті мен қуаныштарының жемісі. Әрдайым шындықты сергек сезініп, бірте-бірте дәуір стилін құрайтын тиісті ырғақ пен әуен дағдысын лезде тауып алатын халық музыкасы өмір бойы сол халықтың өміріндегі барлық оқиғаларға үн қосып келді. Сондықтан да ауыздан-ауызға тараған халықтық музыканың түп-тамыры, сайып келгенде, соның ырғағы мен тынысында жатыр. Қазақ халқының дәстүрлі әуені - рухани мұраның ең бай қазынасы. Ғасырлар бойғы сынақтан өтіп, халық дарындылығы мен даналығын көрсете білген, үшінші мыңжылдықта ол ерекше тарихи маңызға, көркемдікке ие болды.
Қазақ халқының дарындылығы туралы Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша Қазақ даласының Геродоты А.И.Левшин былай деп айтқан: Қазақтар адамның сазгер немесе ақын болып туылатынының бір дәлелі болып табылады. А.Эйгхорн қазақтардың музыкасы туралы өз еңбегінде: Бірде көк жайылымда асыр салып, ойнақтаған құлын секілді шат-жарқын бейқам баладай, бірде еркін, өмірге құштар көкте қалықтаған өр қырандай қазақ әндерін тұлымшағы желбіреген жас жеткіншектен, шолпысы сылдыраған бұрымды қызға, аяулы анаға, кішкентай айдарлы баладан еңкейген қарияға дейін нақышына келтіріп орындайды. Бұл дегеніңіз - халықтың баға жетпес мұрасы мен мызғымайтын игілігі, халықтың өзіндік бет-бейнесі - деп жазса, қазақ халқының ән дәстүрлеріне таң болған танымал орыс ғалымы Г.Потанин: Мен үшін бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай - деп жазды [2, 2.б].
Қазақ музыкасы - өмір шындығын дыбыстық көркем бейнелермен көрсететін музыкалық өнердің ұлттық саласы. Қазақ халқының музыка мұрасы аса бай. Ол музыка фольклоры және музыка тарихы салаларына жіктеледі. Алғашқы салаға суырып салмалық негізде туған эпикалық жанрлар - жыр, толғау, терме, желдірме және лирикалық әндер мен айтыс өнері, екіншісіне көне түркі дәуірінен бергі кезеңдегі музыка үлгілері мен тарихи-мәдени мәліметтер енеді. Музыкада да ауыз әдебиетіндегі сияқты тұрмыс-салт әндерінің, еңбек әндерінің, балалар әндерінің болғаны белгілі. Бақсы ойыны, қыздың сыңсуы, жесірдің жоқтауы, жар-жардың айтылуы, жарапазан сарыны белгілі бір жүйедегі сөзіне қоса ән-әуенсіз болмаған.
Ертедегі Орхон-Енисей жазбалары, орта ғасырлардағы Қорқыт, оғыз еліндегі қобыз культі туралы деректер түркі тайпаларының музыкалық мәдениетінен хабар береді. Одан бергі жерде Әл-Фараби, Ибн-Сина, Әбдірахман Жәми, Дәруіш Әли, т.б. көптеген Шығыс ойшылдарының музыка өнеріне қатысты теориялық еңбектері де болған. Фарабидің Музыканың ұлы кітабы күні бүгінге дейін ғылыми мәнін жоймаған, әлі де толық зерттеліп болмаған мұра. Мұның өзі қазақ музыкасының бірде шаманизм, бірде зороастризм, бірде ислам мәдениетінің аясында қалыптасып келгенін аңғартады. Отырардан шыққан ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл Фараби музыка зерттеу саласындағы еңбектерінде музыканың жағымды әсерін жан - жақты дәлелдеді, сондай - ақ оның адамның жан дүниесіне әсер ететін тәрбиелік мәнін баса айтты. Оның бесаспап орындаушылығы жөнінде музыка зерттеушісі Пернебек Момынұлының айтуынша шығыс халықтарының арасында тарап жүрген мынадай бір аңыз бар: Шығыс патшаларының бірінің сарайында той - думан қызып, бек - патша, бай - манап, қожа - молдалар жиылып үлкен жиын - тамаша құрыпты. Оған Фараби да қатысады бірақ шарап ішіп елірген мас қауым Фарабиға ілтипат жасамайды. Бұған көңілі толмаған Әбу Насыр бір шетке шығып, музыка аспабын қолына алып, аса бір мұңды күй тартады. Оның мұңдылығы сонша жұрттың бәрі ойын сауықты тастай салып уайымға беріліп егіліп жылайды. Енді бір сәт аса қуанышты, көңілді күйді ойнап жөнелгенде әлгі жұрт бірден еңселерін көтеріп балаша билеп, жын қаққандай сықылықтап күліп, ойнап кетеді. Мұнан соң Фараби бір түрлі жайма шуақ бір сарынды, қоңыр ырғақты күйді ойнағанда отырғандар музыка әуеніне елітіп бәрі қалмай ұйықтап қалады. Фараби жайына жүріп кетіпті дейді.
Қазақ музыкасының өзіндік ерекшелігі - синкреттілігі. Поэзия мен музыка мақамның бірлігіне негізделген ән-жырлардың келе-келе дараланып, екі түрлі өнер арнасына жіктелгені мәлім. Бірі - ән өнері, екіншісі - күйшілік дәстүр. XIX - XX ғасырларда айырықша дамыған домбыра күйлері өз кезегінде екі түрлі нақыштық ерекшелігімен дараланады. Бірі - кең ауқымды төкпе, екіншісі - сырлы да өрнекті шертпе күй үлгілері. Әрине, қазақ халқының музыкалық мәдениетін сөз еткенде домбыра күйлерін бұл екі дәстүрмен ғана шектеуге болмайды. Ел арасынан шыққан кәсіби күйшілердің өз үні, өз мәнері, орындау ерекшеліктері бар. Көшпенді қазақтың көне музыкалық және өмірлік үндеуі осындай болды, ол үнемі жылдан жылға, ұрпақтан ұрпаққа айтылып, түрлі ұлттық музыкалық дәстүрлердің екпінді қызмет істеуін қамтамасыз етеді және ұлы Абайдың әйгілі өлең жолдарын тудырды:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойласаңшы бос қақпай елең-селең
Біршама кейінірек пайда болған халықтың аспаптық музыкасының көне үлгілері - күйлер де өздерінің пайда болу кезеңінде өнердің құдыретті күшін насихаттады. Эпикалық және аспаптық дәстүрлердің пайда болуы халық есінде және аңыздарында аты аңызға айналған әулие Қорқытпен алғашқы бақсымен, күй атасы және музыкалық аспап - қыл қобызды жасаушысымен байланысты болды. Құрылысы мен бөліктерінің атаулары бақсының түсінігіне тән бүкіл әлемнің 3-деңгейлі моделін (жоғарғы, ортаңғы және төмеңгі әлемдерді) бейнелейтін қобызбен бірге Қорқыт ұрпаққа ұлы мұра қалдырды: қобыздық күйлер - Қоркыт, Желмая (Қасиетті аруананың аты), Тарғыл тана, Елім-ай, Ұшардың ұлуы және т.б. Олардың жартысы дыбыстық еліктеуіш сипатта болды және тірі табиғат дауыстарын жеткізді, жартысы - тұрмыс, өмір және өлім маңызы туралы философиялық ойлар болып көрінді. Бірақ, барлық шығармаларда бір күйден екіншісіне өтетін және қайта-қайта қайталанатын музыкалық сарындар құлаққа оңай ілігеді, олар қобыз дыбыстарында құдайға, рухтарға, табиғаттан тыс күштерге үнделген қайта тірілген ежелгі дұғаның, өсиеттің, арбаудың сөздері секілді [5,45.б].
Тек XIX ғасырға қарай Қазақстанның кең байтақ жерінде әр түрлі жергілікті кәсіби композиторлық және орындаушылық мектептер қалыптасты, сонымен қоса әр аймақ нақты бір дәстүрдің дамуына жеке мамандандыруды ұсынады.
Осылай, Батыс Қазақстан аумағы домбыралы төкпе күйдің орталық аймағына, ал Сарыарқа аймағы (Орталық Қазақстан)дәстүрлі әннің және шертпе күйдің эпицентіріне айналды. Оңтүстік-батыс аймағы (Қармақшы ауданы, Қызылорда облысы) эпостық суырып салманың бай дәстүрін, ал Жетісу айтыс өнерін - суырып салма ақындарының жарыс өнерін сақтап, байытып келеді. Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Қазанғап, Дина, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Естай, Ыбырай, Нартай, Мәди, Мұхит, Абай, Кенен Әзірбаев есімдері тек қана қазақ музыкалық мәдениетінде ғана емес, сонымен қоса әлемдік музыкалық мәдениеттің тарихында ерекше орын алды. Олардың айқын дара стилімен, ерекше көркем құрылымымен және музыкалық-мәнерлі құралдарының аясымен ерекшеленетін шығармашылықтары - қазақ музыкалық классикасының мақтанышы.
Жоғары өнерді құра отырып, қарапайым халықты ғажап құпиялыққа - музыкаға баули отырып, олар қоғамның сүйіспеншілігі мен сыйластығына ие болып, әрдайым көпшіліктің назарының орталығында болды. Күйші - домбырада, қобызда, сыбызғыда күй орындаушы - музыкант. Күйші жөніндегі алғашқы деректер күй атасы Қорқыт (VII-VIII ғасыр) пен Кетбұға (XII-XIII ғасырлар) есімімен байланысты кездеседі. Күйшілер белгілі аспапқа арналған күйді орындаушы және күй шығарып әрі оны өзі орындайтын сазгер болып екіге бөлінеді.
Қазіргі заманда күй өнерін халыққа насихаттап, нақышына келтіріп орындаушылар: Академик А.Жұбановтан бастап, С.Мұхамеджанов, М.Қойшыбаев, Х.Тастанов, Р.Омаров, Н.Тілендиев, К.Күмісбеков сияқты Қазақстан кәсіби музыкасының іргетасын қалауға үлес қосқан композиторлардың айшықты шығармаларымен қатар, осы буынға ілесе шыққан М.Әубәкіров, А.Мырзабеков, М.Қалауов, Ә.Есқалиев, С.Балмағамбетов, Ш.Әбілтаев, Қ.Ахмедияров, А.Жайымов, Қ.Тасбергенов, С.Тұрысбеков, т.б. туындылары және С.Құсайынов, Ә.Желдібаев, М.Сыдықов сынды күйшілердің кең тараған күйлері де көпшілік тыңдарманның жоғары бағасын алды. 60-70-шы жылдары еуропалық аспаптық музыканың күрделі жанрларының бірі - симфония жетілдірілді. Оның төңірегінде пішіні бойынша классикалық туындыларға ұқсас композициялар - Г.Жұбановтың, К.Кұжамиярдың симфониялары туылып, жаңа жанрлық синтез - симфониялық күй пайда болды.
Ұлттық тыңдармандардың үлкен ықыласы мен сүйіспеншілігіне қазақ музыкасының оркестрлік және хорлық интерпретациялары ие болды. Айрықша үлкен танымалдыққа Отырар сазы фольклорлық-этнографиялық оркестрі ие болды. Оның құрамына ғылыми-фольклор Б. Сарыбаевтың жетекшілігімен қайта дамытылған ежелгі, күнделікті қолданыстан кеткен қазақ музыкалық аспаптары кірді. Оркестрдің орындауындағы күй тыңдармандарды батырлардың алып күшті бейнелерімен, атты бәйгелердің шапшаңдығымен, шексіз дала мен ондағы халықтың ұлттық мерекелерінің шаттығының дыбыстық көріністерімен баурап алады. Бұл ұжымды құрып, жетекшілік еткен дирижер, композитор және домбырашы Н.Тілендиев.
Жыл сайын біздің егеменді республикамыз шығармашыл дарынды жастарды Жаңа музыканың күндері, Жігер, Алтын алма фестивальдарында, Азия дауысы мемлекеттік байқауында жинайды, ал халық музыканттарын - Халықаралық дәстүрлі музыка фестивалында жинайды. Күннен күнге, жылдан жылға, бұрыңғыдай музыка естіліп, әр түрлі дәуірлер мен ұрпақтарды біріктіріп, өткенді, қазіргіні және болашақты байланыстырады.
Республика жұртшылығы дүлдүл әнші Жүсіпбек Елебековтың алдын көрген, Жүсекеңнің талай шеберлігін бойына сіңірген әншінің бірі Жәнібек Кәрменов екенін жақсы біледі. Сол Жүсекеңнің өзі қай бастаудан нәр алды деп ойлап көруге болады. Жүсіпбек өзі кешегі исі қазаққа аты мәлім асқан әнші Әміренің, дауылпаз ақын-әнші Исаның, өр әнші Мәдидің, сыршыл әнші Әсеттің алдын көрді. Әсіресе, өзінің туған ағасы Жақыпбектің әншілік өнерінен көп өнеге алған. Ал бұл әншілер өз тұсында нар -- Кемпірбай, сал -- Біржан, сері -- Ақан, үкілі -- Ыбырай сияқты саңлақтардың көзін көріп, әнін тыңдаған. Халықтың асыл өнерін мәңгілік ететін де осы сияқты ұрпақтардың, өнерпаздардың, олардың өнерінің сабақтастығы. Бүгінгі тыңдаушы Мәдениет Ешекеев, Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов сынды әншілердің өнерін тыңдағанда кешегі ән өнерінің жарық жұлдыздары Біржан, Ақан, Үкілі Ыбырай, Мұхит, Мәди, Әсет, Әміре, Иса, Кенен, Жүсіпбек, Манарбектер салған ғажайып дәстүрдің жалғасы сияқты қабылдайды.
1925 жылы Әміре Қашаубаев Парижде өткен әлем өнерпаздарының концертіне қатысып, күміс жүлдегер атанып қазақ музыкасын әлемге танытты.
Әміренің сол сапарға баруына тікелей араласып, Қазақтың 1000 әні атты монографиясын Мәскеуден шығарған, тұңғыш ҚСРО халық артисі атанған ұлты поляк Александр Викторович Затаевичтің (1929 - 1936) ұлы еңбегі Еуропа, Азия, Америкаға тарап, қазақ музыкасының жалауын алғаш танытқан болса, аты музыкалық Олимпте М. Плетнев, Г. Кремер, Е. Грач, В. Третьяков, И. Гаврш сияқты әлем жұлдыздарымен қатар тұрған Қазақстанның халық артисі, Әлем артисі (ЮНЕСКО, 1998 ж.) мемлекеттік сыйлықтың иегері Айман Мұсақоджаеваның Шығыс музыкасының нәзіктігін, сезімталдығын Еуропаның музыкалық мәдениетінің руханилығымен, көпқырлығымен үндестіріп, ұлттық өнерді әлем халқына танытуы ұрпақ сабақтастығын көрсетеді.
Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте халық шығармашылығы, халық поэзиясы, халықтың ауызша сөз өнері дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 жылы ағылшын Вильям Томс ұсынған фольклор (ағылшынша lolk -- халық, lore -- білім, даналық) сөзі де ауыз әдебиеті атауы үшін халықаралық ғылым атау ретінде орныққан. Бұлардың қай-қайсысы да бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ мағыналары бір емес [1,45.б].Мысалы, халықпоэзиясы дейтін ұғым өлең түрінде айтылатын поэзиялық жанрларды жинақтап атауға лайық болса, халық шығармашылығы -- халық шығармашылығы мен өнерінің барлық түрлерінің жалпы атауы, ауызша сөз өнері -- прозалық та, поэзиялық та шығармалардың ортақ ұғымы. Бұларға қоса халық даналығы, халық білімі деп аударылатын фольклор терминінің мән-мағынасында да елеулі айырма бар. Батыс Еуропа, Америка, Австралия халықтарының ұғымында бұл сөздің мағынасы тым ауқымды. Ол халықтың киім-кешек, құрал-жабдық, әдет-ғұрып, тұрмыс-салт, наным-сенім, сондай-ақ түрлі көркем өнерін (поэзия, музыка, би, ою-өрнек, тоқыма өнері, т. б.) тұтастай атау үшін қолданылады. Бұл жағынан алғанда ол тек ауыз әдебиетін ғана емес, этнография, этномәдениет дейтін ұғымдармен де сабақтасып жатыр. Фольклор атауы орыс ғалымдарының зерттеулері арқылы халықтың ауызша поэтикалық шығармашылығы деген мағынада қалыптасқан. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы ауыз әдебиеті деген ұғым да фольклордың осы мәні мен сабақтас.[[2]] Бұлар бірін-бірі толық алмастыра береді.[[3]] Ауыз әдебиетіін зерттейтін ғылымды "фольклортану" деп атау да осыған байланысты. Қазақ халқының ауызәдебиеті өзінің көркемдік-идеялық нәрімен, эстетикалық қуат-тегеурінімен, түрі мен жанрларының молдығымен, тақырыптық және сюжеттік байлығымен, қоғамдық-әлеуметтік және тәрбиелік терең мән-мазмұнымен ерекшеленеді. Ол -- көне тас дәуірінде пайда болып, түркілік тұтастықты бастан кешірген, одан бері де қазақ халқының қалыптасу тарихымен біте қайнасып, бірге жасап келе жатқан теңдесі жоқ рухани мұра. Байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен, асыл арманы, биік мұратынан жан-жақты мағлұмат береді. Әрі ұлттық рухани мәдениеттің ғасырлар тізбегіндегі тарихи өзгерісін, этникалық сана мен қарайлас жүріп өткен жолын да көзалдымызға елестете алады. Ауыз әдебиетінің шығарушысы да, таратушысы да, тыңдаушысы да -- халық. Сондықтан ол, шын мәнінде, халықтың өзеншісі болыпта былады. Ауыз әдебиетінің осы өзгешілігі оның әлеум. бітімін де айқын сипаттайды. 20 ғасырдың басына дейін көшпелі қоғам да туып, көшпелі қоғамның талап-талғамы мен әлеуметтік қажеттілігіне толық жауап берген ауызша сөз өнері өзінің барлық даму жолдарында айрықша жүк арқалады, көркемдігі мен әлеум.-қоғамдық қызметі бойынша ең биік тұғырға көтерілді. Көшпелі қоғам мәдениетінде табан астында туып, тыңдаушысын тәнті етпеген өлеңді, мәнерін таппаған жырды өнер деп танымаған. Осындай тіршілік аясында қалыптасқан ауыз әдебиеті барлық белгілері бойынша классик .деңгейге көтерілген. Сондықтан да қазақ халқының ауызша сөз өнері отырықшы елдердегі көп өнердің бір тармағы ретінде дамыған фольклорлық шығармашылықтан оқшауланып тұрады. Көшпелі қоғамда фольклор белгілі бір әлеуметтік топтың ғана шығармашылығы емес, жалпыхалықтың ханы мен қарасына, батыры мен биіне, байы мен кедейіне ортақ өнер, әмбеге тиесілі мұра. Бұған себеп күнделікті тіршілікті өнер дәрежесіне, кез-келген құбылысты бейнелі де бедерлі жеткізуге дала перзентінің бейім тұруы еді. Қазақ даласындағы көшпелі қоғам мәдениет пен ғылымның біраз салаларынан кенжелеп жатқанымен, ауыз әдебиетінің таңқаларлықтай тұтас, қоғамдық дәрежеде дамуына мейлінше толық жағдай жасады. Ауызша айту фольклордың тек қана шығарылу, таралу жолы емес, бүкіл қоғам тарапынан қолдау тапқан өнердің басты шарты болды. Үлкен де, кіші де ауызша өнер дәстүріне дағдыланды, жасынан санасына сіңіріп, сонны ғана мойындады. Бүкіл қоғам ауызша өнер мектебі болды. Осыған лайық ауыз әдебиетінің көтерген жүгі де орасан зор еді. Халықтың тарихи зердесі, философиялық ой-түйіндері, педагогикалық тәжірибесі, адамгершілік нормалары, кәсіптік әдебиетке тән көркемдік сұраныстары, театрлық өнерге тиесілі есесі ауыз әдебиетіне жүктеледі. Іс жүзінде оның араласпайтын саласы қалған жоқ. Шілдеханадан бастап рулар арасындағы дау-дамайларға, бесік жырынан бастап жоқтауға, ем-домнан бастап лирикалық өлеңдерге, ырым-түсініктерден бастап қоғамдық дүние танымдық аңыз-әңгімелерге, мифтік сенімдерден бастап қоғамдық ой-пікірлерге дейінгінің бәрі де фольклорға тоғысты. Сондықтан да ол қай заманда да белгілі бір топтың (немесе таптың) ғана мұрасы болған жоқ. Бұған өткен қоғамдарда қазақ ауыз әдебиеті туралы пікір білдірген адамдардың әртүрлі мамандық иелері болуы да дәлел бола алады. Олар өздеріне қажетелдің тарихы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, мінез-сипаты, дүниетанымы, моральдық-этикалық нормалары, заңдары, діні, дәрігерлік тәжирібесі, қару-жарақ, киім-кешек, жер-су, мекен, тау-тас, көл, өсімдіктер мен жануарлар туралы мәліметтерді алдымен осы фольклордан тапқан. Қазақ әннің қуатты қайнар көзі ауызша жырлаудың небір саңлақтарын дүниеге әкелді. Есімі тарихтан белгілі сонау XIV-XV ғасырлардағы Сыпыра жырау, Асан Қайғыдан бастап кешегі Жамбыл, Нұрпейіс, бүгінгі халық ақындарына дейінгі аралықта ауызша жырлаған ақын, жыраулар легінің даңқы қазақ мәдениетінің тарихында біржола орын тепті. Бұл іс жүзінде халықтық фольклорлық мұраның ауызша даралық кәсіпті көнерге дейінгі жүріп өткен жолы еді. Авторлық ауызша әдеби мұраны ауыз әдебиетінің қатарына қоспағанымыз бен оның төл тарихы содан басталатынына ешбір күмән жоқ.[[4]] Қазақ фольклоры біздің заманымызда өткен қоғамдардағыдай дамудың қайнар көзінде, өсіп-өркендеудің ең биік сатысында тұрмағанымен қазір де ұлан-ғайыр әлеум. жүк арқалауда. Ұлттың рухани болмысын, мінез-сипатын, тұрмыс-тіршілік тынысын әлі сол фольклор арқылы айна қатесіз танимыз. Еліміздің тәрбиелік, эстетикалық, адамгершілік мұраттарының айқын айғағы, рухани өлшемі де сол фольклордан бастау алады.
Ауыз әдебиеті жанрлық құрамы жағынан да сан-салалы болып қалыптасты. Тұрмыс-салт өлеңдері (еңбек-кәсіп, аңшылық, үйлену, жерлеу салты, наным-сенім
т. б.), ертегілер, аңыздар, әпсаналар, мифтер, эпостық жырлар, тарихи өлең, қара өлең, лирикалық өлең, өтірік өлең, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, айтыс, шешендік сөздер, жаңылтпаштар, драмалық үлгідегі шығармалар... -- міне, ауыз әдебиетінің негізін құрайтын осы бір жанрлардың өзі әрі қарай түр-түрге бөлініп кете береді. Бұлардың қай-қайсысы болса да сөзбен айтылатын шығармалар және олардың негізгі құралы сөз. Сондықтан ауыз әдебиеті, ең алдымен, сөз өнері. Рас, ауыз әдебиетінде сөзден басқа әншілік және орындаушылық өнер де айрықша қызмет атқарады. Ақындық, музикалық және театрлық шығармашылықтың мұнда қабаттаса қолданылуы табиғи жағдай. Алайда ауыз әдебиетінде сөзден басқа өнердің түрлері қосымша қызмет атқарады. Себебі ауыз әдебиетіне жататын шығармалардың идеялық көркемдік мән-маңызы, эстетикалық қуаты, тәрбиелік мәні, ең алдымен, бейнелі сөзге негізделген. Әрине сөз өнеріне жазба әдебиет те жатады. Фольклор мен жазба әдебиет айтылу, таралу ерекшеліктері және идеялық-көркемдік өрнегі бойынша бір-бірінен бөлек дүниелер. Бұл өзгешелік көркем шығарманың жаратылысындағы мезгілдік және мекендік өлшемдерден айқын көрінеді.[[5]] Ауыз әдебиеті табан астынан тыңдаушыға арналып айтылатындықтан (немесе орындалатындықтан) және суырып салып шығарылатындықтан мезгіл жағынан шектеулі болады, яғни әр жолды, әрбір шумақты, бейнелі тіркестерді айтушының ұзақ уақыт ойланып-толғанып отыруына мүмкіндік жоқ.
Сондықтан көркем шығарманы алғаш шығарып отырған мезгіл де, оны ауызша орындау уақыты да бұл арада бірдей. Себебі ауызша шығарма тыңдаушы алдында қолма-қол шығарылатындықтан оны жазба әдебиетіндегідей үздік-создық, бірде жылдамдатып, бірде үзіліс жасап, ұзақ ойланып шығаруға мүмкіндік жоқ. Сөйте тұра табан астында шығарылған өлең-жырдың эстетикалық қуаты, нысанаға дөп тиіп жатқан әсерлілігі, өнер ретіндегі өзгешелігі тыңдаушысын қашанда тәнті еткен. Бұл жағынан жазба әдебиеттен оның қызметі бір де кем емес. Дегенмен, ауыз әдебиетінің импровизаторлық сипаты оның көркемдік табиғатының өзгешелігін көрсетеді. Атап айтқанда, ауыз әдебиеті шығармаларында ортақ сюжеттер, сарындар, тұтас шумақтар, бейнелі тіркестер, өлеңнің даяр үлгілері мен ұйқастары жиі кездеседі. Әрі мұндай қайталаулар мен ортақ белгілер ауызша жырлаудың белгілі бір дәрежедегі қалыптық сипатымен байланысты, яғни ауызша айту қалыптасқан үлгілер арқылы жүзеге асырылады. Ал жазба әдебиет табиғаты бұл жағынан мүлде бөлек. Жазбаша шығарманың жазылу процесінде тыңдаушыға тәуелді уақыт шектеушілігі мұнда болмайды. Жазушы мен жазба ақынның көркем шығарманы жарату кезіндегі уақыт еркіндігі мол.
Осыған орай даяр үлгімен шығару, шығарманың түрлі деңгейлеріндегі қайталаушылық пен біркелкілік жазба әдебиетке жат. Бұл өзгешелік сөз өнерінің осы екі түрінің көп нұсқалы болу-болмау сипатына да тікелей қатысты. Ауыз әдебиеті. ауызша шығарылып, ауызша тарайтындықтан шығарманың үнемі өзгеріс үстінде болатындығы заңды құбылыс. Себебі ауызша айту, бұрын шығарылған тексті орындау -- ешбір өзгеріссіз қайталап шығу емес, керісінше, ол -- шығармашылық процесс. Онсыз шығарманың заман ағымына лайық қайта түлеп отыруы мүмкін болмайды. Әсіресе, ірі жанрларға тән осы ерекшелік шығарманың бір айтушыдан екінші айтушыға, бір дәуірден екінші дәуірге ауысу барысында айрықша көрінеді. Ауыз әдебиетінің көпнұсқалы болуына ықпал ететін жағдайлардың бірі-тыңдаушылар ортасының өзгеріп отыратын әлеум. талап-тілектері мен көркемдік Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинау жұмысы 18 ғасырдандан басталады.
Ресейден Қазақ даласына шыққан түрлі эскпедициялардың мақсаты фольклорлық және этнографиялық деректерді де жинау болатын. Алайда, фольклор үлгілерін жүйелі түрде жинау жұмысы 19 ғасырда жүзеге асты.В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов, А.Е. Алекторов, А.В. Васильев, сияқты ғалымдар ауыз әдебиеті жанрларын жіктей отырып, олардың текстол-сына да көңіл бөлді. Түптеп келгенде фольклорлық мұраны жинау және жарыққа шығару халықтың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, наным-сенімін, дүниетанымын білудің негізгі дерек көзіне айналды. Ал 20 ғасырда фольклорды жинау мен жариялау жұмысы, мейлі ол идеологияның құралына айналса да, мемлекет тарапынан қолдау тапты. 20 ғасырдың басындағы Ә.Диваев бастаған бірнеше экспедициялардан бастап, жер-жерден жинау жұмысы үздік-создық күні бүгінге дейін жалғасып келеді.сұраныстары. Көшпелі қоғамның мұндай қажеттіліктерін жан-жақты әрі тұтастай атқарған өнер ауыз әдебиеті болады. Фольклор үлгілерін жинау ісі оны жарыққа шығару жұмыстарымен қатар жүріп жатты. 19 - 20 ғасырлардың басында Қазан, Уфа қалаларында қазақтың батырлық жырлары, діни жән еғашықтық дастандары көптеп жарық көрді.
Ер Тарғын, Қыз Жібек, Алпамыс, Бозжігіт, Мұңлық - Зарлық, Шәкір - Шәкірат т.б. жыр- дастандар дүркін-дүркін қайта басылып шықты. Ал, кеңестік дәуірде ауыз әдебиетітінің көптеген үлгілері белгілі бір түзетулер мен редакциялауларға ұшыраса да, көпшілікке жол тапты. Эпостар, дастандар, ертегілер, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, айтыстар, шешендік сөздер, жұмбақтар т.б. тізбелі болып та, жеке де жарыққа шығып келеді. Бұлардың ішінде, әсіресе, Алпамыс, Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Қамбар батыр, Қобыланды батыр эпостарының екі тілдегі ғыл. (қазақша және орысша) басылымының шығуы фольклор текстол-сындағы ірі жетістік болды. Бұған қоса ауыз әдебиетінің көптомдық басылымын (1997 жылға дейін 17 томы шықты) шығару қолға алынды
Ауыз әдебиетінің тарихы мен методологиясы жан-жақты зерттелді. Қазақ ауыз әдебиетініңнің озық үлгілері кәсіби ұлттық өнердің өзге түрлері (опера, театр, кино, кескіндеме т.б.) үшін де қайнар бұлақ, құнарлы тақырып саналады. Алғашқы қазақ опералары (Қыз Жібек, Айман-Шолпан), қазақ театры мен киносындағы сәтті шығармалардың көпшілігіне ауыз әдебиетіндегі туындылар арқау болды. Ұлттық дүниетаным мен тәлім-тәрбие жүйесін қалыптастыруды ана тілін, ұлттық тарихты зерделеуді мақсат тұтқан ғыл.-зерттеулер де ауыз әдебиеті үлгілерін айналып өте алмайды. Ауыз әдебиетінің кейбір жанрлары қазіргі заманға сай жаңа сипаттармен дамуда. Олар айтыс, беташар, жар-жар және т.б.
Әдет-ғұрыптық әндерге үйлену әдет-ғұрпы Тойбастар, Жар-жар, Беташар, Сыңсу немесе Қыз қоштасу сияқты дәстүрлі әндерді жатқызуға болады. Егер, Той бастар әнінде үйлену тойының басталғаны жарияланса, Жар-жар, Беташар күйеу жігітті, қалыңдықты, ата-аналар мен туған-туысқандарды мадақтай отырып, жас жүбайларға игі тілектер тілеп, ақыл-кеңестер берген. Сыңсу, Қыз қоштасу әндерінде қалыңдык ата-ана, туған-туыстарымен, ел-жұртымен, дос-жарандарымен, туып-өскен жерімен жастық-балалық өмірімен қоштасқан. Сыңсу мен Қыз қоштасудың өлеңдерін көп жағдайда ақындар шығарып беріп отырған. Жоқтау әндерінің де тұлғалық қасиеттерді қалыптастыруда рөлі ерекше болған.
Қазақтардың осындай алғыр қасиетін кезінде көптеген зерттеушілер ұйқастырып айтуға, туа біткен қабілеттілігін атап көрсеткен. Оны П.Тиховтың: Қырғыздар (қазақтар - С.Ү.) ән шығарудың үлкен шеберлері әрі өз әншілерін құрметтейді... Қырғыздарға әнге деген сүйіспеншілік ана сүтімен енген тәрізді, әйгілі өнерпаздардың мейілінше сүйікті әуендерін әдеттегідей тез үйреніп алады. Бұл әндер ұрпақтан ұрпаққа аса қымбат сияқты сақталып, рудан руға аса қастерлі нәрсе ретінде беріліп отырады - деген сөздері, және А.Янушкевичтің: ...мереке кезінде мен ең алғаш рет өлеңшілерді тыңдауға мүмкіндік алдым. Бұлар қазақтың трубадурлары, даланың бардтары - ұлы ақындары. Қазақтардың өлең шығаруы мен орындау дарыны осы халықтың ақыл-ой қабілетін тамаша айқындайды. Бұдан бірнеше күн бұрын өзара жауласқан екі партияның арасындағы қақтығыстың куәсі болған едім. Сонда Демосфен мен Цицерон туралы ғұмыры естімеген шешендердің сөз сайысына таң қалып қол соққанмын. Ал бүгін оқи да, жаза да білмейтін ақындар менің алдымда өнерлерін жайып салды. Олардың жыры жаныма жылы тиіп, жүрегімнің қылын қозғады. Сонымен өзімді тәнті етті - деген сөзі дәлелдейді [23,56б].
Балалар мен жастардың тәрбиесі патриотизмін қалыптастыруда еңбек әндерінің мәні ерекше болды. Олардың мазмұны балаларды еңбектің түрлерімен, әрекеттерімен таныстырды, халықтың ауыр тұрмысын суреттеді, Еңбек түбі зейнет - деп оның адам өміріндегі қажеттілігін ашып көрсете білді. Қазақ халқының еңбегі мал шаруашылығымен байланысты болғандықтан, еңбектің пайдалы жақтары да көп болды. Біріншіден бала мал бағып жүріп көптеген уақтысы табиғат аясында өткізеді, оның өсемдігінен ләззат алады, екіншіден, аң-құстардың сан қилы дыбысын бір-бірінен айыра білуге, табиғат құбылыстарын бақылауға үйренді, үшіншіден, эстетикалық сезімі мен талғамын қалыптастырды, төртіншіден Отанын, туған жерін қадірлеуге, батылдыққа, төзімділікке баулыды.
Қазақ халқы балалар мен жастарды патриотыққа тәрбиелеуде лирикалық әндерді де, орынды пайдаланды. Оларда ғашық жандардың толқыныс сезімдері, сүйген жардың сұлулығы, экономикалық және әлеуметтік теңсіздік салдарынан бір-біріне қосыла алмаған екі жастың қайғы-мұңы, жеке бастың күйініш-сүйініші, туған жердің табиғаты терең сезіммен бейнеленеді. Мұнда қайтып оралмаитын жастық шақ туралы мүнды ой-толғаулары да, адамның өкініш-наласы көрініс алады. Осындай мазмұны жағынан алуан түрлі лирикалық әндерге, мысалы, Қорлан, Шилі өзен, Ақбөпе, Япырай, Гауһартас, Жиырма бес, Маңмаңгер жене т.б. көптеген әндер жатады.
Мысалы, Япырай әнінің мәнерлі музыкалық және поэтикалық бейнесінде табиғаттың сұлу көрінісі мен адамның рухани көңіл күйі бейнеленсе, Гауһартаста сүйген жардың ажары атқан таңға, шолпан жұлдызға теңеледі, үстіндегі киген киімі, әсерлі жүріс-түрысы, бойындағы асыл бұйымдары, өсемдігі салыстырмалы түрде суреттеледі. Бұның бәрі жеткіншектердің эстетикалық талғамын эстетикалық көзқарасын жетілдіруді, өсемдікті түсіне, сезіне, тебірене білуге үйретті, туған жерге, елге, дәстүр-мәдениетке мақтаныш сезімін оятты[24,12б].
Қазақ халқының әлеуметтік-наразылық әндерінде әлеуметтік теңсіздік, адамды адамның қанауына деген кедеилікке жоқшылыққа деген наразылық, феодалдық өмір салтына, экономикалық және әлеуметтік езгіге қарсы күрес тақырыбы жетекші орын алады. Мысалы, Гүлдерай!, Әупілдек, Қойшы, Көк шолақ, Жанбота, Ақ Сиса және т.б. әндері әділет, жарқын болашақ, теңдік, өз тағдырын өзі шешу құқығы жолындағы күреске шақырады.
Тарихи әндер балалар мен жастарды қазақ халқының басынан өткен сан қилы тарихи оқиғалармен таныстырды, елін жерін жаудан қорғаған батырлардың ерлік істерімен таныстырды, оларды қадір тұтуға үйретті.
В.В.Радловтың: сезімен айтқанда, қазақ өз әндерінде ертегіде айтылатын қайдағы бір ғайыптан пайда болған қорқынышты дүниені дәріптемейді, қайта ол өз өмірін, өз сезімдері мен мұраттарын, қоғамның әрбір жеке мүшесі жүрегінде жүрген идеяларды әнге қосады, тыңдаушылары жаратылыстан тысқары қайдағы бір кереметтерден емес, пәкті шындықтан ләззат алады [13.1б].
Әрине, әннің мазмұнын тыңдаушысына дұрыс жеткізу әншінің көркемдік ой-өрісіне, оны бейнелі түрде жеткізе білуіне, орындаушылық шеберлігі мен дауыс құбылысының сүйкімділігіне де байланысты. Мұндай талабы бар әншілерді халық өте құрметтеген, олардан мақтау сөзін аямаған, күміс көмей әнші, жез таңдай әнші деп қошеметтеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz