СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті
ЖҰМАДІЛ АҚБОТА ӘМІРБЕКҚЫЗЫ
СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
7М01301 - Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Ғылыми жетекші: PhD, Әлеуметтік және жасерекшелік кафедрасының
доценті Жусупбекова Г. Г
2020-2021 жж
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1
СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Сөйлеу әрекеті, сөйлеу әрекетін дамыту, функционалдық сауаттылық ұғымдарының ғылыми-әдістемелік еңбектерде қарастырылу жайы
1.2
Сөйлеу әрекеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың психология-педагогикалық ерекшеліктері
2
СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1
Сөйлеу әрекеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда қазақ тілінен берілетін білім мазмұны мен оны жүзеге асыру жолдары
2.2
Зерттеу мәселесі бойынша тәжірибелік-эксперимент жұмысы және оның нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Нормативтік сілтемелер
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер қолданылған:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Қазақстан, 1995.
Назарбаев Н.А. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы."Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік"31 қаңтар 2017 ж.
2017-2018 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде білім беру үдерісін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы: нұсқаулық-әдістемелік хат. - Астана: ұлттық білім академиясы Ы. Алтынсарин, 2017. - 370 Б.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (Ата Заңы) 1995 жылы қабылданған. 2017 жылы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 27.07.2007ж., №319-III ҚРЗ. Астана Ақорда.
Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 25 сәуірдегі № 327 қаулысы.
Қазакстан Республикасынын білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы (08.12.2014 жыл берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жж арналған мемлекеттік багдарламасын бекіту туралы ҚР Президентінің 2016 жылғы 1 наурыздағы № 205 Жарлығы
ҚР МЖМБС 05.04.2019-2011 Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі ережелер, - Астана, 2011.-176.
ҚР МЖМБС 06.08.2012-2009 5В010200 - Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы ҚР МЖМБС. Астана, 2012.
Казакстан Республикасы Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстан жолы - 2050: Бір максат, Бір мүдде, Бір болашақ [Мәтін]Егемен Қазақстан. - 2014. - 18 қаңтар. - С. 1-3
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 6 наурыздағы № 290 Қаулысымен бекітілген Білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарын әзірлеу қағидалары,
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 каңтардагы Элеуметтік-экономикалык жанғырту Казакстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан халқына ЖолдауыЕгемен Қазақстан 2012 жылғы 28 қаңтардағы 41-42 (27114)
100 нақты қадам - Қазақстан Республикасының дамыған мемлекеттердің отыздыгына кіру жоніндегі жоспары (20 мамыр, 2015 ж) Казакстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасы басқармасының Атамекен Басқарма төрағасының Кәсіби стандартты бекіту туралы 2017 жылғы 8 маусымдады № 133 бұйрығы.
Анықтамалар
Коммуникативтік құзыреттілік
-
бұл күрделі коммуникативтік дағдылар мен іскерлікті меңгеру, жаңа әлеуметтік құрылымдарда барабар іскерлікті қалыптастыру, қарым-қатынастағы мәдени нормалар мен шектеулерді білу, қарым-қатынас саласындағы әдет-ғұрыптарды, дәстүрлерді, этикетті білу, салиқатты сақтау, тәрбиелілік, ұлттық, тектік-топтық менталитетке тән және осы мамандық шеңберінде көрінетін коммуникативтік құралдарға бағдар беру.
Коммуникативтік құзыреттілік
-
бұл бір адамның басқалармен өзара қарым-қатынасы мен табысты қарым-қатынас дағдыларының үйлесімі. Бұл дағдыларға сөйлеу сауаттылығы, шешендік өнерді меңгеру және әр түрлі адамдармен қарым-қатынас жасау қабілеті жатады.
Коммуникативтік оқыту технологиясы
-
қарым-қатынас негізінде оқыту. Коммуникативтік технологияны қолдану кезінде оқытудың жетекші әдісі-қарым-қатынас, диалог пен полилогта оқыту.
Оқу
-
графикалық бекітілген мәтінді мағыналық қабылдауға бағытталған сөйлеу әрекетінің түрі. Оқудың мақсаты жазбаша ақпаратты алу және өңдеу болып табылады. Бұл тұрғыдан оқу (тыңдау сияқты) сөйлеу әрекетінің рецептивті түрлеріне жатады.
Сөйлеу
-
ауызша хабарлама арқылы жүзеге асырылатын сөйлеу қызметінің нәтижелі түрі. Сөйлеу өнімі-сөйлеу сөзі (мәтін), сөйлеу хабарламасы.
Сөйлеу қызметі
-
бұл белсенді, мақсатты, жанама тіл жүйесі және қарым-қатынас жағдайымен байланысты хабарламаларды жіберу және қабылдау процесі. Сөйлеу қызметі тыңдау, сөйлеу, оқу және жазу сияқты негізгі түрлерде іске асырылады.
Тілдік тұлға
-
когнитивті-коммуникативтік инвариант, мәдени-тілдік және коммуникативтік-әрекеттік құндылықтарды, білімді, мінез-құлық қағидалары мен формаларын таратушының жалпыланған бейнесі.
Тыңдау
-
сөйлеу коммуникациясының теориясында: дыбысты естуді қабылдаумен байланысты сөйлеу әрекетінің рецептивті түрі. Тыңдау процесі екі негізгі кезеңнен тұрады: 1) дыбыстық сигналды бастапқы талдау және оны "механикалық өңдеу"; 2) мағыналық түсіндіру.
Функционалдық сауаттылық
-
адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсу және онда барынша тез бейімделу және жұмыс істеу қабілеті.
Хат
-
бұл графикалық түрде ой білдіруді қамтамасыз ететін сөйлеу қызметінің нәтижелі түрі.
Белгілеулер мен қысқартулар
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы кездері Қазақстандық білім беру саласына жаңашылдықтар енгізілуде. Мұндағы басты мақсат - оқушыларды біліммен қаруландырып, олардың жалпы оқу білігі мен дағдыcын, құзыреттіліктерін қалыптастырып қою ғана емес, оқушы тұлғасының жан-жақты, үйлесімді дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Қазіргі жылдам дамып отырған дүние жағдайларында оқу әрекетіне белсенді қатысатын, өздігінен жасампаздықпен ойлай алатын және өз ойын шығармашылықпен жеткізіп, шебер қарым-қатынас жасай білетін, алған білімін өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдана алатын сауатты тұлға қалыптасуы тиіс. Бұл туралы Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев білімді, сауатты адамдар - бұл ХХІ ғасырдағы адамзат дамуының негізгі қозғаушы күші екендігіне, әлемдік білім саласының дамуы көшінен қалмай ілгерілеудің қажеттілігіне, ал сол көшке ілесе алмау мемлекет үшін үлкен сын болатындығына назар аударады [1]. Осы стратегиялық тұжырымдар республикамыздың мектептеріне енгізілген Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты [2] мен бағдарламаларының, оның ішінде Бастауыш білім беру деңгейінің 2-4-сыныптарына арналған Қазақ тілі пәнінен үлгілік оқу бағдарламасының [3] негізі болып табылады.
Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуына қолайлы білім беру кеңістігін жасауды мүмкін ететін кең ауқымды дағдылар негіздері көрсетілген:
1) білімді функционалдықпен және шығармашылықпен қолдана білу;
2) сын тұрғысынан ойлау;
3) зерттеу жұмыстарын жүргізе білу;
4) ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдана білу;
5) коммуникацияның түрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды меңгеру;
6) топпен және жеке жұмыс істеу дағдылары [2,3].
Осы кең ауқымды дағдылардың ішінде коммуникацияның түрлі тәсілдерін, оның ішінде сөйлеу әрекеті түрлерін дамыту арқылы оқушылардың қатысымдық дағдысын мақсатты түрде қалыптастыру талап етіледі.
Бастауыш мектепте Қазақ тілі пәнін оқыту мақсаты - сөйлеу әрекетінің түрлерін: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылымды дамыту арқылы тіл туралы бастапқы білімді меңгерту және оны тілдік нормаларды сақтай отырып, оқу әрекеті мен күнделікті өмірде қолдану[3,1] деп көрсетілген. Демек оқушының алған білім, біліктерін өмір жағдайларында қолдана алуға мүмкіндік беретін түйінді дағдыларды - тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылымды дамыту - қазіргі бастауыш білім берудегі негізгі өзекті мәселелердің бірі.
Мәселенің ғылымда қарастырылу деңгейі. Адамдардың бір-бірімен ізгілікті қарым-қатынасы, айтатын ойын нақты фактілермен, ұтқыр сөзбен жеткізе білу, тыңдағанынан ой түю мәселесі ерте замандардан бері адамзат баласының алдында тұрған міндеттердің бастысы, тұлға қалыптастырудың негізгі шарттарының бірі болған және оған барлық тарихи кезеңдерде философтар, психологтар, педагогтар, сондай-ақ басқа да сала ғалымдары үлес қосқан.
Функционалды сауаттылықты ғылыми түрде зерттеу классикалық ұлы ғұламаларымыз әл-Фараби [4], А.Яссауи [5] Ж.Баласағұн [6], Х.Дулати [7], М.Қашқари [8], А.Құнанбаев [9] адамның өзін-өзі тануы және нені білгісі келетінін ұғынуы, әрбір ісіне қорытынды жасап, өкінбей өмір сүру үшін жасайтын ой әрекеті тұрғысынан қарастырылғандығы анықталды.
Ы.Алтынсарин [10], А.Байтұрсынов [11], М.Жұмабаев [12], М.Дулатов [13],Ж.Аймауытов[14] функционалды сауаттылықты қалыптастыру мәселесін арнайы қарастырмаса да, өз еңбектерінде сөйлеу әрекеті біліктіліктерін қалыптастырудың педагогикалық және психологиялық аспектілеріне тоқталған.
Сөйлеу әрекеті түрлерінің (оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым) лингвистикалық негізін, тыңдалым әрекетінің фонетикалық ерекшеліктерін, сөз бен сөйлемнің мағыналық жақтарын ғалымдар Е.И.Пассов [15], С.К.Фоломкина [16], Н.В.Бассова [17], Т.М.Никитина [18], Қ.Жұбанов [19], Ф.Оразбаева [20], А.А.Маргарян [21], Е.Ю.Юрьева [22], А.Д.Швейцер [23], Е.Б. Шубин [24], С.Н.Бернштейн [25], К.Жақсылықова [26] өз еңбектеріне арқау еткен.
Қазақ тіл білімінде алғаш рет тілдік қатынас мәселесінің ғылыми теориялық негізін жасаған профессор Ф.Оразбаева [20].
Дегенмен, жоғарыда зерделенген ғылыми еңбектерде бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу әрекетін дамыту арқылы функционалды сауаттылығын қалыптастыру мәселесінің арнайы қарастырылмағанын және арнайы зерттеу нысанына алынбағандығын көрсетті. Бұл біз зерттеп отырған мәселенің ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыда әлі де болса жеткілікті дәрежеде шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді.
Бұл жағдай:
- қазіргі қоғамның өз әрекетін қайта ой елегінен өткізіп, қорытындылар жасай алатын азаматтарға деген сұранысы мен ондай тұлғаны баланың жас кезінен бастап қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық және әдістемелік негіздерінің жасалмауы арасындағы;
- қазіргі ұйымдастырылған педагогикалық жағдайда сөйлеу әрекетін дамыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалды сауаттылығын қалыптастыру қажеттілігі мен осы міндетті шешу үшін ғылыми негізделген және практикалық қатынас құрудың жеткіліксіздігі арасындағы қарама-қайшылықтар бар екенін көрсетті. Аталған қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Сөйлеу әрекетін дамыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны - бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын сөйлеу әрекетін дамыту арқылы қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні - Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын сөйлеу әрекетін дамыту арқылы қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын сөйлеу әрекетін дамыту арқылы қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және оның әдістемесін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
Сөйлеу әрекеті, сөйлеу әрекетін дамыту, функционалдық сауаттылық ұғымдарының мәнін психологиялық-педагогикалық категория ретінде анықтау.
Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мақсатында Қазақ тілі пәні бойынша сөйлеу әрекеті түрлеріне жаттығулар мен тапсырмалар кешенін дайындау және оны тәжірибелік-эксперименттен өткізу.
Зерттеу болжамы: егер оқушының функционалдық сауаттылығын қазақ тілі сабағында сөйлеу әрекеті түрлеріне арналған жаттығулар мен тапсырмалар арқылы белгілі бір логикалық жүйемен қалыптастыру қамтамасыз етілсе, онда оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға жол ашылады, олардың таным аясы кеңейіп, білім дәрежесі артады, сөздік қоры кеңейеді, өйткені бұл жағдайда оқушылардың әлеметтенуі жүзеге асырылады.
Зерттеудің жетекші идеясы - сөйлеу әрекетін дамыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауттылығын қалыптастыру олардың әлеуметтенуіне жағдай жасайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері ретінде философ, психолог, педагог ғалымдардың теория мен тәжірибенің бірлігі туралы ұстанымдары, таным теориясы, білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасы, тұлғаның іс-әрекетте қалыптасуы туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдамалар, ақыл-ой іс-әрекетін сатылап қалыптастыру теориясы; ғалымдардың ақпараттық мәдениетті дамыту, өзін-өзі дамыту туралы тұжырымдамалары; тұлғалық-бағдарлы оқыту тұжырымдамасы, педагогика мен психологиядағы теориялық қағидалар, көрнекілік теориясы, функционалдық сауаттылықты қалыптастыру туралы ғылыми тұжырымдамалар, біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы алынды.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, дағды, коммуникативті сауаттылық, ақпараттандыру, техникалық оқыту құралдары туралы шетелдік және отандық зерттеулер, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары, ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің нормативті құжаттары, бастауыш мектептегі оқыту үдерісін ұйымдастыру бойынша жинақталған әлемдік озық тәжірибелер, Қазақстан Республикасында жалпыға міндетті бастауыш білім берудің мемлекеттік стандарты, жаңартылған оқу бағдарламасы алынды.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау, қорыту, педагогикалық басылымдар мен нормативтік құжаттарды, озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, салыстырмалы талдау, сауалнама мен тестілеу, интервью, тәжірибелік эксперимент жұмысын жүргізу, оның нәтижесін бағалау, математикалық тұрғыда өңдеу және қорыту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Сөйлеу әрекеті, сөйлеу әрекетін дамыту, функционалдық сауаттылық ұғымдарының мәні анықталып, бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу әрекетін дамыту арқылы функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық негіздері сараланды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу әрекетін дамыту арқылы функционалдық сауаттылығын қалыптастыру әдістемесі көрсетілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижелерін жалпы орта білім беретін негізгі мектептерде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау негізінде ЖОО-да және біліктілікті арттыру институттарында қолдануға болады. Зерттеу нәтижелерін арнайы курстар, семинарлар, тәжірибелік жұмыстар жүргізуде құрал ретінде пайдалануға болады.
СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Сөйлеу әрекеті, сөйлеу әрекетін дамыту, функционалдық сауаттылық ұғымдарының ғылыми-әдістемелік еңбектерде қарастырылу жайы.
Сөйлеу әрекеті - әлеуметтік-тарихи тәжірибені жеткізу және игеру, қарым-қатынас орнату, олардың іс-әрекеттерін жоспарлау мақсатында ауызша қарым-қатынас процесі.
Сөйлеу әрекеті - бұл процесс ретінде сөйлеу. Сөйлеу әрекеті - ең көп таралған және күрделі қызмет түрі. Сөйлеу әрекетінің ерекшелігі - ол әрқашан қажетті компонент ретінде қызметтің кең жүйесіне енеді, бірақ адамның іс-әрекетінің үштен екісі сөйлеуден тұрады.
Сөйлеу әрекеті саналы сипатқа ие. Тілдік қарым-қатынастың негізгі бірліктері: 1) сөйлеу этикетінің ережелерін талап ететін және оның құрамдас бөліктері сөйлейтін, тыңдайтын, уақыт пен орын болатын сөйлеу жағдайы; 2) сөйлеу оқиғасы, яғни сөйлеу қарым-қатынасының негізгі бірлігі, формасы, құрылымы, шекаралары бар белгілі бір толық тұтас (мысалы, мектеп сабағы, кафедра отырысы, дәріс, дүкендегі диалог); 3) сөйлеу әрекеті, яғни сөйлеу, адресаттың сөйлеуді қабылдауы (біреудің сөйлеу мазмұнын декодтау), алынған ақпаратты бағалау және ауызша емес (паралингвистикалық).
Мектеп курсы еркін, егжей-тегжейлі сөйлеуді қалыптастыруға ықпал етеді, оны сабақта жоспарлауға үйретеді. Оқушыларға сұраққа толық және егжей-тегжейлі жауап беруді, белгілі бір жоспар бойынша айтуды, қайталамауды, дұрыс сөйлеуді, аяқталған сөйлемдерді, үлкен көлемді ақпаратты дәйекті түрде қайталауды үйрену міндетін қою керек.
Оқу іс-әрекеті барысында оқушылар еркін, белсенді, бағдарламаланған, коммуникативті және монологиялық сөйлеуді меңгеруі керек.
А. Байтұрсынов [27] тілдік дихотомия (тіл - сөйлеу) мен трихотомияны (тіл - сөйлеусөйлесу) қолданған. А. Байтұрсынов сөйлеудің жазбаша және ауызша түрлері бар дейді (яғни тілдесім түрлерін анықтай бастаған). Сөйлеу терминінің мағынасы А.Байтұрсынов концепциясын да речь ұғымын қамтымайды, себебі, абзац, күрделі синтаксистік бөлшек мағыналарында қолданылған. Сонымен А.Байтұрсынов еңбектерінде тіл, тілдесім, тілдесімдік қызмет ұғымдары айқын байқалады, яғни ХХ ғасырдың басында қазақ тіл білімінде, жалпы түркі тіл білімінде тілдің бір күйде емес, екі түрлі күйде өмір сүретінін ашуға жақын болған, яғни тілтілдесім - тілдесімдік қызмет ғылыми ұғымдарын анықтау әрекетін жасаған.
Қазіргі қазақ тіл білімінде langage (речь) ұғымын сөйлеу терминімен атайды. Сөйлеу сөзінің мағынасы - ауызша тілдесу (айтылым), яғни бұл терминнің шығу тегі тілдесімнің басқа түрлерінің ұғымдарын қамтымайды (жазбаша тілдесу (жазылым), оқу арқылы тілдесу (оқылым), тыңдау арқылы тілдесу (тыңдалым). Сонымен қатар бұл термин бір топ ғалымдар айтып жүрген тілдесімнің тағы екі түрінің мағынасын да қамтымайды (іштей тілдесу (внутренняя речь), аударма тілдесу (перевод)). Біздің ойымызша, langage (речь) ұғымын қазақ тіл білімінде тілдесім деп атау керек, себебі, бұл термин ұғымды толық қамтиды.
Тілдесім түрлерінің (виды речевой деятельности) атауларын (терминдерін) қазақ тіл білімінде жасаған ғалым - Ф. Оразбаева (Іштей тілдесім мен аударма тілдесімнен басқа түрлерінің атауларын). Ал осы екі ұғымды тілдесім (Ф. Оразбаева бойынша сөйлеу) түрлері ретінде атамайды. Ф.Оразбаева [20] тілдесім терминін де қолданады, бірақ Ianguage (речь) ұғымында емес, оның қолдануында тілдесім термині лингвистикалык аспекттен тыс шығып кетеді де өмірлік тәжірибе жинау аспектін де білдіреді (яғни экстралингвистиканы да). Iangage (речевая деятельность) тілдесім ұғымын атауда қазіргі қазақ тіл білімінде бір ойлылық жоқ. Мысалы, көп тілшілер осы ұғымды атау үшін сөйлеу әрекеті терминін қолданады, Тіл білімі сөздігі лұғатында сөйлеу.
Е.И.Пассов өз еңбектерінде сөйлеу әрекетінің функционалды жүйесі қарым-қатынасты қамтамасыз етеді, күрделі, жүйелі мінезі және бірқатар байланыстарды қамтиды: мотив, жоспар, ішкі бағдарлама, синтагматикалық байланыс сөйлемдердің құрылымы, парадигматикалық құрылымның байланысы дыбыстық процестерді қамтамасыз ететін байланыс мәлімдемелердің дизайны және т. б. әр сілтеме екеніндігін айтады.
Функционалдық сауаттылық - оқушылардың мектепте оқу кезінде қол жеткізуі мүмкін білімділік деңгейі және адамның өмір мен қызметтің түрлі салаларында үйренген білім негізінде стандартты және стандартты емес өмірлік міндеттерді шешуге, яғни жеке тұлғаны әлеуметтендіруге қабілеттілігін болжайды [28].
Функционалдық сауаттылығық ұғымымен қатар гуманистік педагогика ұғымы педагогикадағы оқушы тұлғасына, оның жеке қызығушылықтары мен қабілеттерін есепке алуға бағытталған бағыт. Гуманистік педагогика оқушыны оқу-тәрбие үрдісінің саналы және белсенді қатысушысы ретінде қарастырады, ақпараттың белгілі бір көлемін меңгерумен салыстырғанда зияткерлік қасиеттердің жалпы дамуына басымдық береді және оқушының өзін-өзі жетілдіруге және өзін-өзі жүзеге асыруға қабілетті және адам қоғамында жемісті қызмет етуге дайын еркін және белсенді тұлға ретінде дамуын мақсат етеді. Басқа тәсілдермен салыстырғанда, гуманистік педагогика оқушыға білім беруде таңдау еркіндігіне ие болуға бейім.
Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (бұдан әрі - Ұлттық жоспар) мектеп оқушыларының функциялық сауаттылығын дамыту процесін мазмұндық, оқу-әдістемелік, материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар кешенін қамтиды. Ұлттық жоспар Қазақстан Республикасындағы білім сапасын жетілдірудің негізгі бағдары ретінде мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту іс-қимылдарының мақсаттылығын, біртұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз етуге арналған.
Функционалдық сауаттылықтың көптеген анықтамалары бар. Функционалдық сауаттылық термині сауатсыздықты жою бойынша ағарту министрлерінің дүниежүзілік конгресінде (Тегеран, қыркүйек 1965) ұсынылды, ал 1978 жылы ЮНЕСКО ұсынған білім беру саласындағы статистиканың Халықаралық стандарттау туралы құжаттың мәтіні қайта қаралды. Бұл құжаттың жаңа редакциясына сәйкес, топтың тиімді жұмыс істеуі үшін сауаттылық қажет барлық қызмет түрлеріне қатыса алатын адам сауатты болып саналады. Алдымен, жалпы функционалдық сауаттылық дегенімізге тоқталып өтсек, ол - адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсе алу қабілеті жəне сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас жасай алуы деңгейінің көрсеткіші. Олай болса, функционалдық сауаттылық тұлғаның белгілі бір мəдени ортада өмір сүруі үшін қажетті деп саналатын жəне оның əлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін білім, білік, дағдыларының жиынтығынан құралады. Ал кең мағынасында ол тек білік пен білімділік əлеміне барудың жолы ғана емес, ұлттың, елдің немесе жеке адамдар тобының мəдени жəне əлеуметтік дамуының өлшемі [29].
Қазіргі ақпараттық қоғамда сауаттылық түсінігі қоғамның барлық жіктері үшін маңызды болып табылады. Сонымен қатар, сауаттылық түсінігі айтарлықтай кеңеюде (ақпараттық, техникалық, музыкалық сауаттылық және т.с.с.) және мәдениет атрибуты мәртебесіне ие болуда.
С.И.Ожеговтың сөздігінде функция сөзінің мәні Вызванный функционированием чего-нибудь, зависящий от деятельности, а не от структуры, строения чего-нибудь (книжн) - деп анықталса, Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде: фукционалды ұғымы бір нәрсенің құрылысы, құрамынан емес, қызметінен болатын, соның әрекетіне байланысты болады - деп сипаттама беріледі. Бұдан функция категориясы белгілі бір заттың атқаратын қызметіне немесе іс-әрекетіне қатысты айтылатыны танылады. Мысалы: ақпарат құралдарының функциясы - халыққа ақпарат тарату. Ал функция ұғымы адамға қатысты айтылғанда, оның іс-әрекетіне байланысты қарастырылады. Жоғарыда сауаттылық адамның білімділігіне қатысты ұғым екені нақтыланды. Яғни, функционалдық сауаттылық белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс-әрекет ете алуы деген мағынаны білдіреді. Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта ұғынылады.
А. А. Леонтьев өз еңбектерінің бірінде былай деп жазды:"Егер формальды сауаттылық - бұл оқу техникасының дағдылары мен дағдыларының болуы болса, онда функционалды сауаттылық - бұл дағдыларды нақты мәтіннен ақпарат алу үшін - оны түсіну, қысу, өзгерту үшін еркін пайдалану мүмкіндігі".
Сонымен, функционалды сауатты тұлға -
- әлемде бағдарланған және әлеуметтік құндылықтарға, үміттерге және мүдделерге сәйкес әрекет ететін (мысалы, өз іс-әрекеттерін басқа адамдардың іс-әрекеттерімен байланыстыра және үйлестіре алатын);
- қабілетті болуы керек дербес жағдайды шешімдерді таңдау және қабылдау;
- өз шешімдері үшін жауап бере алатын;
- өзіне және өзінің жақындарына жауапкершілік алуға қабілетті;
- оқу-жаттығу тәсілдерін меңгерген және тұрақты қайта даярлауға дайын;
- негізгі және әртүрлі білім салалары бойынша құзыреттіліктер жиынтығына ие;
- стандартты емес жағдайда шешім іздеу - әдеттегі құбылыс;
- кез-келген қоғамға оңай бейімделіп, оған белсенді әсер ете алады;
- ауызша және жазбаша сөйлеуді адамдар арасындағы өзара әрекеттесу құралы ретінде жақсы біледі;
- заманауи ақпараттық технологияларды меңгерген маман.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығының индикаторлары мен көрсеткіштерін қарастырайық:
Жалпы сауаттылық: шығарма, реферат жазу; калькуляторсыз санау; сөз тіркестерін құруда, сөздерді таңдауда қиындық туғызбай сұрақтарға жауап беру; өтініш жазу, қандай да бір сауалнама, бланк толтыру.
Компьютерлік сауаттылық: интернет желісінде ақпарат іздеу; электрондық поштаны пайдалану; мәтіндерді жасау және басып шығару; электрондық кестелермен жұмыс істеу; графикалық редакторларды пайдалану.
Төтенше жағдайлардағы іс-қимылдардың сауаттылығы: зардап шеккен адамға алғашқы медициналық көмек көрсету; шұғыл көмек алу үшін мамандандырылған қызметтерге жүгіну; өз денсаулығына қамқорлық жасау; жеке қауіпсіздігіне қатер төнген жағдайларда өзін ұстау.
Ақпараттық сауаттылық: кітаптардан, анықтамалықтардан, энциклопедиялардан және басқа да баспа мәтіндерінен қажетті ақпаратты табу және іріктеу; сызбаларды, схемаларды, графиктерді оқу; БАҚ-тан ақпаратты пайдалану; кітапхананың алфавиттік және жүйелік каталогын пайдалану; сандық ақпаратты талдау.
Коммуникативтік сауаттылық: топпен, командамен жұмыс істеу; орналастыру, өзіне басқа да адамдар; емес ұшырауы тұрақсыз болып тұр өз көңіл-күй, приспосабливаться жаңа, непривычным талаптарына және жағдайларына, жұмысты ұйымдастыру тобы.
Шетел тілдерін білуі: сөздікпен күрделі емес мәтінді аудару; өзіңіз, достарыңыз, өз қалаңыз туралы айту; түрлі тауарлар, тұрмыстық техника құралдары қаптамасындағы нұсқаулықтардың мәтіндерін түсіну; шетелдік достарыңызбен және таныстарыңызбен әртүрлі тұрмыстық тақырыптарға сөйлесу.
Тұрмыстық мәселелерді шешудегі сауаттылық: өнімдерді, тауарлар мен қызметтерді таңдау (дүкендерде, әртүрлі сервистік қызметтерде); отбасы бюджетіне сүйене отырып, ақшалай шығындарды жоспарлау; нұсқаулықтардықолдана отырып, әртүрлі техникалық тұрмыстық құрылғыларды пайдалану; анықтамалықты, картаны қолдана отырып, бейтаныс қалада жүру.
Құқықтық және қоғамдық-саяси сауаттылық: өз құқықтары мен мүдделерін қорғау; Президенттің, Үкіметтің, Мемлекеттік Думаның функциялары мен өкілеттіктеріндегі айырмашылықтарды түсіндіру; қылмыстық, әкімшілік және тәртіптік бұзушылықтар арасындағы айырмашылықтарды түсіндіру; әртүрлі кандидаттар мен партиялардың сайлау алдындағы бағдарламаларын талдау және салыстыру [30].
Функционалды сауатты тұлғаның бұл қасиеттерін қазіргі мектеп түлегінің портреті ретінде қарастыруға болады және қарастырылуы керек.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға келесі факторлар әсер етеді:
1) білім мазмұны (білім беру стандарттары, оқу бағдарламалары) );
2) оқытудың нысандары мен әдістері;
3) білім алушылардың оқу жетістіктерін диагностикалау және бағалау жүйесі;
4) мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары;
5) мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, оқу жоспарын реттеудегі мектептердің автономиясының жоғары деңгейі);
6) барлық мүдделі тараптармен әріптестік қағидаттарына негізделген достық білім беру ортасының болуы;
7) балаларды оқыту және тәрбиелеу процесінде ата-аналардың белсенді рөлі.
Педагогика оқу процесінде және педагогикалық технологияларды қолдану негізінде кіші оқушының сөйлеу әрекетін қалыптастыруды қарастырады. Бірақ білім берудің жаңартылған мазмұнын енгізу кезеңінде оқушының сөйлеу әрекетін дамыту мәселелерін шешудің негізгі негізі "Қазақ тілі мен әдебиеті" білім беру саласы болып табылады. "Қазақ тілі" бастауыш мектептің базалық пәні болып табылады, оның негізінде кіші оқушының функционалдық сауаттылығы мен коммуникативтік құзыреттілігі қалыптасады. Функционалдық сауаттылық педагогикалық процесте қол жеткізілген оқушылардың білім деңгейін көрсетеді. Т. Ж. Рамзаева, бастауыш мектепке арналған көптеген оқу-әдістемелік жиынтықтардың авторы "қазақ тілі" оқу курсының негізгі міндеттері сөйлеу әрекетінің барлық түрлерін жетілдіру (сөйлеу, тыңдау, оқу және жазу), тілдік ұғымдар жүйесін игеру (фонетика, лексика, морфемика, грамматика), Ана тілі арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру, қарым-қатынас құралы ретінде тілді меңгеру процесінде оқушылардың психикалық функцияларын жетілдіру (қабылдау, талдау, синтез, салыстыру, салыстыру және т.б.) деп санайды [31].
А.Ж. Мурзалинова тілдік тұлғаны ана және ана тілінің тасымалдаушысы ретінде қалыптастырудың маңыздылығын атап өтіп, білім алушының коммуникативтік қызметіне құзыреттілік тәсіл негізінде әлеуметтік тапсырысқа сәйкес Тілдерді оқыту мақсатын қою қажеттілігін қарастырады. Мұның бәрі, ғалымның пікірінше, мектеп пәндерін оқытудың тұжырымдамалық негіздерін қайта қарауға, әдістемелік және технологиялық қамтамасыз етуді жаңартуға, қажетті педагогикалық жағдайлар мен ресурстарды жетілдіруге байланысты. Оның пікірінше, тілдік тұлға мен тілдің құзіреттілігі арасындағы түбегейлі айырмашылық жеке тұлғаның құрылымында ерекше ұйымның болуына байланысты. Оның өмірінің үш аспектісінде көрінетін жеке қасиеттер қарым-қатынас тәжірибесінде тілдік, сөйлеу, коммуникативті және этномәдениеттілік құзіреттіліктің жүйелі және тұрақты көрінісін ынталандырады. Мұндай көріністің нәтижесі функционалды сауаттылық болып табылады, ол қабілеттерден айырмашылығы, қарым-қатынастың, өзара әрекеттесудің және қабылдаудың жиынтығы ретінде қарым-қатынастың күрделі сипатына сүйенеді, сөйлеу әрекетін жетілдіру арқылы жеке дамуды кешенді түрде ұсынады және жүзеге асырады [32].
Р.Н. Бунеевтің айтуынша, оқытудың түпкі нәтижесі - бастамашылдығы, шығармашылық ойлау және стандартты емес шешімдерді табу қабілеті, кәсіби жолды таңдау қабілеті және т.б. бар "функционалды сауатты тұлғаны тәрбиелеу".
Бірақ функционалдық сауаттылық туралы айтқанда, құзыреттілік ұғымын енгізбеу мүмкін емес, өйткені олар білім берудің соңғы нәтижелері ретінде қарастырылады. Құзыреттілік дегеніміз - оқушының белгілі бір қызмет түрін орындау қабілеті, ал құзыреттілік-мемлекеттің, қоғамның, Тапсырыс берушінің оқушының белгілі бір қызмет түрін орындау қабілетіне деген талабы. Осылайша, "құзыреттілік" термині тиімді шешімдер қабылдауға дайын болуына байланысты адамның қабілеттері мен білімін бағалауға бағытталған.
Оқушы мәселелерді шешудің жалпыланған дағдыларын қалыптастыруы керек, проблемаларды шешудің жалпыланған әдістерін меңгерген студенттер тиісті оқытумен кез-келген дерлік маңызды мәселелерді жаратылыстану білімін қолдана отырып сауатты шеше алатындығы анықталды, мәселелерді шешуді қалыптастыру дағдылары белгілі бір тақырып бойынша мәселелерді шешу процесінде басталады, содан кейін оны жалпылау және жалпыланған құрылымды нақты мазмұнмен толықтыру.
Кез - келген түрдегі мәселелерді шешу (оқу пәні бойынша немесе өмірлік маңызды міндеттер мен проблемалар) - бұл оқушылардың ойлау әрекетін, білімді үлгі бойынша немесе ұқсас жағдайларда жаңартып, қолдануды қамтитын немесе ауысуды қамтитын күрделі процесс. Ауыстыру процесі, ол оқушының бұрын алған білімдерін, әдістерін қалай ойнайтынын және қолданатынын (оларды қайта жасайды немесе қайта жасамайды, қажетті білімді, басқалардан техниканы таңдайды және т.б.), ол осы материалда қандай ақыл-ой процестерін жүзеге асырады (оны талдау, жалпылау және т. б.).
Б. С. Гершунский сауаттылықты қалыптастыру тек мектептің ғана емес, жалпы қоғамның да құзыреті екенін айтады, өйткені сауаттылық тек оқу, санау және жазудың қарапайым дағдыларын игеруге дейін азаяды деген түсінік ескірген. Функционалдық сауаттылық феноменінің пайда болуы сауаттылықтың белгілі бір компоненттерін алудың уақыт шеңберін едәуір кеңейтті.
Көптеген анықтамалар бар, олардың кейбірін қарастырыңыз:
* функционалдық сауаттылық-адамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау, онда тез бейімделу және жұмыс істеу қабілеті;
* функционалдық сауаттылық-өмірлік міндеттерді шешу үшін алынған білімді пайдалана білу;
* функционалды сауаттылық - бұл адамдарға адам ретінде өмір сүруге және жұмыс істеуге, олардың әлеуетін дамытуға, маңызды және ақпараттандырылған шешімдер қабылдауға, қоғамда қоршаған ортамен және кең қоғамдастықпен тиімді жұмыс істеуге, олардың өмірі мен қоғамының сапасын жақсартуға мүмкіндік беретін танымдық, эмоционалды және мінез-құлық дағдылары.
Функционалды сауатты тұлғаның негізгі белгілері: бұл тәуелсіз, білетін және адамдар арасында өмір сүре алатын, белгілі бір қасиеттерге, негізгі құзыреттерге ие адам.
Функционалдық сауаттылықтың компоненттері мыналар::
* мәліметтер, ережелер, принциптерді білу; өмірдің әртүрлі салаларындағы стандартты міндеттерді шешудің танымдық негізін құрайтын жалпы ұғымдар мен дағдыларды игеру;
* өзгермелі әлемге бейімделе білу; жанжалдарды шешу, ақпаратпен жұмыс істеу; іскерлік хат алмасу; өмірде жеке қауіпсіздік ережелерін қолдану;
* қазіргі әлемнің құндылықтары мен нормаларын бағдарлауға дайын болу; өмірлік сұраныстарын қанағаттандыру үшін өмірдің ерекшеліктерін қабылдау; саналы таңдау негізінде білім деңгейін арттыру[33].
Функционалдық сауаттылық-қоғамдық әл-ауқаттың көрсеткіші. Жақын болашақта функционалдық сауаттылық өркениеттің, мемлекеттің, ұлттың, әлеуметтік топтың, жеке тұлғаның дамуының көрсеткіші болады. Жоғары деңгей қоғамның әлеуметтік-мәдени жетістіктерін көрсетеді; төмен - ықтимал әлеуметтік дағдарыстың алдын алу, оның нәтижесі: әлеуметтік бейімделу қабілетінің төмендігі;отбасында, еңбек ұжымында өз қарым-қатынастарының парадигмасын құра алмау; өз құқықтары мен міндеттерін білмеу болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, функционалды сауаттылық -- адамның, қоғамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау қабілеті және өзгеретін жағдайларға тез бейімделу мүмкіндігі. Функционалдық сауаттылықтың негізгі формалары: әртүрлі технологияларды таңдау және қолдану қабілеті. Проблемаларды көру және оларды шешу жолдарын іздеу мүмкіндігі. Өмір бойы оқу қабілеті.
1. Әр түрлі технологияларды таңдау және пайдалану мүмкіндігі.
2. Проблемаларды көру және оларды шешу жолдарын іздеу мүмкіндігі.
3. Өмір бойы оқу қабілеті.
Функционалдық сауаттылықтың негізгі тұжырымдамасы адамды қарым-қатынас мәдениетін қамтамасыз ететін мейірімділік пен достық рухында тәрбиелеу болып табылады.Әрине, әлеуметтік қатынастар саласындағы функционалдық сауаттылық білім берудің жалғыз мақсаты бола алмайды.Бірақ бұл шығармашылық тәжірибе мен қабілеттерді қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекет тарапынан функционалдық сауаттылықты дамытудың маңыздылығы мен маңыздылығын ескере отырып, білім беру мазмұнын жаңартуға қатысты елеулі іс-қимылдар қабылданды. Тарих бойында алғаш рет қосымша білім беру ұйымдарын қолдау жобалары әзірленетін болады. Мемлекет басшысы оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мен дамытуды басты міндет етіп қойды.Бұл үшін елде қажетті шаралар қабылданды. Сынып ұжымын оқытудың фронтальдық нысандарынан әрбір оқушының жеке білім беру траекториясын іске асыруға, оның ішінде интерактивті, Инновациялық, жобалау-зерттеу технологияларын, цифрлық инфрақұрылымды пайдалана отырып, көшу қамтамасыз етілетін болады.Көптеген міндеттерді шешу педагог кадрлардың кәсіпқойлығына байланысты. Қазақстандық мектептің мықты әлеуеті оның мұғалімдер корпусы болуы тиіс. Мұғалім оқушыларды оқытуда, тәрбиелеуде және дамытуда ақпараттандыру құралдары мен ақпараттық технологияларды қолдануға дайын болуы керек. Оқушыларда ақпараттық мәдениетті қалыптастыру үшін мұғалімнің өзі де осындай мәдениетке ие болуы керек. Әр мұғалім жеке тұлғаның қалыптасуындағы өз рөлін түсінуі керек. Мұғалімнің жеке ынтасы білім беру реформаларын енгізуде табысқа жетелейді [34].
Функционалдық сауаттылық - өмірде үнемі алған барлық білімді, дағдыларды, өмірлік міндеттердің барынша кең ауқымын шешуге арналған адам қызметінің, қарым-қатынас пен әлеуметтік қатынастар қабілеті ретінде қарастырылады.
Функционалды сауатты тұлға - бұл басшылыққа алатын адам және қоғамдық құндылықтарға сәйкес әрекет етеді, күтулер мен мүдделер.
Функционалды сауаттылықтың негізгі белгілері: бұл тәуелсіз, өмір сүруді білетін адам, белгілі бір қасиеттерге ие адамдар шеберлікті немесе түйінді құзыреттері жеке тұлғалар [35, с. 62].
А. В. Хуторскийдің айтуынша "әлеуметтік тәжірибені игеру, қоғамдағы өмір сүру және практикалық қызмет дағдылары келесі жағдайларда мүмкін: негізгі білім беру құзыреттіліктерін меңгеру: жалпы мәдени, оқу-танымдық, құндылықтық-мағыналық, ақпараттық, коммуникативтік, әлеуметтік-еңбек және жеке өзін-өзі жетілдіру құзыреттіліктері " [36, c. 24].
Функционалдық сауаттылық
1) оқылым және жазылым дағдыларын қалыптастырудың негізгі деңгейі;
2) тұрмыстық мәселелерді шешуге бағытталған;
3) нақты жағдайларда және белгілі бір жағдайдағы адами қасиеттер анықталады;
4) стандартты, стереотиптік міндеттерді шешумен байланысты;
5) бағалау ретінде, ең алдымен, ересектерде қолданылады.
Функционалдық сауаттылықтың негіздері әр түрлі сөйлеу түрлерін қарқынды оқыту жүргізілетін бастауыш мектеп қызметі - жазылым және оқылым, айтылым және тыңдалым; математикалық қызметті алушылардың бастауыш мектеп тәсілдері, оқытуда құзыреттілік тәсілді іске асыру.
1.2 Сөйлеу әрекеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогика-психологиялық ерекшеліктері
Сөйлеу әрекеті - сөйлеу және түсіну актілерінің жиынтығы.
Қазіргі психология сөйлеуді қарым-қатынастың әмбебап құралы ретінде, саналы іс-әрекеттің күрделі және нақты ұйымдастырылған түрі ретінде қарастырады, оған екі әрекет қатысады - сөйлеуді қалыптастыратын және оны қабылдайтын. Сөйлеу қарым-қатынас мақсаттары үшін немесе (нақты жағдайда) өз қызметін реттеу және бақылау мақсатында хабарламаларды құру және қабылдау (қабылдау және талдау) процестерін қамтиды.
Сөйлеу әрекетін А.А. Леонтьев кез-келген басқа адам әрекеті кезінде тілді қарым-қатынас үшін пайдалану процесі ретінде анықтайды. Оның пікірінше, сөйлеу әрекеті - бұл "классикалық" іс-әрекеттермен (танымдық, ойын, оқу) тікелей байланысты емес, қиындықпен немесе ойынмен салыстыруға болмайтын кейбір абстракция. Ол - жеке сөйлеу әрекеттері түрінде - еңбек, ойын, танымдық іс-әрекеттің құрамына кіретін барлық іс-шараларға қызмет етеді. Мұндай сөйлеу әрекеті өзін-өзі бағалаған, оның негізінде жатқан кезде, оның мотивін сөйлеуден басқа жолмен қанағаттандыру мүмкін болмаған кезде ғана орын алады. Басқа іс-әрекеттерге, ең алдымен танымдық іс-әрекетке енуі мүмкін.
Сөйлеу ең жоғары психикалық функция ретінде маңызды зияткерлік қызметтің құрамдас бөлігі және тіл жетекші құрал ретінде сөйлеу әрекетін жүзеге асыру және ақыл-ойды жүзеге асыру процестер, ұзақ уақыт бойы тақырып бар психология мен лингвистиканы зерттейтін мамандардың назарында.
Адамзат қоғамындағы адамдар арасындағы өзара әрекеттесудің негізгі және әмбебап түрі - сөйлеу, сөйлеу әрекеті. Осылайша, қарым-қатынас және сөйлеу әрекеті жалпы психологияда жалпы және жеке, тұтас және бөлік ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда сөйлеуді қарым-қатынас нысаны және сонымен бірге тәсілі ретінде қарастыруға болады.
А.А.Леонтьев - қарым-қатынас үшін сөйлеуді маманданды қолдану және осы мағынада - қарым-қатынас қызметінің ерекше жағдайы сөйлеу әрекеті деп есептейді.
Мұндай сөйлеу әрекеті сөйлеу өзін-өзі бағалаған кезде, оның негізін қалайтын мотивті сөйлеуден басқа жолмен қанағаттандыру мүмкін болмаған кезде ғана орын алады (37, б.63). Сөйлеу әрекеттері және тіпті жеке сөйлеу операциялары Басқа іс - әрекеттерге, ең алдымен танымдық іс-әрекетке енуі мүмкін. Осылайша, сөйлеу адамның барлық басқа іс-әрекеттерін қамтамасыз ететін сөйлеу емес әрекеттерді, сөйлеу (тілдік) процесін, сөйлеуді қалыптастыру (өндіру) және қабылдау (түсіну) процесінің бірі ретінде анықталады. Бұл сөйлеудің барлық түрлеріне қатысты: (1) ауызша (дыбыстық), (2) жазбаша (оқу және жазу) және (3) кинетикалық (яғни мимикалық-ым-ишарат) сөйлеу.
А.А. Леонтьевтің айтуы бойынша сөйлеу әрекетінің айрықша белгілері мыналар болып табылады.
* Темперамент қызметі. Бұл А. Н. Леонтьевтің бейнелі өрнегі бойынша "сыртқы әлеммен көзге түседі". Басқаша айтқанда," іс-әрекетте ішкі психикалық процестер шеңбері объективті объективті әлемге қарай ашылады, ол осы шеңберге еніп кетеді, ол мүлдем жабылмайды " (сол жерде, б.10).
* Мақсатты, бұл кез-келген іс-әрекет түпкілікті, ал кез-келген іс-әрекет аралық мақсатпен сипатталады, оған қол жеткізуді әдетте субъект алдын-ала жоспарлайды.
* Уәжділік. Бұл шын мәнінде кез-келген іс-әрекеттің актісі бір уақытта бірнеше мотивтермен біріктірілетіндігімен анықталады.
* Сөйлеу әрекетінің иерархиялық ("тік") ұйымдастырылуы, оның ішінде оның бірліктерінің иерархиялық ұйымдастырылуы.
Л.C. Выготскийдің анықтамасы бойынша сөйлеу әрекетінің негізгі құралы ретінде әрекет ететін және оның ажырамас бөлігі болып табылатын тіл - бұл қарым-қатынас пен жалпылаудың бірлігі (зияткерлік қызметтің өнімі ретінде) - оның мәні.
Бұл қарым-қатынас, коммуникативті қызмет. Сөйлеу немесе сөйлеу емес әрекеттерді жоспарлау құралы ретінде әрекет ете алады" [37, б.18].
Жоғарыда айтылғандардан сөйлеу іс-әрекетінің оны жүзеге асырудың екі негізгі нұсқасы бар екендігі айқын көрінеді (басқаша, іске асыру). Біріншісі - сөйлеу әрекетінің барлық "қабатының" үштен екі бөлігін құрайтын сөйлеу қарым-қатынасы (сөйлеу қарым-қатынасы) процесі; екіншісі - ішкі сөйлеу арқылы жүзеге асырылатын жеке сөйлеу - ойлау әрекеті.
А. А. Леонтьев сөйлеуді келесідей қарастырады: "таным қызметі, яғни қоғамдық практика барысында анықталған танымдық тапсырмалар тілін қолдана отырып, шындықты бөлуден тұратын әрекет.
С. Л. Рубинштейн ойлау мен сөйлеудің өзара әрекеттесуі туралы былай деді: сөйлеу - бұл оның болмысын өзгертпестен немесе киетін ойдың сыртқы киімі ғана емес, сөйлеуге дайын ойды білдіру, сыртқа шығару, басқасына жеткізу үшін ғана қызмет етпейді.
Сөйлеуде біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖҰМАДІЛ АҚБОТА ӘМІРБЕКҚЫЗЫ
СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
7М01301 - Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Ғылыми жетекші: PhD, Әлеуметтік және жасерекшелік кафедрасының
доценті Жусупбекова Г. Г
2020-2021 жж
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1
СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Сөйлеу әрекеті, сөйлеу әрекетін дамыту, функционалдық сауаттылық ұғымдарының ғылыми-әдістемелік еңбектерде қарастырылу жайы
1.2
Сөйлеу әрекеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың психология-педагогикалық ерекшеліктері
2
СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1
Сөйлеу әрекеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда қазақ тілінен берілетін білім мазмұны мен оны жүзеге асыру жолдары
2.2
Зерттеу мәселесі бойынша тәжірибелік-эксперимент жұмысы және оның нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Нормативтік сілтемелер
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер қолданылған:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Қазақстан, 1995.
Назарбаев Н.А. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы."Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік"31 қаңтар 2017 ж.
2017-2018 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде білім беру үдерісін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы: нұсқаулық-әдістемелік хат. - Астана: ұлттық білім академиясы Ы. Алтынсарин, 2017. - 370 Б.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (Ата Заңы) 1995 жылы қабылданған. 2017 жылы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 27.07.2007ж., №319-III ҚРЗ. Астана Ақорда.
Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 25 сәуірдегі № 327 қаулысы.
Қазакстан Республикасынын білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы (08.12.2014 жыл берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жж арналған мемлекеттік багдарламасын бекіту туралы ҚР Президентінің 2016 жылғы 1 наурыздағы № 205 Жарлығы
ҚР МЖМБС 05.04.2019-2011 Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі ережелер, - Астана, 2011.-176.
ҚР МЖМБС 06.08.2012-2009 5В010200 - Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы ҚР МЖМБС. Астана, 2012.
Казакстан Республикасы Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстан жолы - 2050: Бір максат, Бір мүдде, Бір болашақ [Мәтін]Егемен Қазақстан. - 2014. - 18 қаңтар. - С. 1-3
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 6 наурыздағы № 290 Қаулысымен бекітілген Білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарын әзірлеу қағидалары,
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 каңтардагы Элеуметтік-экономикалык жанғырту Казакстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан халқына ЖолдауыЕгемен Қазақстан 2012 жылғы 28 қаңтардағы 41-42 (27114)
100 нақты қадам - Қазақстан Республикасының дамыған мемлекеттердің отыздыгына кіру жоніндегі жоспары (20 мамыр, 2015 ж) Казакстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасы басқармасының Атамекен Басқарма төрағасының Кәсіби стандартты бекіту туралы 2017 жылғы 8 маусымдады № 133 бұйрығы.
Анықтамалар
Коммуникативтік құзыреттілік
-
бұл күрделі коммуникативтік дағдылар мен іскерлікті меңгеру, жаңа әлеуметтік құрылымдарда барабар іскерлікті қалыптастыру, қарым-қатынастағы мәдени нормалар мен шектеулерді білу, қарым-қатынас саласындағы әдет-ғұрыптарды, дәстүрлерді, этикетті білу, салиқатты сақтау, тәрбиелілік, ұлттық, тектік-топтық менталитетке тән және осы мамандық шеңберінде көрінетін коммуникативтік құралдарға бағдар беру.
Коммуникативтік құзыреттілік
-
бұл бір адамның басқалармен өзара қарым-қатынасы мен табысты қарым-қатынас дағдыларының үйлесімі. Бұл дағдыларға сөйлеу сауаттылығы, шешендік өнерді меңгеру және әр түрлі адамдармен қарым-қатынас жасау қабілеті жатады.
Коммуникативтік оқыту технологиясы
-
қарым-қатынас негізінде оқыту. Коммуникативтік технологияны қолдану кезінде оқытудың жетекші әдісі-қарым-қатынас, диалог пен полилогта оқыту.
Оқу
-
графикалық бекітілген мәтінді мағыналық қабылдауға бағытталған сөйлеу әрекетінің түрі. Оқудың мақсаты жазбаша ақпаратты алу және өңдеу болып табылады. Бұл тұрғыдан оқу (тыңдау сияқты) сөйлеу әрекетінің рецептивті түрлеріне жатады.
Сөйлеу
-
ауызша хабарлама арқылы жүзеге асырылатын сөйлеу қызметінің нәтижелі түрі. Сөйлеу өнімі-сөйлеу сөзі (мәтін), сөйлеу хабарламасы.
Сөйлеу қызметі
-
бұл белсенді, мақсатты, жанама тіл жүйесі және қарым-қатынас жағдайымен байланысты хабарламаларды жіберу және қабылдау процесі. Сөйлеу қызметі тыңдау, сөйлеу, оқу және жазу сияқты негізгі түрлерде іске асырылады.
Тілдік тұлға
-
когнитивті-коммуникативтік инвариант, мәдени-тілдік және коммуникативтік-әрекеттік құндылықтарды, білімді, мінез-құлық қағидалары мен формаларын таратушының жалпыланған бейнесі.
Тыңдау
-
сөйлеу коммуникациясының теориясында: дыбысты естуді қабылдаумен байланысты сөйлеу әрекетінің рецептивті түрі. Тыңдау процесі екі негізгі кезеңнен тұрады: 1) дыбыстық сигналды бастапқы талдау және оны "механикалық өңдеу"; 2) мағыналық түсіндіру.
Функционалдық сауаттылық
-
адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсу және онда барынша тез бейімделу және жұмыс істеу қабілеті.
Хат
-
бұл графикалық түрде ой білдіруді қамтамасыз ететін сөйлеу қызметінің нәтижелі түрі.
Белгілеулер мен қысқартулар
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Соңғы кездері Қазақстандық білім беру саласына жаңашылдықтар енгізілуде. Мұндағы басты мақсат - оқушыларды біліммен қаруландырып, олардың жалпы оқу білігі мен дағдыcын, құзыреттіліктерін қалыптастырып қою ғана емес, оқушы тұлғасының жан-жақты, үйлесімді дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Қазіргі жылдам дамып отырған дүние жағдайларында оқу әрекетіне белсенді қатысатын, өздігінен жасампаздықпен ойлай алатын және өз ойын шығармашылықпен жеткізіп, шебер қарым-қатынас жасай білетін, алған білімін өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдана алатын сауатты тұлға қалыптасуы тиіс. Бұл туралы Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев білімді, сауатты адамдар - бұл ХХІ ғасырдағы адамзат дамуының негізгі қозғаушы күші екендігіне, әлемдік білім саласының дамуы көшінен қалмай ілгерілеудің қажеттілігіне, ал сол көшке ілесе алмау мемлекет үшін үлкен сын болатындығына назар аударады [1]. Осы стратегиялық тұжырымдар республикамыздың мектептеріне енгізілген Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты [2] мен бағдарламаларының, оның ішінде Бастауыш білім беру деңгейінің 2-4-сыныптарына арналған Қазақ тілі пәнінен үлгілік оқу бағдарламасының [3] негізі болып табылады.
Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуына қолайлы білім беру кеңістігін жасауды мүмкін ететін кең ауқымды дағдылар негіздері көрсетілген:
1) білімді функционалдықпен және шығармашылықпен қолдана білу;
2) сын тұрғысынан ойлау;
3) зерттеу жұмыстарын жүргізе білу;
4) ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдана білу;
5) коммуникацияның түрлі тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды меңгеру;
6) топпен және жеке жұмыс істеу дағдылары [2,3].
Осы кең ауқымды дағдылардың ішінде коммуникацияның түрлі тәсілдерін, оның ішінде сөйлеу әрекеті түрлерін дамыту арқылы оқушылардың қатысымдық дағдысын мақсатты түрде қалыптастыру талап етіледі.
Бастауыш мектепте Қазақ тілі пәнін оқыту мақсаты - сөйлеу әрекетінің түрлерін: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылымды дамыту арқылы тіл туралы бастапқы білімді меңгерту және оны тілдік нормаларды сақтай отырып, оқу әрекеті мен күнделікті өмірде қолдану[3,1] деп көрсетілген. Демек оқушының алған білім, біліктерін өмір жағдайларында қолдана алуға мүмкіндік беретін түйінді дағдыларды - тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылымды дамыту - қазіргі бастауыш білім берудегі негізгі өзекті мәселелердің бірі.
Мәселенің ғылымда қарастырылу деңгейі. Адамдардың бір-бірімен ізгілікті қарым-қатынасы, айтатын ойын нақты фактілермен, ұтқыр сөзбен жеткізе білу, тыңдағанынан ой түю мәселесі ерте замандардан бері адамзат баласының алдында тұрған міндеттердің бастысы, тұлға қалыптастырудың негізгі шарттарының бірі болған және оған барлық тарихи кезеңдерде философтар, психологтар, педагогтар, сондай-ақ басқа да сала ғалымдары үлес қосқан.
Функционалды сауаттылықты ғылыми түрде зерттеу классикалық ұлы ғұламаларымыз әл-Фараби [4], А.Яссауи [5] Ж.Баласағұн [6], Х.Дулати [7], М.Қашқари [8], А.Құнанбаев [9] адамның өзін-өзі тануы және нені білгісі келетінін ұғынуы, әрбір ісіне қорытынды жасап, өкінбей өмір сүру үшін жасайтын ой әрекеті тұрғысынан қарастырылғандығы анықталды.
Ы.Алтынсарин [10], А.Байтұрсынов [11], М.Жұмабаев [12], М.Дулатов [13],Ж.Аймауытов[14] функционалды сауаттылықты қалыптастыру мәселесін арнайы қарастырмаса да, өз еңбектерінде сөйлеу әрекеті біліктіліктерін қалыптастырудың педагогикалық және психологиялық аспектілеріне тоқталған.
Сөйлеу әрекеті түрлерінің (оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым) лингвистикалық негізін, тыңдалым әрекетінің фонетикалық ерекшеліктерін, сөз бен сөйлемнің мағыналық жақтарын ғалымдар Е.И.Пассов [15], С.К.Фоломкина [16], Н.В.Бассова [17], Т.М.Никитина [18], Қ.Жұбанов [19], Ф.Оразбаева [20], А.А.Маргарян [21], Е.Ю.Юрьева [22], А.Д.Швейцер [23], Е.Б. Шубин [24], С.Н.Бернштейн [25], К.Жақсылықова [26] өз еңбектеріне арқау еткен.
Қазақ тіл білімінде алғаш рет тілдік қатынас мәселесінің ғылыми теориялық негізін жасаған профессор Ф.Оразбаева [20].
Дегенмен, жоғарыда зерделенген ғылыми еңбектерде бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу әрекетін дамыту арқылы функционалды сауаттылығын қалыптастыру мәселесінің арнайы қарастырылмағанын және арнайы зерттеу нысанына алынбағандығын көрсетті. Бұл біз зерттеп отырған мәселенің ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыда әлі де болса жеткілікті дәрежеде шешімін таппай отырғандығын дәлелдейді.
Бұл жағдай:
- қазіргі қоғамның өз әрекетін қайта ой елегінен өткізіп, қорытындылар жасай алатын азаматтарға деген сұранысы мен ондай тұлғаны баланың жас кезінен бастап қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық және әдістемелік негіздерінің жасалмауы арасындағы;
- қазіргі ұйымдастырылған педагогикалық жағдайда сөйлеу әрекетін дамыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалды сауаттылығын қалыптастыру қажеттілігі мен осы міндетті шешу үшін ғылыми негізделген және практикалық қатынас құрудың жеткіліксіздігі арасындағы қарама-қайшылықтар бар екенін көрсетті. Аталған қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Сөйлеу әрекетін дамыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны - бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын сөйлеу әрекетін дамыту арқылы қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні - Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын сөйлеу әрекетін дамыту арқылы қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын сөйлеу әрекетін дамыту арқылы қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және оның әдістемесін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
Сөйлеу әрекеті, сөйлеу әрекетін дамыту, функционалдық сауаттылық ұғымдарының мәнін психологиялық-педагогикалық категория ретінде анықтау.
Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мақсатында Қазақ тілі пәні бойынша сөйлеу әрекеті түрлеріне жаттығулар мен тапсырмалар кешенін дайындау және оны тәжірибелік-эксперименттен өткізу.
Зерттеу болжамы: егер оқушының функционалдық сауаттылығын қазақ тілі сабағында сөйлеу әрекеті түрлеріне арналған жаттығулар мен тапсырмалар арқылы белгілі бір логикалық жүйемен қалыптастыру қамтамасыз етілсе, онда оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға жол ашылады, олардың таным аясы кеңейіп, білім дәрежесі артады, сөздік қоры кеңейеді, өйткені бұл жағдайда оқушылардың әлеметтенуі жүзеге асырылады.
Зерттеудің жетекші идеясы - сөйлеу әрекетін дамыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауттылығын қалыптастыру олардың әлеуметтенуіне жағдай жасайды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері ретінде философ, психолог, педагог ғалымдардың теория мен тәжірибенің бірлігі туралы ұстанымдары, таным теориясы, білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасы, тұлғаның іс-әрекетте қалыптасуы туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық тұжырымдамалар, ақыл-ой іс-әрекетін сатылап қалыптастыру теориясы; ғалымдардың ақпараттық мәдениетті дамыту, өзін-өзі дамыту туралы тұжырымдамалары; тұлғалық-бағдарлы оқыту тұжырымдамасы, педагогика мен психологиядағы теориялық қағидалар, көрнекілік теориясы, функционалдық сауаттылықты қалыптастыру туралы ғылыми тұжырымдамалар, біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы алынды.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, дағды, коммуникативті сауаттылық, ақпараттандыру, техникалық оқыту құралдары туралы шетелдік және отандық зерттеулер, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары, ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің нормативті құжаттары, бастауыш мектептегі оқыту үдерісін ұйымдастыру бойынша жинақталған әлемдік озық тәжірибелер, Қазақстан Республикасында жалпыға міндетті бастауыш білім берудің мемлекеттік стандарты, жаңартылған оқу бағдарламасы алынды.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау, қорыту, педагогикалық басылымдар мен нормативтік құжаттарды, озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, салыстырмалы талдау, сауалнама мен тестілеу, интервью, тәжірибелік эксперимент жұмысын жүргізу, оның нәтижесін бағалау, математикалық тұрғыда өңдеу және қорыту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Сөйлеу әрекеті, сөйлеу әрекетін дамыту, функционалдық сауаттылық ұғымдарының мәні анықталып, бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу әрекетін дамыту арқылы функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың теориялық негіздері сараланды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу әрекетін дамыту арқылы функционалдық сауаттылығын қалыптастыру әдістемесі көрсетілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижелерін жалпы орта білім беретін негізгі мектептерде болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау негізінде ЖОО-да және біліктілікті арттыру институттарында қолдануға болады. Зерттеу нәтижелерін арнайы курстар, семинарлар, тәжірибелік жұмыстар жүргізуде құрал ретінде пайдалануға болады.
СӨЙЛЕУ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Сөйлеу әрекеті, сөйлеу әрекетін дамыту, функционалдық сауаттылық ұғымдарының ғылыми-әдістемелік еңбектерде қарастырылу жайы.
Сөйлеу әрекеті - әлеуметтік-тарихи тәжірибені жеткізу және игеру, қарым-қатынас орнату, олардың іс-әрекеттерін жоспарлау мақсатында ауызша қарым-қатынас процесі.
Сөйлеу әрекеті - бұл процесс ретінде сөйлеу. Сөйлеу әрекеті - ең көп таралған және күрделі қызмет түрі. Сөйлеу әрекетінің ерекшелігі - ол әрқашан қажетті компонент ретінде қызметтің кең жүйесіне енеді, бірақ адамның іс-әрекетінің үштен екісі сөйлеуден тұрады.
Сөйлеу әрекеті саналы сипатқа ие. Тілдік қарым-қатынастың негізгі бірліктері: 1) сөйлеу этикетінің ережелерін талап ететін және оның құрамдас бөліктері сөйлейтін, тыңдайтын, уақыт пен орын болатын сөйлеу жағдайы; 2) сөйлеу оқиғасы, яғни сөйлеу қарым-қатынасының негізгі бірлігі, формасы, құрылымы, шекаралары бар белгілі бір толық тұтас (мысалы, мектеп сабағы, кафедра отырысы, дәріс, дүкендегі диалог); 3) сөйлеу әрекеті, яғни сөйлеу, адресаттың сөйлеуді қабылдауы (біреудің сөйлеу мазмұнын декодтау), алынған ақпаратты бағалау және ауызша емес (паралингвистикалық).
Мектеп курсы еркін, егжей-тегжейлі сөйлеуді қалыптастыруға ықпал етеді, оны сабақта жоспарлауға үйретеді. Оқушыларға сұраққа толық және егжей-тегжейлі жауап беруді, белгілі бір жоспар бойынша айтуды, қайталамауды, дұрыс сөйлеуді, аяқталған сөйлемдерді, үлкен көлемді ақпаратты дәйекті түрде қайталауды үйрену міндетін қою керек.
Оқу іс-әрекеті барысында оқушылар еркін, белсенді, бағдарламаланған, коммуникативті және монологиялық сөйлеуді меңгеруі керек.
А. Байтұрсынов [27] тілдік дихотомия (тіл - сөйлеу) мен трихотомияны (тіл - сөйлеусөйлесу) қолданған. А. Байтұрсынов сөйлеудің жазбаша және ауызша түрлері бар дейді (яғни тілдесім түрлерін анықтай бастаған). Сөйлеу терминінің мағынасы А.Байтұрсынов концепциясын да речь ұғымын қамтымайды, себебі, абзац, күрделі синтаксистік бөлшек мағыналарында қолданылған. Сонымен А.Байтұрсынов еңбектерінде тіл, тілдесім, тілдесімдік қызмет ұғымдары айқын байқалады, яғни ХХ ғасырдың басында қазақ тіл білімінде, жалпы түркі тіл білімінде тілдің бір күйде емес, екі түрлі күйде өмір сүретінін ашуға жақын болған, яғни тілтілдесім - тілдесімдік қызмет ғылыми ұғымдарын анықтау әрекетін жасаған.
Қазіргі қазақ тіл білімінде langage (речь) ұғымын сөйлеу терминімен атайды. Сөйлеу сөзінің мағынасы - ауызша тілдесу (айтылым), яғни бұл терминнің шығу тегі тілдесімнің басқа түрлерінің ұғымдарын қамтымайды (жазбаша тілдесу (жазылым), оқу арқылы тілдесу (оқылым), тыңдау арқылы тілдесу (тыңдалым). Сонымен қатар бұл термин бір топ ғалымдар айтып жүрген тілдесімнің тағы екі түрінің мағынасын да қамтымайды (іштей тілдесу (внутренняя речь), аударма тілдесу (перевод)). Біздің ойымызша, langage (речь) ұғымын қазақ тіл білімінде тілдесім деп атау керек, себебі, бұл термин ұғымды толық қамтиды.
Тілдесім түрлерінің (виды речевой деятельности) атауларын (терминдерін) қазақ тіл білімінде жасаған ғалым - Ф. Оразбаева (Іштей тілдесім мен аударма тілдесімнен басқа түрлерінің атауларын). Ал осы екі ұғымды тілдесім (Ф. Оразбаева бойынша сөйлеу) түрлері ретінде атамайды. Ф.Оразбаева [20] тілдесім терминін де қолданады, бірақ Ianguage (речь) ұғымында емес, оның қолдануында тілдесім термині лингвистикалык аспекттен тыс шығып кетеді де өмірлік тәжірибе жинау аспектін де білдіреді (яғни экстралингвистиканы да). Iangage (речевая деятельность) тілдесім ұғымын атауда қазіргі қазақ тіл білімінде бір ойлылық жоқ. Мысалы, көп тілшілер осы ұғымды атау үшін сөйлеу әрекеті терминін қолданады, Тіл білімі сөздігі лұғатында сөйлеу.
Е.И.Пассов өз еңбектерінде сөйлеу әрекетінің функционалды жүйесі қарым-қатынасты қамтамасыз етеді, күрделі, жүйелі мінезі және бірқатар байланыстарды қамтиды: мотив, жоспар, ішкі бағдарлама, синтагматикалық байланыс сөйлемдердің құрылымы, парадигматикалық құрылымның байланысы дыбыстық процестерді қамтамасыз ететін байланыс мәлімдемелердің дизайны және т. б. әр сілтеме екеніндігін айтады.
Функционалдық сауаттылық - оқушылардың мектепте оқу кезінде қол жеткізуі мүмкін білімділік деңгейі және адамның өмір мен қызметтің түрлі салаларында үйренген білім негізінде стандартты және стандартты емес өмірлік міндеттерді шешуге, яғни жеке тұлғаны әлеуметтендіруге қабілеттілігін болжайды [28].
Функционалдық сауаттылығық ұғымымен қатар гуманистік педагогика ұғымы педагогикадағы оқушы тұлғасына, оның жеке қызығушылықтары мен қабілеттерін есепке алуға бағытталған бағыт. Гуманистік педагогика оқушыны оқу-тәрбие үрдісінің саналы және белсенді қатысушысы ретінде қарастырады, ақпараттың белгілі бір көлемін меңгерумен салыстырғанда зияткерлік қасиеттердің жалпы дамуына басымдық береді және оқушының өзін-өзі жетілдіруге және өзін-өзі жүзеге асыруға қабілетті және адам қоғамында жемісті қызмет етуге дайын еркін және белсенді тұлға ретінде дамуын мақсат етеді. Басқа тәсілдермен салыстырғанда, гуманистік педагогика оқушыға білім беруде таңдау еркіндігіне ие болуға бейім.
Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (бұдан әрі - Ұлттық жоспар) мектеп оқушыларының функциялық сауаттылығын дамыту процесін мазмұндық, оқу-әдістемелік, материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар кешенін қамтиды. Ұлттық жоспар Қазақстан Республикасындағы білім сапасын жетілдірудің негізгі бағдары ретінде мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту іс-қимылдарының мақсаттылығын, біртұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз етуге арналған.
Функционалдық сауаттылықтың көптеген анықтамалары бар. Функционалдық сауаттылық термині сауатсыздықты жою бойынша ағарту министрлерінің дүниежүзілік конгресінде (Тегеран, қыркүйек 1965) ұсынылды, ал 1978 жылы ЮНЕСКО ұсынған білім беру саласындағы статистиканың Халықаралық стандарттау туралы құжаттың мәтіні қайта қаралды. Бұл құжаттың жаңа редакциясына сәйкес, топтың тиімді жұмыс істеуі үшін сауаттылық қажет барлық қызмет түрлеріне қатыса алатын адам сауатты болып саналады. Алдымен, жалпы функционалдық сауаттылық дегенімізге тоқталып өтсек, ол - адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсе алу қабілеті жəне сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас жасай алуы деңгейінің көрсеткіші. Олай болса, функционалдық сауаттылық тұлғаның белгілі бір мəдени ортада өмір сүруі үшін қажетті деп саналатын жəне оның əлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін білім, білік, дағдыларының жиынтығынан құралады. Ал кең мағынасында ол тек білік пен білімділік əлеміне барудың жолы ғана емес, ұлттың, елдің немесе жеке адамдар тобының мəдени жəне əлеуметтік дамуының өлшемі [29].
Қазіргі ақпараттық қоғамда сауаттылық түсінігі қоғамның барлық жіктері үшін маңызды болып табылады. Сонымен қатар, сауаттылық түсінігі айтарлықтай кеңеюде (ақпараттық, техникалық, музыкалық сауаттылық және т.с.с.) және мәдениет атрибуты мәртебесіне ие болуда.
С.И.Ожеговтың сөздігінде функция сөзінің мәні Вызванный функционированием чего-нибудь, зависящий от деятельности, а не от структуры, строения чего-нибудь (книжн) - деп анықталса, Қазақ тілінің түсіндерме сөздігінде: фукционалды ұғымы бір нәрсенің құрылысы, құрамынан емес, қызметінен болатын, соның әрекетіне байланысты болады - деп сипаттама беріледі. Бұдан функция категориясы белгілі бір заттың атқаратын қызметіне немесе іс-әрекетіне қатысты айтылатыны танылады. Мысалы: ақпарат құралдарының функциясы - халыққа ақпарат тарату. Ал функция ұғымы адамға қатысты айтылғанда, оның іс-әрекетіне байланысты қарастырылады. Жоғарыда сауаттылық адамның білімділігіне қатысты ұғым екені нақтыланды. Яғни, функционалдық сауаттылық белгілі бір кезеңге сай субьектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс-әрекет ете алуы деген мағынаны білдіреді. Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта ұғынылады.
А. А. Леонтьев өз еңбектерінің бірінде былай деп жазды:"Егер формальды сауаттылық - бұл оқу техникасының дағдылары мен дағдыларының болуы болса, онда функционалды сауаттылық - бұл дағдыларды нақты мәтіннен ақпарат алу үшін - оны түсіну, қысу, өзгерту үшін еркін пайдалану мүмкіндігі".
Сонымен, функционалды сауатты тұлға -
- әлемде бағдарланған және әлеуметтік құндылықтарға, үміттерге және мүдделерге сәйкес әрекет ететін (мысалы, өз іс-әрекеттерін басқа адамдардың іс-әрекеттерімен байланыстыра және үйлестіре алатын);
- қабілетті болуы керек дербес жағдайды шешімдерді таңдау және қабылдау;
- өз шешімдері үшін жауап бере алатын;
- өзіне және өзінің жақындарына жауапкершілік алуға қабілетті;
- оқу-жаттығу тәсілдерін меңгерген және тұрақты қайта даярлауға дайын;
- негізгі және әртүрлі білім салалары бойынша құзыреттіліктер жиынтығына ие;
- стандартты емес жағдайда шешім іздеу - әдеттегі құбылыс;
- кез-келген қоғамға оңай бейімделіп, оған белсенді әсер ете алады;
- ауызша және жазбаша сөйлеуді адамдар арасындағы өзара әрекеттесу құралы ретінде жақсы біледі;
- заманауи ақпараттық технологияларды меңгерген маман.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығының индикаторлары мен көрсеткіштерін қарастырайық:
Жалпы сауаттылық: шығарма, реферат жазу; калькуляторсыз санау; сөз тіркестерін құруда, сөздерді таңдауда қиындық туғызбай сұрақтарға жауап беру; өтініш жазу, қандай да бір сауалнама, бланк толтыру.
Компьютерлік сауаттылық: интернет желісінде ақпарат іздеу; электрондық поштаны пайдалану; мәтіндерді жасау және басып шығару; электрондық кестелермен жұмыс істеу; графикалық редакторларды пайдалану.
Төтенше жағдайлардағы іс-қимылдардың сауаттылығы: зардап шеккен адамға алғашқы медициналық көмек көрсету; шұғыл көмек алу үшін мамандандырылған қызметтерге жүгіну; өз денсаулығына қамқорлық жасау; жеке қауіпсіздігіне қатер төнген жағдайларда өзін ұстау.
Ақпараттық сауаттылық: кітаптардан, анықтамалықтардан, энциклопедиялардан және басқа да баспа мәтіндерінен қажетті ақпаратты табу және іріктеу; сызбаларды, схемаларды, графиктерді оқу; БАҚ-тан ақпаратты пайдалану; кітапхананың алфавиттік және жүйелік каталогын пайдалану; сандық ақпаратты талдау.
Коммуникативтік сауаттылық: топпен, командамен жұмыс істеу; орналастыру, өзіне басқа да адамдар; емес ұшырауы тұрақсыз болып тұр өз көңіл-күй, приспосабливаться жаңа, непривычным талаптарына және жағдайларына, жұмысты ұйымдастыру тобы.
Шетел тілдерін білуі: сөздікпен күрделі емес мәтінді аудару; өзіңіз, достарыңыз, өз қалаңыз туралы айту; түрлі тауарлар, тұрмыстық техника құралдары қаптамасындағы нұсқаулықтардың мәтіндерін түсіну; шетелдік достарыңызбен және таныстарыңызбен әртүрлі тұрмыстық тақырыптарға сөйлесу.
Тұрмыстық мәселелерді шешудегі сауаттылық: өнімдерді, тауарлар мен қызметтерді таңдау (дүкендерде, әртүрлі сервистік қызметтерде); отбасы бюджетіне сүйене отырып, ақшалай шығындарды жоспарлау; нұсқаулықтардықолдана отырып, әртүрлі техникалық тұрмыстық құрылғыларды пайдалану; анықтамалықты, картаны қолдана отырып, бейтаныс қалада жүру.
Құқықтық және қоғамдық-саяси сауаттылық: өз құқықтары мен мүдделерін қорғау; Президенттің, Үкіметтің, Мемлекеттік Думаның функциялары мен өкілеттіктеріндегі айырмашылықтарды түсіндіру; қылмыстық, әкімшілік және тәртіптік бұзушылықтар арасындағы айырмашылықтарды түсіндіру; әртүрлі кандидаттар мен партиялардың сайлау алдындағы бағдарламаларын талдау және салыстыру [30].
Функционалды сауатты тұлғаның бұл қасиеттерін қазіргі мектеп түлегінің портреті ретінде қарастыруға болады және қарастырылуы керек.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға келесі факторлар әсер етеді:
1) білім мазмұны (білім беру стандарттары, оқу бағдарламалары) );
2) оқытудың нысандары мен әдістері;
3) білім алушылардың оқу жетістіктерін диагностикалау және бағалау жүйесі;
4) мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары;
5) мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, оқу жоспарын реттеудегі мектептердің автономиясының жоғары деңгейі);
6) барлық мүдделі тараптармен әріптестік қағидаттарына негізделген достық білім беру ортасының болуы;
7) балаларды оқыту және тәрбиелеу процесінде ата-аналардың белсенді рөлі.
Педагогика оқу процесінде және педагогикалық технологияларды қолдану негізінде кіші оқушының сөйлеу әрекетін қалыптастыруды қарастырады. Бірақ білім берудің жаңартылған мазмұнын енгізу кезеңінде оқушының сөйлеу әрекетін дамыту мәселелерін шешудің негізгі негізі "Қазақ тілі мен әдебиеті" білім беру саласы болып табылады. "Қазақ тілі" бастауыш мектептің базалық пәні болып табылады, оның негізінде кіші оқушының функционалдық сауаттылығы мен коммуникативтік құзыреттілігі қалыптасады. Функционалдық сауаттылық педагогикалық процесте қол жеткізілген оқушылардың білім деңгейін көрсетеді. Т. Ж. Рамзаева, бастауыш мектепке арналған көптеген оқу-әдістемелік жиынтықтардың авторы "қазақ тілі" оқу курсының негізгі міндеттері сөйлеу әрекетінің барлық түрлерін жетілдіру (сөйлеу, тыңдау, оқу және жазу), тілдік ұғымдар жүйесін игеру (фонетика, лексика, морфемика, грамматика), Ана тілі арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру, қарым-қатынас құралы ретінде тілді меңгеру процесінде оқушылардың психикалық функцияларын жетілдіру (қабылдау, талдау, синтез, салыстыру, салыстыру және т.б.) деп санайды [31].
А.Ж. Мурзалинова тілдік тұлғаны ана және ана тілінің тасымалдаушысы ретінде қалыптастырудың маңыздылығын атап өтіп, білім алушының коммуникативтік қызметіне құзыреттілік тәсіл негізінде әлеуметтік тапсырысқа сәйкес Тілдерді оқыту мақсатын қою қажеттілігін қарастырады. Мұның бәрі, ғалымның пікірінше, мектеп пәндерін оқытудың тұжырымдамалық негіздерін қайта қарауға, әдістемелік және технологиялық қамтамасыз етуді жаңартуға, қажетті педагогикалық жағдайлар мен ресурстарды жетілдіруге байланысты. Оның пікірінше, тілдік тұлға мен тілдің құзіреттілігі арасындағы түбегейлі айырмашылық жеке тұлғаның құрылымында ерекше ұйымның болуына байланысты. Оның өмірінің үш аспектісінде көрінетін жеке қасиеттер қарым-қатынас тәжірибесінде тілдік, сөйлеу, коммуникативті және этномәдениеттілік құзіреттіліктің жүйелі және тұрақты көрінісін ынталандырады. Мұндай көріністің нәтижесі функционалды сауаттылық болып табылады, ол қабілеттерден айырмашылығы, қарым-қатынастың, өзара әрекеттесудің және қабылдаудың жиынтығы ретінде қарым-қатынастың күрделі сипатына сүйенеді, сөйлеу әрекетін жетілдіру арқылы жеке дамуды кешенді түрде ұсынады және жүзеге асырады [32].
Р.Н. Бунеевтің айтуынша, оқытудың түпкі нәтижесі - бастамашылдығы, шығармашылық ойлау және стандартты емес шешімдерді табу қабілеті, кәсіби жолды таңдау қабілеті және т.б. бар "функционалды сауатты тұлғаны тәрбиелеу".
Бірақ функционалдық сауаттылық туралы айтқанда, құзыреттілік ұғымын енгізбеу мүмкін емес, өйткені олар білім берудің соңғы нәтижелері ретінде қарастырылады. Құзыреттілік дегеніміз - оқушының белгілі бір қызмет түрін орындау қабілеті, ал құзыреттілік-мемлекеттің, қоғамның, Тапсырыс берушінің оқушының белгілі бір қызмет түрін орындау қабілетіне деген талабы. Осылайша, "құзыреттілік" термині тиімді шешімдер қабылдауға дайын болуына байланысты адамның қабілеттері мен білімін бағалауға бағытталған.
Оқушы мәселелерді шешудің жалпыланған дағдыларын қалыптастыруы керек, проблемаларды шешудің жалпыланған әдістерін меңгерген студенттер тиісті оқытумен кез-келген дерлік маңызды мәселелерді жаратылыстану білімін қолдана отырып сауатты шеше алатындығы анықталды, мәселелерді шешуді қалыптастыру дағдылары белгілі бір тақырып бойынша мәселелерді шешу процесінде басталады, содан кейін оны жалпылау және жалпыланған құрылымды нақты мазмұнмен толықтыру.
Кез - келген түрдегі мәселелерді шешу (оқу пәні бойынша немесе өмірлік маңызды міндеттер мен проблемалар) - бұл оқушылардың ойлау әрекетін, білімді үлгі бойынша немесе ұқсас жағдайларда жаңартып, қолдануды қамтитын немесе ауысуды қамтитын күрделі процесс. Ауыстыру процесі, ол оқушының бұрын алған білімдерін, әдістерін қалай ойнайтынын және қолданатынын (оларды қайта жасайды немесе қайта жасамайды, қажетті білімді, басқалардан техниканы таңдайды және т.б.), ол осы материалда қандай ақыл-ой процестерін жүзеге асырады (оны талдау, жалпылау және т. б.).
Б. С. Гершунский сауаттылықты қалыптастыру тек мектептің ғана емес, жалпы қоғамның да құзыреті екенін айтады, өйткені сауаттылық тек оқу, санау және жазудың қарапайым дағдыларын игеруге дейін азаяды деген түсінік ескірген. Функционалдық сауаттылық феноменінің пайда болуы сауаттылықтың белгілі бір компоненттерін алудың уақыт шеңберін едәуір кеңейтті.
Көптеген анықтамалар бар, олардың кейбірін қарастырыңыз:
* функционалдық сауаттылық-адамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау, онда тез бейімделу және жұмыс істеу қабілеті;
* функционалдық сауаттылық-өмірлік міндеттерді шешу үшін алынған білімді пайдалана білу;
* функционалды сауаттылық - бұл адамдарға адам ретінде өмір сүруге және жұмыс істеуге, олардың әлеуетін дамытуға, маңызды және ақпараттандырылған шешімдер қабылдауға, қоғамда қоршаған ортамен және кең қоғамдастықпен тиімді жұмыс істеуге, олардың өмірі мен қоғамының сапасын жақсартуға мүмкіндік беретін танымдық, эмоционалды және мінез-құлық дағдылары.
Функционалды сауатты тұлғаның негізгі белгілері: бұл тәуелсіз, білетін және адамдар арасында өмір сүре алатын, белгілі бір қасиеттерге, негізгі құзыреттерге ие адам.
Функционалдық сауаттылықтың компоненттері мыналар::
* мәліметтер, ережелер, принциптерді білу; өмірдің әртүрлі салаларындағы стандартты міндеттерді шешудің танымдық негізін құрайтын жалпы ұғымдар мен дағдыларды игеру;
* өзгермелі әлемге бейімделе білу; жанжалдарды шешу, ақпаратпен жұмыс істеу; іскерлік хат алмасу; өмірде жеке қауіпсіздік ережелерін қолдану;
* қазіргі әлемнің құндылықтары мен нормаларын бағдарлауға дайын болу; өмірлік сұраныстарын қанағаттандыру үшін өмірдің ерекшеліктерін қабылдау; саналы таңдау негізінде білім деңгейін арттыру[33].
Функционалдық сауаттылық-қоғамдық әл-ауқаттың көрсеткіші. Жақын болашақта функционалдық сауаттылық өркениеттің, мемлекеттің, ұлттың, әлеуметтік топтың, жеке тұлғаның дамуының көрсеткіші болады. Жоғары деңгей қоғамның әлеуметтік-мәдени жетістіктерін көрсетеді; төмен - ықтимал әлеуметтік дағдарыстың алдын алу, оның нәтижесі: әлеуметтік бейімделу қабілетінің төмендігі;отбасында, еңбек ұжымында өз қарым-қатынастарының парадигмасын құра алмау; өз құқықтары мен міндеттерін білмеу болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, функционалды сауаттылық -- адамның, қоғамның сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау қабілеті және өзгеретін жағдайларға тез бейімделу мүмкіндігі. Функционалдық сауаттылықтың негізгі формалары: әртүрлі технологияларды таңдау және қолдану қабілеті. Проблемаларды көру және оларды шешу жолдарын іздеу мүмкіндігі. Өмір бойы оқу қабілеті.
1. Әр түрлі технологияларды таңдау және пайдалану мүмкіндігі.
2. Проблемаларды көру және оларды шешу жолдарын іздеу мүмкіндігі.
3. Өмір бойы оқу қабілеті.
Функционалдық сауаттылықтың негізгі тұжырымдамасы адамды қарым-қатынас мәдениетін қамтамасыз ететін мейірімділік пен достық рухында тәрбиелеу болып табылады.Әрине, әлеуметтік қатынастар саласындағы функционалдық сауаттылық білім берудің жалғыз мақсаты бола алмайды.Бірақ бұл шығармашылық тәжірибе мен қабілеттерді қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Мемлекет тарапынан функционалдық сауаттылықты дамытудың маңыздылығы мен маңыздылығын ескере отырып, білім беру мазмұнын жаңартуға қатысты елеулі іс-қимылдар қабылданды. Тарих бойында алғаш рет қосымша білім беру ұйымдарын қолдау жобалары әзірленетін болады. Мемлекет басшысы оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мен дамытуды басты міндет етіп қойды.Бұл үшін елде қажетті шаралар қабылданды. Сынып ұжымын оқытудың фронтальдық нысандарынан әрбір оқушының жеке білім беру траекториясын іске асыруға, оның ішінде интерактивті, Инновациялық, жобалау-зерттеу технологияларын, цифрлық инфрақұрылымды пайдалана отырып, көшу қамтамасыз етілетін болады.Көптеген міндеттерді шешу педагог кадрлардың кәсіпқойлығына байланысты. Қазақстандық мектептің мықты әлеуеті оның мұғалімдер корпусы болуы тиіс. Мұғалім оқушыларды оқытуда, тәрбиелеуде және дамытуда ақпараттандыру құралдары мен ақпараттық технологияларды қолдануға дайын болуы керек. Оқушыларда ақпараттық мәдениетті қалыптастыру үшін мұғалімнің өзі де осындай мәдениетке ие болуы керек. Әр мұғалім жеке тұлғаның қалыптасуындағы өз рөлін түсінуі керек. Мұғалімнің жеке ынтасы білім беру реформаларын енгізуде табысқа жетелейді [34].
Функционалдық сауаттылық - өмірде үнемі алған барлық білімді, дағдыларды, өмірлік міндеттердің барынша кең ауқымын шешуге арналған адам қызметінің, қарым-қатынас пен әлеуметтік қатынастар қабілеті ретінде қарастырылады.
Функционалды сауатты тұлға - бұл басшылыққа алатын адам және қоғамдық құндылықтарға сәйкес әрекет етеді, күтулер мен мүдделер.
Функционалды сауаттылықтың негізгі белгілері: бұл тәуелсіз, өмір сүруді білетін адам, белгілі бір қасиеттерге ие адамдар шеберлікті немесе түйінді құзыреттері жеке тұлғалар [35, с. 62].
А. В. Хуторскийдің айтуынша "әлеуметтік тәжірибені игеру, қоғамдағы өмір сүру және практикалық қызмет дағдылары келесі жағдайларда мүмкін: негізгі білім беру құзыреттіліктерін меңгеру: жалпы мәдени, оқу-танымдық, құндылықтық-мағыналық, ақпараттық, коммуникативтік, әлеуметтік-еңбек және жеке өзін-өзі жетілдіру құзыреттіліктері " [36, c. 24].
Функционалдық сауаттылық
1) оқылым және жазылым дағдыларын қалыптастырудың негізгі деңгейі;
2) тұрмыстық мәселелерді шешуге бағытталған;
3) нақты жағдайларда және белгілі бір жағдайдағы адами қасиеттер анықталады;
4) стандартты, стереотиптік міндеттерді шешумен байланысты;
5) бағалау ретінде, ең алдымен, ересектерде қолданылады.
Функционалдық сауаттылықтың негіздері әр түрлі сөйлеу түрлерін қарқынды оқыту жүргізілетін бастауыш мектеп қызметі - жазылым және оқылым, айтылым және тыңдалым; математикалық қызметті алушылардың бастауыш мектеп тәсілдері, оқытуда құзыреттілік тәсілді іске асыру.
1.2 Сөйлеу әрекеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың педагогика-психологиялық ерекшеліктері
Сөйлеу әрекеті - сөйлеу және түсіну актілерінің жиынтығы.
Қазіргі психология сөйлеуді қарым-қатынастың әмбебап құралы ретінде, саналы іс-әрекеттің күрделі және нақты ұйымдастырылған түрі ретінде қарастырады, оған екі әрекет қатысады - сөйлеуді қалыптастыратын және оны қабылдайтын. Сөйлеу қарым-қатынас мақсаттары үшін немесе (нақты жағдайда) өз қызметін реттеу және бақылау мақсатында хабарламаларды құру және қабылдау (қабылдау және талдау) процестерін қамтиды.
Сөйлеу әрекетін А.А. Леонтьев кез-келген басқа адам әрекеті кезінде тілді қарым-қатынас үшін пайдалану процесі ретінде анықтайды. Оның пікірінше, сөйлеу әрекеті - бұл "классикалық" іс-әрекеттермен (танымдық, ойын, оқу) тікелей байланысты емес, қиындықпен немесе ойынмен салыстыруға болмайтын кейбір абстракция. Ол - жеке сөйлеу әрекеттері түрінде - еңбек, ойын, танымдық іс-әрекеттің құрамына кіретін барлық іс-шараларға қызмет етеді. Мұндай сөйлеу әрекеті өзін-өзі бағалаған, оның негізінде жатқан кезде, оның мотивін сөйлеуден басқа жолмен қанағаттандыру мүмкін болмаған кезде ғана орын алады. Басқа іс-әрекеттерге, ең алдымен танымдық іс-әрекетке енуі мүмкін.
Сөйлеу ең жоғары психикалық функция ретінде маңызды зияткерлік қызметтің құрамдас бөлігі және тіл жетекші құрал ретінде сөйлеу әрекетін жүзеге асыру және ақыл-ойды жүзеге асыру процестер, ұзақ уақыт бойы тақырып бар психология мен лингвистиканы зерттейтін мамандардың назарында.
Адамзат қоғамындағы адамдар арасындағы өзара әрекеттесудің негізгі және әмбебап түрі - сөйлеу, сөйлеу әрекеті. Осылайша, қарым-қатынас және сөйлеу әрекеті жалпы психологияда жалпы және жеке, тұтас және бөлік ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда сөйлеуді қарым-қатынас нысаны және сонымен бірге тәсілі ретінде қарастыруға болады.
А.А.Леонтьев - қарым-қатынас үшін сөйлеуді маманданды қолдану және осы мағынада - қарым-қатынас қызметінің ерекше жағдайы сөйлеу әрекеті деп есептейді.
Мұндай сөйлеу әрекеті сөйлеу өзін-өзі бағалаған кезде, оның негізін қалайтын мотивті сөйлеуден басқа жолмен қанағаттандыру мүмкін болмаған кезде ғана орын алады (37, б.63). Сөйлеу әрекеттері және тіпті жеке сөйлеу операциялары Басқа іс - әрекеттерге, ең алдымен танымдық іс-әрекетке енуі мүмкін. Осылайша, сөйлеу адамның барлық басқа іс-әрекеттерін қамтамасыз ететін сөйлеу емес әрекеттерді, сөйлеу (тілдік) процесін, сөйлеуді қалыптастыру (өндіру) және қабылдау (түсіну) процесінің бірі ретінде анықталады. Бұл сөйлеудің барлық түрлеріне қатысты: (1) ауызша (дыбыстық), (2) жазбаша (оқу және жазу) және (3) кинетикалық (яғни мимикалық-ым-ишарат) сөйлеу.
А.А. Леонтьевтің айтуы бойынша сөйлеу әрекетінің айрықша белгілері мыналар болып табылады.
* Темперамент қызметі. Бұл А. Н. Леонтьевтің бейнелі өрнегі бойынша "сыртқы әлеммен көзге түседі". Басқаша айтқанда," іс-әрекетте ішкі психикалық процестер шеңбері объективті объективті әлемге қарай ашылады, ол осы шеңберге еніп кетеді, ол мүлдем жабылмайды " (сол жерде, б.10).
* Мақсатты, бұл кез-келген іс-әрекет түпкілікті, ал кез-келген іс-әрекет аралық мақсатпен сипатталады, оған қол жеткізуді әдетте субъект алдын-ала жоспарлайды.
* Уәжділік. Бұл шын мәнінде кез-келген іс-әрекеттің актісі бір уақытта бірнеше мотивтермен біріктірілетіндігімен анықталады.
* Сөйлеу әрекетінің иерархиялық ("тік") ұйымдастырылуы, оның ішінде оның бірліктерінің иерархиялық ұйымдастырылуы.
Л.C. Выготскийдің анықтамасы бойынша сөйлеу әрекетінің негізгі құралы ретінде әрекет ететін және оның ажырамас бөлігі болып табылатын тіл - бұл қарым-қатынас пен жалпылаудың бірлігі (зияткерлік қызметтің өнімі ретінде) - оның мәні.
Бұл қарым-қатынас, коммуникативті қызмет. Сөйлеу немесе сөйлеу емес әрекеттерді жоспарлау құралы ретінде әрекет ете алады" [37, б.18].
Жоғарыда айтылғандардан сөйлеу іс-әрекетінің оны жүзеге асырудың екі негізгі нұсқасы бар екендігі айқын көрінеді (басқаша, іске асыру). Біріншісі - сөйлеу әрекетінің барлық "қабатының" үштен екі бөлігін құрайтын сөйлеу қарым-қатынасы (сөйлеу қарым-қатынасы) процесі; екіншісі - ішкі сөйлеу арқылы жүзеге асырылатын жеке сөйлеу - ойлау әрекеті.
А. А. Леонтьев сөйлеуді келесідей қарастырады: "таным қызметі, яғни қоғамдық практика барысында анықталған танымдық тапсырмалар тілін қолдана отырып, шындықты бөлуден тұратын әрекет.
С. Л. Рубинштейн ойлау мен сөйлеудің өзара әрекеттесуі туралы былай деді: сөйлеу - бұл оның болмысын өзгертпестен немесе киетін ойдың сыртқы киімі ғана емес, сөйлеуге дайын ойды білдіру, сыртқа шығару, басқасына жеткізу үшін ғана қызмет етпейді.
Сөйлеуде біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz