Дарындылық және балалар шығармашылық дарындылығын дамыту мәселесінің психологиялық - педагогикалық тұрғыда зерттелуі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Балалар дарындылығын дамытудың ғылыми-теориялық негіздері 6
1.1 Дарындылық және балалар шығармашылық дарындылығын дамыту мәселесінің психологиялық - педагогикалық тұрғыда зерттелуі 6
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамыту жұмыстарының педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері 14
1.3 Қазіргі мектептерде оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамытудың педагогикалық жағдайлары мен мүмкіндіктері 22
2 Қазіргі мектептерде оқушылардың шығармашылық дарындылығын диагностикалау және дамытудағы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар 31
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 50
ҚОСЫМША 52
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі әлеуметтік, экономикалық үдерістер тоғысқан күрделі даму кезеңін бастан өткізіп отырған Қазақстан Республикасы зиялы қоғамның талап-тіліктеріне толығымен жауап беретін жауапкершілік сезімі жоғары, шығармашылық белсенділігі мен адамгершілік болмысы бірдей үндескен, бойындағы дара мүмкіндіктерін, интеллектуалдық қабілеттерін өз іс-әрекетінде қолдана алатын жеке тұлға қалыптастыру мәселесін өзекті етуде. Сондықтан қазіргі заман мектептерінің басты міндеттерінің бірі - оқу-тәрбие жұмыстарын бірегей жүзеге асыру үдерісінде оқушылардың интеллектуалдық - шығармашылық қабілетін дамыта отырып, әлемдік өркениет пен ұлттық мәдениеттің үздік үлгілері арқылы шығармашыл жеке тұлға қалыптастыру.
Оқушылардың дарындылығын дамыту мәселесінің өзектілігінің артуы мектептегі оқу-тәрбие үдерісіне жаңаша тұрғыда қарап, оны оқушының білім, білік, дағдыны меңгеру ғана емес, танымдық-шығармашылық іс-әрекет және интеллектуалдық, шығармашылық үдеріс ретінде қарастыруды міндеттейді.
Педагогикалық үдеріс мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық қарым-қатынас негізінде әр жеке тұлғаның қабілеттері мен дара мүмкіндіктерін есепке ала отырып ұйымдастырылуы тиіс.
Дарындылықты дамыту мен оның психологиялық табиғаты, мәні мен мазмұнын түсінуге байланысты ой-пікірлер тамырын тереңге бойлайды. Оның маңыздылығы жөнінде қазақ ғұлама ағартушылары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. еңбектерінде сөз қозғайды.
Қазіргі таңда еліміздегі болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру саласындағы міндеттерді орындауды жаңаша сипатта қарастыра отырып, қол жеткен жетістіктерге сын көзбен сараптау және оны бағалауда озат технологиялар арқылы оқушылардың дарындылығын дамытуды басты назар етіп алады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ұлттық және адамзаттық құндылықтарды, ғылым мен практикадағы жетістіктерді адамның шығармашылық, рухани дамуына, дара мүмкіндіктері мен интеллектуалдық сапаларының жоғары деңгейде қалыптасуын ұйымдастыру міндетіне қояды.
ТМД, Ресей ғалымдарының еңбектерін талдауда шығармашылық қабілет, креативтілік, дарындылық мәселелерінің психологиялық ерекшеліктері (С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, А.М.Матюшкин, А.В.Берушлинский т.б.); шығармашылық іс-әрекеттің мотивациялық сипаты (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев, А.Маслоу, Ж.Пиаже т.б.) жөнінде зерттеулері орындалған.
Ғалымдардың дарындылықты дамыту жөніндегі көзқарастары ортақ бір арнаға тоғыспайды: біреулері дарындылықты - жеке тұлғаның психологиялық сипаты деп түсіндірсе, екіншілері - оны жеке тұлғаның танымдық қабілеті; үшіншілері - адамның интеллектуалдық табиғаты т.б. ретінде сипаттайды, зерттеулердегі ортақ идея - жеке тұлғаның дарындылығын дамыту біртұтас педагогикалық үдерісті жүзеге асыруда, яғни оқушы дара мүмкіндіктеріне сай оқу-тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастырғанда мүмкін болады.
Ғылыми әдебиеттерде, әлемдік озат тәжірибелер көрсетіп отырғандай, дарынды балалармен жұмыс формаларын іріктеуде бірнеше бағыттар қалыптасқан: дәстүрлі оқыту жағдайында, жалпы орта білім беретін мектептерде оқушы дарындылығын дамыту; мектептерде арнайы дарынды балаларға арналған сыныптар және дарынды балаларға арналған мектептер ұйымдастыру. Қазіргі мектеп бағдарламаларында дарынды балалардың шығармашылық мүмкіндіктері мен қабілеттерін дамытуға көңіл бөлінуде. Сондай-ақ оқушы шығармшылығын дамытуда өз еркімен пәндік сабақтарды таңдау, бейіндік сыныптар т.б.ұйымдастыру орын алуда.
Елімізде дарынды балалармен жұмысты жетілдірудің мынадай бағыттары бойынша зерттеулер маңызды болып табылады: дарынды балалармен жұмысты ұйымдастырудың басқару аспектісі (Ү.Б.Жексенбаева, Л.И.Нарықбаева); математика пәнін оқытуда дарынды балалардың интеллектуалдық қабілеттін дамыту (Г.С.Байтуреева, Ж.О.Үмбетова т.б.); мектепке дейінгі шақта балалардың дарындылығын дамыту (О.А.Жұмадиллаева т.б.); жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық үдерісінде дарындылықты дамыту шарттары (С.В.Кузнецова, С.И.Қалиева, Н.Н.Телепнева т.б.).
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытуды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамытудың теориялық негіздерін айқындап, дарындылықты дамыту ұғымына анықтама беру.
2. Жалпы орта білім беретін мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытудың бүгінгі жағдайы мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
3. Жалпы орта білім беретін мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытуды ұйымдастырудың психологиялық шарттарын анықтау және оның тиімділігін эксперимент жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: мектептегі дарынды оқушылар
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамыту
үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер жалпы орта білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларының дарындылығын дамытудың педагогикалық-психологиялық шарттары, оқушылардың танымдық мүмкіндіктері мен мақсатты оқу қызметін жетілдіруге бағытталған арнайы жұмыс формалары тиімді пайдаланылса, онда бүгінгі қоғам талаптарына сай жан-жақты дамыған, өзін-өзі дамытуға ұмтылатын өзіндік рефлексия мен жаңашылдыққа бейім жеке тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндіктер туындайды.
Зерттеудің жетекші идеясы: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытатын арнайы жұмыстар үздіксіз, мақсатқа сәйкес жүргізіліп, біртұтас педагогикалық үдерісте тұлғалық құндылық бағдар ретінде танылуы қоғамның рухани - интеллектуалдық талаптарын қанағаттандырады.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық, педагогикалық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқу үдерісін бақылау, эксперимент жүргізу, сауалнама жүргізу, тестілеу, әңгіме, арнайы курс өткізу және оны талдау, эксперимент нәтижелерін математикалық өңдеу және қорытындылау.
1. Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне: Я.А. Пономарев, В.С. Юркевич, Д.Б. Богоявленская, Н.С. Лейтес, С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов, В.Д. Шадриков, А.Н. Леонтьев, А.В. Брушлинский, А.М. Матюшкин, В.Н. Дружинин, Б.Г. Ананьев, А.И. Савенков, Дж. Рензулли, Р. Стенберг, Дж. Гилфорд,Н.Н. Поддъяков, Дж. Гилфордтың зерттеулері және қазақ ғұламалары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтың еңбектері басшылыққа алынды
Зерттеу базасы: № 58 К.Бозтаев атындағы жалпы білім беру мектебі
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
- Оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамытудың теориялық негіздері анықталып, шығармашылық дарындылықты дамыту ұғымының мәні мен мазмұны анықталды.
- Жалпы орта білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытудың құрылымдық-мазмұндық өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері көрсетілді.
- жалпы орта білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамыту әдістемесі ұсынылды;
- зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде пайдалану маңызды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, теориялық және зерттеу бөлімдерінен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 Балалар дарындылығын дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Дарындылық және балалар шығармашылық дарындылығын дамыту мәселесінің психологиялық - педагогикалық тұрғыда зерттелуі
Қазіргі жаһандану заманында еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы, индустрияның қарыштап өсуі, мәдени дамудың әлемдік деңгейіне көтерілуге бет бұру кезеңінде ұлттық мәдени-тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына сіңірген оқушыларға қоғамның сұранысы өсіп тұрған шақта дарынды балалардың интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруын қамтамасыз етудің маңыздылығы артуда.
Оқыту және тәрбиелеу үдерісінде әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, оқушылардың интеллектуалдық, шығармашылық қабілетін арттыруға бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыру кезек күттірмейтін міндеттердің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда жаңа талап, жаңа заманға сай оқушыларға тәлім-тәрбие мен білім берудің басым бағыттарында дарындылықты айқындау, ақыл-ой, интеллектуалдық шығармашылығын дамытуға баса назар аударылуда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына мемлекеттік білім саясаты әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамытуды өзекті мәселелер қатарына енгізген. Сондықтан күнделікті толассыз тасқындаған ақпаратпен қарқынды өсіп отырған ғылымның әр саласындағы мағлұматтардың арасынан жеткілікті және қажетті мөлшердегі деректерді іріктеп алып, дарындылықты дамытуға арналған мейлінше үйлесімді білім мазмұнының нұсқасын қоғамымыз дамуының бүгінгі талаптарына сәйкес қайта құру маңызды міндет.
Дарындылық, жеке қабілеттілікті дамыту, интеллектуалдық, шығармашылық мәселесіне педагогтар, психологтар, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Көне замандағы Антик дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтар оқушылардың өзіндік ой - тұжырымын жасау, оны дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістерді қолдану, дарындылық мәселелеріне көңіл бөлінген [21].
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге катысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде маңызды ой-пікірлер жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатыр. Адамның психологиялық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтерінің еңбектерінде кездеседі.
Ерте дәуірде адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға өте қиын мәселелердің бірі болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшелігі мен оларда ерекше табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жаратқаны деп есептеген. Платонның пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен емес, құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен. Бұл пікірді Демокрит те қолдаған [21].
XIV ғасыр ойшылдары қабілеттілік, дарындылық тек өнер адамдарында ғана байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарға, ғалымдарға қатысты дарындылық қабілетін жат санаған. Дегенмен, бұл ойды жоққа шығаруға әрекет жасағандар да болды. Аристотель көркем өнер туындысының интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігін айтады [5]. Грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе, оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды. Бұл идеялар Платон, Аристотель, Гераклит, Гиппократ, Демокрит, Плутарх, Квинтиллан еңбектерінде одан әрі дами түсті
Сократ оқыту барысында шәкірттердің іс-әрекетін арнайы басқарып отыруды қажеттілігімен қоса, оның дарындылықты тану мақсатында арнайы оқыту әдісін - эвристикалық әңгімелесуді алғашқылардың бірі болып қолданды. Сократ шәкірттерге білімді жай ғана бере салмай, белсенділіктің көрсеткіші ретінде - сұрақ қоюды ұсынды. Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындай отырып, сұрақ қою арқылы ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті [21].
Ұлы ойшыл Плутарх жеке тұлғаның дарындылығын танып білуге, қабілеттілікті ашуға үлкен мән бере: Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздарының кесірінен жойылып кетеді. Олар дарынның табиғи құбылысына терең бойлай алмай, тұлпарды есекке айналдырып кұртып тынады - деп атап көрсетеді . Баланың бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның әрі қарай дамуына бағыт-бағдар беру қажеттілігі әлі күнге дейін маңыздылығын жоймай отыр.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып білу мәселесімен испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Ол Испан империясының қайта өрлеуінің болашағы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып табылады. Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін қалады деуге болады.
X.Уартенің пікірінше, талант адам табиғатына байланысты, дегенмен, оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ мұндай жұмысты ақылы мен білімі жоғары ұлы адамдар жүргізу керек деп есептеді [21].
Оқушылардың жеке қабілеттерін, дарындылығын, ақыл-ойын дамыту мәселесі туралы құнды пікірлер Ф. Бэкон, М. Монтень, Д. Локк, Д. Дьюи, Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, И. Кант еңбектерінде айтылды.
Американдық психолог, педагог Джон Дьюи дарындылық пен қабілеттілікті жоғары қояды және оқу әрекетінің маңыздылығын айта келіп, негізгі дидактикалық мақсат білімді, материалды түсіндіру емес, ол өздерінің тәжірибесі негізінде оқыту, дара қабілеттерінің дамуына жағдай жасау қажет деген пікір айтты [17].
ХVІІІ-ХІХ ғасырда дарындылық пен интеллектуалдық қабілет туралы және қайнар көзін іздеуде И.Г.Песталоцци еңбектерінің маңызы зор болды. И.Г.Песталоцци Көзбен қабылдау әліппесі деген еңбегінде баланың сезім тәжірибесіне сүйенеді. Ол интеллектуалдық ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы - танымдық белсенділікті дамытуға қажетті оқытудың эвристикалық бақылау әдістемесін жасайды. Адамның әрбір сөзі, әрбір іс-әрекеті, - деп жазды Песталоцци, - бұл оның бақылаулары нәтижесінде қалыптасқан ой-өрісінің жемісі [41].
Песталоцци сияқты Дистервег те оқытудың негізі ақыл-ой мен қабілетті дамыту деп көрсетті. Жеке пәндерді оқыту арқылы оқушыға болашақ мамандық иесі болуға қажетті біліммен қаруландыруға ерекше көңіл бөлуді талап етті.
ХІХ ғасырда орыс революционер демократтары дүниені танып білуде, баланың жан-жақты дамуына мүмкіндік тудыратын ақыл-ой тәрбиесіне, интеллектуалдық қабілетіне көңіл бөлді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан ойшыларын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б.) философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнаған. Мысалы, Әл-Фараби Бақытқа жету трактаты еңбегінде этикалық мәселелермен қатар, адам қабілеттілігіне білім беруде түрлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі [7].
Ғылымдағы педагогика мен психологияның дифференциясы негізінде адам психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі ғылыми зерттеулер жүргізіле бастады. Қабілеттілік ілімі жөніндегі алғашқы зерттеулер ағылшын психологы Френсис Гальтон (XIX ғ.) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің "Таланттың тұқымқуалаушылығы: оның заңдылығы мен шығу тегі" еңбегінде қабілеттіліктің шығу тегін әдіснамалық тұрғыда негіздеп, келесі заңдылықтарды белгіледі: "өте жоғары қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоғамда жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды; өте жоғары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі ғана қоғамда жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алады". Ф.Гальтон көптеген ұлы да қабілетті адамдардың өмірін бақылай келе "кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық негізгі шарт" деген қорытындыға келеді [13].
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогы және психологы Э. Мейман (XIX -ХХғ.ғ.) дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, соның негізінде дарындылық белгілерінің типтерін белгіледі. Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауға тырысты. Э. Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу мен тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік, жетістікке жетушілік ара салмағын қарастырады [37].
XX ғасырдың бірінші жартысында неміс психологы В.Штерн адамның жеке басы ерекшелігін зерттеп, жеке адам дарындылығы психологиясының негізін қалады. Ол интеллекттіні бағалау әдістерін қарастырып, оқушылардың ақыл-ой қабілетін анықтауға арналған қабілеттілік коэффицентін көрсетті. В.Штерн ақыл-ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: Ақыл-ой қабілеттілігі - өз ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімдейтін жалпы ақыл-ой деңгейі. Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарға әр түрлі салада, әр түрлі жағдайларда тез бейімделе алатын адамды айтуға болады [58]
XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да жеке тұлғаның қабілетін, дарындылықты дамыту мәселелерін көтере бастады. Ағартушы Ы.Алтынсарин: Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып, өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке жетелейтін озық білім, - дейді [3].
Міржақып Дулатов қазақ арасында көбіне көзге түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, өнерге зерек, дарынды балаларды оқытып тәрбиелеудің мәні жайында сөз ете келіп, дарындылықтың кейбір психологиялық астарына үңіледі. М.Дулатов: Туысында қанша зеректік болса да - ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді. Кімде-кім өзінің табиғатында не нәрсеге шеберлік барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, көзге айнытпай сала білсе, жақсы жазушы да адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай көрсете біледі, оқығанда - көріп тұрғандай боласың... [16]
Шәкәрім Құдайбердиев те Насихат атты өлеңінде өмірдің тұтқасы өнер мен білімде, өнерлі озады, білімді ғаламды билейді, ғылым - таусылмас кен, оны жас күніңде үйрен,- деп насихаттайды [27].
Жүсіпбек Аймауытовтың пікірінше, адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен, қабілеттерімен келеді. Ал баланың бойындағы туа біткен қасиеттерді дамытатын оқыту мен тәрбие. Неғұрлым баланың қабілеті мен талантын дамытуға көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады. Бала бойындағы ерекше қасиеттерді, оған жақын жасы үлкендер ескеру қажет. Сонымен қатар Ж. Аймауытовтың ойынша, әрбір адамның белгілі бір мамандыққа деген туа біткен бейімділігі бар, сондықтан адам өзінің табиғатына тән қызметпен айналысқаны тиімді болады [2].
М. Жұмабаев өзінің Педагогика еңбегінде адамның жалпы рухани дамуы туралы айта келіп, тәрбиені ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық деп бірнеше түрге бөліп қарастырады. Ол жеке тұлға тәрбиесі мәселесін интеллектуалдық қабілеттілікпен тығыз баланыста қарастырады [20].
Дарындылық теориясының негізі Ресей психологтарының еңбектерінде де көрініс тапқан. Л. Выготский, Б.Г. Ананьев, В.А. Крутецкий, Н. Лейтес, В.Тепловтың психологиялық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке тәрбие ретінде жүйелі көзқарастың тууына негіз болды, адам қабілеттілігінің құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік берді
К.Л. Рубинштейннің, Б.М. Тепловтың еңбектерінде қабілеттілік, дарындылық, талант ұғымы бір негізге топтастырылады. Олар іс-әрекеттің нәтижелі болу себептерін талдай келе, қабілеттілік - баланың талабы күшті болып, іс-әрекетті атқаруға қалыптасуы, іс-әрекеттің нәтижелілігін анықтайтын және бір адамнан екінші адамның ерекшелігін көрсететін даралық-психологиялық ерекшелігі деп таниды. Ал, арнайы дарындылыққа мынадай анықтама береді: дарындылық - іс-әрекеттің белгілі бір түрі бойынша қалыптасқан қабілеттілік. Мұнда бірнеше қабілет өзара үйлесіп келеді. Ал, жалпы дарындылық бірнеше іс-әрекетке деген қабілеттіліктің бейімділігі дейді. Осы идеяларды дамыта келе, В.Д. Шадриков дарындылықты қабілеттердің іс-әрекеттегі толық көрінісі екендігін айтады
Американдық педагог Дж. Рензулли дарындылыққа мынадай түсініктеме береді: Дарындылық - үш сипаттаманың үйлесуінің нәтижесі: орта деңгейден жоғарлататын интеллектуалдық қабілеттілік, шығармашылық тәсіл және тапсырма орындауға жоғары себеппен, табандылықпен қызығу. Бұл ерекшелік ересек жастағы дарынды балаларға тән. Дегенмен, ересек адамдардың дарындылығы бала кезіндегі көрген тәрбиесіне, тәжірибесіне байланысты. [44]
Ресей психологтары дарындылық жайлы төменгідей анықтама береді: Дарындылық - психиканың жүйелі, өмір бойы дамитын қасиеті. Ол басқа адамдармен салыстырғанда іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде адамдардың ең жоғары нәтижеге жету мүмкіндігін анықтайды (Бурминский Г.В., Матюшкин А.М., Слуцкий В.М.) .
Дарындылық жайлы айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар: 1) барлық бала дарынды болып табылады; 2) дарынды балалар өте сирек кездеседі. Бұл мәселе туралы психологтар мынадай тұжырым жасайды: потенциалды дарындылық іс-әрекеттің бірнеше түрімен айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес .
Балалар өздерінің дарындылықтарын іс-әрекеттің әр түрлі түрінде көрсете алады. Сонымен қатар, іс-әрекеттің бір түрінде дарындылықтың әр түрлі аспектілері көрінуі мүмкін. Дарындылықтың бірнеше түрі және формалары бар, баланың психологиялық мүмкіндігі оның жастық дамуының әр түрлі кезеңдеріне өте күшті болып келеді және де ол баланын қандай ортада өсетіндігіне байланысты болады.
Дарындылық ұғымының мәнін түсінуде маңызды болып табылатын қабілет түсінігінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін атайық: 1. Қабілет - бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды. 2. Қабілет - барша тұлғаға тән ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік.
3. Қабілет - нақты адамға топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
С.И.Ожегов дарындылық табиғаттан берілген ерекше қабілет деп түсіндіреді [39]. Шығармашылық ойлау, ізденімпаздық-табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті (1-сурет).
Сонымен, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
Дарындылық ұғымы сый (дар) деген сөзден шыққан, дамудың қолайлы ішкі алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық энциклопедияда төмендегіше анықтама берілген: Дарындылық - белгілі бір іс-әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғарғы деңгейі .
Дарындылық ұғымы қабілеттілік ұғымына өте жақын. Дарындылық пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50 жылдарында психолог Б.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттелді. Оның дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс-әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің ерекше сапалық жиынтығын дарындылық дейді ғалым [50]
ДАНЫШПАНДЫҚ
ТАЛАНТ
ДАРЫНДЫЛЫҚ
АРНАЙЫ
ЖАЛПЫ
ҚАБІЛЕТТЕР
НЫШАНДАР
Қабілеттердің даму деңгейі
Әлеуметтік шарттар
ІС-ӘРЕКЕТ
Тұлғаның танымдық, әлеуметтік белсенділігі
В.А. Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің кұрылымын зерттеген еңбегінде: Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психологиялық қасиеттер деп түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілеттерінің жиынтығының бірлігі деуге болады деп тұжырымдайды. Сонымен қатар дарындылық қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді [23].
1-сурет - Жеке тұлға қабілетінің мәні
Н.С. Лейтес дарынды бала ойының дамуын жай оқушылармен салыстыра келе, жалпы дарындылықты жалпы қабілеттердің жиынтығы деп түсіндіреді (жеке қабілетке қарағанда, мысалы, музыкаға, бейнелеу өнеріне), олар іс-әрекеттің әр түрінде кең көрінеді. [30]. Бұл ой -ұжырымдарды дарындылық тек педагогикалық қана емес, әлеуметтік те мәні бар құбылыс екендігін байқатады.
Дарындылыққа арналған теориялық пікірлердің, модельдердің, тұжырымдамалардың көптігіне қарамастан, оның әлі күнге тұрақты терминологиясы қалыптаспаған, ғалымдар әлі күнге дейін осы құбылыс жайында ортақ бір пікірге келмеген, ортақ құрылымдары, даму заңдылықтары бар болса да, дарындылықтың нақты анықтамасы нақтыланбаған:
2. Дарындылық - жеке тұлғаның жас ерекшеліктеріне байланысты дамитын қабілет сапасы (Я.А. Пономарев, В.С. Юркевич, Д.Б. Богоявленская, Н.С. Лейтес т.б.);
3. Дарындылық - табиғи қасиет және адами іс - әрекеттің әлеуметтік мүмкіндігіне байланысты қабілеттіліктердің бірігуі арқылы жарыққа шығады (С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов, В.Д. Шадриков, А.Н. Леонтьев, А.В. Брушлинский, А.М. Матюшкин т.б.);
4. Дарындылықтың ең негізгі факторы, жоғары ақыл - ой көзі - жеке тұлғаның шығармашылық табиғаты болып табылады (Д.Б. Богоявленская, В.Н. Дружинин, В.С. Юркевич, Б.Г. Ананьев, В.Д. Шадриков т.б.);
5. Дарындылық - жеке тұлғаның психологиялық мүмкіндіктерінің жиынтығы және істі нәтижелі орындаудағы қасиеттерінің алғы шарты (В.Н. Дружинин, А.И. Савенков, Дж. Рензулли, Р. Стенберг, Дж. Гилфорд, Н.Н. Поддъяков т.б.);
6. Дарындылық түсінігінде - тұлғаның жеке өзгешеліктерін және шығармашылық мүмкіндіктерін түсінуге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның әлеуеті деген түсінігі қалыптасқан (Дж. Гилфорд, Дж. Рензулли, А.И. Савенков, С.Л. Рубинштейн т.б.);
7. Дарындылықтың әр түрлі деңгейлерде және барлық тіршілік әрекетінде байқалатын күрделі құрылымды түрлері мен типтері бар (В.А. Крутецкий, Н.С. Лейтес, А.В. Петровский, К. Тейлор т.б.);
8. Барлық зерттеушілер дарындылықтың дамуына әлеуметтік орта және арнайы шарттар (жанұя, мектеп, қоғам т.б.) маңызды әсер етеді деп санайды.
Осы теориялық қорытындылардан мынадай тұжырым шығады: Дарындылық - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерде ерекше жетістіктерге жетуге мүмкіндік беретін тұлға мүмкіндіктерінің өзіндік бірігуі арқылы анықталатын, интеллектуалды және шығармашылық әлеуеттің ең жоғарғы деңгейінен көрінуіне әсер ететін интегралды - тұлғалық білім көрсеткіші. Сонымен, дарындылықтың сәтті дамуына жас ерекшелігі, арнайы талаптар, әлеуметтік қоршаған орта (оқу, жанұя, тұлғалық қарым-қатынас, әлеуметтік - мәдени орта) да қажет. Нарықбаев пікірінше, дарынды бала - белгілі бір іс-әрекетті сәтті орындау кезінде өзін көрсете алатын, жас ерекшелігімен салыстырғанда интеллектуалды және шығармашылық әлеуеті мейлінше жоғары дамыған бала .
Дарындылық деңгейлеріне (талант, данышпан) сәйкес келетін анықтамалардың объективті критерийлері әлі өңделмеген, талант пен данышпандықтың айырмашылығы мүмкіндіктер сипатына емес, іс-әрекет өнімдерінің сипатына байланысты. Сондықтан, осы түсініктерге мына нақты нұсқалар ұсынылады: талант - қоғамдық маңызды, нақты және жоғары дамығандығымен ерекшеленетін іс-әрекет нәтижесін алуға мүмкіндік беретін дарындылықтың жоғары деңгейі. Дарынды бала - белгілі бір сферадағы іс-әрекетінің жоғарғы көрсеткішіне жеткен бала. Данышпандық - белгілі бір іс-әрекет аймағында принциптік алға шығуға мүмкіндік беретін дарындылықтың ең жоғарғы сатысы.
Сонымен, шетелдік және отандық зерттеушілердің еңбегін талдай отырып, дарынды тұлғаның төрт негізгі аспектілерінің байланысы арқылы сипатталатын анықтадық: 1) интеллект; 2) шығармашылық (креативтік);
3) мотивация; 4) тұлғаның әлеуметтік бейімделуі.
Көптеген тұжырымдамалардан білім алу - дарындылықтың ерекше факторы болып саналатындығын байқауға болады. Біз оқу іс-әрекетіндегі сәттілікті жалпы интеллектпен байланыстыратын ғалымдардың көзқарасына сүйенеміз. Яғни, жалпы интеллект оқудың негізі болып табылғанымен, оқу сәттілігін қамтамасыз ететін фактор болып есептелмейді. Осыған байланысты оқу (когнитивтік мүмкіндіктер) жалпы интеллектуалды қабілеттіліктердің негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады.
Оқушы дарындылығының көрсетілген факторлары осы аймаққа сәйкес келетін сапаларды топтастырады.
интеллект - жалпы интеллектуалды және іс-әрекеттің нақты түрінде нәтижеге жету мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін арнайы қабілеттерді қамтитын интеллектуалды іс-әрекеттердің арнасы және ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі;
шығармашылық - танымдық - логикалық ойлауды, шығармашылық қабілеттіліктерді қамтитын және шығармашылық әлеуеттіңің пайда болуымен анықталатын психологиялық сапа;
мотивация - баланың тұлғалық - мотивациялық жоғары танымдық қажеттіліктерде және пәндік аумақтағы белгілі бір анықталған міндетке іштей тұрақтылықта бағытталатын ерекшеліктері;
тұлғаның әлеуметтік бейімделуі - бұл оқушының қоршаған ортамен байланыстағы жалпы мәдени және тұлға аралық қарым-қатынастармен айқындалатын психологиялық - әлеуметтік аймағы .
Бұл құрамды бөліктер баланың барлық төрт фактор бойынша жоғары көрсеткішті қажеттілігін емес, қандайда бір қабілеттілігі бойынша жоғары көрсеткіш жеткілікті екендігін білдіретін әлеуеттік дарындылығын көрсетеді. Ал қалған факторлар оқу және даму барысында жүзеге асырылады.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамыту жұмыстарының педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін оқу іс-әрекеті шешуші рөлді атқарады. Осыған орай баланың психикалық дамуы өзгерістерге ұшырайды. Себебі ойынға қарағанда оқу талабы бала үшін қиын. Сонымен қатар жаңа ортаға үйреніп, мұғаліммен, құрбыларымен қарым-қатынас жасауына психологиялық көмек қажет. Баланың танымдық іс-әрекетіне әсер ету арқылы оқытудың қиыншылықтарын жеңуге мүмкіндік жасаймыз.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқуға недәуір мүмкіншілігі бар, себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж.Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен қазір мәдени-тарихи теорияны жақтаушылардың (Л.С.Выготскийдің) пікірі бойынша оқымай келген бала оқуға кірген соң, ойы мен интеллектісі үлкен өзгеріске ұшырайды. Бала қарапайым, яғни табиғи ойдан мәдени ұғым арқылы ойлауға көшеді деген пікір басшылыққа алынады.
Бастауыш мектеп оқушыларының бірте-бірте ой-өрісінің қалыптасуымен заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза білу қабілеті құрбылары арасында ойын дәлелдеуге үйретеді. Ол не болса соған көнбейді, өзгелерден дәлел келтіруді талап етеді. Ол үшін бала тиісті жүйелерге логикалық негіздерге сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне не ісіне талдау жасап, сын көзбен қарайды, мұны рефлексияның қарапайым түрі деп атауға болмайды. Ал рефлексия оқымаған Африка т.б. елдердің 15-16 жастағы балаларында кездеспейді деп АҚШ психологы Дж. Брунер пікір таратты. Оның бұл пікіріне көптеген зерттеушілер қосылмайды, себебі рефлексияға ие болу ойдың шартты рефлексі бола тұрып, оқу үдерісінде 7-11 жастағы балаларда қалыптаса бастайды және осы жастағы балалардың ақыл-ойының едәуір қалыптасып қалғандығына дәлел бола алады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу материалын жүйелі және мәніне қарай ұғынуында салыстыру ой операциясы негізгі рөлді атқарады. Салыстыру бір нәрсенің өзге нәрседен айырмашылығын немесе екеуінің де ұқсас жақтарын айыру болғандықтан, ой процестерінің ерекше түрі болып саналады. Оқу мазмұнын салыстыруда ой операциясының бірнеше түрі кездеседі. Сондықтан оны баланың оқуға деген ынтасын арттыру үшін пайдаланамыз.
Білімді меңгеру процесінде бағалау мен бағаның алатын орны ерекше. Себебі баға объективті қасиеттерді танып білудің негізінде беріледі және өз алдына бағалау танымы болып табылады. Сондықтан оқыту процесінде оқытушының арасында біріккен - диалогтық танымдық іс-әрекет жүзеге асады.
Оқушының мәселені шешу барысында өзінде бар білім мен жаттығу талаптары арасында туындайтын қарама-қайшылыққа жол береді, білімнің жаңа элементтерін анықтайды, таным тәсілдерін меңгереді және оның мүмкіндіктерін кеңейтеді, осының негізінде оқытудағы қиындықтарды жеңе алады.
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев адамның танымдық қасиеттерінің табиғаты туралы отыз бірінші сөзінде: "Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек. Үшіншіден - сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек. Бұл нәрселер - күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер"- деп жазды [28].
Зерттеудің нәтижесін шығара келе, Л.С.Выготскийдің идеясы бойынша, екі даму аймағы анықталды, белсенді даму аймағынан жақын арадағы даму аймағына өту, психологиялық жүйе ретінде жеке адамның қалыптасуына байланысты көрінеді. Бұған жетудің қажетті шарты оқытушы мен оқушының бірлескен іс-әрекетінде болады [12].
Академик Т.Тәжібаев: ...Балалардың психилогиялық әрекетінің мазмұны және оның өсіп-даму заңдарын білуге сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмысын ғылыми жолмен ұйымдастырып, дұрыс жолға қоюға болады. Себебі, әр жастағы балалардың ғана емес, тіптен бір жастағы балалардың әрқайсысының жеке өзгешеліктерін, әсіресе психикалық әрекетінің өзгешеліктерін білмейінше, оқу-тәрбие жұмысын да көңілдегідей жүргізуге болмайды,-деп мектептегі сабақтың оқытылуы, оның нәтижесі - білімдік, тәрбиелік, оқушының іскерлік дағдыларын дамыту негізінде жүргізілуін талап етеді [49].
Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның білім, дағдыларының түсінуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге қолайлы жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі бір мазмұн болғандықтан, ол ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере білу қажет. Төменгі сынып оқушыларының дұрыс пікір айта білуге тәрбиелеу - зор педагогикалық мәні бар іс. Тәлім-тәрбие оқыту ісінің нәтижесі шәкірттерден гөрі мұғалімге көбірек тәуелді.
Ы.Алтынсарин мұғалімнің жадына мына жайтты мықтап шегелейді: Ол кіммен істес болып отырғанын еш уақытта да ұмытпауы керек ... Егер бала бірдемені түсібейтін болса, онда оқытушы оларды кіналамауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесу, шыдамдылық ету керек, екіұшты астарлы сөз, орынсыз терминдерді қолданбау керек,-деп мұғалімнің тәлімгерлік жұмысына сын айтады [3].
Ж.Ы.Намазбаева өз еңбегінде: Айналасындағылардың берген бағасын оқушының дұрыс қабылдауы, оның білімділігін көтереді, ал өзіне талап қойып сынмен қарау қабілеттілігі оның интеллектуалдық дамуына жағдай туғызады. Соңғысы өзінің жақсы мүмкіндіктерін бөліп алып, өзіне шек қоя білсе, осының барлығы жеке тұлға болуына әсерін тигізеді-дейді [38].
Жоғары қабілеттіліктерді зерттеушілер дарындылықтың жеке тұлғаның қалыптасуына айтарлықтай әсер ете алатынын атап көрсетеді. Шығармашылық дарындылық тұжырымдамасының авторы А. М. Матюшкин дарындылықты кез-келген кәсіптегі, ғылым мен өнердегі шығармашылықтың алғышарты ретінде, тек жаңаны құруға және жаңа заңдарды ашуға ғана емес, әдебиет пен өнер туындыларында өзін-өзі танытуға, өзін-өзі ашуға да қабілетті шығармашыл тұлғаның, тек шешуші ғана емес, адам мен адамзаттың алдында мәселелерді қоятын тұлғаның қалыптасуы мен дамуының алғышарты есебінде қарауға болатынын жазады .
Дарындылықтың тұжырымдамалық үлгілерін құрушылар тұлғалық алғышарттарын оның құрылымына енгізеді (А. М. Матюшкин, Дж. Рензулли, Дж. Фельдхьюсен, К. Хеллери). Кейбір психологтар ақылды балалардың қуаттылық деңгейінің өте жоғары болатынын атап көрсетеді. Зерек бөбектердің қуаттылық үйлесімділігі және қолдарын игеруі, олардың танымдық қабілеттерінен жиі қалып отырады. Дарынды балалардың когнитивті өрісінде өзгешеліктер орын алады. Қоршаған ортаны қабылдауы, психологтардың пікірінше, бұларда көп қырлы сипатта болады. Дарынды балаларға шығармашылық ойлау тән, ол еркіндікті, ашықтықты, қоршаған ортаның айқындалмаған және күрделі құбылыстарымен байланыста болу қабілетін талап етеді.
зерттеушілердің пікірі бойынша, дарынды балалардың бәрін біріктіретін және оларды біршама деңгейде өзгешелендіріп тұратын ең бастысы - бұл шығармашылық қажеттілігімен байланысты ақыл-ой белсенділігі.
В.С. Юркевичтің пікіріне қарағанда , осынау қажеттілік дарынды бөбектердің дамуының қуаткөзі болып табылады. В.С. Юркевич балалардың оңтайлы әлеуметтік орта мен тойымсыз танымдық қажеттілігінің арқасында алғыр болады, соның нәтижесінде олардың қабілеттері шапшаң дамиды деп санайды [64].
Дарынды балалардың өте бір маңызды ерекшелігі олардың қабілеттерінің жан-жақтылығы болып табылады. Б.М. Теплов дарын сан қырлы деп, әрі түрлі дарындылықтың болатыны жөнінде емес, зеректіліктің өзінің кеңдігі туралы сөз болуы керектігін атап көрсетті. Ол былай деп жазды: Сан түрлі ауқымда табысты әрекет ету мүмкіншілігі, бәрінен бұрын, қызметтің сан алуан түрі үшін маңызды болатын дарындылықтың кейбір ортақ мезеттерінің болуымен түсіндіріледі. [50].
А.Г. Асмолов былай есептейді: Дарынды адамның қабілеттерінің қыры сан төбелі, әртүрлі деңгейде қарқынға ұшыраған көптеген шыңдары болады. Сан алуандылық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Бұл мәдениет секілді, адамдардың өмірі үшін де тән [6]. А.Г. Асмоловтың пікірі бойынша, дарынды балаларды асқан руханияттылық, сұлулық пен үйлесімділікті қорғау мен сақтауға деген ұмтылыс өзгешелендіріп тұрады.
К.Г. Юнгтың пікірінше, дарынды баланың, тіпті қолайсыз сипаттамаларының да болуы мүмкін: ұқыпсыздығы, салақ, селқос, немқұрайды, ынтасыз, еркетотай, қисық мінезді, оның тіпті, ұйқыбастылық әсерін қалдыруы мүмкін. К.Г. Юнг, керемет ерекшеліктерін қорғаныс сипатында, сыртқы әсерге қарсы қорғаныс болуы мүмкін деп есептейді, оның мақсаты - қиялдың ішкі ағыстарына емін-еркін әрі кедергісіз берілу [65].
Дж. Брунер: Олар анағұрлым батылырақ әрі сонымен бір уақытта , анағұрлым дербестірек және тәуелдірек, салмақты және икемдірек, жуас және батыл, өз-өзіне сенімді және өз күштеріне күмәнденуге бейімді, анағұрлым әсершілдеу және шығармашылығы аздау қатарластарымен салыстырғанда, анағұрлым дербес. Олар осынау полярлық қарама-қайшылықтарды өз ойларында тоғыстырып, қисынды түрде алғанда, саналы түрде шешуге келмейтіндей көрінетін мәселелерді таңғажайыптай шешу қабілетіне ие болады, - дейді [11].
Э.Ландаудың пікіріне сүйенер болсақ, дарынды бала өзінің бітімінде бірнеше жеке тұлға қасиеттерін тоғыстырады және біріктіре алады.
Дарынды балалардың әділеттілік сезімі күшті дамыған және ол барынша ертерек байқалады. Олар қоғамдық әділетсіздікті мейлінше өткір қабылдайды, өздеріне және айналасындағыларға жоғары талаптар қояды да, шындыққа, әділеттілікке, табиғаттың үйлесімділігі мен әдемілігіне тезірек үн қосады. Олар тым ертерек өздері тұратын қоғамның әлеуметтік құбылысын түсінуге тырысады, өзінің онымен байланысын сезінеді және әлеуметтік өзгерістерге мән береді .
Дарынды баланың өзіндік сана-сезімінің ерекшеліктері маңызды орын алады. Көптеген зерттеушілер бұлардың өзін-өзі бағалаушылығының төмен болатынын атап көрсетеді. Бұл деректің түсіндірмелері көп. Солардың бірі зерек балалардың өзімшіл күйінің ерекше құрылымымен байланысты. Дарынды балалар, өздерінің жетістіктерін ересектердің тұрғысынан шынайы, әрі біршама қатаң бағалай отырып, бұларды соншалықты жоғары емес, толымсыз санайды. Олардың ұнамсыз "Мен - тұжырымдамасын" осымен түсіндіруге болады. Дарындылар үшін өзіндік өзектендіру мәселесі мейлінше маңызды. Зерек балалардың ойын жүзеге асыруына кедергі келтірген кезде, бұл олардың қуатын артық жұмсауына және ауыр көңіл-күй күйзелісіне апарып соғады.
Дарынды балалар әлеуметтік ортаға бейімделудің қиындықтарын басынан кешіріп, бұл оларды психикалық жүйке тітіркенісіне, күйгелектігіне, теріс бейімделуіне соқтырады. Дарындыларға ашушаң бала немесе күйгелектер есебіндегі көзқарас айтарлықтай кең таралған, яғни, шығармашыл, дарынды тұлға мен жүйке немесе психикалық кемістіктері бар адам арасында ұқсастық жүргізіледі. Екеуінің де мінез-құлықтары қалыпты, жалпы қабылданғаннан ауытқиды. Мұны зерек балалардың психологиялық ерекшеліктері мен қоғамдағы шынайы жағдаятпен түсіндіруге болады деген пікірлер бар.
Кейбір зерттеушілер дәлелдегеніндей, дарынды балалардың арасында психикалық жүйке қуаты жоғары балалар жиірек кездеседі, бұл бір жағынан, олардың ауқымды танымдық қабылдаулары мен мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, ал екінші жағынан, қызбалықтың, шамадан тыс белсенділік пен күйгелектіктің негізінде жатады, бұлар қоздырушы-жағдаяттарға жоғары әсершілдікті туындатып, өткір көңіл-күй ауандарын, мінез-құлқының бұзылуын, күйгелектік және соматикалық ауытқушылықтарын қоздырады. Демек, қабілеттіліктер дарынды бала тұлғасының үлкен сезімталдығымен байланысты.
Дарынды оқушылар бәрін қабылдайды, әрі бәріне үн қатады. Олардың қалыпты өзімшілдігі, өтіп жатқанның бәрін өз есептеріне әкеліп жатқызуына келіп тірейді. Жәй баланы алаңдатпайтын күнделікті қарым-қатынас қиындықтары зерек баланы қатты жарақаттай алады. Қабылдауы мен сезімталдығының кең ауқымына байланысты, дарынды балалар әлеуметтік теңсіздікті терең уайымдайды.
Американдық психологтар атап көрсеткендей, ой-түйсігі оның жасынан үнемі озып отыратын адам, әрқашан да күйзеліс үстінде жүреді. Әлеуметтік ортаға төселген ересектердің дарынды баланың қоғамдағы әділетсіздікті түзетуге деген бой бермейтін қалауын тиісінше қабылдауы қиындау. Дарынды балалардың жоғары эмоциялық сезімталдығы, әлеуметтік теңдікке ұмтылысы, олардың қоғамдағы қызметін орындауы үшін қажет.
А.Г. Маслоу дарынды балалардың мәдениетпен қарым-қатынасының күрделі сипатын атап көрсетеді. Оның пікірінше, бұларға мәдениетті жоғары қабылдаушылық, әрі мұнымен бір уақытта одан алыстаушылық та тән, бұл айқын көрінетін жеке дербестілігімен түсіндіріледі.
Сөйтіп, әдебиеттерді талдау, дарынды тұлғаның сипаты, әдетте, жеделтетілген психикалық дамуымен сипатталатынын көрсетті, бұл когнитивті сияқты, эмоциялық-жүйке өрісіне де қатысты. Осылармен қатар, зерттеушілер қазіргі әлеуметтік ортада дарындылардың бойында туындайтын, әрі өзін-өзі өзектендіру барысында, тұлғаның дамуын қиындататын мәселелерді де атап көрсетеді.
Тұлғаның дамуына қоғамның ықпалы отбасындағы тәрбие мен мектептегі оқыту арқылы жүргізіледі. Ұлы адамдардың өмірбаяндарының талдауына сүйенен отырып, Э.Г. Эйдемиллер осынау мәселелер бойынша алынған деректердің бірдей еместігін алға тартады: Кей жағдайларда отбасы дарынды сәбилердің дамуы үшін барынша қолдау мен мүмкіндік туғызды; ал басқа жағдайларда олар шамадан тыс өбектеген немесе үстем болған анасымен, жолы болмаған әкесімен немесе бүтіндей алғанда, қолайсыз отбасында өткізген балалығының салдарын жеңуі тиіс болатын. Бұдан басқа, Э.Г. Эйдемиллер, құрдастары мен мектептің ықпалының маңыздылығын ерекше бөліп айтады .
Н.С. Лейтес, ақыл-ойы дамуы ертерек өрлеген балалардың өзіне тән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Балалар дарындылығын дамытудың ғылыми-теориялық негіздері 6
1.1 Дарындылық және балалар шығармашылық дарындылығын дамыту мәселесінің психологиялық - педагогикалық тұрғыда зерттелуі 6
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамыту жұмыстарының педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері 14
1.3 Қазіргі мектептерде оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамытудың педагогикалық жағдайлары мен мүмкіндіктері 22
2 Қазіргі мектептерде оқушылардың шығармашылық дарындылығын диагностикалау және дамытудағы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар 31
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 50
ҚОСЫМША 52
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі әлеуметтік, экономикалық үдерістер тоғысқан күрделі даму кезеңін бастан өткізіп отырған Қазақстан Республикасы зиялы қоғамның талап-тіліктеріне толығымен жауап беретін жауапкершілік сезімі жоғары, шығармашылық белсенділігі мен адамгершілік болмысы бірдей үндескен, бойындағы дара мүмкіндіктерін, интеллектуалдық қабілеттерін өз іс-әрекетінде қолдана алатын жеке тұлға қалыптастыру мәселесін өзекті етуде. Сондықтан қазіргі заман мектептерінің басты міндеттерінің бірі - оқу-тәрбие жұмыстарын бірегей жүзеге асыру үдерісінде оқушылардың интеллектуалдық - шығармашылық қабілетін дамыта отырып, әлемдік өркениет пен ұлттық мәдениеттің үздік үлгілері арқылы шығармашыл жеке тұлға қалыптастыру.
Оқушылардың дарындылығын дамыту мәселесінің өзектілігінің артуы мектептегі оқу-тәрбие үдерісіне жаңаша тұрғыда қарап, оны оқушының білім, білік, дағдыны меңгеру ғана емес, танымдық-шығармашылық іс-әрекет және интеллектуалдық, шығармашылық үдеріс ретінде қарастыруды міндеттейді.
Педагогикалық үдеріс мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық қарым-қатынас негізінде әр жеке тұлғаның қабілеттері мен дара мүмкіндіктерін есепке ала отырып ұйымдастырылуы тиіс.
Дарындылықты дамыту мен оның психологиялық табиғаты, мәні мен мазмұнын түсінуге байланысты ой-пікірлер тамырын тереңге бойлайды. Оның маңыздылығы жөнінде қазақ ғұлама ағартушылары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. еңбектерінде сөз қозғайды.
Қазіргі таңда еліміздегі болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру саласындағы міндеттерді орындауды жаңаша сипатта қарастыра отырып, қол жеткен жетістіктерге сын көзбен сараптау және оны бағалауда озат технологиялар арқылы оқушылардың дарындылығын дамытуды басты назар етіп алады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ұлттық және адамзаттық құндылықтарды, ғылым мен практикадағы жетістіктерді адамның шығармашылық, рухани дамуына, дара мүмкіндіктері мен интеллектуалдық сапаларының жоғары деңгейде қалыптасуын ұйымдастыру міндетіне қояды.
ТМД, Ресей ғалымдарының еңбектерін талдауда шығармашылық қабілет, креативтілік, дарындылық мәселелерінің психологиялық ерекшеліктері (С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, А.М.Матюшкин, А.В.Берушлинский т.б.); шығармашылық іс-әрекеттің мотивациялық сипаты (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев, А.Маслоу, Ж.Пиаже т.б.) жөнінде зерттеулері орындалған.
Ғалымдардың дарындылықты дамыту жөніндегі көзқарастары ортақ бір арнаға тоғыспайды: біреулері дарындылықты - жеке тұлғаның психологиялық сипаты деп түсіндірсе, екіншілері - оны жеке тұлғаның танымдық қабілеті; үшіншілері - адамның интеллектуалдық табиғаты т.б. ретінде сипаттайды, зерттеулердегі ортақ идея - жеке тұлғаның дарындылығын дамыту біртұтас педагогикалық үдерісті жүзеге асыруда, яғни оқушы дара мүмкіндіктеріне сай оқу-тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастырғанда мүмкін болады.
Ғылыми әдебиеттерде, әлемдік озат тәжірибелер көрсетіп отырғандай, дарынды балалармен жұмыс формаларын іріктеуде бірнеше бағыттар қалыптасқан: дәстүрлі оқыту жағдайында, жалпы орта білім беретін мектептерде оқушы дарындылығын дамыту; мектептерде арнайы дарынды балаларға арналған сыныптар және дарынды балаларға арналған мектептер ұйымдастыру. Қазіргі мектеп бағдарламаларында дарынды балалардың шығармашылық мүмкіндіктері мен қабілеттерін дамытуға көңіл бөлінуде. Сондай-ақ оқушы шығармшылығын дамытуда өз еркімен пәндік сабақтарды таңдау, бейіндік сыныптар т.б.ұйымдастыру орын алуда.
Елімізде дарынды балалармен жұмысты жетілдірудің мынадай бағыттары бойынша зерттеулер маңызды болып табылады: дарынды балалармен жұмысты ұйымдастырудың басқару аспектісі (Ү.Б.Жексенбаева, Л.И.Нарықбаева); математика пәнін оқытуда дарынды балалардың интеллектуалдық қабілеттін дамыту (Г.С.Байтуреева, Ж.О.Үмбетова т.б.); мектепке дейінгі шақта балалардың дарындылығын дамыту (О.А.Жұмадиллаева т.б.); жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық үдерісінде дарындылықты дамыту шарттары (С.В.Кузнецова, С.И.Қалиева, Н.Н.Телепнева т.б.).
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытуды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамытудың теориялық негіздерін айқындап, дарындылықты дамыту ұғымына анықтама беру.
2. Жалпы орта білім беретін мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытудың бүгінгі жағдайы мен өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
3. Жалпы орта білім беретін мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытуды ұйымдастырудың психологиялық шарттарын анықтау және оның тиімділігін эксперимент жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: мектептегі дарынды оқушылар
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамыту
үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер жалпы орта білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларының дарындылығын дамытудың педагогикалық-психологиялық шарттары, оқушылардың танымдық мүмкіндіктері мен мақсатты оқу қызметін жетілдіруге бағытталған арнайы жұмыс формалары тиімді пайдаланылса, онда бүгінгі қоғам талаптарына сай жан-жақты дамыған, өзін-өзі дамытуға ұмтылатын өзіндік рефлексия мен жаңашылдыққа бейім жеке тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндіктер туындайды.
Зерттеудің жетекші идеясы: бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытатын арнайы жұмыстар үздіксіз, мақсатқа сәйкес жүргізіліп, біртұтас педагогикалық үдерісте тұлғалық құндылық бағдар ретінде танылуы қоғамның рухани - интеллектуалдық талаптарын қанағаттандырады.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге қатысты философиялық, педагогикалық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, оқу үдерісін бақылау, эксперимент жүргізу, сауалнама жүргізу, тестілеу, әңгіме, арнайы курс өткізу және оны талдау, эксперимент нәтижелерін математикалық өңдеу және қорытындылау.
1. Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне: Я.А. Пономарев, В.С. Юркевич, Д.Б. Богоявленская, Н.С. Лейтес, С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов, В.Д. Шадриков, А.Н. Леонтьев, А.В. Брушлинский, А.М. Матюшкин, В.Н. Дружинин, Б.Г. Ананьев, А.И. Савенков, Дж. Рензулли, Р. Стенберг, Дж. Гилфорд,Н.Н. Поддъяков, Дж. Гилфордтың зерттеулері және қазақ ғұламалары Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтың еңбектері басшылыққа алынды
Зерттеу базасы: № 58 К.Бозтаев атындағы жалпы білім беру мектебі
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
- Оқушылардың шығармашылық дарындылығын дамытудың теориялық негіздері анықталып, шығармашылық дарындылықты дамыту ұғымының мәні мен мазмұны анықталды.
- Жалпы орта білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамытудың құрылымдық-мазмұндық өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері көрсетілді.
- жалпы орта білім беретін мектептерде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамыту әдістемесі ұсынылды;
- зерттеу нәтижелерін жалпы білім беретін мектептерде пайдалану маңызды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, теориялық және зерттеу бөлімдерінен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 Балалар дарындылығын дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Дарындылық және балалар шығармашылық дарындылығын дамыту мәселесінің психологиялық - педагогикалық тұрғыда зерттелуі
Қазіргі жаһандану заманында еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы, индустрияның қарыштап өсуі, мәдени дамудың әлемдік деңгейіне көтерілуге бет бұру кезеңінде ұлттық мәдени-тарихи, рухани құндылықтарымызды бойына сіңірген оқушыларға қоғамның сұранысы өсіп тұрған шақта дарынды балалардың интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруын қамтамасыз етудің маңыздылығы артуда.
Оқыту және тәрбиелеу үдерісінде әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, оқушылардың интеллектуалдық, шығармашылық қабілетін арттыруға бағытталған жұмыс түрлерін ұйымдастыру кезек күттірмейтін міндеттердің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда жаңа талап, жаңа заманға сай оқушыларға тәлім-тәрбие мен білім берудің басым бағыттарында дарындылықты айқындау, ақыл-ой, интеллектуалдық шығармашылығын дамытуға баса назар аударылуда.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңына мемлекеттік білім саясаты әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамытуды өзекті мәселелер қатарына енгізген. Сондықтан күнделікті толассыз тасқындаған ақпаратпен қарқынды өсіп отырған ғылымның әр саласындағы мағлұматтардың арасынан жеткілікті және қажетті мөлшердегі деректерді іріктеп алып, дарындылықты дамытуға арналған мейлінше үйлесімді білім мазмұнының нұсқасын қоғамымыз дамуының бүгінгі талаптарына сәйкес қайта құру маңызды міндет.
Дарындылық, жеке қабілеттілікті дамыту, интеллектуалдық, шығармашылық мәселесіне педагогтар, психологтар, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Көне замандағы Антик дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтар оқушылардың өзіндік ой - тұжырымын жасау, оны дамыту үшін репродуктивті және эвристикалық әдістерді қолдану, дарындылық мәселелеріне көңіл бөлінген [21].
Бүгінгі таңда дарынды балалар мәселесін зерттеуге катысты философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерде маңызды ой-пікірлер жинақталған. Бұл мәселенің түп тамыры ғасырлар тереңінде жатыр. Адамның психологиялық ерекшеліктері жөніндегі идеялар, оның ішінде қабілеттілік туралы ойлар сонау ертедегі грек философтарының еңбектерінде, қайта өрлеу дәуірі ғалымдарының және алдыңғы қатарлы әр елдің озық ойлы педагогтерінің еңбектерінде кездеседі.
Ерте дәуірде адам психикасы танымдық құбылыстың ішіндегі танып білуге, ұғынуға өте қиын мәселелердің бірі болғандықтан, жекелеген адамдардың табиғи ерекшелігі мен оларда ерекше табиғи қабілеттіліктің болуы құдіреті күшті құдайдың жаратқаны деп есептеген. Платонның пікірінше, ақын туындылары өзінің өнерлілігі мен білімінен емес, құдайдың құдіретінен, оның белгілеуінен. Бұл пікірді Демокрит те қолдаған [21].
XIV ғасыр ойшылдары қабілеттілік, дарындылық тек өнер адамдарында ғана байқалады деп есептеген. Үкімет қызметкерлеріне, әскери адамдарға, ғалымдарға қатысты дарындылық қабілетін жат санаған. Дегенмен, бұл ойды жоққа шығаруға әрекет жасағандар да болды. Аристотель көркем өнер туындысының интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысты екендігін айтады [5]. Грек философтары дарындылықты құдайдың құдіретінен дей келе, оны дамытуда білім мен тәрбие берудің маңызын жоққа шығармайды. Бұл идеялар Платон, Аристотель, Гераклит, Гиппократ, Демокрит, Плутарх, Квинтиллан еңбектерінде одан әрі дами түсті
Сократ оқыту барысында шәкірттердің іс-әрекетін арнайы басқарып отыруды қажеттілігімен қоса, оның дарындылықты тану мақсатында арнайы оқыту әдісін - эвристикалық әңгімелесуді алғашқылардың бірі болып қолданды. Сократ шәкірттерге білімді жай ғана бере салмай, белсенділіктің көрсеткіші ретінде - сұрақ қоюды ұсынды. Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындай отырып, сұрақ қою арқылы ойлау қабілетін, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті [21].
Ұлы ойшыл Плутарх жеке тұлғаның дарындылығын танып білуге, қабілеттілікті ашуға үлкен мән бере: Көптеген табиғи талант дарынсыз ұстаздарының кесірінен жойылып кетеді. Олар дарынның табиғи құбылысына терең бойлай алмай, тұлпарды есекке айналдырып кұртып тынады - деп атап көрсетеді . Баланың бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның әрі қарай дамуына бағыт-бағдар беру қажеттілігі әлі күнге дейін маңыздылығын жоймай отыр.
Қайта өрлеу дәуірінде дарындылық табиғатын танып білу мәселесімен испандық дәрігер Хуан Уарте айналысты. Ол Испан империясының қайта өрлеуінің болашағы мемлекеттік қызметке аса дарынды азаматтарды тарту деп есептеді. Оның зерттеулерінің негізгі мақсаты адамдардың жеке басындағы қабілеттілікті анықтай отырып, болашақта кәсіби маман таңдауда ескеру болып табылады. Бұл зерттеулер саралау (дифференциалды) психологияның негізін қалады деуге болады.
X.Уартенің пікірінше, талант адам табиғатына байланысты, дегенмен, оның дамуына тәрбие мен еңбек қажет. Ол таланттылық мәселесімен айналысатын мемлекеттік жүйе құру жөнінде пікір қозғаған және жас жеткіншектердің қабілеттіліктерін дамыту үшін арнайы жұмыс жүргізу керектігі, сондай-ақ мұндай жұмысты ақылы мен білімі жоғары ұлы адамдар жүргізу керек деп есептеді [21].
Оқушылардың жеке қабілеттерін, дарындылығын, ақыл-ойын дамыту мәселесі туралы құнды пікірлер Ф. Бэкон, М. Монтень, Д. Локк, Д. Дьюи, Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, И. Кант еңбектерінде айтылды.
Американдық психолог, педагог Джон Дьюи дарындылық пен қабілеттілікті жоғары қояды және оқу әрекетінің маңыздылығын айта келіп, негізгі дидактикалық мақсат білімді, материалды түсіндіру емес, ол өздерінің тәжірибесі негізінде оқыту, дара қабілеттерінің дамуына жағдай жасау қажет деген пікір айтты [17].
ХVІІІ-ХІХ ғасырда дарындылық пен интеллектуалдық қабілет туралы және қайнар көзін іздеуде И.Г.Песталоцци еңбектерінің маңызы зор болды. И.Г.Песталоцци Көзбен қабылдау әліппесі деген еңбегінде баланың сезім тәжірибесіне сүйенеді. Ол интеллектуалдық ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы - танымдық белсенділікті дамытуға қажетті оқытудың эвристикалық бақылау әдістемесін жасайды. Адамның әрбір сөзі, әрбір іс-әрекеті, - деп жазды Песталоцци, - бұл оның бақылаулары нәтижесінде қалыптасқан ой-өрісінің жемісі [41].
Песталоцци сияқты Дистервег те оқытудың негізі ақыл-ой мен қабілетті дамыту деп көрсетті. Жеке пәндерді оқыту арқылы оқушыға болашақ мамандық иесі болуға қажетті біліммен қаруландыруға ерекше көңіл бөлуді талап етті.
ХІХ ғасырда орыс революционер демократтары дүниені танып білуде, баланың жан-жақты дамуына мүмкіндік тудыратын ақыл-ой тәрбиесіне, интеллектуалдық қабілетіне көңіл бөлді.
Қабілеттілік пен дарындылық мәселесі - Орта Азия мен Қазақстан ойшыларын да толғандырған мәселе. Араб сөз бостандығының негізін қалаушылар (Әл-Хорезми, Фердауси, Әл-Фараби, Ибн Сина, Беруни және т.б.) философия, логика, химия, астрономия, география, медицина, психология ғылымдарымен бірге жас жеткіншектерді тәрбиелеу мәселелеріне көп еңбектер арнаған. Мысалы, Әл-Фараби Бақытқа жету трактаты еңбегінде этикалық мәселелермен қатар, адам қабілеттілігіне білім беруде түрлі озық әдіс-тәсілдерді қолдану жолдарына көңіл бөледі [7].
Ғылымдағы педагогика мен психологияның дифференциясы негізінде адам психикасы мен қабілеттілігі жөніндегі ғылыми зерттеулер жүргізіле бастады. Қабілеттілік ілімі жөніндегі алғашқы зерттеулер ағылшын психологы Френсис Гальтон (XIX ғ.) есімімен байланысты. Ол адамдардың жеке дара ерекшелігі мәселесін зерттеген. Ол өзінің "Таланттың тұқымқуалаушылығы: оның заңдылығы мен шығу тегі" еңбегінде қабілеттіліктің шығу тегін әдіснамалық тұрғыда негіздеп, келесі заңдылықтарды белгіледі: "өте жоғары қабілеттілігі болмаса, ешбір адам қоғамда жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алмайды; өте жоғары қабілеттілігі бар адамдардың тек аз бөлігі ғана қоғамда жоғары дәрежеге, атаққа, даңққа ие бола алады". Ф.Гальтон көптеген ұлы да қабілетті адамдардың өмірін бақылай келе "кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық негізгі шарт" деген қорытындыға келеді [13].
Ф.Гальтоннан кейін неміс педагогы және психологы Э. Мейман (XIX -ХХғ.ғ.) дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда жалғастырып, соның негізінде дарындылық белгілерінің типтерін белгіледі. Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты бірлікте қарауға тырысты. Э. Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектілерін: оқу мен тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық, қабілеттілік, жетістікке жетушілік ара салмағын қарастырады [37].
XX ғасырдың бірінші жартысында неміс психологы В.Штерн адамның жеке басы ерекшелігін зерттеп, жеке адам дарындылығы психологиясының негізін қалады. Ол интеллекттіні бағалау әдістерін қарастырып, оқушылардың ақыл-ой қабілетін анықтауға арналған қабілеттілік коэффицентін көрсетті. В.Штерн ақыл-ой қабілеттілігінің келесі анықтамасын ұсынды: Ақыл-ой қабілеттілігі - өз ойын саналы түрде жаңа талаптарға қарай бағыттайтын, жаңа міндеттер мен өмір жағдайына бейімдейтін жалпы ақыл-ой деңгейі. Штерннің пікірінше, дарынды деп жаңа талаптарға әр түрлі салада, әр түрлі жағдайларда тез бейімделе алатын адамды айтуға болады [58]
XIX ғасырда қазақ халық ағартушылары да жеке тұлғаның қабілетін, дарындылықты дамыту мәселелерін көтере бастады. Ағартушы Ы.Алтынсарин: Табиғи ақыл өзін қоршағанды ғана құшағына ала алса, оны дамытып, өзі көрмегенді де танып білуге мүмкіндік жасайтын тек қана өркениетке жетелейтін озық білім, - дейді [3].
Міржақып Дулатов қазақ арасында көбіне көзге түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, өнерге зерек, дарынды балаларды оқытып тәрбиелеудің мәні жайында сөз ете келіп, дарындылықтың кейбір психологиялық астарына үңіледі. М.Дулатов: Туысында қанша зеректік болса да - ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді. Кімде-кім өзінің табиғатында не нәрсеге шеберлік барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, көзге айнытпай сала білсе, жақсы жазушы да адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай көрсете біледі, оқығанда - көріп тұрғандай боласың... [16]
Шәкәрім Құдайбердиев те Насихат атты өлеңінде өмірдің тұтқасы өнер мен білімде, өнерлі озады, білімді ғаламды билейді, ғылым - таусылмас кен, оны жас күніңде үйрен,- деп насихаттайды [27].
Жүсіпбек Аймауытовтың пікірінше, адам өмірге өзіндік табиғи қасиеттерімен, қабілеттерімен келеді. Ал баланың бойындағы туа біткен қасиеттерді дамытатын оқыту мен тәрбие. Неғұрлым баланың қабілеті мен талантын дамытуға көңіл бөлінсе, соғұрлым оны толық ашуға мүмкіндік туады. Бала бойындағы ерекше қасиеттерді, оған жақын жасы үлкендер ескеру қажет. Сонымен қатар Ж. Аймауытовтың ойынша, әрбір адамның белгілі бір мамандыққа деген туа біткен бейімділігі бар, сондықтан адам өзінің табиғатына тән қызметпен айналысқаны тиімді болады [2].
М. Жұмабаев өзінің Педагогика еңбегінде адамның жалпы рухани дамуы туралы айта келіп, тәрбиені ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық деп бірнеше түрге бөліп қарастырады. Ол жеке тұлға тәрбиесі мәселесін интеллектуалдық қабілеттілікпен тығыз баланыста қарастырады [20].
Дарындылық теориясының негізі Ресей психологтарының еңбектерінде де көрініс тапқан. Л. Выготский, Б.Г. Ананьев, В.А. Крутецкий, Н. Лейтес, В.Тепловтың психологиялық тұжырымдары дарындылыққа интегралдық жеке тәрбие ретінде жүйелі көзқарастың тууына негіз болды, адам қабілеттілігінің құрылымдық бөліктерін анықтауға мүмкіндік берді
К.Л. Рубинштейннің, Б.М. Тепловтың еңбектерінде қабілеттілік, дарындылық, талант ұғымы бір негізге топтастырылады. Олар іс-әрекеттің нәтижелі болу себептерін талдай келе, қабілеттілік - баланың талабы күшті болып, іс-әрекетті атқаруға қалыптасуы, іс-әрекеттің нәтижелілігін анықтайтын және бір адамнан екінші адамның ерекшелігін көрсететін даралық-психологиялық ерекшелігі деп таниды. Ал, арнайы дарындылыққа мынадай анықтама береді: дарындылық - іс-әрекеттің белгілі бір түрі бойынша қалыптасқан қабілеттілік. Мұнда бірнеше қабілет өзара үйлесіп келеді. Ал, жалпы дарындылық бірнеше іс-әрекетке деген қабілеттіліктің бейімділігі дейді. Осы идеяларды дамыта келе, В.Д. Шадриков дарындылықты қабілеттердің іс-әрекеттегі толық көрінісі екендігін айтады
Американдық педагог Дж. Рензулли дарындылыққа мынадай түсініктеме береді: Дарындылық - үш сипаттаманың үйлесуінің нәтижесі: орта деңгейден жоғарлататын интеллектуалдық қабілеттілік, шығармашылық тәсіл және тапсырма орындауға жоғары себеппен, табандылықпен қызығу. Бұл ерекшелік ересек жастағы дарынды балаларға тән. Дегенмен, ересек адамдардың дарындылығы бала кезіндегі көрген тәрбиесіне, тәжірибесіне байланысты. [44]
Ресей психологтары дарындылық жайлы төменгідей анықтама береді: Дарындылық - психиканың жүйелі, өмір бойы дамитын қасиеті. Ол басқа адамдармен салыстырғанда іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде адамдардың ең жоғары нәтижеге жету мүмкіндігін анықтайды (Бурминский Г.В., Матюшкин А.М., Слуцкий В.М.) .
Дарындылық жайлы айтылған пікірлер өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, бұл феноменнің негізінде адамға іс-әрекеттің бір немесе бірнеше түрінде жоғары нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін қабілеттер жатыр.
Дарындылықтың танылуына байланысты екі көзқарас бар: 1) барлық бала дарынды болып табылады; 2) дарынды балалар өте сирек кездеседі. Бұл мәселе туралы психологтар мынадай тұжырым жасайды: потенциалды дарындылық іс-әрекеттің бірнеше түрімен айналысатын балаларға тән, ондай балалар аз емес .
Балалар өздерінің дарындылықтарын іс-әрекеттің әр түрлі түрінде көрсете алады. Сонымен қатар, іс-әрекеттің бір түрінде дарындылықтың әр түрлі аспектілері көрінуі мүмкін. Дарындылықтың бірнеше түрі және формалары бар, баланың психологиялық мүмкіндігі оның жастық дамуының әр түрлі кезеңдеріне өте күшті болып келеді және де ол баланын қандай ортада өсетіндігіне байланысты болады.
Дарындылық ұғымының мәнін түсінуде маңызды болып табылатын қабілет түсінігінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін атайық: 1. Қабілет - бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық ерекшелік. Баршаға бірдей тән қасиеттері қабілет бола алмайды. 2. Қабілет - барша тұлғаға тән ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік.
3. Қабілет - нақты адамға топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
С.И.Ожегов дарындылық табиғаттан берілген ерекше қабілет деп түсіндіреді [39]. Шығармашылық ойлау, ізденімпаздық-табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті (1-сурет).
Сонымен, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білімді игеру деңгейінің жоғарылығы мен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.
Дарындылық ұғымы сый (дар) деген сөзден шыққан, дамудың қолайлы ішкі алғышарттарын білдіреді. Бұл ұғымға педагогикалық энциклопедияда төмендегіше анықтама берілген: Дарындылық - белгілі бір іс-әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғарғы деңгейі .
Дарындылық ұғымы қабілеттілік ұғымына өте жақын. Дарындылық пен қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50 жылдарында психолог Б.Тепловтың еңбектерінде толығырақ зерттелді. Оның дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс-әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз, сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс-әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің ерекше сапалық жиынтығын дарындылық дейді ғалым [50]
ДАНЫШПАНДЫҚ
ТАЛАНТ
ДАРЫНДЫЛЫҚ
АРНАЙЫ
ЖАЛПЫ
ҚАБІЛЕТТЕР
НЫШАНДАР
Қабілеттердің даму деңгейі
Әлеуметтік шарттар
ІС-ӘРЕКЕТ
Тұлғаның танымдық, әлеуметтік белсенділігі
В.А. Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің кұрылымын зерттеген еңбегінде: Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психологиялық қасиеттер деп түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілеттерінің жиынтығының бірлігі деуге болады деп тұжырымдайды. Сонымен қатар дарындылық қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді [23].
1-сурет - Жеке тұлға қабілетінің мәні
Н.С. Лейтес дарынды бала ойының дамуын жай оқушылармен салыстыра келе, жалпы дарындылықты жалпы қабілеттердің жиынтығы деп түсіндіреді (жеке қабілетке қарағанда, мысалы, музыкаға, бейнелеу өнеріне), олар іс-әрекеттің әр түрінде кең көрінеді. [30]. Бұл ой -ұжырымдарды дарындылық тек педагогикалық қана емес, әлеуметтік те мәні бар құбылыс екендігін байқатады.
Дарындылыққа арналған теориялық пікірлердің, модельдердің, тұжырымдамалардың көптігіне қарамастан, оның әлі күнге тұрақты терминологиясы қалыптаспаған, ғалымдар әлі күнге дейін осы құбылыс жайында ортақ бір пікірге келмеген, ортақ құрылымдары, даму заңдылықтары бар болса да, дарындылықтың нақты анықтамасы нақтыланбаған:
2. Дарындылық - жеке тұлғаның жас ерекшеліктеріне байланысты дамитын қабілет сапасы (Я.А. Пономарев, В.С. Юркевич, Д.Б. Богоявленская, Н.С. Лейтес т.б.);
3. Дарындылық - табиғи қасиет және адами іс - әрекеттің әлеуметтік мүмкіндігіне байланысты қабілеттіліктердің бірігуі арқылы жарыққа шығады (С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов, В.Д. Шадриков, А.Н. Леонтьев, А.В. Брушлинский, А.М. Матюшкин т.б.);
4. Дарындылықтың ең негізгі факторы, жоғары ақыл - ой көзі - жеке тұлғаның шығармашылық табиғаты болып табылады (Д.Б. Богоявленская, В.Н. Дружинин, В.С. Юркевич, Б.Г. Ананьев, В.Д. Шадриков т.б.);
5. Дарындылық - жеке тұлғаның психологиялық мүмкіндіктерінің жиынтығы және істі нәтижелі орындаудағы қасиеттерінің алғы шарты (В.Н. Дружинин, А.И. Савенков, Дж. Рензулли, Р. Стенберг, Дж. Гилфорд, Н.Н. Поддъяков т.б.);
6. Дарындылық түсінігінде - тұлғаның жеке өзгешеліктерін және шығармашылық мүмкіндіктерін түсінуге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның әлеуеті деген түсінігі қалыптасқан (Дж. Гилфорд, Дж. Рензулли, А.И. Савенков, С.Л. Рубинштейн т.б.);
7. Дарындылықтың әр түрлі деңгейлерде және барлық тіршілік әрекетінде байқалатын күрделі құрылымды түрлері мен типтері бар (В.А. Крутецкий, Н.С. Лейтес, А.В. Петровский, К. Тейлор т.б.);
8. Барлық зерттеушілер дарындылықтың дамуына әлеуметтік орта және арнайы шарттар (жанұя, мектеп, қоғам т.б.) маңызды әсер етеді деп санайды.
Осы теориялық қорытындылардан мынадай тұжырым шығады: Дарындылық - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерде ерекше жетістіктерге жетуге мүмкіндік беретін тұлға мүмкіндіктерінің өзіндік бірігуі арқылы анықталатын, интеллектуалды және шығармашылық әлеуеттің ең жоғарғы деңгейінен көрінуіне әсер ететін интегралды - тұлғалық білім көрсеткіші. Сонымен, дарындылықтың сәтті дамуына жас ерекшелігі, арнайы талаптар, әлеуметтік қоршаған орта (оқу, жанұя, тұлғалық қарым-қатынас, әлеуметтік - мәдени орта) да қажет. Нарықбаев пікірінше, дарынды бала - белгілі бір іс-әрекетті сәтті орындау кезінде өзін көрсете алатын, жас ерекшелігімен салыстырғанда интеллектуалды және шығармашылық әлеуеті мейлінше жоғары дамыған бала .
Дарындылық деңгейлеріне (талант, данышпан) сәйкес келетін анықтамалардың объективті критерийлері әлі өңделмеген, талант пен данышпандықтың айырмашылығы мүмкіндіктер сипатына емес, іс-әрекет өнімдерінің сипатына байланысты. Сондықтан, осы түсініктерге мына нақты нұсқалар ұсынылады: талант - қоғамдық маңызды, нақты және жоғары дамығандығымен ерекшеленетін іс-әрекет нәтижесін алуға мүмкіндік беретін дарындылықтың жоғары деңгейі. Дарынды бала - белгілі бір сферадағы іс-әрекетінің жоғарғы көрсеткішіне жеткен бала. Данышпандық - белгілі бір іс-әрекет аймағында принциптік алға шығуға мүмкіндік беретін дарындылықтың ең жоғарғы сатысы.
Сонымен, шетелдік және отандық зерттеушілердің еңбегін талдай отырып, дарынды тұлғаның төрт негізгі аспектілерінің байланысы арқылы сипатталатын анықтадық: 1) интеллект; 2) шығармашылық (креативтік);
3) мотивация; 4) тұлғаның әлеуметтік бейімделуі.
Көптеген тұжырымдамалардан білім алу - дарындылықтың ерекше факторы болып саналатындығын байқауға болады. Біз оқу іс-әрекетіндегі сәттілікті жалпы интеллектпен байланыстыратын ғалымдардың көзқарасына сүйенеміз. Яғни, жалпы интеллект оқудың негізі болып табылғанымен, оқу сәттілігін қамтамасыз ететін фактор болып есептелмейді. Осыған байланысты оқу (когнитивтік мүмкіндіктер) жалпы интеллектуалды қабілеттіліктердің негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады.
Оқушы дарындылығының көрсетілген факторлары осы аймаққа сәйкес келетін сапаларды топтастырады.
интеллект - жалпы интеллектуалды және іс-әрекеттің нақты түрінде нәтижеге жету мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін арнайы қабілеттерді қамтитын интеллектуалды іс-әрекеттердің арнасы және ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі;
шығармашылық - танымдық - логикалық ойлауды, шығармашылық қабілеттіліктерді қамтитын және шығармашылық әлеуеттіңің пайда болуымен анықталатын психологиялық сапа;
мотивация - баланың тұлғалық - мотивациялық жоғары танымдық қажеттіліктерде және пәндік аумақтағы белгілі бір анықталған міндетке іштей тұрақтылықта бағытталатын ерекшеліктері;
тұлғаның әлеуметтік бейімделуі - бұл оқушының қоршаған ортамен байланыстағы жалпы мәдени және тұлға аралық қарым-қатынастармен айқындалатын психологиялық - әлеуметтік аймағы .
Бұл құрамды бөліктер баланың барлық төрт фактор бойынша жоғары көрсеткішті қажеттілігін емес, қандайда бір қабілеттілігі бойынша жоғары көрсеткіш жеткілікті екендігін білдіретін әлеуеттік дарындылығын көрсетеді. Ал қалған факторлар оқу және даму барысында жүзеге асырылады.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық дарындылығын дамыту жұмыстарының педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Егер мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі әрекеті ойын болып келсе, оқуға кіргеннен кейін оқу іс-әрекеті шешуші рөлді атқарады. Осыған орай баланың психикалық дамуы өзгерістерге ұшырайды. Себебі ойынға қарағанда оқу талабы бала үшін қиын. Сонымен қатар жаңа ортаға үйреніп, мұғаліммен, құрбыларымен қарым-қатынас жасауына психологиялық көмек қажет. Баланың танымдық іс-әрекетіне әсер ету арқылы оқытудың қиыншылықтарын жеңуге мүмкіндік жасаймыз.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқуға недәуір мүмкіншілігі бар, себебі олардың интеллектісі қарапайым ой операциясы дәрежесінде кездеседі дейтін Ж.Пиаженің пікірі дұрыс болғанымен қазір мәдени-тарихи теорияны жақтаушылардың (Л.С.Выготскийдің) пікірі бойынша оқымай келген бала оқуға кірген соң, ойы мен интеллектісі үлкен өзгеріске ұшырайды. Бала қарапайым, яғни табиғи ойдан мәдени ұғым арқылы ойлауға көшеді деген пікір басшылыққа алынады.
Бастауыш мектеп оқушыларының бірте-бірте ой-өрісінің қалыптасуымен заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза білу қабілеті құрбылары арасында ойын дәлелдеуге үйретеді. Ол не болса соған көнбейді, өзгелерден дәлел келтіруді талап етеді. Ол үшін бала тиісті жүйелерге логикалық негіздерге сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне не ісіне талдау жасап, сын көзбен қарайды, мұны рефлексияның қарапайым түрі деп атауға болмайды. Ал рефлексия оқымаған Африка т.б. елдердің 15-16 жастағы балаларында кездеспейді деп АҚШ психологы Дж. Брунер пікір таратты. Оның бұл пікіріне көптеген зерттеушілер қосылмайды, себебі рефлексияға ие болу ойдың шартты рефлексі бола тұрып, оқу үдерісінде 7-11 жастағы балаларда қалыптаса бастайды және осы жастағы балалардың ақыл-ойының едәуір қалыптасып қалғандығына дәлел бола алады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың оқу материалын жүйелі және мәніне қарай ұғынуында салыстыру ой операциясы негізгі рөлді атқарады. Салыстыру бір нәрсенің өзге нәрседен айырмашылығын немесе екеуінің де ұқсас жақтарын айыру болғандықтан, ой процестерінің ерекше түрі болып саналады. Оқу мазмұнын салыстыруда ой операциясының бірнеше түрі кездеседі. Сондықтан оны баланың оқуға деген ынтасын арттыру үшін пайдаланамыз.
Білімді меңгеру процесінде бағалау мен бағаның алатын орны ерекше. Себебі баға объективті қасиеттерді танып білудің негізінде беріледі және өз алдына бағалау танымы болып табылады. Сондықтан оқыту процесінде оқытушының арасында біріккен - диалогтық танымдық іс-әрекет жүзеге асады.
Оқушының мәселені шешу барысында өзінде бар білім мен жаттығу талаптары арасында туындайтын қарама-қайшылыққа жол береді, білімнің жаңа элементтерін анықтайды, таным тәсілдерін меңгереді және оның мүмкіндіктерін кеңейтеді, осының негізінде оқытудағы қиындықтарды жеңе алады.
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев адамның танымдық қасиеттерінің табиғаты туралы отыз бірінші сөзінде: "Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші сол нәрсені естігенде я көргенде ғибраттану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғыну керек. Үшіншіден - сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек. Бұл нәрселер - күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер"- деп жазды [28].
Зерттеудің нәтижесін шығара келе, Л.С.Выготскийдің идеясы бойынша, екі даму аймағы анықталды, белсенді даму аймағынан жақын арадағы даму аймағына өту, психологиялық жүйе ретінде жеке адамның қалыптасуына байланысты көрінеді. Бұған жетудің қажетті шарты оқытушы мен оқушының бірлескен іс-әрекетінде болады [12].
Академик Т.Тәжібаев: ...Балалардың психилогиялық әрекетінің мазмұны және оның өсіп-даму заңдарын білуге сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмысын ғылыми жолмен ұйымдастырып, дұрыс жолға қоюға болады. Себебі, әр жастағы балалардың ғана емес, тіптен бір жастағы балалардың әрқайсысының жеке өзгешеліктерін, әсіресе психикалық әрекетінің өзгешеліктерін білмейінше, оқу-тәрбие жұмысын да көңілдегідей жүргізуге болмайды,-деп мектептегі сабақтың оқытылуы, оның нәтижесі - білімдік, тәрбиелік, оқушының іскерлік дағдыларын дамыту негізінде жүргізілуін талап етеді [49].
Бала мектепке келгесін ғылыми ұғымдарды меңгере бастайды, оның білім, дағдыларының түсінуі ғылыми ұғымдардың негізін меңгере білуге қолайлы жағдай туғызады. Әрбір ұғымда белгілі бір мазмұн болғандықтан, ол ұғымды бірден меңгеру оңай емес. Бұл үшін ойлау тәсілін меңгере білу қажет. Төменгі сынып оқушыларының дұрыс пікір айта білуге тәрбиелеу - зор педагогикалық мәні бар іс. Тәлім-тәрбие оқыту ісінің нәтижесі шәкірттерден гөрі мұғалімге көбірек тәуелді.
Ы.Алтынсарин мұғалімнің жадына мына жайтты мықтап шегелейді: Ол кіммен істес болып отырғанын еш уақытта да ұмытпауы керек ... Егер бала бірдемені түсібейтін болса, онда оқытушы оларды кіналамауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесу, шыдамдылық ету керек, екіұшты астарлы сөз, орынсыз терминдерді қолданбау керек,-деп мұғалімнің тәлімгерлік жұмысына сын айтады [3].
Ж.Ы.Намазбаева өз еңбегінде: Айналасындағылардың берген бағасын оқушының дұрыс қабылдауы, оның білімділігін көтереді, ал өзіне талап қойып сынмен қарау қабілеттілігі оның интеллектуалдық дамуына жағдай туғызады. Соңғысы өзінің жақсы мүмкіндіктерін бөліп алып, өзіне шек қоя білсе, осының барлығы жеке тұлға болуына әсерін тигізеді-дейді [38].
Жоғары қабілеттіліктерді зерттеушілер дарындылықтың жеке тұлғаның қалыптасуына айтарлықтай әсер ете алатынын атап көрсетеді. Шығармашылық дарындылық тұжырымдамасының авторы А. М. Матюшкин дарындылықты кез-келген кәсіптегі, ғылым мен өнердегі шығармашылықтың алғышарты ретінде, тек жаңаны құруға және жаңа заңдарды ашуға ғана емес, әдебиет пен өнер туындыларында өзін-өзі танытуға, өзін-өзі ашуға да қабілетті шығармашыл тұлғаның, тек шешуші ғана емес, адам мен адамзаттың алдында мәселелерді қоятын тұлғаның қалыптасуы мен дамуының алғышарты есебінде қарауға болатынын жазады .
Дарындылықтың тұжырымдамалық үлгілерін құрушылар тұлғалық алғышарттарын оның құрылымына енгізеді (А. М. Матюшкин, Дж. Рензулли, Дж. Фельдхьюсен, К. Хеллери). Кейбір психологтар ақылды балалардың қуаттылық деңгейінің өте жоғары болатынын атап көрсетеді. Зерек бөбектердің қуаттылық үйлесімділігі және қолдарын игеруі, олардың танымдық қабілеттерінен жиі қалып отырады. Дарынды балалардың когнитивті өрісінде өзгешеліктер орын алады. Қоршаған ортаны қабылдауы, психологтардың пікірінше, бұларда көп қырлы сипатта болады. Дарынды балаларға шығармашылық ойлау тән, ол еркіндікті, ашықтықты, қоршаған ортаның айқындалмаған және күрделі құбылыстарымен байланыста болу қабілетін талап етеді.
зерттеушілердің пікірі бойынша, дарынды балалардың бәрін біріктіретін және оларды біршама деңгейде өзгешелендіріп тұратын ең бастысы - бұл шығармашылық қажеттілігімен байланысты ақыл-ой белсенділігі.
В.С. Юркевичтің пікіріне қарағанда , осынау қажеттілік дарынды бөбектердің дамуының қуаткөзі болып табылады. В.С. Юркевич балалардың оңтайлы әлеуметтік орта мен тойымсыз танымдық қажеттілігінің арқасында алғыр болады, соның нәтижесінде олардың қабілеттері шапшаң дамиды деп санайды [64].
Дарынды балалардың өте бір маңызды ерекшелігі олардың қабілеттерінің жан-жақтылығы болып табылады. Б.М. Теплов дарын сан қырлы деп, әрі түрлі дарындылықтың болатыны жөнінде емес, зеректіліктің өзінің кеңдігі туралы сөз болуы керектігін атап көрсетті. Ол былай деп жазды: Сан түрлі ауқымда табысты әрекет ету мүмкіншілігі, бәрінен бұрын, қызметтің сан алуан түрі үшін маңызды болатын дарындылықтың кейбір ортақ мезеттерінің болуымен түсіндіріледі. [50].
А.Г. Асмолов былай есептейді: Дарынды адамның қабілеттерінің қыры сан төбелі, әртүрлі деңгейде қарқынға ұшыраған көптеген шыңдары болады. Сан алуандылық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Бұл мәдениет секілді, адамдардың өмірі үшін де тән [6]. А.Г. Асмоловтың пікірі бойынша, дарынды балаларды асқан руханияттылық, сұлулық пен үйлесімділікті қорғау мен сақтауға деген ұмтылыс өзгешелендіріп тұрады.
К.Г. Юнгтың пікірінше, дарынды баланың, тіпті қолайсыз сипаттамаларының да болуы мүмкін: ұқыпсыздығы, салақ, селқос, немқұрайды, ынтасыз, еркетотай, қисық мінезді, оның тіпті, ұйқыбастылық әсерін қалдыруы мүмкін. К.Г. Юнг, керемет ерекшеліктерін қорғаныс сипатында, сыртқы әсерге қарсы қорғаныс болуы мүмкін деп есептейді, оның мақсаты - қиялдың ішкі ағыстарына емін-еркін әрі кедергісіз берілу [65].
Дж. Брунер: Олар анағұрлым батылырақ әрі сонымен бір уақытта , анағұрлым дербестірек және тәуелдірек, салмақты және икемдірек, жуас және батыл, өз-өзіне сенімді және өз күштеріне күмәнденуге бейімді, анағұрлым әсершілдеу және шығармашылығы аздау қатарластарымен салыстырғанда, анағұрлым дербес. Олар осынау полярлық қарама-қайшылықтарды өз ойларында тоғыстырып, қисынды түрде алғанда, саналы түрде шешуге келмейтіндей көрінетін мәселелерді таңғажайыптай шешу қабілетіне ие болады, - дейді [11].
Э.Ландаудың пікіріне сүйенер болсақ, дарынды бала өзінің бітімінде бірнеше жеке тұлға қасиеттерін тоғыстырады және біріктіре алады.
Дарынды балалардың әділеттілік сезімі күшті дамыған және ол барынша ертерек байқалады. Олар қоғамдық әділетсіздікті мейлінше өткір қабылдайды, өздеріне және айналасындағыларға жоғары талаптар қояды да, шындыққа, әділеттілікке, табиғаттың үйлесімділігі мен әдемілігіне тезірек үн қосады. Олар тым ертерек өздері тұратын қоғамның әлеуметтік құбылысын түсінуге тырысады, өзінің онымен байланысын сезінеді және әлеуметтік өзгерістерге мән береді .
Дарынды баланың өзіндік сана-сезімінің ерекшеліктері маңызды орын алады. Көптеген зерттеушілер бұлардың өзін-өзі бағалаушылығының төмен болатынын атап көрсетеді. Бұл деректің түсіндірмелері көп. Солардың бірі зерек балалардың өзімшіл күйінің ерекше құрылымымен байланысты. Дарынды балалар, өздерінің жетістіктерін ересектердің тұрғысынан шынайы, әрі біршама қатаң бағалай отырып, бұларды соншалықты жоғары емес, толымсыз санайды. Олардың ұнамсыз "Мен - тұжырымдамасын" осымен түсіндіруге болады. Дарындылар үшін өзіндік өзектендіру мәселесі мейлінше маңызды. Зерек балалардың ойын жүзеге асыруына кедергі келтірген кезде, бұл олардың қуатын артық жұмсауына және ауыр көңіл-күй күйзелісіне апарып соғады.
Дарынды балалар әлеуметтік ортаға бейімделудің қиындықтарын басынан кешіріп, бұл оларды психикалық жүйке тітіркенісіне, күйгелектігіне, теріс бейімделуіне соқтырады. Дарындыларға ашушаң бала немесе күйгелектер есебіндегі көзқарас айтарлықтай кең таралған, яғни, шығармашыл, дарынды тұлға мен жүйке немесе психикалық кемістіктері бар адам арасында ұқсастық жүргізіледі. Екеуінің де мінез-құлықтары қалыпты, жалпы қабылданғаннан ауытқиды. Мұны зерек балалардың психологиялық ерекшеліктері мен қоғамдағы шынайы жағдаятпен түсіндіруге болады деген пікірлер бар.
Кейбір зерттеушілер дәлелдегеніндей, дарынды балалардың арасында психикалық жүйке қуаты жоғары балалар жиірек кездеседі, бұл бір жағынан, олардың ауқымды танымдық қабылдаулары мен мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, ал екінші жағынан, қызбалықтың, шамадан тыс белсенділік пен күйгелектіктің негізінде жатады, бұлар қоздырушы-жағдаяттарға жоғары әсершілдікті туындатып, өткір көңіл-күй ауандарын, мінез-құлқының бұзылуын, күйгелектік және соматикалық ауытқушылықтарын қоздырады. Демек, қабілеттіліктер дарынды бала тұлғасының үлкен сезімталдығымен байланысты.
Дарынды оқушылар бәрін қабылдайды, әрі бәріне үн қатады. Олардың қалыпты өзімшілдігі, өтіп жатқанның бәрін өз есептеріне әкеліп жатқызуына келіп тірейді. Жәй баланы алаңдатпайтын күнделікті қарым-қатынас қиындықтары зерек баланы қатты жарақаттай алады. Қабылдауы мен сезімталдығының кең ауқымына байланысты, дарынды балалар әлеуметтік теңсіздікті терең уайымдайды.
Американдық психологтар атап көрсеткендей, ой-түйсігі оның жасынан үнемі озып отыратын адам, әрқашан да күйзеліс үстінде жүреді. Әлеуметтік ортаға төселген ересектердің дарынды баланың қоғамдағы әділетсіздікті түзетуге деген бой бермейтін қалауын тиісінше қабылдауы қиындау. Дарынды балалардың жоғары эмоциялық сезімталдығы, әлеуметтік теңдікке ұмтылысы, олардың қоғамдағы қызметін орындауы үшін қажет.
А.Г. Маслоу дарынды балалардың мәдениетпен қарым-қатынасының күрделі сипатын атап көрсетеді. Оның пікірінше, бұларға мәдениетті жоғары қабылдаушылық, әрі мұнымен бір уақытта одан алыстаушылық та тән, бұл айқын көрінетін жеке дербестілігімен түсіндіріледі.
Сөйтіп, әдебиеттерді талдау, дарынды тұлғаның сипаты, әдетте, жеделтетілген психикалық дамуымен сипатталатынын көрсетті, бұл когнитивті сияқты, эмоциялық-жүйке өрісіне де қатысты. Осылармен қатар, зерттеушілер қазіргі әлеуметтік ортада дарындылардың бойында туындайтын, әрі өзін-өзі өзектендіру барысында, тұлғаның дамуын қиындататын мәселелерді де атап көрсетеді.
Тұлғаның дамуына қоғамның ықпалы отбасындағы тәрбие мен мектептегі оқыту арқылы жүргізіледі. Ұлы адамдардың өмірбаяндарының талдауына сүйенен отырып, Э.Г. Эйдемиллер осынау мәселелер бойынша алынған деректердің бірдей еместігін алға тартады: Кей жағдайларда отбасы дарынды сәбилердің дамуы үшін барынша қолдау мен мүмкіндік туғызды; ал басқа жағдайларда олар шамадан тыс өбектеген немесе үстем болған анасымен, жолы болмаған әкесімен немесе бүтіндей алғанда, қолайсыз отбасында өткізген балалығының салдарын жеңуі тиіс болатын. Бұдан басқа, Э.Г. Эйдемиллер, құрдастары мен мектептің ықпалының маңыздылығын ерекше бөліп айтады .
Н.С. Лейтес, ақыл-ойы дамуы ертерек өрлеген балалардың өзіне тән ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz