ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰСТАЗ БЕЙНЕСІ
РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҚАЗАҚСТАН Л.Н.ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕВРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БОЛАТХАН БАҒЖОЛ
ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰСТАЗ БЕЙНЕСІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Ғылыми кеңесшілер: п.ғ.д.,
Қазақстан Республикасы
Нұр-Сұлтан 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ ПЕДОГОГИКАЛЫҚ ІЗДЕНІСТЕР
Қазақстанда ХІХ - ХХ ғасырда педагогикалық ой - пікірлердің қалыптасып, дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Қазақ прозасындағы ұстаздар келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҰСТАЗ БЕЙНЕСІ
2.1 Қазақ өлеңдеріндегі Абай тұлғасының сан қырлылығы ... ... ... ... ... ... .. .34
2.2 Қазақ поэзиясындағы Мұхтар Әуезов бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Ұлы ұстаздардың теориялық ұстанымдары адамдарға дұрыс бағыт-бағдар, маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке шығармашылық қоры адамзат баласына шам шырақ іспеттес. Ұстаздар ілімі адамдық факторлармен сабақтасатындықтан олардың ұлттық сипатын сақтай отырып өмір жолын айқындауға мүмкіндік беруде. Осыған орай, қазақ ұстазының келбеті мен әдіснамалық құнды қасиеттерін қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінен көре аламыз.
Еуропада қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімін тауып келе жатқан білімнің берілуі яғни Платонның Аристотельге ұстаз болуы Әл Фарабидің Аристотельді ұстаз тұтыуы немесе Ибн Синаның Әл Фарабиді ұстазым деп қабылдауы ұстаздық жүйенің үзілмес белгісі болып табылады. Ұстаз әлемін тарих пен ұштастырар болсақ сонау Афинадан Платон академиясынан басталған ғылым ізденісі адамдардың қарым қатынасы арқылы, білімді тасымалдау арқылы Азия құрлығын да орналасқан Отырар, Бағыдат ілім шахарларына дейін таралды. Ұстаздардың таным ұғымына, өмір жолына назар аударатын болсақ ұстаздық борыш сабақтастығын көре аламыз.
Ұстаздар жолын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, ұстаздар ілімін адамның қабылдауы, пайымдауы, ойлы тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін үйлестіру, сол арқылы барша жұртқа жол сілтеу арқылы әлемнің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ.
Ұстаз... жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, ешнәрсені ұмытпайтын... алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі..., мейлінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл жаны асқақ және ар - намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ..., жұрттың бәріне... жақсылық пен ізгілік көрсетіп...қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек. дейді Әбу Насыр Әл Фараби. Иа, шындығында да ұстаз бойынан барлық қасиеттер табылады және сол қасиеттерін бөлісуге әзір тұрады. Ұстазы жақсының ұстанымы жақсы. Ұстаз екінші ана. Тіпті Македонияның билеушіс Александыр ұстазы Аристотельді зор құрметтеп, оны мақтан тұтты, əкесінен кем көрмеді: "Өмірге келгенім үшін əкеме міндеттімін, ал лайықты өмір сүріп отырғаным үшін ұстазыма міндеттімін" - деді ол. Ұстазбен мақтанасың. Ұстаз жаныңды, жүрегіңді баурайды. Жол нұсқайды, кеңесін аямайды, жігерлендіреді, арманыңа жол сілтейді. Қамқор болады, қасыңнан табылады. Міндет етпейді, қайтарым сұрамайды. Əр шəкірт өзінің жеткен жетістігі үшін ұстаздарға қарыздар. "Бір әріп үйреткенге қырық жыл сәлем", - дейді дана халқымыз.
Педагогика - үнемі дамып келе жатқан ғылым. Қоғамның дамуы жас
ұрпаққа білім беру және тәрбиелеуде жаңа міндеттер жүктейді. Педагогика сол міндеттерді іс жүзіне асыруда, басқа ғылымдардың нәтижелеріне сүйене отыра, тың зерттеулер жүргізеді Әрбір жаңа зерттеу өткен зерттеудің негізінде, жалғасы ретінде қолданылады. Зерттеудің нәтижелері педагокиканы, мектептегі оқу - тәрбие процесін қоғамның талабына сай одан әрі жетілдіруде маңызы ерекше.
Педагогика тарихының зерттеу нәтижесі көрсеткендей, педагогиканың өзі ғылымынң саласы ретінде философиямен бір деңгейде дамып келеді. Философия Адам санасы мен ақылынан тұрады олардың дұрыс бағытта қалыптасуына ұстаз ықпаклы өте зор. Ұстаздық жүйе бастапқы кезде философияның элементтері ретінде қарастырылды. Фактілердің жинақталуы барысында тәрбие тәжірибесін жинақтауға, бастапқы теорияларды ашып көрсетуге және педагогиканы ғылым ретінде жүйелеуге талпыныс жасалды. Оның теориктері болып ежелгі дәуірдің ұлы ойшылдары Сократ (469 - 399 б.э.д. жж.), Платон (427 - 347 б.э.д. жж.), Аристотель (384 - 322 б.э.д. жж.), Демокрит ( б.э.д. 270 - жылдар шамасында өмір сүрген) саналды. Олардың еңбектерінде ұстаздық болмыс, адам тәрбиесіне және оның тұлғасын қалыптастыруға қатысты идеялар, ережелер көрініс тапты.
Зерттеудің жалпы сипаттамасы Дипломдық жұмыс қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінің танымдық сипаты мен қызметін анықтауға арналған зерттеу еңбегі болып табылады. Жұмыста ұстаз ұғымының ерекшеліктері және әлеуметтік, танымдық қырлары талданады. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық, физиологиялық еңбектер мен ақпараттар беріледі. Қазақ қоғамындағы ұстаз ұғымына қатысты ақпараттық тіл бірліктерінің сөз қорларының танымдық қызметі мен сипаты кеңінен талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Бұл дипломдық жұмыста қазақ порозасындағы ұстаз образы сөз етіледі. Жалпы қазақ танымындағы ұстаз ұғымына тоқталып, қоғамда оның алар орны айтылып өтеді. Жас ұрпақты білім нәрімен сусындатқан ұстаздай ұлы тұлғаны қаламына арқау еткен жазушылар шығармаларын талдай отырып, оның мән-мағынасын жан-жақты ашу көзделген. Тақырыпты зерттеудің қажеттілігіне тоқталып, оның өскелең ұрпақты тәрбиелеуде қолданысқа енгізілу зәрулігі айтылады. Қоғамда соның ішінде жастар тәрбиесінде ұстаздың орнын анықтап, оның прозадағы көркем бейнеленуі жан-жақты қарастырылған. Қаламгерлердің образды сомдаудағы тақырыптық идеялық ізденістеріне мән беріледі. Әдебиет пен тәрбиені ұштастыру арқылы, жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие берудің жолдары зерделенген. Дипломдық жұмыста қазақ әдебиеттануында арнайы зерттеудің объектісіне айнала қоймаған рухани-этикалық және эстетикалық болмысы бар құбылыс тұңғыш рет тексеріліп талданды. Түйін сөздер: қазақ прозасы, ұстаз, тәрбие, эстетика, көркем бейне.
Ұстаз ұғымы адам баласының қоғамдық құндылықтарының бірі болғандықтан рухани мәдениеттегі ролі ерекше. Ал рухани мәдениеттің қоғамдағы әлеуметтік маңызы зор.
Қазақ халқының дүниетанымдық көзқарасы мен ұлттық ой-санасының негізін де ұстаз құндылықтарының өз орны бар. Адамзаттың өмірлік бағдары, негізгі өмірлік позициялары, дүниетанымы да ұстаз арқылы қалыптасады.
Қай заманда болмасын адамзат жүйелі білім сапасы мен өз-өзіңді дамытуға, қалыптастыруға себеп болатын ұстаздарға мұқтаж. Бүгінгі жас ұрпақ жоғарғы білімге мән береді. Алайда, ғылыми-техникалық төңкеріс пен ақпараттық жарылыс, ғаламдану адам өмірі ырғағын жылдамдатып жіберді. Өмір ырғағынан қалмау үшін Ыбырай Алтынсаринның сарынын сақтаған ұлттық болмыстағы, заманауи білімді адамзат баласын жетелейтін ұстаздар бейнесіне үңілу керек.
Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінің қырларының ашылуы ұрпақ тәрбиесінің маңыздылығын арттыра түсуде. Адамзаттың сүйіспеншілік,
махаббат, қайырымдылық, ізгілік, еңбек, денсаулық т.б қасиеттері ұстаз тәрбиесімен бойға дариды. Осы орайда қазақ прозасындағы ұстаз бейнесін ашудағы мақсат ұстаз бейнесін рухани өмірдің өзегіне айналдыру. Ұстаз туралы түсінік қоғамдық санада ерте кезден өмір сүреді және кез келген уақытта, кең мағынада, барлық жағынан маңызды болып табылады. Ұстаздық тағдыр адамзатқа қызмет атқарып, құндылықтар жаратылғаннан бастап бүгінгі қоғамдық дамуымызға арласып келеді. Ұсатаз ұғымы (философия, физиология, психология, әлеуметтану) қандай ғылым салалары болмасын барлығы мен байланысты. Себебі бүкіл ілім ұстаздар арқылы адамнан - адамға көшіп отырады. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі біздің жұмысымыздың өзектілігі.
Қазақ танымындағы ұстаз бейнесін ашу зерттеу нысаны бола алатын күрделі әрі мағынасы ауқымды жұмыс болып саналады. Сондықтан, алдымен ұстаз ұғымын зерттеу маңызды. Ұстаз дегенде алғашқы ұстаз Аристотель Никомах, екінші ұстаз Әбу Насыр әл - Фараби және үшініш ұстаз Ибин Сина бірден ойымызға оралады. Олар адамзатқа дүниені танып білуге, сырын ашыуға, адамдардың тұлға болып қалыптасуына шырақ бола білген әлемге ортақ тұлғалар.
Қазіргі таңда ұстаз жолының өзгеруіне байланысты әлеуметтік тұрғыдан өзекті ең маңызды ұғымдардың бірі - білімнің берілуі. Сол себепті қазақ прозасындағы ұстаз сипаты мен қызметіне кешенді түрде зерттеу жүргізудің маңызы зор.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде
Екінші кезеңде
Үшінші кезеңде
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында синхрондық сипаттама, зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми-теориялық, философиялық, психологиялық және әдіснамалық әдебиеттерді талдау және жинақтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс глоссарий, кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады
ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ПЕДОГОГИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ ІЗДЕНІСТЕР
Қазақстанда ХІХ - ХХ ғасырда педагогикалық ой - пікірлердің қалыптасып, дамуы.
Прогресшіл орыс педагогтарының идеялары қазақ халқының ағартушы
қайраткерлерінің әлеуметтік - саяси, философиядық және этикалық көз қарастарының қалыптасуы олардың еңбектерінде, көркем шығармаларын да ұстаздық бейнеснің көрініс табуына әсерін тигізді. Халқымыздың ардақты ұлдары, ағартушы ғалым Шоқан Уәлиханов (1835 - 1865), аса көрнекті ағартушы - педагог, қазақ елінде алғашқы болып мектеп ашқан, әліпті таяқ деп білмейтін қазақ балаларын сауаттандырған, тұңғыш ұлт ұстазы Ыбырай Алтынсариын (1841 - 1889) және ұлы ақын, көрнекті жазушы, ойшыл Абай Құнанбайұлы (1845 - 1904) өз елін прогрес жолымен алға қарай бастады. Қазақ даласындағы басқарушылық тәртіпке, кейбір жағымсыз әдеп - ғұрыпқа, білімсіз халықтың кер тартпа қылықтарына қарсы тұра білген олар, халқының ой - тілегін, арман мүддесін қорғаған тұңғыш демократтары болды.
Шохан Шыңғысұлы Уәлиханов қазақ даласындағы оқу, мектеп ісін
ғылыми негізде құрып, екі ақ пайызы сауатты халықтың көзін ашу, оқу білімінің ұстаздық жолдың сырларын ашуға бағытталуын, туған елінің алдыңғы қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін аңсады. Діни бағыттағы медресселер мен ел билейтін әкімдер, тілмаштар дайын - дайтын мектептердің мақсатын сынай келіп, жалпы білім беретін мектептердің ашылуын көздеді. Яғыни жалпы дүниелік ілімді иегеруге технограттық озық елдер Жапония, Ұлы - Британия алдыға жылжып кеткен біршама европа елдерінің білім жүйесін қазақ даласына енгізуді мақсат тұтты. Халықты жаппай сауаттандырып, көздері ашылғанын қалады. " Тек ақиқат білім ғана адамға күдік туғызбайды, ол өмірді бағалауға, тұрмыс құруға үйретеді " деп санады.
Абай Құнанбайұлының Абай Құнанбаев(1845-1904) - қазақ халқының ұлы ақыны, әдебиетінің негізін салушы ғана емес, сонымен қатар ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен ғақлия сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық, педагогикалық ой пікірлерге толы.
Ұлы ағартушы Абай өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын, яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп рухани қажеттілікті ойламайтын, біреуді алдып, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдына жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды. Оқудағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге - деп жастарды білім - ғылымды меңгеруге шақырды.
Ел болу үшін қала салып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету, мектеп салу, оқу оқып білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде ғана тұр деп жар салды. өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың мүмкін еместігін терең түснген ол: Барыңды салсаң да балаға орыстың ғылымын үйрет...өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі... -деп озық мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Кітапты молда теріс оқыр
Дағдардай боп сәлдесі!... -
деп Абай бас қатыратын жаттамалы діни оқуға қарсы болған.
Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Әне оны берем, мәне мұны берем деп, бастан алданғаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы болса кімнен көресің? деп теріс тәрбие беретін ата-ананы қатты сынға алды.
Ұлы ойшыл адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбие рөліне тоқтала келе, өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп, ұстап, татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарына қосылады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді -деп ақыл-естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді. Абай сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді дейтін теріс көзқарасты әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға байланысты өзгеріске еніп, оның іс-әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік, моральдық, имандылық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және жаман деп жіктейді. Әдептілікті, сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті жақсы мінезге; сенгіштікті, арсыздықты, мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты жаман мінез деп есептейді. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасына бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңмен өзің есеп ал-дейді. Яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады. Абай: Адам баласы бір-бірінен ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі ақымақтық-дей келе, адамды тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім-деді.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелер жарық жұлдыз нысанасы екені даусыз. Абай махаббат мәселесіне де ерекше көңіл бөліп, жастарды жұбайлық өмірге үлкен жауапкершілік сезіммен қарауға шақырады. Өзінің Жігіттер, ойын арзан күлкі қымбат деген өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма, -- деп жігіттердің жар таңдау мәселесіне тоқталып, қазақтың Аяғына көріп асын іш, анасын көріп қызын ал деген мақалына орай тәрбиелі жақсы ананың перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жолдасты дұрыс таңдай біл дегенді айтады. Сөйтіп отбасы өмірдің этикасын, ерлі-зайыптылардың бір-бірімен сыйласымды өмір сүруін ескерте келіп, күнделікті тіршілікте кездесетін қиындық атаулыны қол ұстаса отырып жеңе білуге жастардың әзір болуын талап етеді.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана Атаңның баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Оның жастарды тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант, т.б. орыстың ұлы ойшыл педагогтары: Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинскийдің ағартушылық ой-пікірлермен терең қабысып жатыр.
Хәкім Абайдың поэтикалық шығармалары мен Ғақлия сөздері педагогикалық ой - пікірлерге толы. Мәселен, табиғаттық санадан тыс, тәуелсіз өмір сүруі, өмір ақиқатының түйсікпен қабылдануы, адамдар жаратылысының бірдей еместігі, ғылымның ақылмен, жан құмарымен алынатындығын соның айғағы. Бұл қасиеттерді әуелі дұрыс жеткісуге, сол қасиеттерді бойына сіңіруге себепші болатын жас ұрпаққа жол сілтейтін ұстаздар қатары. Ақынның педагогикалық көз көзқарасының қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлері, жастарды халқының әдеп - ғұрыпы, салт - санасы, дәстүрінен тәлім - тәрбие алуға шақыруы дүниежүзілік ұстаздық тұлғалардың педагогикалық класиктерінің ой - пікірлерімен үндеседі.
Демек, Қазақстандағы ұстаздық ой - пікірлер ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы, түптеп алғанда, қазақ халқының ұлы ағартушыларының әлеуметтік - саяси, философиялық және этикалық көзқарастарымен қоян - қолтық, өзекті байланыста дамып жатты.
1910 - 1930 жылдар арасында Қазақ халқының бір туар ұлдары, әйгілі Алаш қайраткерлері Ахмет Байтұрсынұлы (1873 - 1937), Міржақып Дулатов (1885 - 1935), Мағжан Жұмабаев (1893 - 1938) және Жүсіпбек Аймаутовтың (1889 - 1931) педагогика саласындағы еңбектермен көзге түсті.
Лингвист - ғалым, ағартушы - педагог, көрнекті ақын әрі қоғам
қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық жайындағы ой - пікірлері мен көз қарасы ұстаздық саладағы қызметі қазақ халқының рухани ой санасын, білімін көтеруде әлеуметтік мәні зор. Ол ағартушылық, ғалымдық қызметтеріне, мемлекеттік басқару - ұйымдастыру жұмыстарын ұстаздық міндеті мен ұштастыра білді. Бүкіл саналы ғұмырын қазақ жұртының саналы болуына, әр алаш баласының білім - ғылымның жолында жүруіне, мектепте ағартушылық ісінің жанданып, кемелденуіне бағыштайды. Ауыл мектебінде, семинарияларда бала оқытты, оқу - тәрбие жұмыстарын жетілдіру саласында көп ізденді.
Ахмет Байтұрсынұлы 1910 жылдардың бастап қазақ әліпбиімен
(жазумен) айналысып 1912 жылы араб графикасын қазақ тіліне икемделген нұсқасын, төте жазуды қазақ жұртшылығына ұсынды. Қазақ халқын оқуға шақырған, білім - ғылымның қажеттілігін түсіндірген үгітші ғана емес, қазақ арасында мектеп ісін жолға қоюға күш салған, бала оқытып, ұстаздық құрған практик жайында көрнекті ғалым Р.Сыздықова Ахмет Байтұрсыновтың қазақтар үшін өз алфавитін жасау әрекетіне де, тілін зерттеп, оқулықтар жазуына да, тер төгіп, бай терминология жасауына да, тіпті қоғамдық - әкімшілік істеріне араласуына да алып келген - өзі діттеген ағартушылық идеясы, - дейді.
Ахмет Байтұрсынұлы ұсынған жаңа әліпби 1913 жылдардан
бастап мұсылман медреселері мен орыс - қазақ мектептерінде қолданыла бастады. Қоғам алдында ол қазақ даласында оқу - ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын, оқу ана тілінде жүргізілсін деген талаптарды басты назарда болды. Халқының өз жазуы болғанын қалап, барша білімді өз ана тілінде алған ұрпақтың сол ұлтқа қызмет ететінін білген Ахмет Байтұрсынұлынан нағыз ұстаз бейнесін көре аламыз.
Ахмет Байтұрсынұлы Қазақ газетіндегі (1914 ж.) Мектеп керектері
деген мақаласында: Ең әуелі мектепке керек - білімді, педагогика, методикадан хабарлар оқыта білетін мұғалім. Екінші - оқыту ісіне керек құралдардық қолайлы хәм сайлы болу. Үшінші - мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідегі болып шығуы үшін оның үлгісі, я мезгілді өлшеуіші болуы керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем шықпақшы, - деп оқытудың дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда белгілеп берді. Сондай - ақ Айқап, Дала уәлаяты газеттеріне сол кезеңдердегі оқу - тәрбие ісін келелі мақсаттары мен міндеттері туралы да мақалалар жариялады.
Міржақып Дулатов Қазан төңкерiсiне дейiн, сондай-ақ Кеңестiк үкiмет жылдарында Алаш үкiметi мен партиясының белсендi қайраткерi болғаны үшiн бiрнеше рет 1922-26 ж.ж. Орынбордағы қазақ ағарту институтында оқытушы болады. 1922 ж. екi бөлiмнен тұратын бастауыш сыныпқа арналған "Есеп құралы", 1924 жылы "Қирағат" атты оқулығын басып шығарды.
Ұлы педагог Ы.Алтынсариннiң оқу-ағарту мәселесiне байланысты идеяларын әрмен қарай жалғастырып, ол да А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие iстерiн ғылыми тұрғыда қарастырды. Оқытудың жаңа әдiс-тәсiлдерiн марапаттап, шәкiрттердiң жаңа бағдарлама бойынша бiлiм алуына, сабақтың ғылыми дидактикалық негiзде жүргiзiлуiне зер салды. Мәселен "Қирағат" атты кiтабының алғы сөзiнде "балаларды - дейдi ол - оқыту өз алдына бiр ғылым. Ғылыми педагогикада... мектеп программасында бiрiншi орыналатын нәрсе қирағат, баяндап оқыту... Қирағаттың мақсатын түсiнбеген мұғалiм үмiт еткен пайданы бере алмайды... Баланы оқыған нәрсесiн бiр-бiрiне ұйқастырып ойлануына, оқып шыққанын жадында рет-ретiмен һәм толық мағынасымен сақтауға әрекеттендiру керек". Ал орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский айтқандай, оқу-тәрбие процесiне (жазу, сызу, есептеу, оқу т.б.) шәкiрттердiң сезiм мүшелерiн (көз, құлақ, қол т.б.) тұтастай қатыстырып отыру қажеттiлiгiн мұғалiмдердiң есiне салады. Ғалым оқыту процесiндегi тәрбиенiң ролiне зор көңiл бөле келiп, "Туысынан қанша зеректiк болса да, ғылымымыз тәрбиесiз кемелiне жетпейдi. Кiмде-кiм өзiнiң табиғатында не нәрсеге шеберлiгi барлығын сезiнiп, өз жолына түссе ғана, көзге көрiнедi" ... деп мамандық таңдаудың адам қабiлетiн ескере асырылуын қалайды.
М.Дулатов өзiнiң "есеп құралы" кiтабын бiрiншiден, қазақ өмiрiмен байланыстырса, екiншiден тұңғыш рет елуге тарта материалдық терминдердi тiлiмiзге енгiзудi, үшiншiден оқулықтағы материалдардың бiлiмдiк және тәлiмдiк жағынан бiрдей қарастырылуына зер салды. Сөйтiп, М.Дулатов математикалық оқудың негiзiн салды.
Ыбырай Алтынсариннің ұстаздық идеяларын әрі қарай дамытып, Ахмет Байтұрсынұлы сияқты оқу - тәрбие мәселелерін ғылыми тұрғыдын қараған, шәкірттердің жаңа бағдарламалар арқылы білім алуына, мұғалімдердің ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуіне ерекше мән берген педагогтардың бірі. Оның 1909 жылы жазған Оян, қазақ атты кітабы халықтың санасын сілкінтіп ескіліктен, мешеуліктен, зорлық - зомбылықтан, қанау - езушіліктен құтқаратын күшті құрал оқу, білім, өнер, ғылым, адал, еңбек, әділдік, адамгершілік үшін күресу қажеттігін насихаттады.
Қазан төнкерісінен кейін тәлім - тәрбие ғылымына терең үңілгендердің
бірі көрнекті Алаш қайраткері, қазақ халқының ұлы ақыны Мағжан Жұмабаевтың педагогика саласында атқарған қызметі ұшан - теңіз. Мағжан Жұмабаев (1893-1938) әрi лирик ақын, әрi аудармашы, әрi ұстаз-ғалым Мағжан Жұмабаев ондаған поэма, жүздеген лирикалық өлеңдерiмен бiрге, оқытушылық қызметтi атқара жүрiп, тұңғыш педагогикалық оқулықтар жазып қалдырды. Ол жазған "Бастауыш мектепте ана тiлi" (1925), "Сауатты бол" (1926), "Педагогика" (1922) атты оқулықтары педагогика және әдiстеме ғылымдарына қосқан тың үлес болып саналады. М.Жұмабаев орыс, батыс педагог-психолог ғалымдар еңбектерiн оқи отырып, сонымен бiрге тәрбиенiң ұлттық ерекшелiктерiн ескере өзiнiң "Педагогика" атты оқулығын жазудағы ұстанымын былайша сипаттайды: "Тәрбие ғалымдарының пiкiрлерiн (орыс, батыс ғалымдарын айтып отыр - С.Қ.) таңдап алуға ұмтылдым. Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым... Бiзде бұрын пән тiлi болмағандықтан түрлi терминдерге тап басқанда қазақша сөз табу көп күшке тидi. Қалайда курстарда оқыған мұғалiмдердiң жәрдемiмен таза орыс сөздерi қазақшаға айналдырылды. Ал ендi жиһан тiлi (интернацианалдық терминдер - С.Қ.) болып кеткен сөздерi қазақшаға аударам деп азаптануды тиiс таппадым". Шынында да ол кезде қазақша педагогикалық терминдар жоқтың қасы едi. М.Жұмабаев жүздеген педагогикалық жаңа терминдердi ойлап тауып, тiлiмiзге енгiзген.
Оқу құралының бiрiншi бөлiмiнде педагогиканың жалпы мәселесiне арналған. Оның пiкiрiнше тәрбие саласы төртке бөлiнедi. Олар: дене, жан, ақыл тәрбиесi, сұлулық пен әдеп-құлық тәрбиесi. Тәрбиенiң бұдан басқа да бiрнеше түрлерi бар. Автордың төрт тәрбиеге баса көңiл бөлуi сол заманның талабынан туған көзқараспен астасып жатыр. Бүгiнгiдей экономикалық, экологиялық және құқықтық тәрбие ол жылдарды (1930) онша актуальды мәселе болмаса керек.
Автор осы тәрбиенiң төрт түрiн тәптiштеп түсiндiре келiп, былай дейдi: "Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегiс берiлсе, оның тәрбиесi түгел болғаны. Бала берiк денелi болса, түзiк ойлайтын, дұрыс шешетiн, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемi түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиренiп, жақсылықты жаны тiлеп тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы... Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиенi дұрыс орындасын..." Баланы келешек заманына лайық қылып шығару" - деу арқылы М.Жұмабаев тәрбие мақсатын айқындап бередi. Автордың туған халқының тәлiм-тәрбиелiк бай мұрасын игеру жөнiндегi бағыт-бағдары да құптарлық. "Ұлт тәрбиесi - деп жазды ол, - баяғыдан берi сыналып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбiр тәрбиешi сөз жоқ, ұлт тәрбиесiмен таныс болуға тиiс. Сол ұлт тәрбиесiмен тәрбие қылуға мiндеттi".
Мағжан сонымен бiрге ұлт тәрбиесiне сын көзiмен қарап, тозығынан озығын айыра бiлуге шақырады. "Киiз үйдiң зиянды жағы болғаны сияқты, - деп жазды ол, - пайдалы жағы да бар. Әңгiме сол киiз үйдiң iшiнде баланы ұстай бiлуде. Шын таза ауа сол киiз үйде болмағанда қайда болады? Ал балаға таза ауа аса қажет... Малмен бiрге жүрiп, бiрге өскен қазақ баласын аса нәзiк қылып, үлбiретiп тәрбие қылмағаны дұрыс болмас... Қазақ баласының тәрбиесi қазақ тұрмысына қабысуы мақұл" дегендi айтады.
Яғни баланы жастайынан шыңдау, өмiрге үйрету қажет дегендi айтады.
Автор "Қазақ бесiгi - аса ұқыптылықпен жасалған нәрсе. Жөргегi, тартпалары, астындағы тесiгi, шүмегi, түбегiмен баланың таза, жинақы жатуына көп себепшi" дей келе, қазақ бесiгiнiң құрылымын жетiлдiрудi (қол, аяқ бауларды жалпақ жасамау және қатты тартып байламау) ұсынады.
Мағжанның "Педагогикасы" он төрт тараудан тұрады. Соның он тарауы ұлттық психологияны сөз етедi. Ол жан көрiнiстерiн ол "бiлу, яки ақыл, сезiм яки көңiл, һәм қайрат деп үшке бөлiп қарастырады. Олардың өзара табиғи үйлесiмiн Абай тұжырымымен байланыстырып, Абайдың "Ақыл, қайрат, жүректi бiрдей ұста, сонда адам боласың елден ерек" - деуi ақыл (ми) мен ерiк, жiгердi байланыстыру деп қарайды.
Ол сыртқы сезiмдердi: көру, есту, иiскеу, тату, сипау (ет сезiмi) деп беске бөлiп қарастырып, олардың атқаратын қызметiне, ерекшелiктерiне сипаттама бередi. Оларды дұрыс жетiлдiрудiң жолдарын көрсетедi. Бұларды жетiлдiруде ұлттық дәстүрге сүйене отырып жүргiзудi, мәселен құлынның кiсiнеуiн, қойдың маңырауын, түйенiң боздауын ажырата бiлу арқылы тәрбиелеудi ұсынады. М.Жұмабаев: "Адамның әдемiлiктi сүю сезiмiн тереңдететiн де осы есту сезiмi", - дей келiп өз пiкiрiн гректiң Орфейi, қазақтың Қорқыт күйлерi туралы ойларымен тиянақтайды.
М.Жұмабаев адам өмiрiндегi қиялдың (фантазияның) рөлiне тоқтала келiп "Қиялы дамымаған адам мылқау адам... Қиял адам ойын дамытады... Ол үшiн балаларға жастайынан қиял-ғажайып ертегiлер айтқызып үйрету керек" дейдi.
Мағжан ой-қиялдың өрiстеудегi тiлдiң рөлiне тоқтала келе "Бiр ұлттың тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, тұрмысы, мiнезi көрiнiп тұрады... Ұлттың тiлiнiң кеми бастауы - ұлттың құри бастауы... дегендi айтады.
Ересектерге атты сауат ашуға арналған оқулығы мен 1923 жылы Орынборда басылып шыққан Педагогика еңбегі сол кезеңдегі ана тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген және бүгінде маңызы зор педагогикалық туынды болып саналады. Мұхтар Әуезовтың Ел боламын десең әуелі бесігіңді түзе деген қағидасымен ұштасып келген бала тәрбиесі жөніндегі келелі ұсыныстарын енгізді. Әдістемелі құралдар жасаудың үлгісін көрсетті.
Мағжан ағартушылық бағыты қазақ халқын тек оқу - білімге
үндеумен ғана шектелмейді, педагогикалық қызметі қайраткерлік тірегінң негізгі саласы етіп қалап алған жан.
Нәзипа Құлжанова (1887-1934) Ең алғашқы болып қазақ әйелдерi арасынан тұңғыш әлеуметтiк iске белсене араласқан әрi мұғалiм, әрi педагог-ғалым, әрi журналист болды. Алғаш 1902 ж. Қостанайдағы қыздар гимназиясын оқып бiтiрiп, Торғайдағы қыздар училищесiнде, кейiн (1904-1919 ж.ж.) Семейдегi мұғалiмдер семинариясында мұғалiмдiк қызмет атқарды.
Ұстаздық алғашқы еңбегі 1924 ж. "Мектепке дейiнгi балаларды тәрбиелеу" атты еңбегiн жазып оны Орынбордан бастырып шығарды. Кейiн "Әйел теңдiгi" журналында қазақ балабақшаларындағы озат тәжiрибелер жайында бiрнеше мақалалар жазады.
Бұдан кейін "Ана мен бала" атты еңбегiн 1924 жылы жазып шығарады. Бұл еңбекке алғы сөзi атақты - турколог ғалым, қоғам қайраткерi Ахмет Байтұрсынов алғысөз жазды.
Нәзипа Құлжанов мектепке дейiнгi тәрбиенiң мазмұнын және мақсатын баяндай келiп, баланың қимыл-қозғалысына, сезiм мүшелерiне, сөйлеу, ойлау ерiк-жiгерiн жетiлдiру жолдарына тоқталады. Бала ойынының мәнi мен маңызына тоқталады. Жетіліп келе жатқан тұлғаның өсiп-жетiлуiне, дүние-танымына табиғаттың әсерiнiң ерекшелiгiне тоқтала келiп, "суға түсiп, жүгiрiп, құспен бiрге сайрап, көбелек қуып, шыбын-шiркей, құрт-құмырсқамен бiрге көкорай шалғын, тоғай арасын сайрандап жүрiп, көңiлi де, жан-тәнi де бiрдей тегiс өсiп, өркендемек" - дейдi.
Автор баланың елiктегiштiк, айналаны танып-бiлуге деген құмарлық қасиетiн жетiлдiре тәрбиелеуге баса көңiл бөлудi қуаттайды.
Жүсіпбек Аймауытов - ақын, прозашы, сыншы, публицист, драмашы,
аудармашы, ағартушы, қоғам қайраткері. Сондай ақ ол педагогика саласында құнды ғылыми зерттеу еңбектерімен қатар, бірнеше оқулықтар, оқу құралдарының авторы болған ірі тұлғалардың бірі.
Жүсіпбек Аймауытов халық ағарту комиссариатында, педагогикалық
Оқу орындарында қызмет істей жүріп, жас ұрпақты жаңа рухта тәрбиелеуге, ғылымның әр саласын жан - жақты білім алуға шақырған көптеген еңбектер жазды. Солардың ішінде Тәрбиеге жетекші (1924), Психология (1926), Жан жүйесі және өнер таңдау (1926) атты еңбектері педагогика және психология саласында құнды шығармалардың қатарында, өз дәуірінде аса пайдалы қызмет атқарды, бүгінгі ұлттық санамыз бен мәдениет, өнерімізді қайта жаңарту кезінде де үлкен маңызға ие болды.
Тәрбиеге жетекші педагогиканың дидактикалық саласына арналып,
Оны ғылыми тұрғыдын негіздейді. 1918 ж. "Абай" журналының бас редакторы бола отырып, тәрбиемен байланысты бiрнеше ғылыми мақалалар жариялады. Солардың iшiнде 1922 ж. жеке кiтап болып шыққан "Тәрбие жетекшiсi" атты еңбегiн ерекше атап өтуге тура келедi. Ол еңбегiнде Ж Аймауытов "Адам мiнезiнiң, ақыл-қайратының әр түрлi болуы - тәрбиенiң түрлi-түрлi болуынан... Адам баласының ұрлық iстеуi, өтiрiк айтуы, кiсi тонауы, өлтiруi сияқты бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенiң жетiспегендiгiнен" - дейдi.
Жазушы бала тәрбиесiндегi отбасының рөлiне зор мән бере келiп, "Баланы бұзуға, яки түзетуге себеп болатын бiр шарт - жас күнiнде көрген өнегеге, ата-анасының берген тәрбиесiне байланысты "ұяда не көрсе, ұшқанда соны iледi" деп бала мiнезiн қалыптастырудағы отбасы мүшелерiнiң ықпалына тоқталады.
Ж.Аймауытов өнегелi үйелменнен де бұзақы мiнездi баланың шығуы немесе тәрбиесi нашар отбасынан да тәрбиелi, өнегелi баланың өсуi мүмкiн дей келедi де, бұл айтылғандар өскен ортаның, замандас, жолдас-жора, құрбы-құрдастың ықпалынан, соларға елiктеуден болатынын дәлелдейдi.
Тәлiмгер-ғалым бала тәрбиесiнде туған елдiң әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрiнiң белгiлi мөлшерде әсер ететiнiн ғылыми тұрғыда дәлелдей түскен.
Ол "ойын-сауық, өлең-жырды естiп өскен елдiң баласы өнерге бейiм болады, дiндар елдiң баласы дiншiл келедi. Жастайынан кемдiк, жоқшылық, қағажу көрiп өскен ауылдың баласы жасқаншақ, бұйығы болады" - деп қоғамдық салт-сана, әдет-ғұрыптың тәрбиеге тигiзетiн ықпалына тоқталады.
Оның жазбаларынан Л.Н.Толстойдың "Тәрбие дегенiмiз бiр адамның екiншi бiр адамға жасайтын ықпалы" немесе А.С.Макаренконың "Адамдарды қоршаған орта тәрбиелейдi. Адамның тұтыну заттары, табиғи құбылыс т.б. бәрi тәрбиеге белгiлi әсерiн тигiзедi. Соның iшiндегi ең әсерлiсi - адамдардың қарым-қатынасы, әсiресе ата-аналар мен ұстаздардың ықпалы ерекше" деген секiлдi таныс пiкiрлер жиi ұшырасады.
Ж.Аймауытовтың пiкiрiнше мұғалiмнiң айналысатыны - үнемi қозғалып, өзгерiп, өсетiн, өркендейтiн тiрi адам болғандықтан, бiркелкi әдiстен табан аумай шектелiп қалуға болмайды... Сабақ үйреншiктi жай шеберлiк емес, ол үнемi жаңаны табатын өнер... Дидактика мұғалiмге жиi жөн-жоба көрсетiп жетекшiлiк етедi... Сыннан өткен тиiмдi деген жолдарды ғана нұсқайды" - деп, оқыту, бiлiм берудiң әдiстердiң догма емес, iзденуден туатын iс-әрекет екенiн дұрыс атап өткен.
Ж.Аймауытов бiлiм негiзi ана тiлi арқылы меңгерiлетiнiн айта келiп, "Ана тiлiн жақсы меңгере алмай тұрып, өзге пәндердi түсiну мүмкiн емес. Ана тiлi - халық болып жаралғаннан бергi жан дүниесiнiң айнасы, өсiп-өнiп, түрлене беретiн, мәңгi құламайтын бәйтерегi" - деп, оның қоғамдық рөлiн, оны жан-жақты және терең меңгеру қажеттiлiгiн баса көрсетедi.
Автор, адамның жан қуатын тәрбиелеп жетiлдiрудегi тарих пәнiнiң алар орнын айта келiп "Тарихты оқыту арқылы шәкiрттерге қазiргi өмiр мен өткен заманның байланыс заңдылықтарын ажырата бiлерлiк сана туғызамыз" - дейдi.
Автор мектепте "қандай тарихтың түрiн оқытуды алғаш қолға алу керек?" дегендi де сөз етедi. "...Алдымен балалардың өздерiне күнделiктi өмiрден жақсы таныс өз жұртының тұрмыс-салты, тыныс-тiршiлiгiне байланысты тарихты оқытудан бастағанды жөн... басқа жұрттың тарихқа керек жерлерiн ғана алу керек" - деп тұжырымдайды.
Ж.Аймауытов осы еңбегiнде туған өлкенiң жағрафиясын оның тарихымен байланыстыра қарастыруды ұсынады. Автор ерте замандағы "половец", "кеченет" тәрiздi көшпелi жұрттың шаруашылығын қазақ халқының ертедегi тарихымен байланыстыра жүргiзудi қуаттайды.
Көшпелi жұрттың өткендегi салт-санасы, әдет-ғұрпы, шаруашылық кәсiбi және мәдени өмiрiнен хабардар ету үшiн 4-сыныпта әдебиеттi, тарихты және жағрафияны бiрiктiрiп, яғни интеграциялап "Бiздiң Отан" деген атпен оқытуды қажет деген пiкiр ұсынды.
Ж.Аймауытов адам баласының мәдениет тарихынан өнердiң көрнектi орын алып келгенiне, өнерсiз қоғамның дамуы, рухани мәдениеттiң молаюы мүмкiн еместiгiне тоқталып, ұлт мектептерiнде әуелi кескiн (сурет) пен әуез (ән-күй) пәнiн үйретудiң керектiгiн, әрбiр баланың өнерге деген ынтасын қозғап, өнерпаздық қабiлетiн тәрбиелеуде бұл пәндердiң маңызын баса айтты.
Ж.Аймауытов 1929 ж. "Комплекстi оқыту жолдары" деген еңбегiнде баланың бiлiмге деген ынта-ықыласын, зейiн-зердесiн арттыру үшiн мұғалiмдерден төмендегi шарттарды орындауды талап еттi. Олар: жаңа берiлетiн бiлiмдi баланың бұрын меңгерген бiлiмiне негiздеу, оқушылардың жаңа бiлiмдi меңгеруiне бағыттайтын проблемалық сұрақтар қоя отырып, олардың назарын меңгерiлетiн жаңа бiлiмге бағыттау, басы артық, қажетсiз мағлұматтарды айтудан сақтану, салыстыру, теңеу, ұқсату, сияқты тәсiлдердi қолдану арқылы балалардың бiлiмге деген қызығушылығын артыру. Тәсiлдердi үнемi жаңартып жандандырып отыру, көрнекiлiктi пайдалану т.б. дидактикалық әдiс-тәсiлдердi сөз етедi.
Сондай-ақ ол "Психология" (1926), "Жан жүйесi және өнер таңдау"(1926) деген оқулықтарын жазып, психология, педагогика, әдәстеме ғылымдарын ұщтастыра оқытуға терең мән бередi.
Қазақ педагогика ғылымының тұңғыш профессоры Шәрәпи Әлжанов
(1901 - 1938) тәлім - тәрбие саласында әр түрлі тақырыптың төңірегінде жиырмадан астам еңбегі жарық көрді. Ол қазаққа білім беретін педагогикалық салалардағы тәжірбиелі, білімді ұстаз келбетінің сақталу проинциптерін жіті зерттеп ел назарына ұсынды. Оның Ес және есие сақтау мәселері, Ой мәселері, Дағдылану мәселері атты еңбегінде (1936 ж.) шәкір психологиясының жас және дара ерекшілктеріне қарай тоқталып соған қарай ұстаз жұмысын талдау жайлы ой қозғалды, сол саладығы жүргізілген сараптамалық зерттеулердің рәтижесін оқырман назарына ұсынды. Бұл заман ағысымен білім толқынымен ұштасқан қазақ ұстазының келбетін жаңа қырынан көсеткендей еді.
Қазақтың белгілі ұстазы Әбдіхамит Сембаевтың (1905 - 1989)
қаламынан сексеннен астам қомақты тікелей ұстаздық тақырыбына байланысты ғылыми - педагогикалық еңбектер шықты. Қазақсатанның Советтік мектепттің дамуы тарихы (1962 ж.) атты монографиялық еңбегінде мектептердің көптеп ашылуын, оқулықтар мен оқу - әдістемелік құралдардың жасалу жолдарын, мұғалім кадрлардың даярлау ісіндегі қол жеткен табыстарды нақтылы деректермен ғылыми негіздерін қарастырды.
Қартбай Бержанов (1924 - 1976) - педагогика ғылымдарының
докторы, профессор. Педагогика ғылымдарының дамуын елеулі үлес қосқан ғалым - ұстаз. Қазақ ұстаздық жолына ғылыми із, мұғалімдік мұра қалдырған осынау тұлғалар ХХ ғасырдың екінші жартысыда ұлттық ұстаз келбетін қалыптастырды.
Қазақ прозасындағы ұстаздар келбеті
Жұбан Молдағалиев Таза бұлақ. Ұстаз тақырыбының кеше де. бүгін де. ертең де дабыл қақтыруы - уақыт талабынан туған қажеттілік. Көтерген тақырып - тәрбие тағдыры. мұғалім табиғаты болғанымен. әр жазушының тарихтағы Ұстаздар жүріп өткен жолды суреттеулеріндегі өзіндік шеберліктерін. өмір сүріп отырған дәуірінің талғамын. үстанымын. идеясын. қаламгерлік қарымын тану.
Көреген қазақ бауыр еті баласын Сүйегі - менікі, еті - сенікі деп, ел арасында ғылымбілімімен, өнерімен аты шыққан жақсы - жайсаңдарға тапсырған. Қазақта білім үйретуші ұстаздың орны жоғары бағаланған. Білім үйрету ең сауапты әрі қадірлі іс болып есептелген. Садақаның ең жақсысы - ілім үйреніп, оны басқаларға үйрету деп білген қазақ көзі ашық, білімді адамның тұғыры қашанда биік тұратындығын, ілім үйретушіні әрдайым сыйлап, құрметтеу керектігін дәріптеген. Мұғалім сөзінің түп төркіні араб тілінен енгені белгілі. Арабша-қазақша түсіндірме сөздікте бұл сөз оқытушы, ұстаз, шебер деген мағынаны береді. Ұстаз - шеберханасынан талай ғалымдарды, қоғам қайраткерлерін, ел жанашырларын болаттай шыңдап шығаратын шебер. Ұстаз еңбегінің жемісін өзі көрмесе де, ел көреді. Қазақ прозасындағы ұстаз образының жинақталып, типтендірілу сипаттарын, идеялық көркемдік құндылықтарын, ұстаз образына ғана тән характерлік, психологиялық ерекшеліктерді айқындау арқылы оны іс жүзінде мектептерде, басқа да оқу орындарында оқушыларға тәрбиелік эстетикалық тұрғыда қолдау көрсетуге болады. Қазақ прозасындағы ұстаз образының сомдалу сипаттарын, ерекшеліктерін ашу, қазақтың танымындағы ұстаз идеалын анықтау, рөлін зерттеу арқылы ғана біз мақсатымызға айқын жетуімізге болады. Прозадағы ұстаз бейнесінің көркем жинақталу сипаттары прозадағы образдың берілуінен әлдеқайда өзгеше болып келеді. Себебі, ұстаз бейнесін жасаудағы авторлардың, жазушылардың қолданған көркемдік әдіс-тәсілдері, ұстаздың характерін берудегі, портретін жасаудағы ерекшеліктері өзгешелеу болатыны хақ. Жазушылар арасында ұстаз бейнесін сомдаудағы идеялық ізденістері өзгеше болатыны анық жағдай. Ақындардың ұстаз образын сомдауда қандай идеялық ізденістерге барғаны ол қаламгердің өзіндік поэзиядағы қолтаңбасы деп тануға болады. Чернышевский әдебиетті өмір оқулығы, Горький адам тану ғылымы деді. Демек, әдебиеттің негізгі материалы адам екені - ол да белгілі. Бір көркем әдебиеттік шығарманың адам атымен аталатыны да - содан. Осының барлығы келіп, әдебиетте негізгі нәрсе - адам образы дегенді анықтай түседі. Шығарманың арқалайтын негізгі жүгі, қоғам және ұстаз мәселесі, адами мінез қайшылықтары, образды бейнелеудегі автор позициясы, бұл пікірлердің бүгінгі күнмен сабақтастығы деген секілді мәселелерге де толықжауап беретін шығармалар бар.
Прозадағы ұстаз ұғымын сөз еткенде, оның порозаға қатысын зерттеуге бекінгенде қазақ халқының аса көрнекті ағартушысы, жаңашыл педагог, жазушы, ақын, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсаринді атап өтпеу мүмкін емес. Ен жайлаудың дала қоңырауына айналған алғашқы ұстаз Ыбырай жайлы жазылған шығармаларда қомақты. Қара сөз қаламына телінген Ыбырай образы прозада да сөз етілді.
Жайсаңбек Молдағалиев 1935 жылы Қостанай облысында дүниеге келген. Ы.Алтынсариннің жерлесі, үлы ұстаз ашқан мектептен дәріс алған. Прозадағы Ыбырайтану жолына өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалам тербей бастаған. 1978 жылы Алғашқы қоңырау повесі. кейін толықтырып, өндеп 1984 жылы Таза бұлақ атты романға айналдырды. Жазушы шытарманы жазуға он жыл өмірін арнады. 1973 жылы басталған романы 1983 жылы жазылып бітіп, 1984 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген.
Таза бүлак романында Ж.Молдағалиев мұрағаттық материалдар мен тарихи деректердің негізінде ой қорыта отырып, жаңа идеялық мақсаттар шеңберінде Ыбырай Алтынсариннің кең ауқымда алынатын көп қырлы күрделі тұлғасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БОЛАТХАН БАҒЖОЛ
ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰСТАЗ БЕЙНЕСІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Ғылыми кеңесшілер: п.ғ.д.,
Қазақстан Республикасы
Нұр-Сұлтан 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ ПЕДОГОГИКАЛЫҚ ІЗДЕНІСТЕР
Қазақстанда ХІХ - ХХ ғасырда педагогикалық ой - пікірлердің қалыптасып, дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
Қазақ прозасындағы ұстаздар келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҰСТАЗ БЕЙНЕСІ
2.1 Қазақ өлеңдеріндегі Абай тұлғасының сан қырлылығы ... ... ... ... ... ... .. .34
2.2 Қазақ поэзиясындағы Мұхтар Әуезов бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Ұлы ұстаздардың теориялық ұстанымдары адамдарға дұрыс бағыт-бағдар, маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке шығармашылық қоры адамзат баласына шам шырақ іспеттес. Ұстаздар ілімі адамдық факторлармен сабақтасатындықтан олардың ұлттық сипатын сақтай отырып өмір жолын айқындауға мүмкіндік беруде. Осыған орай, қазақ ұстазының келбеті мен әдіснамалық құнды қасиеттерін қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінен көре аламыз.
Еуропада қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімін тауып келе жатқан білімнің берілуі яғни Платонның Аристотельге ұстаз болуы Әл Фарабидің Аристотельді ұстаз тұтыуы немесе Ибн Синаның Әл Фарабиді ұстазым деп қабылдауы ұстаздық жүйенің үзілмес белгісі болып табылады. Ұстаз әлемін тарих пен ұштастырар болсақ сонау Афинадан Платон академиясынан басталған ғылым ізденісі адамдардың қарым қатынасы арқылы, білімді тасымалдау арқылы Азия құрлығын да орналасқан Отырар, Бағыдат ілім шахарларына дейін таралды. Ұстаздардың таным ұғымына, өмір жолына назар аударатын болсақ ұстаздық борыш сабақтастығын көре аламыз.
Ұстаздар жолын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, ұстаздар ілімін адамның қабылдауы, пайымдауы, ойлы тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін үйлестіру, сол арқылы барша жұртқа жол сілтеу арқылы әлемнің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ.
Ұстаз... жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, ешнәрсені ұмытпайтын... алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі..., мейлінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл жаны асқақ және ар - намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ..., жұрттың бәріне... жақсылық пен ізгілік көрсетіп...қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек. дейді Әбу Насыр Әл Фараби. Иа, шындығында да ұстаз бойынан барлық қасиеттер табылады және сол қасиеттерін бөлісуге әзір тұрады. Ұстазы жақсының ұстанымы жақсы. Ұстаз екінші ана. Тіпті Македонияның билеушіс Александыр ұстазы Аристотельді зор құрметтеп, оны мақтан тұтты, əкесінен кем көрмеді: "Өмірге келгенім үшін əкеме міндеттімін, ал лайықты өмір сүріп отырғаным үшін ұстазыма міндеттімін" - деді ол. Ұстазбен мақтанасың. Ұстаз жаныңды, жүрегіңді баурайды. Жол нұсқайды, кеңесін аямайды, жігерлендіреді, арманыңа жол сілтейді. Қамқор болады, қасыңнан табылады. Міндет етпейді, қайтарым сұрамайды. Əр шəкірт өзінің жеткен жетістігі үшін ұстаздарға қарыздар. "Бір әріп үйреткенге қырық жыл сәлем", - дейді дана халқымыз.
Педагогика - үнемі дамып келе жатқан ғылым. Қоғамның дамуы жас
ұрпаққа білім беру және тәрбиелеуде жаңа міндеттер жүктейді. Педагогика сол міндеттерді іс жүзіне асыруда, басқа ғылымдардың нәтижелеріне сүйене отыра, тың зерттеулер жүргізеді Әрбір жаңа зерттеу өткен зерттеудің негізінде, жалғасы ретінде қолданылады. Зерттеудің нәтижелері педагокиканы, мектептегі оқу - тәрбие процесін қоғамның талабына сай одан әрі жетілдіруде маңызы ерекше.
Педагогика тарихының зерттеу нәтижесі көрсеткендей, педагогиканың өзі ғылымынң саласы ретінде философиямен бір деңгейде дамып келеді. Философия Адам санасы мен ақылынан тұрады олардың дұрыс бағытта қалыптасуына ұстаз ықпаклы өте зор. Ұстаздық жүйе бастапқы кезде философияның элементтері ретінде қарастырылды. Фактілердің жинақталуы барысында тәрбие тәжірибесін жинақтауға, бастапқы теорияларды ашып көрсетуге және педагогиканы ғылым ретінде жүйелеуге талпыныс жасалды. Оның теориктері болып ежелгі дәуірдің ұлы ойшылдары Сократ (469 - 399 б.э.д. жж.), Платон (427 - 347 б.э.д. жж.), Аристотель (384 - 322 б.э.д. жж.), Демокрит ( б.э.д. 270 - жылдар шамасында өмір сүрген) саналды. Олардың еңбектерінде ұстаздық болмыс, адам тәрбиесіне және оның тұлғасын қалыптастыруға қатысты идеялар, ережелер көрініс тапты.
Зерттеудің жалпы сипаттамасы Дипломдық жұмыс қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінің танымдық сипаты мен қызметін анықтауға арналған зерттеу еңбегі болып табылады. Жұмыста ұстаз ұғымының ерекшеліктері және әлеуметтік, танымдық қырлары талданады. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық, физиологиялық еңбектер мен ақпараттар беріледі. Қазақ қоғамындағы ұстаз ұғымына қатысты ақпараттық тіл бірліктерінің сөз қорларының танымдық қызметі мен сипаты кеңінен талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Бұл дипломдық жұмыста қазақ порозасындағы ұстаз образы сөз етіледі. Жалпы қазақ танымындағы ұстаз ұғымына тоқталып, қоғамда оның алар орны айтылып өтеді. Жас ұрпақты білім нәрімен сусындатқан ұстаздай ұлы тұлғаны қаламына арқау еткен жазушылар шығармаларын талдай отырып, оның мән-мағынасын жан-жақты ашу көзделген. Тақырыпты зерттеудің қажеттілігіне тоқталып, оның өскелең ұрпақты тәрбиелеуде қолданысқа енгізілу зәрулігі айтылады. Қоғамда соның ішінде жастар тәрбиесінде ұстаздың орнын анықтап, оның прозадағы көркем бейнеленуі жан-жақты қарастырылған. Қаламгерлердің образды сомдаудағы тақырыптық идеялық ізденістеріне мән беріледі. Әдебиет пен тәрбиені ұштастыру арқылы, жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие берудің жолдары зерделенген. Дипломдық жұмыста қазақ әдебиеттануында арнайы зерттеудің объектісіне айнала қоймаған рухани-этикалық және эстетикалық болмысы бар құбылыс тұңғыш рет тексеріліп талданды. Түйін сөздер: қазақ прозасы, ұстаз, тәрбие, эстетика, көркем бейне.
Ұстаз ұғымы адам баласының қоғамдық құндылықтарының бірі болғандықтан рухани мәдениеттегі ролі ерекше. Ал рухани мәдениеттің қоғамдағы әлеуметтік маңызы зор.
Қазақ халқының дүниетанымдық көзқарасы мен ұлттық ой-санасының негізін де ұстаз құндылықтарының өз орны бар. Адамзаттың өмірлік бағдары, негізгі өмірлік позициялары, дүниетанымы да ұстаз арқылы қалыптасады.
Қай заманда болмасын адамзат жүйелі білім сапасы мен өз-өзіңді дамытуға, қалыптастыруға себеп болатын ұстаздарға мұқтаж. Бүгінгі жас ұрпақ жоғарғы білімге мән береді. Алайда, ғылыми-техникалық төңкеріс пен ақпараттық жарылыс, ғаламдану адам өмірі ырғағын жылдамдатып жіберді. Өмір ырғағынан қалмау үшін Ыбырай Алтынсаринның сарынын сақтаған ұлттық болмыстағы, заманауи білімді адамзат баласын жетелейтін ұстаздар бейнесіне үңілу керек.
Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесінің қырларының ашылуы ұрпақ тәрбиесінің маңыздылығын арттыра түсуде. Адамзаттың сүйіспеншілік,
махаббат, қайырымдылық, ізгілік, еңбек, денсаулық т.б қасиеттері ұстаз тәрбиесімен бойға дариды. Осы орайда қазақ прозасындағы ұстаз бейнесін ашудағы мақсат ұстаз бейнесін рухани өмірдің өзегіне айналдыру. Ұстаз туралы түсінік қоғамдық санада ерте кезден өмір сүреді және кез келген уақытта, кең мағынада, барлық жағынан маңызды болып табылады. Ұстаздық тағдыр адамзатқа қызмет атқарып, құндылықтар жаратылғаннан бастап бүгінгі қоғамдық дамуымызға арласып келеді. Ұсатаз ұғымы (философия, физиология, психология, әлеуметтану) қандай ғылым салалары болмасын барлығы мен байланысты. Себебі бүкіл ілім ұстаздар арқылы адамнан - адамға көшіп отырады. Қазақ прозасындағы ұстаз бейнесі біздің жұмысымыздың өзектілігі.
Қазақ танымындағы ұстаз бейнесін ашу зерттеу нысаны бола алатын күрделі әрі мағынасы ауқымды жұмыс болып саналады. Сондықтан, алдымен ұстаз ұғымын зерттеу маңызды. Ұстаз дегенде алғашқы ұстаз Аристотель Никомах, екінші ұстаз Әбу Насыр әл - Фараби және үшініш ұстаз Ибин Сина бірден ойымызға оралады. Олар адамзатқа дүниені танып білуге, сырын ашыуға, адамдардың тұлға болып қалыптасуына шырақ бола білген әлемге ортақ тұлғалар.
Қазіргі таңда ұстаз жолының өзгеруіне байланысты әлеуметтік тұрғыдан өзекті ең маңызды ұғымдардың бірі - білімнің берілуі. Сол себепті қазақ прозасындағы ұстаз сипаты мен қызметіне кешенді түрде зерттеу жүргізудің маңызы зор.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Зерттеу жұмысының кезеңдері.
Бірінші кезеңде
Екінші кезеңде
Үшінші кезеңде
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында синхрондық сипаттама, зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми-теориялық, философиялық, психологиялық және әдіснамалық әдебиеттерді талдау және жинақтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс глоссарий, кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады
ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ПЕДОГОГИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ ІЗДЕНІСТЕР
Қазақстанда ХІХ - ХХ ғасырда педагогикалық ой - пікірлердің қалыптасып, дамуы.
Прогресшіл орыс педагогтарының идеялары қазақ халқының ағартушы
қайраткерлерінің әлеуметтік - саяси, философиядық және этикалық көз қарастарының қалыптасуы олардың еңбектерінде, көркем шығармаларын да ұстаздық бейнеснің көрініс табуына әсерін тигізді. Халқымыздың ардақты ұлдары, ағартушы ғалым Шоқан Уәлиханов (1835 - 1865), аса көрнекті ағартушы - педагог, қазақ елінде алғашқы болып мектеп ашқан, әліпті таяқ деп білмейтін қазақ балаларын сауаттандырған, тұңғыш ұлт ұстазы Ыбырай Алтынсариын (1841 - 1889) және ұлы ақын, көрнекті жазушы, ойшыл Абай Құнанбайұлы (1845 - 1904) өз елін прогрес жолымен алға қарай бастады. Қазақ даласындағы басқарушылық тәртіпке, кейбір жағымсыз әдеп - ғұрыпқа, білімсіз халықтың кер тартпа қылықтарына қарсы тұра білген олар, халқының ой - тілегін, арман мүддесін қорғаған тұңғыш демократтары болды.
Шохан Шыңғысұлы Уәлиханов қазақ даласындағы оқу, мектеп ісін
ғылыми негізде құрып, екі ақ пайызы сауатты халықтың көзін ашу, оқу білімінің ұстаздық жолдың сырларын ашуға бағытталуын, туған елінің алдыңғы қатарлы мәдениетті елдерді қуып жетуін аңсады. Діни бағыттағы медресселер мен ел билейтін әкімдер, тілмаштар дайын - дайтын мектептердің мақсатын сынай келіп, жалпы білім беретін мектептердің ашылуын көздеді. Яғыни жалпы дүниелік ілімді иегеруге технограттық озық елдер Жапония, Ұлы - Британия алдыға жылжып кеткен біршама европа елдерінің білім жүйесін қазақ даласына енгізуді мақсат тұтты. Халықты жаппай сауаттандырып, көздері ашылғанын қалады. " Тек ақиқат білім ғана адамға күдік туғызбайды, ол өмірді бағалауға, тұрмыс құруға үйретеді " деп санады.
Абай Құнанбайұлының Абай Құнанбаев(1845-1904) - қазақ халқының ұлы ақыны, әдебиетінің негізін салушы ғана емес, сонымен қатар ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен ғақлия сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық, педагогикалық ой пікірлерге толы.
Ұлы ағартушы Абай өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын, яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп рухани қажеттілікті ойламайтын, біреуді алдып, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдына жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды. Оқудағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге - деп жастарды білім - ғылымды меңгеруге шақырды.
Ел болу үшін қала салып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету, мектеп салу, оқу оқып білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде ғана тұр деп жар салды. өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың мүмкін еместігін терең түснген ол: Барыңды салсаң да балаға орыстың ғылымын үйрет...өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі... -деп озық мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Кітапты молда теріс оқыр
Дағдардай боп сәлдесі!... -
деп Абай бас қатыратын жаттамалы діни оқуға қарсы болған.
Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Әне оны берем, мәне мұны берем деп, бастан алданғаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы болса кімнен көресің? деп теріс тәрбие беретін ата-ананы қатты сынға алды.
Ұлы ойшыл адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбие рөліне тоқтала келе, өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп, ұстап, татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарына қосылады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді -деп ақыл-естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді. Абай сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді дейтін теріс көзқарасты әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға байланысты өзгеріске еніп, оның іс-әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік, моральдық, имандылық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және жаман деп жіктейді. Әдептілікті, сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті жақсы мінезге; сенгіштікті, арсыздықты, мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты жаман мінез деп есептейді. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасына бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңмен өзің есеп ал-дейді. Яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады. Абай: Адам баласы бір-бірінен ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі ақымақтық-дей келе, адамды тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім-деді.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелер жарық жұлдыз нысанасы екені даусыз. Абай махаббат мәселесіне де ерекше көңіл бөліп, жастарды жұбайлық өмірге үлкен жауапкершілік сезіммен қарауға шақырады. Өзінің Жігіттер, ойын арзан күлкі қымбат деген өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма, -- деп жігіттердің жар таңдау мәселесіне тоқталып, қазақтың Аяғына көріп асын іш, анасын көріп қызын ал деген мақалына орай тәрбиелі жақсы ананың перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жолдасты дұрыс таңдай біл дегенді айтады. Сөйтіп отбасы өмірдің этикасын, ерлі-зайыптылардың бір-бірімен сыйласымды өмір сүруін ескерте келіп, күнделікті тіршілікте кездесетін қиындық атаулыны қол ұстаса отырып жеңе білуге жастардың әзір болуын талап етеді.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана Атаңның баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Оның жастарды тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант, т.б. орыстың ұлы ойшыл педагогтары: Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинскийдің ағартушылық ой-пікірлермен терең қабысып жатыр.
Хәкім Абайдың поэтикалық шығармалары мен Ғақлия сөздері педагогикалық ой - пікірлерге толы. Мәселен, табиғаттық санадан тыс, тәуелсіз өмір сүруі, өмір ақиқатының түйсікпен қабылдануы, адамдар жаратылысының бірдей еместігі, ғылымның ақылмен, жан құмарымен алынатындығын соның айғағы. Бұл қасиеттерді әуелі дұрыс жеткісуге, сол қасиеттерді бойына сіңіруге себепші болатын жас ұрпаққа жол сілтейтін ұстаздар қатары. Ақынның педагогикалық көз көзқарасының қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлері, жастарды халқының әдеп - ғұрыпы, салт - санасы, дәстүрінен тәлім - тәрбие алуға шақыруы дүниежүзілік ұстаздық тұлғалардың педагогикалық класиктерінің ой - пікірлерімен үндеседі.
Демек, Қазақстандағы ұстаздық ой - пікірлер ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы, түптеп алғанда, қазақ халқының ұлы ағартушыларының әлеуметтік - саяси, философиялық және этикалық көзқарастарымен қоян - қолтық, өзекті байланыста дамып жатты.
1910 - 1930 жылдар арасында Қазақ халқының бір туар ұлдары, әйгілі Алаш қайраткерлері Ахмет Байтұрсынұлы (1873 - 1937), Міржақып Дулатов (1885 - 1935), Мағжан Жұмабаев (1893 - 1938) және Жүсіпбек Аймаутовтың (1889 - 1931) педагогика саласындағы еңбектермен көзге түсті.
Лингвист - ғалым, ағартушы - педагог, көрнекті ақын әрі қоғам
қайраткері Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық жайындағы ой - пікірлері мен көз қарасы ұстаздық саладағы қызметі қазақ халқының рухани ой санасын, білімін көтеруде әлеуметтік мәні зор. Ол ағартушылық, ғалымдық қызметтеріне, мемлекеттік басқару - ұйымдастыру жұмыстарын ұстаздық міндеті мен ұштастыра білді. Бүкіл саналы ғұмырын қазақ жұртының саналы болуына, әр алаш баласының білім - ғылымның жолында жүруіне, мектепте ағартушылық ісінің жанданып, кемелденуіне бағыштайды. Ауыл мектебінде, семинарияларда бала оқытты, оқу - тәрбие жұмыстарын жетілдіру саласында көп ізденді.
Ахмет Байтұрсынұлы 1910 жылдардың бастап қазақ әліпбиімен
(жазумен) айналысып 1912 жылы араб графикасын қазақ тіліне икемделген нұсқасын, төте жазуды қазақ жұртшылығына ұсынды. Қазақ халқын оқуға шақырған, білім - ғылымның қажеттілігін түсіндірген үгітші ғана емес, қазақ арасында мектеп ісін жолға қоюға күш салған, бала оқытып, ұстаздық құрған практик жайында көрнекті ғалым Р.Сыздықова Ахмет Байтұрсыновтың қазақтар үшін өз алфавитін жасау әрекетіне де, тілін зерттеп, оқулықтар жазуына да, тер төгіп, бай терминология жасауына да, тіпті қоғамдық - әкімшілік істеріне араласуына да алып келген - өзі діттеген ағартушылық идеясы, - дейді.
Ахмет Байтұрсынұлы ұсынған жаңа әліпби 1913 жылдардан
бастап мұсылман медреселері мен орыс - қазақ мектептерінде қолданыла бастады. Қоғам алдында ол қазақ даласында оқу - ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын, оқу ана тілінде жүргізілсін деген талаптарды басты назарда болды. Халқының өз жазуы болғанын қалап, барша білімді өз ана тілінде алған ұрпақтың сол ұлтқа қызмет ететінін білген Ахмет Байтұрсынұлынан нағыз ұстаз бейнесін көре аламыз.
Ахмет Байтұрсынұлы Қазақ газетіндегі (1914 ж.) Мектеп керектері
деген мақаласында: Ең әуелі мектепке керек - білімді, педагогика, методикадан хабарлар оқыта білетін мұғалім. Екінші - оқыту ісіне керек құралдардық қолайлы хәм сайлы болу. Үшінші - мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідегі болып шығуы үшін оның үлгісі, я мезгілді өлшеуіші болуы керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - ол я артық, я кем шықпақшы, - деп оқытудың дидактикалық принциптерін ғылыми тұрғыда белгілеп берді. Сондай - ақ Айқап, Дала уәлаяты газеттеріне сол кезеңдердегі оқу - тәрбие ісін келелі мақсаттары мен міндеттері туралы да мақалалар жариялады.
Міржақып Дулатов Қазан төңкерiсiне дейiн, сондай-ақ Кеңестiк үкiмет жылдарында Алаш үкiметi мен партиясының белсендi қайраткерi болғаны үшiн бiрнеше рет 1922-26 ж.ж. Орынбордағы қазақ ағарту институтында оқытушы болады. 1922 ж. екi бөлiмнен тұратын бастауыш сыныпқа арналған "Есеп құралы", 1924 жылы "Қирағат" атты оқулығын басып шығарды.
Ұлы педагог Ы.Алтынсариннiң оқу-ағарту мәселесiне байланысты идеяларын әрмен қарай жалғастырып, ол да А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие iстерiн ғылыми тұрғыда қарастырды. Оқытудың жаңа әдiс-тәсiлдерiн марапаттап, шәкiрттердiң жаңа бағдарлама бойынша бiлiм алуына, сабақтың ғылыми дидактикалық негiзде жүргiзiлуiне зер салды. Мәселен "Қирағат" атты кiтабының алғы сөзiнде "балаларды - дейдi ол - оқыту өз алдына бiр ғылым. Ғылыми педагогикада... мектеп программасында бiрiншi орыналатын нәрсе қирағат, баяндап оқыту... Қирағаттың мақсатын түсiнбеген мұғалiм үмiт еткен пайданы бере алмайды... Баланы оқыған нәрсесiн бiр-бiрiне ұйқастырып ойлануына, оқып шыққанын жадында рет-ретiмен һәм толық мағынасымен сақтауға әрекеттендiру керек". Ал орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский айтқандай, оқу-тәрбие процесiне (жазу, сызу, есептеу, оқу т.б.) шәкiрттердiң сезiм мүшелерiн (көз, құлақ, қол т.б.) тұтастай қатыстырып отыру қажеттiлiгiн мұғалiмдердiң есiне салады. Ғалым оқыту процесiндегi тәрбиенiң ролiне зор көңiл бөле келiп, "Туысынан қанша зеректiк болса да, ғылымымыз тәрбиесiз кемелiне жетпейдi. Кiмде-кiм өзiнiң табиғатында не нәрсеге шеберлiгi барлығын сезiнiп, өз жолына түссе ғана, көзге көрiнедi" ... деп мамандық таңдаудың адам қабiлетiн ескере асырылуын қалайды.
М.Дулатов өзiнiң "есеп құралы" кiтабын бiрiншiден, қазақ өмiрiмен байланыстырса, екiншiден тұңғыш рет елуге тарта материалдық терминдердi тiлiмiзге енгiзудi, үшiншiден оқулықтағы материалдардың бiлiмдiк және тәлiмдiк жағынан бiрдей қарастырылуына зер салды. Сөйтiп, М.Дулатов математикалық оқудың негiзiн салды.
Ыбырай Алтынсариннің ұстаздық идеяларын әрі қарай дамытып, Ахмет Байтұрсынұлы сияқты оқу - тәрбие мәселелерін ғылыми тұрғыдын қараған, шәкірттердің жаңа бағдарламалар арқылы білім алуына, мұғалімдердің ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуіне ерекше мән берген педагогтардың бірі. Оның 1909 жылы жазған Оян, қазақ атты кітабы халықтың санасын сілкінтіп ескіліктен, мешеуліктен, зорлық - зомбылықтан, қанау - езушіліктен құтқаратын күшті құрал оқу, білім, өнер, ғылым, адал, еңбек, әділдік, адамгершілік үшін күресу қажеттігін насихаттады.
Қазан төнкерісінен кейін тәлім - тәрбие ғылымына терең үңілгендердің
бірі көрнекті Алаш қайраткері, қазақ халқының ұлы ақыны Мағжан Жұмабаевтың педагогика саласында атқарған қызметі ұшан - теңіз. Мағжан Жұмабаев (1893-1938) әрi лирик ақын, әрi аудармашы, әрi ұстаз-ғалым Мағжан Жұмабаев ондаған поэма, жүздеген лирикалық өлеңдерiмен бiрге, оқытушылық қызметтi атқара жүрiп, тұңғыш педагогикалық оқулықтар жазып қалдырды. Ол жазған "Бастауыш мектепте ана тiлi" (1925), "Сауатты бол" (1926), "Педагогика" (1922) атты оқулықтары педагогика және әдiстеме ғылымдарына қосқан тың үлес болып саналады. М.Жұмабаев орыс, батыс педагог-психолог ғалымдар еңбектерiн оқи отырып, сонымен бiрге тәрбиенiң ұлттық ерекшелiктерiн ескере өзiнiң "Педагогика" атты оқулығын жазудағы ұстанымын былайша сипаттайды: "Тәрбие ғалымдарының пiкiрлерiн (орыс, батыс ғалымдарын айтып отыр - С.Қ.) таңдап алуға ұмтылдым. Шамам келгенше қазақ жанына қабыстыруға тырыстым... Бiзде бұрын пән тiлi болмағандықтан түрлi терминдерге тап басқанда қазақша сөз табу көп күшке тидi. Қалайда курстарда оқыған мұғалiмдердiң жәрдемiмен таза орыс сөздерi қазақшаға айналдырылды. Ал ендi жиһан тiлi (интернацианалдық терминдер - С.Қ.) болып кеткен сөздерi қазақшаға аударам деп азаптануды тиiс таппадым". Шынында да ол кезде қазақша педагогикалық терминдар жоқтың қасы едi. М.Жұмабаев жүздеген педагогикалық жаңа терминдердi ойлап тауып, тiлiмiзге енгiзген.
Оқу құралының бiрiншi бөлiмiнде педагогиканың жалпы мәселесiне арналған. Оның пiкiрiнше тәрбие саласы төртке бөлiнедi. Олар: дене, жан, ақыл тәрбиесi, сұлулық пен әдеп-құлық тәрбиесi. Тәрбиенiң бұдан басқа да бiрнеше түрлерi бар. Автордың төрт тәрбиеге баса көңiл бөлуi сол заманның талабынан туған көзқараспен астасып жатыр. Бүгiнгiдей экономикалық, экологиялық және құқықтық тәрбие ол жылдарды (1930) онша актуальды мәселе болмаса керек.
Автор осы тәрбиенiң төрт түрiн тәптiштеп түсiндiре келiп, былай дейдi: "Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегiс берiлсе, оның тәрбиесi түгел болғаны. Бала берiк денелi болса, түзiк ойлайтын, дұрыс шешетiн, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемi түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиренiп, жақсылықты жаны тiлеп тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы... Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиенi дұрыс орындасын..." Баланы келешек заманына лайық қылып шығару" - деу арқылы М.Жұмабаев тәрбие мақсатын айқындап бередi. Автордың туған халқының тәлiм-тәрбиелiк бай мұрасын игеру жөнiндегi бағыт-бағдары да құптарлық. "Ұлт тәрбиесi - деп жазды ол, - баяғыдан берi сыналып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбiр тәрбиешi сөз жоқ, ұлт тәрбиесiмен таныс болуға тиiс. Сол ұлт тәрбиесiмен тәрбие қылуға мiндеттi".
Мағжан сонымен бiрге ұлт тәрбиесiне сын көзiмен қарап, тозығынан озығын айыра бiлуге шақырады. "Киiз үйдiң зиянды жағы болғаны сияқты, - деп жазды ол, - пайдалы жағы да бар. Әңгiме сол киiз үйдiң iшiнде баланы ұстай бiлуде. Шын таза ауа сол киiз үйде болмағанда қайда болады? Ал балаға таза ауа аса қажет... Малмен бiрге жүрiп, бiрге өскен қазақ баласын аса нәзiк қылып, үлбiретiп тәрбие қылмағаны дұрыс болмас... Қазақ баласының тәрбиесi қазақ тұрмысына қабысуы мақұл" дегендi айтады.
Яғни баланы жастайынан шыңдау, өмiрге үйрету қажет дегендi айтады.
Автор "Қазақ бесiгi - аса ұқыптылықпен жасалған нәрсе. Жөргегi, тартпалары, астындағы тесiгi, шүмегi, түбегiмен баланың таза, жинақы жатуына көп себепшi" дей келе, қазақ бесiгiнiң құрылымын жетiлдiрудi (қол, аяқ бауларды жалпақ жасамау және қатты тартып байламау) ұсынады.
Мағжанның "Педагогикасы" он төрт тараудан тұрады. Соның он тарауы ұлттық психологияны сөз етедi. Ол жан көрiнiстерiн ол "бiлу, яки ақыл, сезiм яки көңiл, һәм қайрат деп үшке бөлiп қарастырады. Олардың өзара табиғи үйлесiмiн Абай тұжырымымен байланыстырып, Абайдың "Ақыл, қайрат, жүректi бiрдей ұста, сонда адам боласың елден ерек" - деуi ақыл (ми) мен ерiк, жiгердi байланыстыру деп қарайды.
Ол сыртқы сезiмдердi: көру, есту, иiскеу, тату, сипау (ет сезiмi) деп беске бөлiп қарастырып, олардың атқаратын қызметiне, ерекшелiктерiне сипаттама бередi. Оларды дұрыс жетiлдiрудiң жолдарын көрсетедi. Бұларды жетiлдiруде ұлттық дәстүрге сүйене отырып жүргiзудi, мәселен құлынның кiсiнеуiн, қойдың маңырауын, түйенiң боздауын ажырата бiлу арқылы тәрбиелеудi ұсынады. М.Жұмабаев: "Адамның әдемiлiктi сүю сезiмiн тереңдететiн де осы есту сезiмi", - дей келiп өз пiкiрiн гректiң Орфейi, қазақтың Қорқыт күйлерi туралы ойларымен тиянақтайды.
М.Жұмабаев адам өмiрiндегi қиялдың (фантазияның) рөлiне тоқтала келiп "Қиялы дамымаған адам мылқау адам... Қиял адам ойын дамытады... Ол үшiн балаларға жастайынан қиял-ғажайып ертегiлер айтқызып үйрету керек" дейдi.
Мағжан ой-қиялдың өрiстеудегi тiлдiң рөлiне тоқтала келе "Бiр ұлттың тiлiнде сол ұлттың жерi, тарихы, тұрмысы, мiнезi көрiнiп тұрады... Ұлттың тiлiнiң кеми бастауы - ұлттың құри бастауы... дегендi айтады.
Ересектерге атты сауат ашуға арналған оқулығы мен 1923 жылы Орынборда басылып шыққан Педагогика еңбегі сол кезеңдегі ана тілімізде жазылып, ғылыми әлемді елең еткізген және бүгінде маңызы зор педагогикалық туынды болып саналады. Мұхтар Әуезовтың Ел боламын десең әуелі бесігіңді түзе деген қағидасымен ұштасып келген бала тәрбиесі жөніндегі келелі ұсыныстарын енгізді. Әдістемелі құралдар жасаудың үлгісін көрсетті.
Мағжан ағартушылық бағыты қазақ халқын тек оқу - білімге
үндеумен ғана шектелмейді, педагогикалық қызметі қайраткерлік тірегінң негізгі саласы етіп қалап алған жан.
Нәзипа Құлжанова (1887-1934) Ең алғашқы болып қазақ әйелдерi арасынан тұңғыш әлеуметтiк iске белсене араласқан әрi мұғалiм, әрi педагог-ғалым, әрi журналист болды. Алғаш 1902 ж. Қостанайдағы қыздар гимназиясын оқып бiтiрiп, Торғайдағы қыздар училищесiнде, кейiн (1904-1919 ж.ж.) Семейдегi мұғалiмдер семинариясында мұғалiмдiк қызмет атқарды.
Ұстаздық алғашқы еңбегі 1924 ж. "Мектепке дейiнгi балаларды тәрбиелеу" атты еңбегiн жазып оны Орынбордан бастырып шығарды. Кейiн "Әйел теңдiгi" журналында қазақ балабақшаларындағы озат тәжiрибелер жайында бiрнеше мақалалар жазады.
Бұдан кейін "Ана мен бала" атты еңбегiн 1924 жылы жазып шығарады. Бұл еңбекке алғы сөзi атақты - турколог ғалым, қоғам қайраткерi Ахмет Байтұрсынов алғысөз жазды.
Нәзипа Құлжанов мектепке дейiнгi тәрбиенiң мазмұнын және мақсатын баяндай келiп, баланың қимыл-қозғалысына, сезiм мүшелерiне, сөйлеу, ойлау ерiк-жiгерiн жетiлдiру жолдарына тоқталады. Бала ойынының мәнi мен маңызына тоқталады. Жетіліп келе жатқан тұлғаның өсiп-жетiлуiне, дүние-танымына табиғаттың әсерiнiң ерекшелiгiне тоқтала келiп, "суға түсiп, жүгiрiп, құспен бiрге сайрап, көбелек қуып, шыбын-шiркей, құрт-құмырсқамен бiрге көкорай шалғын, тоғай арасын сайрандап жүрiп, көңiлi де, жан-тәнi де бiрдей тегiс өсiп, өркендемек" - дейдi.
Автор баланың елiктегiштiк, айналаны танып-бiлуге деген құмарлық қасиетiн жетiлдiре тәрбиелеуге баса көңiл бөлудi қуаттайды.
Жүсіпбек Аймауытов - ақын, прозашы, сыншы, публицист, драмашы,
аудармашы, ағартушы, қоғам қайраткері. Сондай ақ ол педагогика саласында құнды ғылыми зерттеу еңбектерімен қатар, бірнеше оқулықтар, оқу құралдарының авторы болған ірі тұлғалардың бірі.
Жүсіпбек Аймауытов халық ағарту комиссариатында, педагогикалық
Оқу орындарында қызмет істей жүріп, жас ұрпақты жаңа рухта тәрбиелеуге, ғылымның әр саласын жан - жақты білім алуға шақырған көптеген еңбектер жазды. Солардың ішінде Тәрбиеге жетекші (1924), Психология (1926), Жан жүйесі және өнер таңдау (1926) атты еңбектері педагогика және психология саласында құнды шығармалардың қатарында, өз дәуірінде аса пайдалы қызмет атқарды, бүгінгі ұлттық санамыз бен мәдениет, өнерімізді қайта жаңарту кезінде де үлкен маңызға ие болды.
Тәрбиеге жетекші педагогиканың дидактикалық саласына арналып,
Оны ғылыми тұрғыдын негіздейді. 1918 ж. "Абай" журналының бас редакторы бола отырып, тәрбиемен байланысты бiрнеше ғылыми мақалалар жариялады. Солардың iшiнде 1922 ж. жеке кiтап болып шыққан "Тәрбие жетекшiсi" атты еңбегiн ерекше атап өтуге тура келедi. Ол еңбегiнде Ж Аймауытов "Адам мiнезiнiң, ақыл-қайратының әр түрлi болуы - тәрбиенiң түрлi-түрлi болуынан... Адам баласының ұрлық iстеуi, өтiрiк айтуы, кiсi тонауы, өлтiруi сияқты бұзақылықтарды жасауы, тәрбиенiң жетiспегендiгiнен" - дейдi.
Жазушы бала тәрбиесiндегi отбасының рөлiне зор мән бере келiп, "Баланы бұзуға, яки түзетуге себеп болатын бiр шарт - жас күнiнде көрген өнегеге, ата-анасының берген тәрбиесiне байланысты "ұяда не көрсе, ұшқанда соны iледi" деп бала мiнезiн қалыптастырудағы отбасы мүшелерiнiң ықпалына тоқталады.
Ж.Аймауытов өнегелi үйелменнен де бұзақы мiнездi баланың шығуы немесе тәрбиесi нашар отбасынан да тәрбиелi, өнегелi баланың өсуi мүмкiн дей келедi де, бұл айтылғандар өскен ортаның, замандас, жолдас-жора, құрбы-құрдастың ықпалынан, соларға елiктеуден болатынын дәлелдейдi.
Тәлiмгер-ғалым бала тәрбиесiнде туған елдiң әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрiнiң белгiлi мөлшерде әсер ететiнiн ғылыми тұрғыда дәлелдей түскен.
Ол "ойын-сауық, өлең-жырды естiп өскен елдiң баласы өнерге бейiм болады, дiндар елдiң баласы дiншiл келедi. Жастайынан кемдiк, жоқшылық, қағажу көрiп өскен ауылдың баласы жасқаншақ, бұйығы болады" - деп қоғамдық салт-сана, әдет-ғұрыптың тәрбиеге тигiзетiн ықпалына тоқталады.
Оның жазбаларынан Л.Н.Толстойдың "Тәрбие дегенiмiз бiр адамның екiншi бiр адамға жасайтын ықпалы" немесе А.С.Макаренконың "Адамдарды қоршаған орта тәрбиелейдi. Адамның тұтыну заттары, табиғи құбылыс т.б. бәрi тәрбиеге белгiлi әсерiн тигiзедi. Соның iшiндегi ең әсерлiсi - адамдардың қарым-қатынасы, әсiресе ата-аналар мен ұстаздардың ықпалы ерекше" деген секiлдi таныс пiкiрлер жиi ұшырасады.
Ж.Аймауытовтың пiкiрiнше мұғалiмнiң айналысатыны - үнемi қозғалып, өзгерiп, өсетiн, өркендейтiн тiрi адам болғандықтан, бiркелкi әдiстен табан аумай шектелiп қалуға болмайды... Сабақ үйреншiктi жай шеберлiк емес, ол үнемi жаңаны табатын өнер... Дидактика мұғалiмге жиi жөн-жоба көрсетiп жетекшiлiк етедi... Сыннан өткен тиiмдi деген жолдарды ғана нұсқайды" - деп, оқыту, бiлiм берудiң әдiстердiң догма емес, iзденуден туатын iс-әрекет екенiн дұрыс атап өткен.
Ж.Аймауытов бiлiм негiзi ана тiлi арқылы меңгерiлетiнiн айта келiп, "Ана тiлiн жақсы меңгере алмай тұрып, өзге пәндердi түсiну мүмкiн емес. Ана тiлi - халық болып жаралғаннан бергi жан дүниесiнiң айнасы, өсiп-өнiп, түрлене беретiн, мәңгi құламайтын бәйтерегi" - деп, оның қоғамдық рөлiн, оны жан-жақты және терең меңгеру қажеттiлiгiн баса көрсетедi.
Автор, адамның жан қуатын тәрбиелеп жетiлдiрудегi тарих пәнiнiң алар орнын айта келiп "Тарихты оқыту арқылы шәкiрттерге қазiргi өмiр мен өткен заманның байланыс заңдылықтарын ажырата бiлерлiк сана туғызамыз" - дейдi.
Автор мектепте "қандай тарихтың түрiн оқытуды алғаш қолға алу керек?" дегендi де сөз етедi. "...Алдымен балалардың өздерiне күнделiктi өмiрден жақсы таныс өз жұртының тұрмыс-салты, тыныс-тiршiлiгiне байланысты тарихты оқытудан бастағанды жөн... басқа жұрттың тарихқа керек жерлерiн ғана алу керек" - деп тұжырымдайды.
Ж.Аймауытов осы еңбегiнде туған өлкенiң жағрафиясын оның тарихымен байланыстыра қарастыруды ұсынады. Автор ерте замандағы "половец", "кеченет" тәрiздi көшпелi жұрттың шаруашылығын қазақ халқының ертедегi тарихымен байланыстыра жүргiзудi қуаттайды.
Көшпелi жұрттың өткендегi салт-санасы, әдет-ғұрпы, шаруашылық кәсiбi және мәдени өмiрiнен хабардар ету үшiн 4-сыныпта әдебиеттi, тарихты және жағрафияны бiрiктiрiп, яғни интеграциялап "Бiздiң Отан" деген атпен оқытуды қажет деген пiкiр ұсынды.
Ж.Аймауытов адам баласының мәдениет тарихынан өнердiң көрнектi орын алып келгенiне, өнерсiз қоғамның дамуы, рухани мәдениеттiң молаюы мүмкiн еместiгiне тоқталып, ұлт мектептерiнде әуелi кескiн (сурет) пен әуез (ән-күй) пәнiн үйретудiң керектiгiн, әрбiр баланың өнерге деген ынтасын қозғап, өнерпаздық қабiлетiн тәрбиелеуде бұл пәндердiң маңызын баса айтты.
Ж.Аймауытов 1929 ж. "Комплекстi оқыту жолдары" деген еңбегiнде баланың бiлiмге деген ынта-ықыласын, зейiн-зердесiн арттыру үшiн мұғалiмдерден төмендегi шарттарды орындауды талап еттi. Олар: жаңа берiлетiн бiлiмдi баланың бұрын меңгерген бiлiмiне негiздеу, оқушылардың жаңа бiлiмдi меңгеруiне бағыттайтын проблемалық сұрақтар қоя отырып, олардың назарын меңгерiлетiн жаңа бiлiмге бағыттау, басы артық, қажетсiз мағлұматтарды айтудан сақтану, салыстыру, теңеу, ұқсату, сияқты тәсiлдердi қолдану арқылы балалардың бiлiмге деген қызығушылығын артыру. Тәсiлдердi үнемi жаңартып жандандырып отыру, көрнекiлiктi пайдалану т.б. дидактикалық әдiс-тәсiлдердi сөз етедi.
Сондай-ақ ол "Психология" (1926), "Жан жүйесi және өнер таңдау"(1926) деген оқулықтарын жазып, психология, педагогика, әдәстеме ғылымдарын ұщтастыра оқытуға терең мән бередi.
Қазақ педагогика ғылымының тұңғыш профессоры Шәрәпи Әлжанов
(1901 - 1938) тәлім - тәрбие саласында әр түрлі тақырыптың төңірегінде жиырмадан астам еңбегі жарық көрді. Ол қазаққа білім беретін педагогикалық салалардағы тәжірбиелі, білімді ұстаз келбетінің сақталу проинциптерін жіті зерттеп ел назарына ұсынды. Оның Ес және есие сақтау мәселері, Ой мәселері, Дағдылану мәселері атты еңбегінде (1936 ж.) шәкір психологиясының жас және дара ерекшілктеріне қарай тоқталып соған қарай ұстаз жұмысын талдау жайлы ой қозғалды, сол саладығы жүргізілген сараптамалық зерттеулердің рәтижесін оқырман назарына ұсынды. Бұл заман ағысымен білім толқынымен ұштасқан қазақ ұстазының келбетін жаңа қырынан көсеткендей еді.
Қазақтың белгілі ұстазы Әбдіхамит Сембаевтың (1905 - 1989)
қаламынан сексеннен астам қомақты тікелей ұстаздық тақырыбына байланысты ғылыми - педагогикалық еңбектер шықты. Қазақсатанның Советтік мектепттің дамуы тарихы (1962 ж.) атты монографиялық еңбегінде мектептердің көптеп ашылуын, оқулықтар мен оқу - әдістемелік құралдардың жасалу жолдарын, мұғалім кадрлардың даярлау ісіндегі қол жеткен табыстарды нақтылы деректермен ғылыми негіздерін қарастырды.
Қартбай Бержанов (1924 - 1976) - педагогика ғылымдарының
докторы, профессор. Педагогика ғылымдарының дамуын елеулі үлес қосқан ғалым - ұстаз. Қазақ ұстаздық жолына ғылыми із, мұғалімдік мұра қалдырған осынау тұлғалар ХХ ғасырдың екінші жартысыда ұлттық ұстаз келбетін қалыптастырды.
Қазақ прозасындағы ұстаздар келбеті
Жұбан Молдағалиев Таза бұлақ. Ұстаз тақырыбының кеше де. бүгін де. ертең де дабыл қақтыруы - уақыт талабынан туған қажеттілік. Көтерген тақырып - тәрбие тағдыры. мұғалім табиғаты болғанымен. әр жазушының тарихтағы Ұстаздар жүріп өткен жолды суреттеулеріндегі өзіндік шеберліктерін. өмір сүріп отырған дәуірінің талғамын. үстанымын. идеясын. қаламгерлік қарымын тану.
Көреген қазақ бауыр еті баласын Сүйегі - менікі, еті - сенікі деп, ел арасында ғылымбілімімен, өнерімен аты шыққан жақсы - жайсаңдарға тапсырған. Қазақта білім үйретуші ұстаздың орны жоғары бағаланған. Білім үйрету ең сауапты әрі қадірлі іс болып есептелген. Садақаның ең жақсысы - ілім үйреніп, оны басқаларға үйрету деп білген қазақ көзі ашық, білімді адамның тұғыры қашанда биік тұратындығын, ілім үйретушіні әрдайым сыйлап, құрметтеу керектігін дәріптеген. Мұғалім сөзінің түп төркіні араб тілінен енгені белгілі. Арабша-қазақша түсіндірме сөздікте бұл сөз оқытушы, ұстаз, шебер деген мағынаны береді. Ұстаз - шеберханасынан талай ғалымдарды, қоғам қайраткерлерін, ел жанашырларын болаттай шыңдап шығаратын шебер. Ұстаз еңбегінің жемісін өзі көрмесе де, ел көреді. Қазақ прозасындағы ұстаз образының жинақталып, типтендірілу сипаттарын, идеялық көркемдік құндылықтарын, ұстаз образына ғана тән характерлік, психологиялық ерекшеліктерді айқындау арқылы оны іс жүзінде мектептерде, басқа да оқу орындарында оқушыларға тәрбиелік эстетикалық тұрғыда қолдау көрсетуге болады. Қазақ прозасындағы ұстаз образының сомдалу сипаттарын, ерекшеліктерін ашу, қазақтың танымындағы ұстаз идеалын анықтау, рөлін зерттеу арқылы ғана біз мақсатымызға айқын жетуімізге болады. Прозадағы ұстаз бейнесінің көркем жинақталу сипаттары прозадағы образдың берілуінен әлдеқайда өзгеше болып келеді. Себебі, ұстаз бейнесін жасаудағы авторлардың, жазушылардың қолданған көркемдік әдіс-тәсілдері, ұстаздың характерін берудегі, портретін жасаудағы ерекшеліктері өзгешелеу болатыны хақ. Жазушылар арасында ұстаз бейнесін сомдаудағы идеялық ізденістері өзгеше болатыны анық жағдай. Ақындардың ұстаз образын сомдауда қандай идеялық ізденістерге барғаны ол қаламгердің өзіндік поэзиядағы қолтаңбасы деп тануға болады. Чернышевский әдебиетті өмір оқулығы, Горький адам тану ғылымы деді. Демек, әдебиеттің негізгі материалы адам екені - ол да белгілі. Бір көркем әдебиеттік шығарманың адам атымен аталатыны да - содан. Осының барлығы келіп, әдебиетте негізгі нәрсе - адам образы дегенді анықтай түседі. Шығарманың арқалайтын негізгі жүгі, қоғам және ұстаз мәселесі, адами мінез қайшылықтары, образды бейнелеудегі автор позициясы, бұл пікірлердің бүгінгі күнмен сабақтастығы деген секілді мәселелерге де толықжауап беретін шығармалар бар.
Прозадағы ұстаз ұғымын сөз еткенде, оның порозаға қатысын зерттеуге бекінгенде қазақ халқының аса көрнекті ағартушысы, жаңашыл педагог, жазушы, ақын, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсаринді атап өтпеу мүмкін емес. Ен жайлаудың дала қоңырауына айналған алғашқы ұстаз Ыбырай жайлы жазылған шығармаларда қомақты. Қара сөз қаламына телінген Ыбырай образы прозада да сөз етілді.
Жайсаңбек Молдағалиев 1935 жылы Қостанай облысында дүниеге келген. Ы.Алтынсариннің жерлесі, үлы ұстаз ашқан мектептен дәріс алған. Прозадағы Ыбырайтану жолына өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалам тербей бастаған. 1978 жылы Алғашқы қоңырау повесі. кейін толықтырып, өндеп 1984 жылы Таза бұлақ атты романға айналдырды. Жазушы шытарманы жазуға он жыл өмірін арнады. 1973 жылы басталған романы 1983 жылы жазылып бітіп, 1984 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген.
Таза бүлак романында Ж.Молдағалиев мұрағаттық материалдар мен тарихи деректердің негізінде ой қорыта отырып, жаңа идеялық мақсаттар шеңберінде Ыбырай Алтынсариннің кең ауқымда алынатын көп қырлы күрделі тұлғасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz