Әкім Тарази прозасының поэтикасы
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИCТРЛIГI
ОҢТҮCТIК ҚAЗAҚCТAН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДAГОГИКAЛЫҚ
УНИВЕРCИТЕТI
ФИЛОЛОГИЯ ФAКУЛЬТЕТI
ҚAЗAҚ ТIЛI МЕН ӘДЕБИЕТI КAФЕДРACЫ
Шаншархан Асылзат Мұхитқызы
Әкім Тарази прозасының поэтикасы, бейнелер жүйесінің жасалу ерекшелігі
ДИПЛОМД Ы Қ Ж Ұ М Ы C
5В011700- Қaзaқ тiлi мен әдебиеті мaмaндығы
Шымкент
2021
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛIГI
ОҢТҮCТIК ҚAЗAҚCТAН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДAГОГИКAЛЫҚ УНИВЕРCИТЕТI
ФИЛОЛОГИЯ ФAКУЛЬТЕТI
Қорғaуғa жiберiлдi
Қaзaқ тiлi мен әдебиетi кaфедрacының меңгерушici
ф.ғ.к., доцент ______________Байғұтова Д.Н.
" ___" ___________ 20___ж .
Әкім Тарази прозасының поэтикасы, бейнелер жүйесінің жасалу ерекшелігі
д и п л о м Д Ы Қ Ж Ұ М Ы C
5В011700 - Қaзaқ тiлi мен әдебиетi
Орындaғaн _____________ Шаншархан А. М.
Ғылыми жетекшici
ф.ғ.к., aғa оқытушы _____________ Caпaрбaевa Қ.Ж.
Шымкент
2021
ОҢТҮCТIК ҚAЗAҚCТAН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДAГОГИКAЛЫҚ УНИВЕРCИТЕТI
(жоғaры оқу орнының aтaуы)
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент: Шаншархан Асылзат Мұхитқызы
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Әкім Тарази прозасының поэтикасы, бейнелер жүйесінің жасалу ерекшелігі
Жоғары оқу орны бойынша ___ қараша № _2___ бұйрықпен бекітілген.
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі "23____04____ 2021 ж.
Жобаның (жұмыстың) негізгі деректері:
1. Дипломдық жұмысты жазуға арналған әдістемелік нұсқау, т.б. құралдар.
2. Оқулықтар, оқу құралдары.
3. Арнайы зерттеу еңбектер, мақалалар.
4. Шығармалар жинақтары
5. Теориялық еңбектер, зерттеулер.
6. Энциклопедиялық анықтамалықтар, сөздіктер.
Диплом жобасын әзірлеуге қажетті сұрақтары немесе диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
А) Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсат-міндеттері;
Ә) Жұмыс тақырыбының зерттелу деңгейі;
Б) Прозалық туындылардың поэтикалық зерттелуі;
В) Әкім Тарази шығармаларындағы бейнелер жүйесіне назар аудару;
Г) Қаламгердің шығармашылық ғұмырнамасын зерделеу.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1 Темирболат А.Б. Поэтика литературы: Учебное пособие. Темирболат А.Б. - Алматы: Қазақ университеті, 2011. - 168с.
2 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі Құраст.: З.Ахметов, Т. Шаңбай -Семей-Новосибирск, Талер-Пресс, 2006, -398 бет .
3 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. Алматы: Атамұра, 2003. - 208 б.
4 Жұмаділова Н.Т. Қазіргі қазақ романының даму тенденциялары. Монография. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2013. - 308 бет.
5 Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. - Алматы: Ер дәулет, 1996. - 252 б.
6 Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. Т.2. - Алматы: Жазушы, 1992. - 544 б.
7 Нұрғалиев Р. Екі томдық шығармалар жинағы. Т.2. - Алматы: Жазушы, 1991. - 576 б.
8 Кекілбаев Ә. Сергек әдебиет - сертіне адал. Жалын, 1989, ғ6. -Б.21-26 .
9 Жарылғапов Ж.,Әбілхақ М. Қазақ прозасының типологиялық мәселелері ҚарМУ Хабаршысы. Филология сериясы. 2016. №1(81). - Б. 45-50.
10 Ысқақбай М. Шығарма шырайы - шындық. - Алматы: Рауан, 1994. - 240 б.
11 ӘКІМ ТАРАЗИ: Биобиблиграфиялық көрсеткіш Ү. Д. Мұналбаева, Ғ. Б. Исақанова, М. Б. Жакупова, А. М. Дюсембаева. - Астана, 2016. - 152 б.
12 Тарази Ә. Үлкен ауыл: Повесть. - Алматы: Жазушы, 1968. - 112 б.
13 Тарази Ә. Көк аспанда қырағы көз бар: Эсселер. - Алматы: ҚАЗақпарат, 2011. - 352 б.
14 Тарази Ә. Ауыл шетiндегi үй: Әңгiмелер. - Алматы: Атамұра, 2006. - 248 б.
15 Виноградов В.В. О языке художественной литературы. Москва-Ленинград, 1959
16 Тарази Ә. Аяз бен Бибі. Хикаяттар. - Астана: Елорда, 2005. - 381 б.
17 Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Кеңесбаев І. К. Алматы, Қазақ ССР-нің Ғылым баспасы, 1977 ж. 712 б.
18 Тарази Ә. Қиян соқпақ. Повестер. - Алматы : Жазушы, 1976. - 232 б.
19 Тарази Ә. Асу асу. Хикаялар. - Алматы : Жазушы, 1970. - 200 б
20 Тарази Ә. Көкжиек: Повестер мен әңгімелер. - Алматы: Жалын, 1980. - 248 б.
21 Тарази Ә. Кен: Роман. - Алматы: Жазушы, 1986. - 576 б.
22 Серікқалиев З. Ақ жол: Сын кітабы: мақалалар, зерттеулер. - Алматы: Жазушы, 1990. - 464 б.
23 Әдібаев Х., Мырзалиев Қ., Тарази Ә., Доспанбетов Ұ., Жұртбаев Т. Кеннің келбеті қандай? Жұлдыз. 1987, ғ2. -Б.188-198.
24 Қабдолов З. Екі томдық таңдамалы шығармалары. Т.2. Сөз өнері: Монография. Талант пен таным: Әдеби толғаныстар. - Алматы: Жазушы, 1983. - 456 б.
25 НҰРҒАЛЫМ Ұ. БОЛМЫС. МақалаларҰ.Нұрғалым - Алматы, Хантәңірі, 2014. - 173 бет
26 Бұлтқа салған ұясын: Роман және хикаяттар. - Алматы: Санат, 1997. - 368 б.
27 Тасжарған: Роман. - Алматы : Жазушы, 1980. - 464 б.
28 Тарази Ә. Қорқау жұлдыз: Роман мен повесть. - Алматы: Жазушы 1991. - 288 б.
29 Тарази Ә. Үш томдық шығармалар жинағы. 3-том. Тырна, тырна, тырналар. Хикаяттар мен әңгімелер: - Алматы: Жазушы, 2007. - 352 б.
30 Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. - А.: Ғылым, 1982. - 148б.
31 Тарази Ә. Жаза: Роман және хикаяттар. - Алматы: Санат, 1998. - 352 б
32 Ә. Тарази, Л. Мұсақызы. Көркемдік құпиясы. - Алматы, Санат, 2000. -240, 22 б.
33 Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері (Түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлем).Монография. - Алматы: Алаш, 2003. - 328 бет.
34 Мұсаев Алпысбай. Тарази тағылымы. Монография. - Астана: Фолиант, 2009. - 120 б.
Грaфикaлық мaтериaлдaрдың тiзiмi (мiндеттi cызбaлaрдың дәл көрcетiлуiмен)_____________________ _________________________
Жобa (жұмыc) тaрaулaры көрcетiлген жобa (жұмыc) бойыншa кеңеcтер
Тaрaулaр
Кеңеcшi
Мерзiмi
Қолы
Кiрicпе
Caпaрбaевa Қ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазан, 2020
Бiрiншi тaрaу
Caпaрбaевa Қ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Желтоқсан, 2020
Екiншi тaрaу
Caпaрбaевa Қ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақпан, наурыз, 2021
Қорытынды бөлiм
Caпaрбaевa Қ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Наурыз, 2021
Диплом жобacын (жұмыcын) дaйындaу кеcтеci
№
Тaрaулaрдың aттaры, зерттелетiн мәcелелердiң тiзiмi
Ғылыми жет-ге ұcыну мерзiмi
Еcкерту
1
Кiрicпе
Қаңтар
2
Бiрiншi тaрaу. Қазақ көркем прозасы және Әкім Тарази
Ақпан, наурыз
3
1.1 1960-1970 жылдардағы қазақ көркем прозасы, ерекшелігі
Наурыз
4
1.2 Әкім Таразидің шығармашылық ғұмырнамасы
Наурыз
5
Екiншi тaрaу. Әкім Тарази прозасының поэтикасы
Сәуір
6
2.1 Бейнелер жүйесінің жасалуы
Сәуір
7
2.2. Жазушы шығармашылығының зерттелуі
Сәуір
8
Қорытынды бөлiм
Сәуір
9
Пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тiзiмi
Сәуір
Тапсырма берілген күні: қазан, 2020 жыл.
Кафедра меңгерушісі:__________________ Байғұт Д.Н..
(қолы)
Жоба (жұмыс) жетекшісі: __________________ Сапарбаева Қ.Ж.
(қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдады:
Студент: ____________________ Шаншархан А.
(қолы)
МAЗМҰНЫ
КIРICПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
І ҚАЗАҚ КӨРКЕМ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ӘКІМ ТАРАЗИ
1.1 1960-1970 жылдардағы қазақ көркем прозасы, ерекшелігі ... ... ... ..
13
1.2 Әкім Таразидің шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ...
22
ІІ ӘКІМ ТАРАЗИ ПРОЗАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ
2.1 Бейнелер жүйесінің жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.2 Жазушы шығармашылығының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Көркем әдебиет - әрбір жекелеген қаламгердің шығармашылық интеллектісінің көрінісі. Қоғам дамуына сай әдебиет те үнемі өрлеп, өрістеп отырады. Сондықтан да қазақ әдебиеті халқымыздың рухани мәдениетінің бір бөлігі ретінде үнемі жүйелі де жан-жақты зерттеуді қажет етіп отырады. Әдебиетті зерттеуде біздің алар нысанамыз қаламгерлердің шығармашылығы. Әрбір суреткердің қаламынан туған туындылар арқылы әдебиеттің қандай күйде екеніне көз жеткізе аламыз. Қаламгер шығармаларында оның өмір сүрген ортасы мен қоғамдық құбылыстар әсерінің көрініс табатындығы заңды. Сол себепті әрбір жазушы не болмаса ақын өз заманының шындық көрінісін қандай жолмен болса да оқырман қауымға, келешек ұрпаққа мұра етіп қалдырады. Біздің де дипломдық жұмысымызда әдебиетті зерттеп, зерделеу үшін шығарманың қажетті болары анық. Сондықтан да біздің зерттеу жұмысымызға арқау болатын, шығармалары қазақ әдебиетінің төрінен орын алатын қаламгеріміз Әкім Таразидың туындылары. Зерттеу жұмысымызда автордың прозалық туындыларының поэтикасын, шығармаларындағы бейнелер жүйесінің жасалу ерекшеліктерін объектіге алып, жан-жақты қарастыруды мақсат еттік. Ең алдымен кейіпкерлер бейнесінің жасалу ерешелігіне мән береміз. Біздің аталған тақырыбымыз бойынша осыған дейін нақты зерттеу жұмыстары кездеспейді. Тек біршама зерттеушілеріміздің ақындық шеберлік не болмаса әдебиеттегі поэтика, қазақ сатира жанрындағы поэтикалар секілді еңбектері жарық көрген.
Поэтика - ол әдебиет теориясымен тығыз байланысты. Поэтиканың міндеттеріне көркемдік айтылымдарды зерттеу жатады. Тиісінше, ол көркем шығармының жазылуындағы әдіс-тәсілдерге, көркемдегіш құралдарының қалай қолданғаны жөнінде сонымен қатар жалпы толыққанды талдауға сүйенеді. Поэтикалық талдау жасағанда көркем шығармалардың қазіргі әдебиеттануда алатын орнын оның идеясы мен мазмұнына, әрбір керекті бөліктерге назар аударады. Әдебиетте поэтиканы кейбір ғалымдар әдебиет теориясының бөлігі ретінде қарастырды. Мысалы, М.Л. Гаспаров пишет: В расширенном смысле слова поэтика совпадает с теорией литературы, в суженном с одной из областей теоретической поэтики. Как область теории литературы поэтика изучает специфику литературных родов и жанров, течений и направлений, стилей и методов, исследует законы внутренней связи и cоотношения различных уровней художественного целого[1, 9]. Поэтика жөнінде айтылған түсініктердің көбі әдебиеттің бір бөлігі ретінде қарастырады. Жоғары да поэтика жөнінде орыс ғалымы М.Л. Гаспаровтың сөзін келтірсек, қазақ тілінде поэтика ұғымына Зәки Ахметовтың құрастырған Әдебиеттану терминдер сөздігінде А. Ысмақованың мынадай анықтамасы ұсынылған: ПОЭТИКА (грек. poitik fehne - шығармашылық өнер) - көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе туралы әдебиеттанудың ең көне ғылым саласы. Кең мағынасында поэтика әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы (тар мағынада) сол теориялық поэтика бір саласы ретінде қабылданады[2, 287]. Кең мағынада болсын, тар мағынада болсын ең бастысы әдебиетпен тығыз байланысты ұғым.
Поэтиканың мақсаты - шығарма құндылығынан эстетикалық әсерленуді қалыптастыруға қатысатын мәтіндегі элементтерді айқындап және оны жүйелеу болып табылады. Негізінде поэтика жалпы ( теориялық немесе жүйелік макропоэтика), жеке баяндау түрінде (микропоэтика) және тарихи болып үшке бөлінеді.
Қазақ әдебиеттануында А.Байтұрсынов поэтика ұғымын қисын деп алады [3]. Ол тіл қисыны яки лұғат қисынына сөздің келісті болатын заңдарын, шарттарын біліп тізу деген анықтама береді. Осында айтылған барлық анықтамаға сәйкес бізде өз зерттеу еңбегімізде Әкім Тарази прозасының поэтикасын қолымыздан келгенше талдап, зерттеп өз нұсқамызды көрсететін боламыз.
1960-1980 жылдардағы қазақ әдебиетінің алдында әлемдік әдебиетті айтпағанның өзінде, көркем сөз алыптарының дәстүрлі мектебі болды. Солардың тәжірибесін, өнегесін игерген қазіргі қазақ әдебиетінің қол жеткізген сапалы жетістіктері аз емес. Әсіресе, осы кезеңдегі романды зерттеу, поэтика, стиль және типология мәселелерін қарастыру аса маңызды проблема. Қазақ романдарында кесек характер, күшті образ, көркемдік ізденістер, философиялық сипатты басым болуы өркендеген әдебиетіміздің өміршендігін дәлелдейтін ақиқатқа жатады.
1960-1980 жылдары ұлттық әдебиетімізге өзіндік үнімен, суреткерлік қолтаңбасымен, соны ізденісімен, ерекше образдарымен жана сипаттар әкелген қаламгерлер тобына І.Есенберлин, Т.Ахтанов, Қ.Жұмаділов, Ә.Кекілбаев, С.Жүнісов, О.Бөкеев, М.Мағауин, Д.Исабеков, Ә.Тарази, Т.Әбдіков, Д.Досжанов, С.Сматаев т.б. жатады. Бұл буынның көркем прозада өзіндік табыстары баршылық екенін айтып өту ләзім[4, 5.]. Ал біздің зерттеу жұмысымыздың жалпы сипаты бұл - Әкім Тарази шығармалары болмақ.
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі әдеби процестегі көкейкесті мәселелердің бірі адам концепциясы, ұлттық сана, ұлттық характер. Өнер туындысының бәріне ортақ мазмұн - адамның ойы, арман мұраты, адам рухының күші мен қасиеті. Сондықтан да көркем әдебиеттегі жеке адам бейнелерінің көрінісі өзекті, басты және ешқашан саркылмайтын проблема. Адамның, жан дүниесін танытудың бұрынғы таптаурын канондары еріксіз ескіруде. Қазіргі жазушыларымыз адамның жан дүниесін диалектикалық қайшылықтарымен жеткізудің соны тәсілдерін табуға ұмтылуының сыры осында жатыр.
Басқа стильдерде кездесе бермейтін, бірақ көркем әдебиет тіліне ең қажетті шарттардың бірі - автордың шығармашылық даралығының болуы. Бұл арада әңгіме тек тілге қатысты екенін баса айту қажет, өйткені жазушыға қойылатын бұл талап тақырып таңдау, оқиғаны бастап, дамытып, өрбіту сияқты тілден біршама алыстау көрінетін жайларға да байланысты. Сонымен, жазушының қайсысына да қажетті ең басты талаптардың бірі - сөз саптау тұрғысынан өзгеге ұқсамайтын ерекшелігінің болуы. Жазушының шығармашылық өзгешелігі дегенде бір-бірімен тығыз байланысты екі жайға назар аудармасқа болмайды. Оның бірі жазушының лексикасы мен грамматикасы, демек, жазушының тіл байлығы және оны пайдалану мүмкіндігі мен өнегесі; екіншісі - стилистикасы, былайша айтқанда, автордың лексикасындағы сөздердің жеке күйінде, сондай-ақ сөйлем түрінде, мәтін ішінде қолданылу ерекшелігі, автор бейнесінің көріну жолдары, кейіпкер тілін даралаудағы тілдік-стильдік құралдар т.б. жайттар енеді.
Көркем шығарма тілін, стильдік ерекшелігін қарастыруда кейіпкер бейнесі мен автор бейнесінің берілу жолдарын талдап керсету тек әдебиеттану ғылымы үшін ғана емес, лингвистика саласы үшін де аса қажет. Осы орайда көркем шығарманың стилін, мәтін құрылымын тілдік тұрғыда зерттеу бүгінгі күннің әлі де өзекті мәселелерінің бірі. Әкім Тарази -- қазіргі қазақ әдеби тіліне үлес қосушы белгілі қаламгерлеріміздің бірі. Жазушының Қорқау жұлдыз туындысы қазақ романдарының ішінде шоқтығы биік шығармалардың бірі болса, Жаза, Тасжарған, КЕН, Москва-Баласаз, романдары мен 2999999+1, Андрей эсселері қазіргі қазақ көркем әдебиетінде өзіндік орны бар айтулы шығармалар. Солай бола тұра жазушы шығармалары тілдік тұрғыдан, автордың дара стилі тұрғысынан толық зерттелмеген.
Біз бұл жұмысымызда Ә.Тарази шығармаларындағы автор бейнесімен мен кейіпкер бейнесінің берілу жолдарын, жазушы қолданған тілдік-стильдік тәсілдерді талдап керсетуді мақсат еттік. Осы тұрғыда белгілі ғалым Б. Шалабайдың автор бейнесі - көркем әдебиет тілінің ішкі сапалық қасиеттері мен заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін категориялардың бірі әрі негізі - деген пікірін дипломдық жұмысымызда негізгі басшылыққа алдық.
Көркем әдебиет саласында ерен еңбек етіп, кесек туындыларды дүниеге әкелген жазушының шығармаларына ден қою арқылы оның сөз өнері тарихындағы орын - үлесін айқындауға болады. Суреткердің Жадыра, Өрт, Тырна, тырна, тырналар, Дауа. Жеті. Қырық жеті повестері мен Ләйлі, Қыз Жібек, 2999999+1, Аран, Келін әңгімелері, Жалғыздың шаңы..., Элиталық қоқыс, Андрей атты эсселері, Кен, Қорқау жұлдыз, Тасжарған, Жаза, Шер, Бұлтқа салған ұясын романдары, Мұстафа Шоқай атты романы - көпшілікке танымал болған, қазақ әдебиетінің алтын корына айналған туындылар. Қаламгер шығармашылығының бір ерекшелігі - оның көтерген мәселелерінің, тандаған тақырыбының ғұмырлылығы.
Әкім Таразидің шығармаларының поэтикасын зерттеудің өзектілігі бұл мәселенің әдебиеттану ғылымында арнайы зерттелмегендігінде емес, оның туындыларының қазіргі қазақ әдебиеті даму тенденцияларының бір қырын айқындай алатын көркемдік мәнінде, салмағында. Жазушы прозасының поэтикасын зерттеу, негізінен, суреткердің стильдік даралығын, көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктерін, сюжет, композиция құру, характер ашудағы жаңа ізденістерін жанрлық талаптарын ескере отырып, мазмұн мен түрдің бірлік, үйлесімінде айқындауға бағытталды.
Қазіргі әдебиет, соның ішінде Әкім Тарази адамның жеке тұлғасына айырықша мән беріп, оның жанды да, көркем бейнеленуіне күш салып келеді. Жаңа адамның жан-дүниесі мен характерінің қалыптасуын шебер де, көркем түрде суреттеу әдебиеттің маңызды міндетіне айналған. Әрбір жеке тұлғаның өзін-өзі көрсетуі мен жалпы халықтың парызына, бүкіл адамның гуманистік қасиетіне баса назар аударылып отыр. Тарази шығармаларында жеке тұлғаның көркемдік бейнесіне аса назар аударамыз. Зерттеу еңбегіміздің де мақсатына сай жұмыс жасау үшін бейнелер жүйесінің жасалу ерекшелігі біз үшін маңызды болып саналады. Қаһарман шығармадағы автор идеясын жүзеге асырушы тұлға болумен бірге, көркемдік эстетикалық көзқарас негізінде туған әдебиет образы екені белгілі. Алайда ол өзінің дербес әрекетімен көрінетін, өмір сүру ерекшелігін танытатын, өз сөзі мен ойын, көзқарас болмысын толық паш ететін толыққанды бейне екенін атап айту керек. Ғылыми тілде нақты анықтама берер болсақ, әдеби қаһарман көркем шығармада мінезімен, іс-әрекетімен, ой-толғамымен мейлінше нақтылы дараланып, бейнеленген тұлға. Салыстырмалы түрде алғанда өзгеге бағынышты емес, өзіндік сана сезіммен, өз алдына әрекет етуші бостандық иесі саналады. Бүгінгі өмір шындығын көркем шындыққа айналдыруда суреткерлер жан-жақты ізденістер танытуда. Уақыттың өзі алға тартқан әдебиет пен өмірдің байланысын тереңдету кезек күттірмейтін мақсат. Ал біздің шығармалары зерттелмек болып отырған авторымыз Әкім Таразидің творчествасы кез келген адам бір оқи салғаннан түсіне салатын дүниелер емес. Әкім Тарази шығармалары өмірдің кейбір соқпақтарын астарлы түрде жеткізеді. Автордың шығармашылығын зерттей отырып осыған көз жеткіземіз. Әкім Таразидің шығармаларына тән сипат - өмірді, қоғамды, адамды ұлттық пайым-парасат, болмыс, рух тұрғысынан тануы. Сондықтан автордың көркем шығармаларының поэтикасы осы сипаттармен тығыз байланысып жатыр.
Дипломдық жұмыстың зерттеу деңгейі. Мұсаев Алпысбайдың Тарази тағылымы атты монографиясы, Ұларбек Нұрғалымның Болмыс мақалалар жинағы, Әкім Тарази шығармалары туралы әдеби портреттер, сын мақалалар, Пiрәлиева Г.Ә. Тарази романдарындағы көркемдiк әлем сынды еңбектері зерттеуміздің дұрыс бағытта орындалуына мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты қазақ әдебиетіндегі проза жанры, соның ішінде Әкім Тарази прозасы бойынша поэтикалық талдау жасап, кейіпкерлер бейнесін арнайы зерттеп байқау. Осындай мақсаттардан шыға отырып алдымызға мынандай міндеттерді қоямыз:
- дипломдық жұмыста ең әуелі 1960-1970 жылдар әдебиетке жаңа леп әкелген жазушыларды анықтаймыз;
- жұмыста зерттемек болып отырған Әкім Тарази прозасын шама шарқымызша пайымдау. Бүгінгі күні онан сайын еселеп зерттеуді талап еткен поэтика проблемасына көз жіберу;
- қаламгер творчествосындағы оған дейін айтылмаған жаңаша ойларға, кейбір әдеби әдіс-тәсілдерге, тың қолтаңбалық стильге назар аудару да парыз;
- жазушы прозасындағы бейнелер жүйесінің жасалу ерекшеліктерін, табиғатын көрсету, кейіпкер тұлғасын даралаудағы маңызын айқындау;
- прозада кейіпкерлерді танытудағы автор шеберлігін пайымдау;
- көркемдік әдіс-тәсілдерге анализ жасау;
- жазушы шығармаларында кейіпкерлердің бейнесін ашатын қасиеттерін саралайтын монолог, диалог, ішкі монолог, ишара-белгі, ой ағымы, психологиялық параллелизим тағы да басқа көркемдік тәсілдердің қолданылу, ерекшеліктерін айқындау;
Осыған орай зерттеу объектісіне өзіміз қарастырып отырған мәселелерге байланысты шығармаларын іріктеп алдық. Олардың жетістігі мен көркемдік табыстарына, ізденістеріне ой жіберіп, сонымен бірге, қайсыбір кемшілік тұстарына да тоқталу міндет.
Тақырыптың зерттеу нысанасы ретінде қазақ прозасындағы мәселелерінің зерттелуі жайында бірнеше зерттеуші ғалымдарымыздың монографиялық еңбектерін пайдаландық. Олар: Алпысбай Мұсаевтың Тарази тағылымы, Нұршат Жұмаділованың Қазіргі қазақ романының даму тенденциялары, Ұларбек Нұрғалымның Болмыс мақалалар зерттеу еңбегі, Ж.Ж. Жарылғаповтың Қазақ прозасындағы адам концепциясы монографиялық еңбегі, Әкім Таразидің белгілі Жаза, Москва-Баласаз, Қорқау жұлдыз, КЕН, Бұлтқа салған ұясын (Тасжарған) романдарын және Жадыра, Өрт, Аяз бен Бибі, Сәнжан мен Перизат (Қос шынар) повестерін, 2999999+1, Ләйлі, Қыз Жібек әңгімелерін Андрей, Ақбердінің ауласы, Күлтай Жеңешем мен Александр Солженицын атты эсселерін алдық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Әкім Тарази прозасының поэтикасы талданды;
- Шығармаларындағы кейіпкер бейнесінің жасалу ерекшелігі айқындалды;
- Кейіпкер бейнесін қалыптастырудағы жазушы таңдап қолданған баяндау формаларының тілдік қызметі анықталды;
- Жазушының кейіпкер бейнесін беретін тілдік-стильдік тәсілдерді қолданудағы өзіндік даралығы, ерекшелігі дәлелденіп көрсетілді.
Зерттеу әдісі. Әкім Тарази шығармашылығының қазақ прозасындағы алатын орны, қаламгер шеберлігін зерттеуде, хронологиялық, салыстырмалы зерттеу әдістерін басшылыққа алдық.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының міндеттеріне сай жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды бөлімінен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ КӨРКЕМ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ӘКІМ ТАРАЗИ
0.1 1960-1970 жылдардағы қазақ көркем прозасы, ерекшелігі
Көркем әдебиеттің даму үстіндегі құбылыс екендігі ешбір дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Қоғам дамыған сайын көркемсөз өнеріне деген талап та барынша күрделене бермек. Қазақ әдебиеті тарихының қай кезеңін сөз қылсақ та, біз оны сол дәуірдің қоғамдық, саяси, әлеуметтік жағдайларымен сабақтастыра зерделейміз.
1960-1990 жылдардағы қазақ әдебиеті бір қалыпты дамыды деп айта алмаймыз. Әдебиет дамуының күрделілігі мен сан қырлылығы осы дәуірдегі қоғамдық жағдайлармен тікелей байланысты болды. Ендеше тоталитарлық жүйеде жасалған ұлттық руханият дүниелерімізді қайта қарап, жаңа дәуір биігінен пайымдау үшін осы мәселені назарда ұстау керек. Талантты, дарындық күш-қуаты мықты қаламгерлердің шығармаларында социалистік реализм принциптерімен сомдалған тарихи тұлғалардың образын, тарихи шындық пен көркем шындықтың арақатысын салмақтар тұста өте ескерілуі тиіс.
1920 жылдардан бастау алған әміршілдік-әкімдік жүйе 1950 жылдарға дейін адам факторын есепке алмай, тұтас бір дәуірді өзінің құрсауында ұстады. Жеке басқа табыну идеясы еліміздің қоғамдық-саяси дамуына кері әсерін тигізіп, халқымызды адамзат тарихындағы ауыр нәубеттерге ұшыратты. Адам құқығы, бас бостандығы әр түрлі саяси ұрандар мен нұсқаулардың көлеңкесінде қалды. Сөйтіп, саяси жүйе қоғамдағы барлық салаға өз үстемдігін жүргізген еді. Ұлттық құндылықтар бағаланбай, адамдардың бойында кеңестік сананы қалыптастыру жолында жасалған игі істердің бәрі де ұлттық белгілерді (сана-сезім, салт-дәстүр, тіл, мәдениет, дін, рух т.б.) жаныштады.
Әсіресе, әдебиет пен мәдениет коммунистік партияның қатаң бақылауында болып, арнайы нұсқаулардың, қаулы қарарлардың аясында дамыды да, жастардың санасын кеңестік идеологиямен қаруландыруға тырысты.
Көркем әдебиет социалистік реализм əдісіне тәуелді болып, қоғамдағы қайшылықтарды бейнелеген жазушылар жасырын қудаланды. Сондықтан көркемсөз өнері жаттанды идеологиялық құрсауда болды. Көбіне орыс әдебиетінің, мәдениетінің авангардтық ролін асыра бағалау, ұлттық көркем әдебиеттің биігін орыс әдебиетінің шыңымен өлшеу тенденциясы етек алды. Қазақ әдебиеті суреткерлерінің дара көркемдік табысын орыс әдебиетінің шоқтықты шығармаларымен өлшеп бағалау - осы ұлыдержавалық шовинизмнің жемісі. Ұлттық саясаттың өрескел бұрмалануының негізінде қазақ қоғамы көп теперіш көрді. Соған қарамастан 1960 жылдардағы жылымық қазақ әдебиетіне жаңа бір серпіліс әкелгенін жоққа шығара алмаймыз. Қазақ әдебиетінде бұл үрдіс кеңінен етек алып кетпесе де, ұлттық санамызды сәулелендіргені ақиқат.
Бұл жылдары қазақ әдебиетіне жазушылардың жаңа легі келді: І.Есенберлин, Т.Ахтанов, М.Мағауин, Қ.Жұмаділов, С.Мұратбеков, Д.Исабеков, Д.Досжанов, Т.Нұрмағамбетов, Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, С.Сматаев, Қ.Ысқақов, Р.Тоқтаров, Ш.Мұртаза, Ә.Тарази, С.Жүнісов т.б. Олар қазақ прозасына көркем ойдың тың үлгілерін, жаңа өлшемдерін әкелді.
1960 жылдардағы проза дегенде, біз бұған дейінгі классикалық әдебиет үлгілерінен қол үзбейміз, керісінше, алдыңғы дәуірлердегі әдебиеттің заңды жалғасы ретінде қараймыз.
Ерекше бір атап өтерлік жәйт - бұл әдеби кезеңнің М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердіұлы, Ж.Аймауытов т.б. сынды көркемсөз алыптарының мектебінен қол үзіп қалғандығы. Бұл құбылыс 1990 жылдарға дейін жалғасты, яғни, еліміз егемендігін алып, арыстарымызды ақтап алғанға дейін өз үстемдігін құрды.
Дегенмен, каламгерлеріміз қоғам дамуындағы қайшылықтарды сезді, мүмкіндігінше астарлы түрде болса да, айтуға тырысты. Жазушылар жадағай мактаудан гөрі, өмірдің қайшылықты, көлеңкелі жақтарына көңіл бөле бастады. Кеңес жүйесіндегі әдебиеттің бір ерекшелігі - онда тарихи тақырыптан гөрі өндіріс, ауылшаруашылығы тақырыптарына ерекше мән берілді және бұл туындылар көркем түйіні, философиялық тереңдігінен гөрі такырыбының өзектілігімен өлшенді. Мұны әдебиет сыншылары да кемшілік деп танып, әр кез сын нысанасына айналдырған. Тақырып өзектілігін куамыз деп, көркем дүниелердің үстірт шыққан тұстары да аз емес. Ауыл шаруашылығында еңбек етіп жүрген адамдардың мінезін даралаймын деп, кала өміріне кереғар құбылыстарды тəптiштеп суреттеу сәттері де кездеседі.
Бұл әдебиетте өмір шындығын партиялық, таптық тұрғыдан бейнелеу принципінен туындаған құбылыс екені бүгінде ешкімге жасырын емес. Кез келген туынды уакыттың, дәуірдің, тарихи кезеңнің шындығын көркем игеруімен құнды дейтін болсақ, сол шындықты ашудағы суреткердің ізденістері мен іркілістері обьективті тұрғыдан бағалануы тиіс.
1960 жылдары проза жанрында халық өмірінің әрқилы шындығын бейнелеген романдар көптеп жазылды. Өмірдің әдебиеттегі бояма көріністері сыналғаннан кейін қаламгерлер қоғам дамуындағы қайшылықты, келеңсіз құбылыстарға ден қойды. Жаңа заман тақырыбын игеру, жаңа адамның образын жасау қаламгерлердің басты міндеттерінің қатарынан саналды.
Бұл тұста жазушылар образ логикасы мен диалектикасын көрсетуге, өмір шындығын характерге психологиялық талдау жасау арқылы ашуға бағыт алды. Кеңестік жүйенің дамуындағы қайшылықтарды тереңінен суреттемесе де, астарлы оймен жеткізуге мүмкіншілік алды.
1960 жылдар тарих, қоғам, адам шындығын ашуда жаңа поэтикалық түрлер мен бейнелеу құралдарын әкелді. Жазушылар гуманизмді көркем характер жасаудың негізгі өлшеміне айналдырды. Сыңаржақты авторлық баяндаудан бас тартып, кейіпкердің өзін-өзі тануына, өзін-өзі әшкерелеуіне, өзінің рухани болмысына бойлап, ақ-қарасын ажыратуына жол ашты. Осыған орай көркем характерге рухани-эстетикалық категория ретінде ерекше мән беріліп, ұлттық характер концепциясын қалыптастыруға басты назар аударылды.
1960 жылдардағы роман жанрындағы көркемдік ізденістер қазақ әдебиеті дамуының негізгі тенденцияларын айқындайды. Бұл ретте М.Әуезовтің Өскен өркен (1962), Т.Ахтановтың Боран (1963), Т.Әлімқұловтың Ақ боз ат (1962) романдарынан өзгеше ізденіс, өзгеше көркемдік сипат танылады.
Боран романында еңбек адамы - шопан Қоспанның бейнесі психологиялық талдау арқылы жасалған. Кезең келбеті, адам тағдыры Қоспанның ішкі сыры ретінде табиғаттың стихиялық күші - боранмен психологиялық параллелизм арқылы астарласа ашылады. Қоспанның ішкі дүниесіндегі алай-түлей сезім мен табиғат құбылысы параллельді түрде суреттеле келе, тұтастықта танылады. Романның өн бойында адамдар өмірі мен осы құбылыс қатар өріліп отырады. Жетімдіктің тауқыметін тартқан жас қыз Жаңылдың трагедияға толы өмірі оның еске түсіруі арқылы көрінеді. Өң мен түстің арасында өз ойымен өзі арпалысқа түскен Жаңылдың күйін бейнелеуде автор айқайлаған еміс-еміс дауыс, түнде шырылдаған бозторғайдың ащы үні сияқты көркем детальдарды пайдаланады. Оның бойын билеген суық қорқыныш аласапыран боранда отар қойымен адасқан Қоспанның (Жаңылдың күйеуі) жай-күйін сездіргендей. Осы қорқыныш сезім оның көз алдына өткен өмір жолдарын әкеледі. Әке-шешесінен ерте айырылып, ағайынының үйінде жүргенде Ұштап пен оның қызы Ибаштан көрген тепкісі, буыны бекіп, бұғанасы қатпаған сәби сезімін жаралаған жетімдіктің тауқыметі, күйеуі Қоспан соғысқа кеткенде еркегі жоқ үйге басына келген, ауылдың шолақ белсендісі Жаппасбайдың арам пиғылынан тартқан жан азабы, жалғыз ұлы Мұраттың өлімі, одан кейін бала көтермеуі - Жаңыл тағдырының тәлкекті тұстары.
Қоспанның да өмірдегі жүріп өткен жолы, қанқұйлы соғысқа қатысуы, тұтқында болуы, еліне оралғаннан кейінгі көрген теперіштері, тұтқында болғаны үшін өрген кудалауы - бір адамның тағдыры үшін аз нәрселер емес. Бұл оқиғалар алғашқыда Боранның бойына жасқаншақтықты, жігерсіздікті ұялатады. Жанылдың да, Қоспанның да ішкі әлемінде ұксастық бар. Ол - біреудің ала жібін аттамас адалдығы, төзімділігі, өмір сүйгіштігі.
Романда танымы мен табиғаты жағынан Қоспанның адамдық әлеміне мүлде кереғар Жаппасбайдың характері іс-әрекет үстінде ашылады. Қоспан мен Жаппасбайдың ішкі дүниесі ешқашан бітіспейді. Өйткені, Жаппасбайдың ұғымына ар алдындағы жауапкершілік сезімі жат. Біреудің тұнығын лайлап, содан ләззат алуды өзінің өмір сүру машығына айналдырған Жаппасбайда жазықсыз адамның обалынан, киесінен қорқу деген жоқ. Автор бұл жерде кейіпкердің іс-әрекетін оның психологиясынан туыпдатумен бірге жақсыларын жасытып, жаппасбайларды тайраңдатып қойған қоғамның да көлеңкелі тұстарына бойлатады. Жаппасбай характерiнiң астында ұлт трагедиясының шындығы жатыр.
Қоспанның ішкі жан иірімдерін, терең толғаныстарын аралауда автор пейзажды ұтымды қолданған. Суреткердің поэтикалык сөз өрнектері даланың ақ түтек боранын суреттеуде әйгіленеді. Табиғат көрінісі боранды Ақ дүлей (Қоспан берген атау) - тылсым күштің бейнесінде береді. Ақ дүлейдің жанды бейнесін танытатын детальдар бар. Шарбы бұлттың арасынан нұры қашып, жүдеу тартқан ай сығалайды. Төрт күн соққан боран оның да ажарын алып кеткен сияқты, - дей келе, бұл құбылысты кең атырапты жүндей түткен, адамға тізе бүктірген жойқын күш түрінде бедерлейді.
Роман соңында Қоспан өзінің өткен жолына сын көзбен қарап, бойындағы кемшіліктерін ой елегінен өткізеді. Бұл ойға итермелеген - өмірі үшін күрес, боранды күнгі арпалыстан кейін бойында пайда болған рухани күш, серпіліс. Романды талдау барысында психологиялық талдаудың компоненттеріне, олардың Қоспан, Жаппасбай, Жаңылдың характерлерін даралаудағы көркем мәніне назар аудару қажет. Қаһарманның рухани болмысында болып жатқан өзгерістердің, жаңарулардың себеп-салдарын автордың қаншалықты көркем жинақтай алғанын қадағалау орынды.
1960 жылдардағы әдебиет қоғамдық-әлеуметтік өмірдегі сан қырлы өзгерістерді көркем зерттеп, жаңа заман адамының сана-сезімін, психологиясын, рухани болмысын жан-жақты саралауға ден қойды. Ауылшаруашылық, өндіріс салаларында жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық санасын зерделеп, олардың бойындағы адамгершілік, моральдық принциптерді, өз мүддесінен ұжым мүддесін жоғары қою секілді сапаларды аша көрсету күн тәртібінен түспеген мәселелер болды. Адамның ішкі әлемін меңгеруде көркемдік принциптер мен психологиялық стильді оның бойындағы қайталанбайтын өзгешелікті таңбалаудан гөрі, ұжымдық санасының қырларын танытуға бағындырды.
Ауылшаруашылық проблемаларын көтеретін туындылардың бірі - Тәкен Әлімқұловтың Ақбоз ат романы. Романда Біркімбайдың отбасындағы жағдайлар, оның қызы Гүлнаш, немересі Шырынның бастарынан өткен күйлер әңгіме болады. Негізгі оқиғалар осылардың тағдырларынан туындайды. Әр қаһарман өмір жолында рухани жағынан өзгеріп, олардың мінез-құлқы, сана-сезімі әлеуметтік шындық нәтижесі ретінде көрінеді.
Жазушылардың шығармашылық нысанында болған мәселелердің қатарында тың игеру тақырыбы да бар. С.Жүнісовтің Жапандағы жалғыз үй (1966), З.Шашкиннің Сенім (1966) романдарындағы инженер Райхан, агроном Нұрлан образдары өз халқының жанашырлары, адал азамат, іскер маман деңгейінде шыққан. Тың игерудің көлеңкелі тұстарына, әсіресе, қазақтың мал өрісін тарылтқанына, қамқорлықпен қарамаса, жердің де тозатынына мән беріп, ой тастау түрінде болса да жеткізе алған.
1960 жылдардағы әдебиет халықтың азаттық жолындағы күресін тарих және адам, уақыт және адам, қоғам және адам аспектілерінде алып қарастырды. Бұл ретте Хамза Есенжановтың Ақ Жайық (1957-1965), Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Қан мен тер (1961-1970) романдарының орны ерекше.
І.Есенберлиннің Қатерлі өткел (1967), А.Нұрмановтың Құланның ажалы (1969) романдарында қазан төңкерісінен кейінгі алмағайып кезең бедерленген. Көркем әдебиетте белгілі бір тақырыптың жазылуына, тарихи шындықтың ашылуына, көркемдік шешімге шектеулер қойылып, әдебиетті саясатқа тәуелді еткенмен де, осы тарихи оқиға тұсында бағытын білмей адасқан, дағдарған адамдардың болғанын ешкім де жоққа шығара алмайды. Мәселе онын көркемсөз өнерінде көріну, көрінбеуінде. Қатерлі өткел мен Құланның ажалы романдары адасқандардың тағдырына, дағдарысқа түскен рухани болмысына үңіледі. Шындықты жеріне жеткізіп көрсетпесе де, қоғам дамуындағы қайшылықтарды аңдатады.
1960 жылдары жарияланған қазақ прозасындағы жайлар өткен тарихқа байланысты болып келеді. І.Есенберлиннің Қаһар романы 1969 жылы жарық көрді. Автор сол кезеңде әлі игеріле қоймаған тың тақырыпқа барды.
Қаһар романы қазақ халқы тарихынын бұралаң кезеңіндегі асылдың сынығы, алыптың тұяғы Кенесары көтерілісіне арналған шығарма. Бұл роман әдебиетіміздің көркем дамуында жаңа дәуір ашқан туынды болды. Бүкіл әдебиетіміз бен мәдениетіміз социалистік реализмнің таптаурын, жасанды схемаларының боданына айналып жатқанда бұл романның тарихи жады мен санамызға саңылау түсіргенін ерекше атап өткен жөн.
Тарихи тақырып - ешбір ұрпақты eнжap қалдырмайтын күрмеуі қиын, бабы қатты, қатпары талай болат соқаны мұқалтатын тақырып [5, 18]. Тарихи тақырыпта жазылған туындылардағы оқырманын ең алдымен қызықтыратын мәселе - тарихи тұлғалардың көркем образы, тарихи шындық пен көркем шындықтың арақатысы. Романға арқау болған оқиға - қазақ даласындағы 1837-1846 жылдардағы Кенесарының бастауымен болған ұлт-азаттық көтеріліс.
Қазақ халқының ұлттық ой-санасының жүдеп бара жатқанын көрген зиялы азаматтар 60-70-жылдардан бастап, халық тарихының оқиғалары негізінде ұлттық сананы оятып тәрбиелеуге көркем әдебиетті пайдалану мақсатын қойған еді. Ол үшін М. Әуезов негізін салған тарихи роман дәстүрін жалғастыру қажет болды. Қазақ тарихының әр қилы беттері жаңаша бажайланып, көркем бейнелеуге ие болды. I. Есенберлиннің, Ә. Әлімжановтың, С. Сматаевтың, Ә. Кекілбаевтың, М. Мағауинның, Ш. Мүртазаның, С. Жүнісовтің романдары жарық көрді. Мұндай ұлттық оянуды көптеген туысқан халықтар да басынан кешірді.
Бұл пікірдің біз үшін маңыздылығы - шындықты тек халықтың жасампаз істері мен үйреншікті тіршілігінен ғана емес, қоғам дамуының қайшылықтарынан, сәтсіздіктерден, өмірдің драматизмінен де іздеу қажеттігі туралы ойлары. Мұндай талаптар бұрын әдебиетке қойылмайтын, қайта әдебиетте қоғам дамуының қайшылықтарын айналып өту, одан жалтару әдетке айналған еді. Мұндай өмірді боямалап көрсету жұртты алдауға құрылғаны жалпыға мәлім болды.
Бұдан кейінгі дәуірде Кеңес қоғамының дамуы жолында қазақ халқы бастан кешкен қиыншылықтарға, аштық, халықтың қырылуы, жер аууы оқиғаларына көңіл аударыла бастады. Кеңестік бюрократтық жүйенің табиғатына осы жүйенің жетпіс жыл бойында күштеуі мен зорлауының қатты әсер еткені сөз болды. Мұндай сарындар Ә. Тәжібаевтың өлеңдерінде, С. Елубаевтың Ақбоз үй, Мінәжат романдарында, С. Жүнісовтің Аманай мен Заманай повесінде, тағы басқа соңғы жылдары жазылған шығармаларда көрініс берді.
Қазақ прозасының бұл кезеңіндегі ірі табыстарын роман жанрынан көруге болады. Ол өзінің бұрынғы озық дәстүрін жалғастырды.
Адамзаттың сұлулыққа, кіршіксіз тазалыққа ынтық сезімінің нәтижесінде дүниеге келіп, сан ғасырдың көркемдік шежіресіне айналған өнер тармағының бірі - әдебиеттің тарихи даму белестерінде айрықша бір кезеңдер болады. ХХ ғасырдың 60-70-жылдары қазақ сөз өнерінде дәл осындай рухани-эстетикалық ерекше серпіліс байқалды. Поэзияда да, прозада да жаңа эстетикалық критерийлердің, гуманистік демократиялық жаңа принциптердің қалыптасуы - суреткерлердің әлеуметтік талдауға тереңдеп баруынан, тақырып сонылығы мен өзектілігінен, заманның көкейкесті мәселелерін адам баласының ортақ мұраттарына орайлас қарауға деген талпынысынан, өткен тарих пен қазіргі уақытты қабыстыра отырып, қоғамның адамгершілік-рухани бейнесін тереңдеп ашуға бағытталған тенденциялардың белең алуынан көрінеді.
Әдебиеттанушы ғалымдар мен сыншылар назарын бірден баурап алған ұлттық әдеби процестегі мұндай екпін, тұтас жанды қозғалыс өзінің бастауын алпысыншы жылдардан алған болатын. Әдебиет өлкесіне осы уақытта араласа бастаған Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, С.Мұратбеков, Д.Исабеков, Қ.Жұмаділов, Қ.Ысқақов, С.Жүнісов, М.Мағауин, Т.Әбдіков, Ә.Тарази, Ә.Сараев, Р.Тоқтаров, Д.Досжанов, Ш.Мұртаза, сынды т.б. жазушылар қазақ прозасының профессионалдық деңгейінің көтерілуіне үлкен ықпал жасады. Әдебиетке араласқан бұл ерекше толқынның ең басты өзгешелігі - сөз өнерінің адамды жан-жақты танудағы рөліне баса назар аударуы дер едік. Осы жылдардағы әдебиет өзінің классикалық нысанасы - адамдық аспектіге бет бұрысы көркем сөз жанрының ішкі мүмкіндіктерін сарқа қозғауына, көркемдіктің шын биігіне деген құлшынысына, әдебиеттің күрделене түсуіне себепші болды.
Академик С.Қирабаев: Соңғы жылдардағы әдеби процестің бір ерекшелігі - талантты жастардың әдебиетке көптеп келуі Он-он бес жылдардың айналасында әдебиетке келген топ та біраз іріктеліп қалды. Олардың талантты өкілдері осы дәуір ішіндегі әдеби процеске белсене араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін, табыстарын байытуға үлестерін қосып жүр. Олар өз дәуірі шындығының жанды суретін ғана емес, замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған ой-пікірлер байлығын ала келді. Жастардың жазу мәнерінде білімділік, мәдениеттілік сезіледі. Шындыққа әр көзбен қарап, әрқайсысы әр жағынан толықтыру арқылы олар әдебиет дүниесін байытуға едәуір үлес қосуда [6, 84], - деп әдебиет әлемін енді-енді барлап, кей жазушылар өздерінің негізгі шығармаларын әлі жазып үлгермесе де олардың бойындағы рухани қуатты жіті байқаған еді.
Жазушылық о баста табиғат берген, туа біткен қасиет болғанымен, шын шеберлікке азапты ауыр еңбекпен, мол тәжірибе, машықпен жетесің. Бірақ ол тәжірибе артқан сайын шығарма жазу оңайлай береді деген аз емес. Жазушылық өнердің және бір ерекшелігі, ол - жалғыздың кәсібі. Гомер заманынан бері уақытқа бағынбаған, еңбек құралы өзгермеген, бірден - бір көне кәсіп те - осы жазушылық. Қазіргі техника дамыған, өркениеттің уақытында да жазушының құралы қалам мен қағаз. Жазу өнерінің өзге кәсіп секілді оқып, дайындап үйрететін мектебі жоқ, әлде кімге мұраға қалдыратын қолмен ұстап, көзбен көретіндей қасиеті де жоқ, тылсым өнер. Осындай тылсым өнерді бойларына сіңірген талантты қаламгерлеріміз заманының қаталдығына қарамастан қаламдарын ұштауын тоқтатпады. Бұл олардың әдебиетке деген адалдығы десек те болар.
Қазақ әдебиетінің даму, өсу жолының осы уақытында танылған қаламгерлер жайлы зерттеуші Р. Нұрғалиев: Балалық, бозбалалық шағы соғыс кездерінің қылыштан қан тамған қаһарлы, жаралы жылдарымен дөп келген ұрпақ өкілдерінен шыққан қаламгерлердің баршасына ортақ қасиеттер бар: ең алдымен бұлардың қайсысын алсаң да, өмірдің қара қазанында қайнап піскен, тіршіліктің тас диірменінде әбден тартылған адамдар. Қаламнан өмірге келмеген, өмірден қаламға келген. Творчестволарындағы басты сипат, басты құнар - өмірдің лебі, тіршіліктің бояуы [7, 219], - десе, әдебиетке осы толқынның ішінде келіп, прозадағы жаңа үрдісті қалыптастырудағы өзгеше орны бар жазушы Ә.Кекілбаев: Тұрмыстың қатал илеуінде жүріп, тауқымет-таршылықты қаншама тартса да, көзбояушы көлгірліктен ауылы аулақ, шындық пен ақиқаттың алдында қаймықпай жүгінуге батылдары жететін, рухани жүкті көтеріп әкетуге іштей зор дайындықпен келген, орыс пен Европа мәдениетін тең игерген, әрі халықтың қалың ортасынан шыққан бұл буынның көп өкілі әдебиет табалдырығынан аттамай жатып-ақ, қым-қиғаш тіршіліктің қиыр-шиыр күрделі сырларына қаймықпай үңіле бастаған-ды. Сондықтан да қазақ әдебиетінің сол кездегі даму барысы оларды қанағаттандырмады [8, 21], - дейді.
Үстіміздегі ғасырдың бұл белесінде қазақ прозашылары кеңестік тұйық қоғамда өмір сүре отырса да, өздеріне дейінгі шығармалар арқауы болып келген, жасанды идеяны насихаттайтын - интернационализм, индустрия, тың игеру, жұмысшылар өмірі, шаруашылық табыстары сияқты тақырыптардан мақсатты түрде бас тарта бастады. Олар өмір шындығын байыптау барысында заман келбетін көркемдік таным деңгейінен бағамдауды адам тағдырымен терең сабақтастыратын болды. Прозаның қай жанрында болмасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИCТРЛIГI
ОҢТҮCТIК ҚAЗAҚCТAН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДAГОГИКAЛЫҚ
УНИВЕРCИТЕТI
ФИЛОЛОГИЯ ФAКУЛЬТЕТI
ҚAЗAҚ ТIЛI МЕН ӘДЕБИЕТI КAФЕДРACЫ
Шаншархан Асылзат Мұхитқызы
Әкім Тарази прозасының поэтикасы, бейнелер жүйесінің жасалу ерекшелігі
ДИПЛОМД Ы Қ Ж Ұ М Ы C
5В011700- Қaзaқ тiлi мен әдебиеті мaмaндығы
Шымкент
2021
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛIГI
ОҢТҮCТIК ҚAЗAҚCТAН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДAГОГИКAЛЫҚ УНИВЕРCИТЕТI
ФИЛОЛОГИЯ ФAКУЛЬТЕТI
Қорғaуғa жiберiлдi
Қaзaқ тiлi мен әдебиетi кaфедрacының меңгерушici
ф.ғ.к., доцент ______________Байғұтова Д.Н.
" ___" ___________ 20___ж .
Әкім Тарази прозасының поэтикасы, бейнелер жүйесінің жасалу ерекшелігі
д и п л о м Д Ы Қ Ж Ұ М Ы C
5В011700 - Қaзaқ тiлi мен әдебиетi
Орындaғaн _____________ Шаншархан А. М.
Ғылыми жетекшici
ф.ғ.к., aғa оқытушы _____________ Caпaрбaевa Қ.Ж.
Шымкент
2021
ОҢТҮCТIК ҚAЗAҚCТAН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДAГОГИКAЛЫҚ УНИВЕРCИТЕТI
(жоғaры оқу орнының aтaуы)
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға
ТАПСЫРМА
Студент: Шаншархан Асылзат Мұхитқызы
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Әкім Тарази прозасының поэтикасы, бейнелер жүйесінің жасалу ерекшелігі
Жоғары оқу орны бойынша ___ қараша № _2___ бұйрықпен бекітілген.
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі "23____04____ 2021 ж.
Жобаның (жұмыстың) негізгі деректері:
1. Дипломдық жұмысты жазуға арналған әдістемелік нұсқау, т.б. құралдар.
2. Оқулықтар, оқу құралдары.
3. Арнайы зерттеу еңбектер, мақалалар.
4. Шығармалар жинақтары
5. Теориялық еңбектер, зерттеулер.
6. Энциклопедиялық анықтамалықтар, сөздіктер.
Диплом жобасын әзірлеуге қажетті сұрақтары немесе диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
А) Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсат-міндеттері;
Ә) Жұмыс тақырыбының зерттелу деңгейі;
Б) Прозалық туындылардың поэтикалық зерттелуі;
В) Әкім Тарази шығармаларындағы бейнелер жүйесіне назар аудару;
Г) Қаламгердің шығармашылық ғұмырнамасын зерделеу.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1 Темирболат А.Б. Поэтика литературы: Учебное пособие. Темирболат А.Б. - Алматы: Қазақ университеті, 2011. - 168с.
2 Әдебиеттану. Терминдер сөздігі Құраст.: З.Ахметов, Т. Шаңбай -Семей-Новосибирск, Талер-Пресс, 2006, -398 бет .
3 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. Алматы: Атамұра, 2003. - 208 б.
4 Жұмаділова Н.Т. Қазіргі қазақ романының даму тенденциялары. Монография. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2013. - 308 бет.
5 Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. - Алматы: Ер дәулет, 1996. - 252 б.
6 Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. Т.2. - Алматы: Жазушы, 1992. - 544 б.
7 Нұрғалиев Р. Екі томдық шығармалар жинағы. Т.2. - Алматы: Жазушы, 1991. - 576 б.
8 Кекілбаев Ә. Сергек әдебиет - сертіне адал. Жалын, 1989, ғ6. -Б.21-26 .
9 Жарылғапов Ж.,Әбілхақ М. Қазақ прозасының типологиялық мәселелері ҚарМУ Хабаршысы. Филология сериясы. 2016. №1(81). - Б. 45-50.
10 Ысқақбай М. Шығарма шырайы - шындық. - Алматы: Рауан, 1994. - 240 б.
11 ӘКІМ ТАРАЗИ: Биобиблиграфиялық көрсеткіш Ү. Д. Мұналбаева, Ғ. Б. Исақанова, М. Б. Жакупова, А. М. Дюсембаева. - Астана, 2016. - 152 б.
12 Тарази Ә. Үлкен ауыл: Повесть. - Алматы: Жазушы, 1968. - 112 б.
13 Тарази Ә. Көк аспанда қырағы көз бар: Эсселер. - Алматы: ҚАЗақпарат, 2011. - 352 б.
14 Тарази Ә. Ауыл шетiндегi үй: Әңгiмелер. - Алматы: Атамұра, 2006. - 248 б.
15 Виноградов В.В. О языке художественной литературы. Москва-Ленинград, 1959
16 Тарази Ә. Аяз бен Бибі. Хикаяттар. - Астана: Елорда, 2005. - 381 б.
17 Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Кеңесбаев І. К. Алматы, Қазақ ССР-нің Ғылым баспасы, 1977 ж. 712 б.
18 Тарази Ә. Қиян соқпақ. Повестер. - Алматы : Жазушы, 1976. - 232 б.
19 Тарази Ә. Асу асу. Хикаялар. - Алматы : Жазушы, 1970. - 200 б
20 Тарази Ә. Көкжиек: Повестер мен әңгімелер. - Алматы: Жалын, 1980. - 248 б.
21 Тарази Ә. Кен: Роман. - Алматы: Жазушы, 1986. - 576 б.
22 Серікқалиев З. Ақ жол: Сын кітабы: мақалалар, зерттеулер. - Алматы: Жазушы, 1990. - 464 б.
23 Әдібаев Х., Мырзалиев Қ., Тарази Ә., Доспанбетов Ұ., Жұртбаев Т. Кеннің келбеті қандай? Жұлдыз. 1987, ғ2. -Б.188-198.
24 Қабдолов З. Екі томдық таңдамалы шығармалары. Т.2. Сөз өнері: Монография. Талант пен таным: Әдеби толғаныстар. - Алматы: Жазушы, 1983. - 456 б.
25 НҰРҒАЛЫМ Ұ. БОЛМЫС. МақалаларҰ.Нұрғалым - Алматы, Хантәңірі, 2014. - 173 бет
26 Бұлтқа салған ұясын: Роман және хикаяттар. - Алматы: Санат, 1997. - 368 б.
27 Тасжарған: Роман. - Алматы : Жазушы, 1980. - 464 б.
28 Тарази Ә. Қорқау жұлдыз: Роман мен повесть. - Алматы: Жазушы 1991. - 288 б.
29 Тарази Ә. Үш томдық шығармалар жинағы. 3-том. Тырна, тырна, тырналар. Хикаяттар мен әңгімелер: - Алматы: Жазушы, 2007. - 352 б.
30 Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. - А.: Ғылым, 1982. - 148б.
31 Тарази Ә. Жаза: Роман және хикаяттар. - Алматы: Санат, 1998. - 352 б
32 Ә. Тарази, Л. Мұсақызы. Көркемдік құпиясы. - Алматы, Санат, 2000. -240, 22 б.
33 Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері (Түс көру, бейвербалды ишараттар, заттық әлем).Монография. - Алматы: Алаш, 2003. - 328 бет.
34 Мұсаев Алпысбай. Тарази тағылымы. Монография. - Астана: Фолиант, 2009. - 120 б.
Грaфикaлық мaтериaлдaрдың тiзiмi (мiндеттi cызбaлaрдың дәл көрcетiлуiмен)_____________________ _________________________
Жобa (жұмыc) тaрaулaры көрcетiлген жобa (жұмыc) бойыншa кеңеcтер
Тaрaулaр
Кеңеcшi
Мерзiмi
Қолы
Кiрicпе
Caпaрбaевa Қ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазан, 2020
Бiрiншi тaрaу
Caпaрбaевa Қ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Желтоқсан, 2020
Екiншi тaрaу
Caпaрбaевa Қ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақпан, наурыз, 2021
Қорытынды бөлiм
Caпaрбaевa Қ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Наурыз, 2021
Диплом жобacын (жұмыcын) дaйындaу кеcтеci
№
Тaрaулaрдың aттaры, зерттелетiн мәcелелердiң тiзiмi
Ғылыми жет-ге ұcыну мерзiмi
Еcкерту
1
Кiрicпе
Қаңтар
2
Бiрiншi тaрaу. Қазақ көркем прозасы және Әкім Тарази
Ақпан, наурыз
3
1.1 1960-1970 жылдардағы қазақ көркем прозасы, ерекшелігі
Наурыз
4
1.2 Әкім Таразидің шығармашылық ғұмырнамасы
Наурыз
5
Екiншi тaрaу. Әкім Тарази прозасының поэтикасы
Сәуір
6
2.1 Бейнелер жүйесінің жасалуы
Сәуір
7
2.2. Жазушы шығармашылығының зерттелуі
Сәуір
8
Қорытынды бөлiм
Сәуір
9
Пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тiзiмi
Сәуір
Тапсырма берілген күні: қазан, 2020 жыл.
Кафедра меңгерушісі:__________________ Байғұт Д.Н..
(қолы)
Жоба (жұмыс) жетекшісі: __________________ Сапарбаева Қ.Ж.
(қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдады:
Студент: ____________________ Шаншархан А.
(қолы)
МAЗМҰНЫ
КIРICПE ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
І ҚАЗАҚ КӨРКЕМ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ӘКІМ ТАРАЗИ
1.1 1960-1970 жылдардағы қазақ көркем прозасы, ерекшелігі ... ... ... ..
13
1.2 Әкім Таразидің шығармашылық ғұмырнамасы ... ... ... ... ... ... ... ...
22
ІІ ӘКІМ ТАРАЗИ ПРОЗАСЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ
2.1 Бейнелер жүйесінің жасалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.2 Жазушы шығармашылығының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Көркем әдебиет - әрбір жекелеген қаламгердің шығармашылық интеллектісінің көрінісі. Қоғам дамуына сай әдебиет те үнемі өрлеп, өрістеп отырады. Сондықтан да қазақ әдебиеті халқымыздың рухани мәдениетінің бір бөлігі ретінде үнемі жүйелі де жан-жақты зерттеуді қажет етіп отырады. Әдебиетті зерттеуде біздің алар нысанамыз қаламгерлердің шығармашылығы. Әрбір суреткердің қаламынан туған туындылар арқылы әдебиеттің қандай күйде екеніне көз жеткізе аламыз. Қаламгер шығармаларында оның өмір сүрген ортасы мен қоғамдық құбылыстар әсерінің көрініс табатындығы заңды. Сол себепті әрбір жазушы не болмаса ақын өз заманының шындық көрінісін қандай жолмен болса да оқырман қауымға, келешек ұрпаққа мұра етіп қалдырады. Біздің де дипломдық жұмысымызда әдебиетті зерттеп, зерделеу үшін шығарманың қажетті болары анық. Сондықтан да біздің зерттеу жұмысымызға арқау болатын, шығармалары қазақ әдебиетінің төрінен орын алатын қаламгеріміз Әкім Таразидың туындылары. Зерттеу жұмысымызда автордың прозалық туындыларының поэтикасын, шығармаларындағы бейнелер жүйесінің жасалу ерекшеліктерін объектіге алып, жан-жақты қарастыруды мақсат еттік. Ең алдымен кейіпкерлер бейнесінің жасалу ерешелігіне мән береміз. Біздің аталған тақырыбымыз бойынша осыған дейін нақты зерттеу жұмыстары кездеспейді. Тек біршама зерттеушілеріміздің ақындық шеберлік не болмаса әдебиеттегі поэтика, қазақ сатира жанрындағы поэтикалар секілді еңбектері жарық көрген.
Поэтика - ол әдебиет теориясымен тығыз байланысты. Поэтиканың міндеттеріне көркемдік айтылымдарды зерттеу жатады. Тиісінше, ол көркем шығармының жазылуындағы әдіс-тәсілдерге, көркемдегіш құралдарының қалай қолданғаны жөнінде сонымен қатар жалпы толыққанды талдауға сүйенеді. Поэтикалық талдау жасағанда көркем шығармалардың қазіргі әдебиеттануда алатын орнын оның идеясы мен мазмұнына, әрбір керекті бөліктерге назар аударады. Әдебиетте поэтиканы кейбір ғалымдар әдебиет теориясының бөлігі ретінде қарастырды. Мысалы, М.Л. Гаспаров пишет: В расширенном смысле слова поэтика совпадает с теорией литературы, в суженном с одной из областей теоретической поэтики. Как область теории литературы поэтика изучает специфику литературных родов и жанров, течений и направлений, стилей и методов, исследует законы внутренней связи и cоотношения различных уровней художественного целого[1, 9]. Поэтика жөнінде айтылған түсініктердің көбі әдебиеттің бір бөлігі ретінде қарастырады. Жоғары да поэтика жөнінде орыс ғалымы М.Л. Гаспаровтың сөзін келтірсек, қазақ тілінде поэтика ұғымына Зәки Ахметовтың құрастырған Әдебиеттану терминдер сөздігінде А. Ысмақованың мынадай анықтамасы ұсынылған: ПОЭТИКА (грек. poitik fehne - шығармашылық өнер) - көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе туралы әдебиеттанудың ең көне ғылым саласы. Кең мағынасында поэтика әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы (тар мағынада) сол теориялық поэтика бір саласы ретінде қабылданады[2, 287]. Кең мағынада болсын, тар мағынада болсын ең бастысы әдебиетпен тығыз байланысты ұғым.
Поэтиканың мақсаты - шығарма құндылығынан эстетикалық әсерленуді қалыптастыруға қатысатын мәтіндегі элементтерді айқындап және оны жүйелеу болып табылады. Негізінде поэтика жалпы ( теориялық немесе жүйелік макропоэтика), жеке баяндау түрінде (микропоэтика) және тарихи болып үшке бөлінеді.
Қазақ әдебиеттануында А.Байтұрсынов поэтика ұғымын қисын деп алады [3]. Ол тіл қисыны яки лұғат қисынына сөздің келісті болатын заңдарын, шарттарын біліп тізу деген анықтама береді. Осында айтылған барлық анықтамаға сәйкес бізде өз зерттеу еңбегімізде Әкім Тарази прозасының поэтикасын қолымыздан келгенше талдап, зерттеп өз нұсқамызды көрсететін боламыз.
1960-1980 жылдардағы қазақ әдебиетінің алдында әлемдік әдебиетті айтпағанның өзінде, көркем сөз алыптарының дәстүрлі мектебі болды. Солардың тәжірибесін, өнегесін игерген қазіргі қазақ әдебиетінің қол жеткізген сапалы жетістіктері аз емес. Әсіресе, осы кезеңдегі романды зерттеу, поэтика, стиль және типология мәселелерін қарастыру аса маңызды проблема. Қазақ романдарында кесек характер, күшті образ, көркемдік ізденістер, философиялық сипатты басым болуы өркендеген әдебиетіміздің өміршендігін дәлелдейтін ақиқатқа жатады.
1960-1980 жылдары ұлттық әдебиетімізге өзіндік үнімен, суреткерлік қолтаңбасымен, соны ізденісімен, ерекше образдарымен жана сипаттар әкелген қаламгерлер тобына І.Есенберлин, Т.Ахтанов, Қ.Жұмаділов, Ә.Кекілбаев, С.Жүнісов, О.Бөкеев, М.Мағауин, Д.Исабеков, Ә.Тарази, Т.Әбдіков, Д.Досжанов, С.Сматаев т.б. жатады. Бұл буынның көркем прозада өзіндік табыстары баршылық екенін айтып өту ләзім[4, 5.]. Ал біздің зерттеу жұмысымыздың жалпы сипаты бұл - Әкім Тарази шығармалары болмақ.
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгі әдеби процестегі көкейкесті мәселелердің бірі адам концепциясы, ұлттық сана, ұлттық характер. Өнер туындысының бәріне ортақ мазмұн - адамның ойы, арман мұраты, адам рухының күші мен қасиеті. Сондықтан да көркем әдебиеттегі жеке адам бейнелерінің көрінісі өзекті, басты және ешқашан саркылмайтын проблема. Адамның, жан дүниесін танытудың бұрынғы таптаурын канондары еріксіз ескіруде. Қазіргі жазушыларымыз адамның жан дүниесін диалектикалық қайшылықтарымен жеткізудің соны тәсілдерін табуға ұмтылуының сыры осында жатыр.
Басқа стильдерде кездесе бермейтін, бірақ көркем әдебиет тіліне ең қажетті шарттардың бірі - автордың шығармашылық даралығының болуы. Бұл арада әңгіме тек тілге қатысты екенін баса айту қажет, өйткені жазушыға қойылатын бұл талап тақырып таңдау, оқиғаны бастап, дамытып, өрбіту сияқты тілден біршама алыстау көрінетін жайларға да байланысты. Сонымен, жазушының қайсысына да қажетті ең басты талаптардың бірі - сөз саптау тұрғысынан өзгеге ұқсамайтын ерекшелігінің болуы. Жазушының шығармашылық өзгешелігі дегенде бір-бірімен тығыз байланысты екі жайға назар аудармасқа болмайды. Оның бірі жазушының лексикасы мен грамматикасы, демек, жазушының тіл байлығы және оны пайдалану мүмкіндігі мен өнегесі; екіншісі - стилистикасы, былайша айтқанда, автордың лексикасындағы сөздердің жеке күйінде, сондай-ақ сөйлем түрінде, мәтін ішінде қолданылу ерекшелігі, автор бейнесінің көріну жолдары, кейіпкер тілін даралаудағы тілдік-стильдік құралдар т.б. жайттар енеді.
Көркем шығарма тілін, стильдік ерекшелігін қарастыруда кейіпкер бейнесі мен автор бейнесінің берілу жолдарын талдап керсету тек әдебиеттану ғылымы үшін ғана емес, лингвистика саласы үшін де аса қажет. Осы орайда көркем шығарманың стилін, мәтін құрылымын тілдік тұрғыда зерттеу бүгінгі күннің әлі де өзекті мәселелерінің бірі. Әкім Тарази -- қазіргі қазақ әдеби тіліне үлес қосушы белгілі қаламгерлеріміздің бірі. Жазушының Қорқау жұлдыз туындысы қазақ романдарының ішінде шоқтығы биік шығармалардың бірі болса, Жаза, Тасжарған, КЕН, Москва-Баласаз, романдары мен 2999999+1, Андрей эсселері қазіргі қазақ көркем әдебиетінде өзіндік орны бар айтулы шығармалар. Солай бола тұра жазушы шығармалары тілдік тұрғыдан, автордың дара стилі тұрғысынан толық зерттелмеген.
Біз бұл жұмысымызда Ә.Тарази шығармаларындағы автор бейнесімен мен кейіпкер бейнесінің берілу жолдарын, жазушы қолданған тілдік-стильдік тәсілдерді талдап керсетуді мақсат еттік. Осы тұрғыда белгілі ғалым Б. Шалабайдың автор бейнесі - көркем әдебиет тілінің ішкі сапалық қасиеттері мен заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін категориялардың бірі әрі негізі - деген пікірін дипломдық жұмысымызда негізгі басшылыққа алдық.
Көркем әдебиет саласында ерен еңбек етіп, кесек туындыларды дүниеге әкелген жазушының шығармаларына ден қою арқылы оның сөз өнері тарихындағы орын - үлесін айқындауға болады. Суреткердің Жадыра, Өрт, Тырна, тырна, тырналар, Дауа. Жеті. Қырық жеті повестері мен Ләйлі, Қыз Жібек, 2999999+1, Аран, Келін әңгімелері, Жалғыздың шаңы..., Элиталық қоқыс, Андрей атты эсселері, Кен, Қорқау жұлдыз, Тасжарған, Жаза, Шер, Бұлтқа салған ұясын романдары, Мұстафа Шоқай атты романы - көпшілікке танымал болған, қазақ әдебиетінің алтын корына айналған туындылар. Қаламгер шығармашылығының бір ерекшелігі - оның көтерген мәселелерінің, тандаған тақырыбының ғұмырлылығы.
Әкім Таразидің шығармаларының поэтикасын зерттеудің өзектілігі бұл мәселенің әдебиеттану ғылымында арнайы зерттелмегендігінде емес, оның туындыларының қазіргі қазақ әдебиеті даму тенденцияларының бір қырын айқындай алатын көркемдік мәнінде, салмағында. Жазушы прозасының поэтикасын зерттеу, негізінен, суреткердің стильдік даралығын, көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктерін, сюжет, композиция құру, характер ашудағы жаңа ізденістерін жанрлық талаптарын ескере отырып, мазмұн мен түрдің бірлік, үйлесімінде айқындауға бағытталды.
Қазіргі әдебиет, соның ішінде Әкім Тарази адамның жеке тұлғасына айырықша мән беріп, оның жанды да, көркем бейнеленуіне күш салып келеді. Жаңа адамның жан-дүниесі мен характерінің қалыптасуын шебер де, көркем түрде суреттеу әдебиеттің маңызды міндетіне айналған. Әрбір жеке тұлғаның өзін-өзі көрсетуі мен жалпы халықтың парызына, бүкіл адамның гуманистік қасиетіне баса назар аударылып отыр. Тарази шығармаларында жеке тұлғаның көркемдік бейнесіне аса назар аударамыз. Зерттеу еңбегіміздің де мақсатына сай жұмыс жасау үшін бейнелер жүйесінің жасалу ерекшелігі біз үшін маңызды болып саналады. Қаһарман шығармадағы автор идеясын жүзеге асырушы тұлға болумен бірге, көркемдік эстетикалық көзқарас негізінде туған әдебиет образы екені белгілі. Алайда ол өзінің дербес әрекетімен көрінетін, өмір сүру ерекшелігін танытатын, өз сөзі мен ойын, көзқарас болмысын толық паш ететін толыққанды бейне екенін атап айту керек. Ғылыми тілде нақты анықтама берер болсақ, әдеби қаһарман көркем шығармада мінезімен, іс-әрекетімен, ой-толғамымен мейлінше нақтылы дараланып, бейнеленген тұлға. Салыстырмалы түрде алғанда өзгеге бағынышты емес, өзіндік сана сезіммен, өз алдына әрекет етуші бостандық иесі саналады. Бүгінгі өмір шындығын көркем шындыққа айналдыруда суреткерлер жан-жақты ізденістер танытуда. Уақыттың өзі алға тартқан әдебиет пен өмірдің байланысын тереңдету кезек күттірмейтін мақсат. Ал біздің шығармалары зерттелмек болып отырған авторымыз Әкім Таразидің творчествасы кез келген адам бір оқи салғаннан түсіне салатын дүниелер емес. Әкім Тарази шығармалары өмірдің кейбір соқпақтарын астарлы түрде жеткізеді. Автордың шығармашылығын зерттей отырып осыған көз жеткіземіз. Әкім Таразидің шығармаларына тән сипат - өмірді, қоғамды, адамды ұлттық пайым-парасат, болмыс, рух тұрғысынан тануы. Сондықтан автордың көркем шығармаларының поэтикасы осы сипаттармен тығыз байланысып жатыр.
Дипломдық жұмыстың зерттеу деңгейі. Мұсаев Алпысбайдың Тарази тағылымы атты монографиясы, Ұларбек Нұрғалымның Болмыс мақалалар жинағы, Әкім Тарази шығармалары туралы әдеби портреттер, сын мақалалар, Пiрәлиева Г.Ә. Тарази романдарындағы көркемдiк әлем сынды еңбектері зерттеуміздің дұрыс бағытта орындалуына мүмкіндік берді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты қазақ әдебиетіндегі проза жанры, соның ішінде Әкім Тарази прозасы бойынша поэтикалық талдау жасап, кейіпкерлер бейнесін арнайы зерттеп байқау. Осындай мақсаттардан шыға отырып алдымызға мынандай міндеттерді қоямыз:
- дипломдық жұмыста ең әуелі 1960-1970 жылдар әдебиетке жаңа леп әкелген жазушыларды анықтаймыз;
- жұмыста зерттемек болып отырған Әкім Тарази прозасын шама шарқымызша пайымдау. Бүгінгі күні онан сайын еселеп зерттеуді талап еткен поэтика проблемасына көз жіберу;
- қаламгер творчествосындағы оған дейін айтылмаған жаңаша ойларға, кейбір әдеби әдіс-тәсілдерге, тың қолтаңбалық стильге назар аудару да парыз;
- жазушы прозасындағы бейнелер жүйесінің жасалу ерекшеліктерін, табиғатын көрсету, кейіпкер тұлғасын даралаудағы маңызын айқындау;
- прозада кейіпкерлерді танытудағы автор шеберлігін пайымдау;
- көркемдік әдіс-тәсілдерге анализ жасау;
- жазушы шығармаларында кейіпкерлердің бейнесін ашатын қасиеттерін саралайтын монолог, диалог, ішкі монолог, ишара-белгі, ой ағымы, психологиялық параллелизим тағы да басқа көркемдік тәсілдердің қолданылу, ерекшеліктерін айқындау;
Осыған орай зерттеу объектісіне өзіміз қарастырып отырған мәселелерге байланысты шығармаларын іріктеп алдық. Олардың жетістігі мен көркемдік табыстарына, ізденістеріне ой жіберіп, сонымен бірге, қайсыбір кемшілік тұстарына да тоқталу міндет.
Тақырыптың зерттеу нысанасы ретінде қазақ прозасындағы мәселелерінің зерттелуі жайында бірнеше зерттеуші ғалымдарымыздың монографиялық еңбектерін пайдаландық. Олар: Алпысбай Мұсаевтың Тарази тағылымы, Нұршат Жұмаділованың Қазіргі қазақ романының даму тенденциялары, Ұларбек Нұрғалымның Болмыс мақалалар зерттеу еңбегі, Ж.Ж. Жарылғаповтың Қазақ прозасындағы адам концепциясы монографиялық еңбегі, Әкім Таразидің белгілі Жаза, Москва-Баласаз, Қорқау жұлдыз, КЕН, Бұлтқа салған ұясын (Тасжарған) романдарын және Жадыра, Өрт, Аяз бен Бибі, Сәнжан мен Перизат (Қос шынар) повестерін, 2999999+1, Ләйлі, Қыз Жібек әңгімелерін Андрей, Ақбердінің ауласы, Күлтай Жеңешем мен Александр Солженицын атты эсселерін алдық.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Әкім Тарази прозасының поэтикасы талданды;
- Шығармаларындағы кейіпкер бейнесінің жасалу ерекшелігі айқындалды;
- Кейіпкер бейнесін қалыптастырудағы жазушы таңдап қолданған баяндау формаларының тілдік қызметі анықталды;
- Жазушының кейіпкер бейнесін беретін тілдік-стильдік тәсілдерді қолданудағы өзіндік даралығы, ерекшелігі дәлелденіп көрсетілді.
Зерттеу әдісі. Әкім Тарази шығармашылығының қазақ прозасындағы алатын орны, қаламгер шеберлігін зерттеуде, хронологиялық, салыстырмалы зерттеу әдістерін басшылыққа алдық.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының міндеттеріне сай жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытынды бөлімінен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ КӨРКЕМ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ӘКІМ ТАРАЗИ
0.1 1960-1970 жылдардағы қазақ көркем прозасы, ерекшелігі
Көркем әдебиеттің даму үстіндегі құбылыс екендігі ешбір дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Қоғам дамыған сайын көркемсөз өнеріне деген талап та барынша күрделене бермек. Қазақ әдебиеті тарихының қай кезеңін сөз қылсақ та, біз оны сол дәуірдің қоғамдық, саяси, әлеуметтік жағдайларымен сабақтастыра зерделейміз.
1960-1990 жылдардағы қазақ әдебиеті бір қалыпты дамыды деп айта алмаймыз. Әдебиет дамуының күрделілігі мен сан қырлылығы осы дәуірдегі қоғамдық жағдайлармен тікелей байланысты болды. Ендеше тоталитарлық жүйеде жасалған ұлттық руханият дүниелерімізді қайта қарап, жаңа дәуір биігінен пайымдау үшін осы мәселені назарда ұстау керек. Талантты, дарындық күш-қуаты мықты қаламгерлердің шығармаларында социалистік реализм принциптерімен сомдалған тарихи тұлғалардың образын, тарихи шындық пен көркем шындықтың арақатысын салмақтар тұста өте ескерілуі тиіс.
1920 жылдардан бастау алған әміршілдік-әкімдік жүйе 1950 жылдарға дейін адам факторын есепке алмай, тұтас бір дәуірді өзінің құрсауында ұстады. Жеке басқа табыну идеясы еліміздің қоғамдық-саяси дамуына кері әсерін тигізіп, халқымызды адамзат тарихындағы ауыр нәубеттерге ұшыратты. Адам құқығы, бас бостандығы әр түрлі саяси ұрандар мен нұсқаулардың көлеңкесінде қалды. Сөйтіп, саяси жүйе қоғамдағы барлық салаға өз үстемдігін жүргізген еді. Ұлттық құндылықтар бағаланбай, адамдардың бойында кеңестік сананы қалыптастыру жолында жасалған игі істердің бәрі де ұлттық белгілерді (сана-сезім, салт-дәстүр, тіл, мәдениет, дін, рух т.б.) жаныштады.
Әсіресе, әдебиет пен мәдениет коммунистік партияның қатаң бақылауында болып, арнайы нұсқаулардың, қаулы қарарлардың аясында дамыды да, жастардың санасын кеңестік идеологиямен қаруландыруға тырысты.
Көркем әдебиет социалистік реализм əдісіне тәуелді болып, қоғамдағы қайшылықтарды бейнелеген жазушылар жасырын қудаланды. Сондықтан көркемсөз өнері жаттанды идеологиялық құрсауда болды. Көбіне орыс әдебиетінің, мәдениетінің авангардтық ролін асыра бағалау, ұлттық көркем әдебиеттің биігін орыс әдебиетінің шыңымен өлшеу тенденциясы етек алды. Қазақ әдебиеті суреткерлерінің дара көркемдік табысын орыс әдебиетінің шоқтықты шығармаларымен өлшеп бағалау - осы ұлыдержавалық шовинизмнің жемісі. Ұлттық саясаттың өрескел бұрмалануының негізінде қазақ қоғамы көп теперіш көрді. Соған қарамастан 1960 жылдардағы жылымық қазақ әдебиетіне жаңа бір серпіліс әкелгенін жоққа шығара алмаймыз. Қазақ әдебиетінде бұл үрдіс кеңінен етек алып кетпесе де, ұлттық санамызды сәулелендіргені ақиқат.
Бұл жылдары қазақ әдебиетіне жазушылардың жаңа легі келді: І.Есенберлин, Т.Ахтанов, М.Мағауин, Қ.Жұмаділов, С.Мұратбеков, Д.Исабеков, Д.Досжанов, Т.Нұрмағамбетов, Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, С.Сматаев, Қ.Ысқақов, Р.Тоқтаров, Ш.Мұртаза, Ә.Тарази, С.Жүнісов т.б. Олар қазақ прозасына көркем ойдың тың үлгілерін, жаңа өлшемдерін әкелді.
1960 жылдардағы проза дегенде, біз бұған дейінгі классикалық әдебиет үлгілерінен қол үзбейміз, керісінше, алдыңғы дәуірлердегі әдебиеттің заңды жалғасы ретінде қараймыз.
Ерекше бір атап өтерлік жәйт - бұл әдеби кезеңнің М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ш.Құдайбердіұлы, Ж.Аймауытов т.б. сынды көркемсөз алыптарының мектебінен қол үзіп қалғандығы. Бұл құбылыс 1990 жылдарға дейін жалғасты, яғни, еліміз егемендігін алып, арыстарымызды ақтап алғанға дейін өз үстемдігін құрды.
Дегенмен, каламгерлеріміз қоғам дамуындағы қайшылықтарды сезді, мүмкіндігінше астарлы түрде болса да, айтуға тырысты. Жазушылар жадағай мактаудан гөрі, өмірдің қайшылықты, көлеңкелі жақтарына көңіл бөле бастады. Кеңес жүйесіндегі әдебиеттің бір ерекшелігі - онда тарихи тақырыптан гөрі өндіріс, ауылшаруашылығы тақырыптарына ерекше мән берілді және бұл туындылар көркем түйіні, философиялық тереңдігінен гөрі такырыбының өзектілігімен өлшенді. Мұны әдебиет сыншылары да кемшілік деп танып, әр кез сын нысанасына айналдырған. Тақырып өзектілігін куамыз деп, көркем дүниелердің үстірт шыққан тұстары да аз емес. Ауыл шаруашылығында еңбек етіп жүрген адамдардың мінезін даралаймын деп, кала өміріне кереғар құбылыстарды тəптiштеп суреттеу сәттері де кездеседі.
Бұл әдебиетте өмір шындығын партиялық, таптық тұрғыдан бейнелеу принципінен туындаған құбылыс екені бүгінде ешкімге жасырын емес. Кез келген туынды уакыттың, дәуірдің, тарихи кезеңнің шындығын көркем игеруімен құнды дейтін болсақ, сол шындықты ашудағы суреткердің ізденістері мен іркілістері обьективті тұрғыдан бағалануы тиіс.
1960 жылдары проза жанрында халық өмірінің әрқилы шындығын бейнелеген романдар көптеп жазылды. Өмірдің әдебиеттегі бояма көріністері сыналғаннан кейін қаламгерлер қоғам дамуындағы қайшылықты, келеңсіз құбылыстарға ден қойды. Жаңа заман тақырыбын игеру, жаңа адамның образын жасау қаламгерлердің басты міндеттерінің қатарынан саналды.
Бұл тұста жазушылар образ логикасы мен диалектикасын көрсетуге, өмір шындығын характерге психологиялық талдау жасау арқылы ашуға бағыт алды. Кеңестік жүйенің дамуындағы қайшылықтарды тереңінен суреттемесе де, астарлы оймен жеткізуге мүмкіншілік алды.
1960 жылдар тарих, қоғам, адам шындығын ашуда жаңа поэтикалық түрлер мен бейнелеу құралдарын әкелді. Жазушылар гуманизмді көркем характер жасаудың негізгі өлшеміне айналдырды. Сыңаржақты авторлық баяндаудан бас тартып, кейіпкердің өзін-өзі тануына, өзін-өзі әшкерелеуіне, өзінің рухани болмысына бойлап, ақ-қарасын ажыратуына жол ашты. Осыған орай көркем характерге рухани-эстетикалық категория ретінде ерекше мән беріліп, ұлттық характер концепциясын қалыптастыруға басты назар аударылды.
1960 жылдардағы роман жанрындағы көркемдік ізденістер қазақ әдебиеті дамуының негізгі тенденцияларын айқындайды. Бұл ретте М.Әуезовтің Өскен өркен (1962), Т.Ахтановтың Боран (1963), Т.Әлімқұловтың Ақ боз ат (1962) романдарынан өзгеше ізденіс, өзгеше көркемдік сипат танылады.
Боран романында еңбек адамы - шопан Қоспанның бейнесі психологиялық талдау арқылы жасалған. Кезең келбеті, адам тағдыры Қоспанның ішкі сыры ретінде табиғаттың стихиялық күші - боранмен психологиялық параллелизм арқылы астарласа ашылады. Қоспанның ішкі дүниесіндегі алай-түлей сезім мен табиғат құбылысы параллельді түрде суреттеле келе, тұтастықта танылады. Романның өн бойында адамдар өмірі мен осы құбылыс қатар өріліп отырады. Жетімдіктің тауқыметін тартқан жас қыз Жаңылдың трагедияға толы өмірі оның еске түсіруі арқылы көрінеді. Өң мен түстің арасында өз ойымен өзі арпалысқа түскен Жаңылдың күйін бейнелеуде автор айқайлаған еміс-еміс дауыс, түнде шырылдаған бозторғайдың ащы үні сияқты көркем детальдарды пайдаланады. Оның бойын билеген суық қорқыныш аласапыран боранда отар қойымен адасқан Қоспанның (Жаңылдың күйеуі) жай-күйін сездіргендей. Осы қорқыныш сезім оның көз алдына өткен өмір жолдарын әкеледі. Әке-шешесінен ерте айырылып, ағайынының үйінде жүргенде Ұштап пен оның қызы Ибаштан көрген тепкісі, буыны бекіп, бұғанасы қатпаған сәби сезімін жаралаған жетімдіктің тауқыметі, күйеуі Қоспан соғысқа кеткенде еркегі жоқ үйге басына келген, ауылдың шолақ белсендісі Жаппасбайдың арам пиғылынан тартқан жан азабы, жалғыз ұлы Мұраттың өлімі, одан кейін бала көтермеуі - Жаңыл тағдырының тәлкекті тұстары.
Қоспанның да өмірдегі жүріп өткен жолы, қанқұйлы соғысқа қатысуы, тұтқында болуы, еліне оралғаннан кейінгі көрген теперіштері, тұтқында болғаны үшін өрген кудалауы - бір адамның тағдыры үшін аз нәрселер емес. Бұл оқиғалар алғашқыда Боранның бойына жасқаншақтықты, жігерсіздікті ұялатады. Жанылдың да, Қоспанның да ішкі әлемінде ұксастық бар. Ол - біреудің ала жібін аттамас адалдығы, төзімділігі, өмір сүйгіштігі.
Романда танымы мен табиғаты жағынан Қоспанның адамдық әлеміне мүлде кереғар Жаппасбайдың характері іс-әрекет үстінде ашылады. Қоспан мен Жаппасбайдың ішкі дүниесі ешқашан бітіспейді. Өйткені, Жаппасбайдың ұғымына ар алдындағы жауапкершілік сезімі жат. Біреудің тұнығын лайлап, содан ләззат алуды өзінің өмір сүру машығына айналдырған Жаппасбайда жазықсыз адамның обалынан, киесінен қорқу деген жоқ. Автор бұл жерде кейіпкердің іс-әрекетін оның психологиясынан туыпдатумен бірге жақсыларын жасытып, жаппасбайларды тайраңдатып қойған қоғамның да көлеңкелі тұстарына бойлатады. Жаппасбай характерiнiң астында ұлт трагедиясының шындығы жатыр.
Қоспанның ішкі жан иірімдерін, терең толғаныстарын аралауда автор пейзажды ұтымды қолданған. Суреткердің поэтикалык сөз өрнектері даланың ақ түтек боранын суреттеуде әйгіленеді. Табиғат көрінісі боранды Ақ дүлей (Қоспан берген атау) - тылсым күштің бейнесінде береді. Ақ дүлейдің жанды бейнесін танытатын детальдар бар. Шарбы бұлттың арасынан нұры қашып, жүдеу тартқан ай сығалайды. Төрт күн соққан боран оның да ажарын алып кеткен сияқты, - дей келе, бұл құбылысты кең атырапты жүндей түткен, адамға тізе бүктірген жойқын күш түрінде бедерлейді.
Роман соңында Қоспан өзінің өткен жолына сын көзбен қарап, бойындағы кемшіліктерін ой елегінен өткізеді. Бұл ойға итермелеген - өмірі үшін күрес, боранды күнгі арпалыстан кейін бойында пайда болған рухани күш, серпіліс. Романды талдау барысында психологиялық талдаудың компоненттеріне, олардың Қоспан, Жаппасбай, Жаңылдың характерлерін даралаудағы көркем мәніне назар аудару қажет. Қаһарманның рухани болмысында болып жатқан өзгерістердің, жаңарулардың себеп-салдарын автордың қаншалықты көркем жинақтай алғанын қадағалау орынды.
1960 жылдардағы әдебиет қоғамдық-әлеуметтік өмірдегі сан қырлы өзгерістерді көркем зерттеп, жаңа заман адамының сана-сезімін, психологиясын, рухани болмысын жан-жақты саралауға ден қойды. Ауылшаруашылық, өндіріс салаларында жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық санасын зерделеп, олардың бойындағы адамгершілік, моральдық принциптерді, өз мүддесінен ұжым мүддесін жоғары қою секілді сапаларды аша көрсету күн тәртібінен түспеген мәселелер болды. Адамның ішкі әлемін меңгеруде көркемдік принциптер мен психологиялық стильді оның бойындағы қайталанбайтын өзгешелікті таңбалаудан гөрі, ұжымдық санасының қырларын танытуға бағындырды.
Ауылшаруашылық проблемаларын көтеретін туындылардың бірі - Тәкен Әлімқұловтың Ақбоз ат романы. Романда Біркімбайдың отбасындағы жағдайлар, оның қызы Гүлнаш, немересі Шырынның бастарынан өткен күйлер әңгіме болады. Негізгі оқиғалар осылардың тағдырларынан туындайды. Әр қаһарман өмір жолында рухани жағынан өзгеріп, олардың мінез-құлқы, сана-сезімі әлеуметтік шындық нәтижесі ретінде көрінеді.
Жазушылардың шығармашылық нысанында болған мәселелердің қатарында тың игеру тақырыбы да бар. С.Жүнісовтің Жапандағы жалғыз үй (1966), З.Шашкиннің Сенім (1966) романдарындағы инженер Райхан, агроном Нұрлан образдары өз халқының жанашырлары, адал азамат, іскер маман деңгейінде шыққан. Тың игерудің көлеңкелі тұстарына, әсіресе, қазақтың мал өрісін тарылтқанына, қамқорлықпен қарамаса, жердің де тозатынына мән беріп, ой тастау түрінде болса да жеткізе алған.
1960 жылдардағы әдебиет халықтың азаттық жолындағы күресін тарих және адам, уақыт және адам, қоғам және адам аспектілерінде алып қарастырды. Бұл ретте Хамза Есенжановтың Ақ Жайық (1957-1965), Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Қан мен тер (1961-1970) романдарының орны ерекше.
І.Есенберлиннің Қатерлі өткел (1967), А.Нұрмановтың Құланның ажалы (1969) романдарында қазан төңкерісінен кейінгі алмағайып кезең бедерленген. Көркем әдебиетте белгілі бір тақырыптың жазылуына, тарихи шындықтың ашылуына, көркемдік шешімге шектеулер қойылып, әдебиетті саясатқа тәуелді еткенмен де, осы тарихи оқиға тұсында бағытын білмей адасқан, дағдарған адамдардың болғанын ешкім де жоққа шығара алмайды. Мәселе онын көркемсөз өнерінде көріну, көрінбеуінде. Қатерлі өткел мен Құланның ажалы романдары адасқандардың тағдырына, дағдарысқа түскен рухани болмысына үңіледі. Шындықты жеріне жеткізіп көрсетпесе де, қоғам дамуындағы қайшылықтарды аңдатады.
1960 жылдары жарияланған қазақ прозасындағы жайлар өткен тарихқа байланысты болып келеді. І.Есенберлиннің Қаһар романы 1969 жылы жарық көрді. Автор сол кезеңде әлі игеріле қоймаған тың тақырыпқа барды.
Қаһар романы қазақ халқы тарихынын бұралаң кезеңіндегі асылдың сынығы, алыптың тұяғы Кенесары көтерілісіне арналған шығарма. Бұл роман әдебиетіміздің көркем дамуында жаңа дәуір ашқан туынды болды. Бүкіл әдебиетіміз бен мәдениетіміз социалистік реализмнің таптаурын, жасанды схемаларының боданына айналып жатқанда бұл романның тарихи жады мен санамызға саңылау түсіргенін ерекше атап өткен жөн.
Тарихи тақырып - ешбір ұрпақты eнжap қалдырмайтын күрмеуі қиын, бабы қатты, қатпары талай болат соқаны мұқалтатын тақырып [5, 18]. Тарихи тақырыпта жазылған туындылардағы оқырманын ең алдымен қызықтыратын мәселе - тарихи тұлғалардың көркем образы, тарихи шындық пен көркем шындықтың арақатысы. Романға арқау болған оқиға - қазақ даласындағы 1837-1846 жылдардағы Кенесарының бастауымен болған ұлт-азаттық көтеріліс.
Қазақ халқының ұлттық ой-санасының жүдеп бара жатқанын көрген зиялы азаматтар 60-70-жылдардан бастап, халық тарихының оқиғалары негізінде ұлттық сананы оятып тәрбиелеуге көркем әдебиетті пайдалану мақсатын қойған еді. Ол үшін М. Әуезов негізін салған тарихи роман дәстүрін жалғастыру қажет болды. Қазақ тарихының әр қилы беттері жаңаша бажайланып, көркем бейнелеуге ие болды. I. Есенберлиннің, Ә. Әлімжановтың, С. Сматаевтың, Ә. Кекілбаевтың, М. Мағауинның, Ш. Мүртазаның, С. Жүнісовтің романдары жарық көрді. Мұндай ұлттық оянуды көптеген туысқан халықтар да басынан кешірді.
Бұл пікірдің біз үшін маңыздылығы - шындықты тек халықтың жасампаз істері мен үйреншікті тіршілігінен ғана емес, қоғам дамуының қайшылықтарынан, сәтсіздіктерден, өмірдің драматизмінен де іздеу қажеттігі туралы ойлары. Мұндай талаптар бұрын әдебиетке қойылмайтын, қайта әдебиетте қоғам дамуының қайшылықтарын айналып өту, одан жалтару әдетке айналған еді. Мұндай өмірді боямалап көрсету жұртты алдауға құрылғаны жалпыға мәлім болды.
Бұдан кейінгі дәуірде Кеңес қоғамының дамуы жолында қазақ халқы бастан кешкен қиыншылықтарға, аштық, халықтың қырылуы, жер аууы оқиғаларына көңіл аударыла бастады. Кеңестік бюрократтық жүйенің табиғатына осы жүйенің жетпіс жыл бойында күштеуі мен зорлауының қатты әсер еткені сөз болды. Мұндай сарындар Ә. Тәжібаевтың өлеңдерінде, С. Елубаевтың Ақбоз үй, Мінәжат романдарында, С. Жүнісовтің Аманай мен Заманай повесінде, тағы басқа соңғы жылдары жазылған шығармаларда көрініс берді.
Қазақ прозасының бұл кезеңіндегі ірі табыстарын роман жанрынан көруге болады. Ол өзінің бұрынғы озық дәстүрін жалғастырды.
Адамзаттың сұлулыққа, кіршіксіз тазалыққа ынтық сезімінің нәтижесінде дүниеге келіп, сан ғасырдың көркемдік шежіресіне айналған өнер тармағының бірі - әдебиеттің тарихи даму белестерінде айрықша бір кезеңдер болады. ХХ ғасырдың 60-70-жылдары қазақ сөз өнерінде дәл осындай рухани-эстетикалық ерекше серпіліс байқалды. Поэзияда да, прозада да жаңа эстетикалық критерийлердің, гуманистік демократиялық жаңа принциптердің қалыптасуы - суреткерлердің әлеуметтік талдауға тереңдеп баруынан, тақырып сонылығы мен өзектілігінен, заманның көкейкесті мәселелерін адам баласының ортақ мұраттарына орайлас қарауға деген талпынысынан, өткен тарих пен қазіргі уақытты қабыстыра отырып, қоғамның адамгершілік-рухани бейнесін тереңдеп ашуға бағытталған тенденциялардың белең алуынан көрінеді.
Әдебиеттанушы ғалымдар мен сыншылар назарын бірден баурап алған ұлттық әдеби процестегі мұндай екпін, тұтас жанды қозғалыс өзінің бастауын алпысыншы жылдардан алған болатын. Әдебиет өлкесіне осы уақытта араласа бастаған Ә.Кекілбаев, О.Бөкей, С.Мұратбеков, Д.Исабеков, Қ.Жұмаділов, Қ.Ысқақов, С.Жүнісов, М.Мағауин, Т.Әбдіков, Ә.Тарази, Ә.Сараев, Р.Тоқтаров, Д.Досжанов, Ш.Мұртаза, сынды т.б. жазушылар қазақ прозасының профессионалдық деңгейінің көтерілуіне үлкен ықпал жасады. Әдебиетке араласқан бұл ерекше толқынның ең басты өзгешелігі - сөз өнерінің адамды жан-жақты танудағы рөліне баса назар аударуы дер едік. Осы жылдардағы әдебиет өзінің классикалық нысанасы - адамдық аспектіге бет бұрысы көркем сөз жанрының ішкі мүмкіндіктерін сарқа қозғауына, көркемдіктің шын биігіне деген құлшынысына, әдебиеттің күрделене түсуіне себепші болды.
Академик С.Қирабаев: Соңғы жылдардағы әдеби процестің бір ерекшелігі - талантты жастардың әдебиетке көптеп келуі Он-он бес жылдардың айналасында әдебиетке келген топ та біраз іріктеліп қалды. Олардың талантты өкілдері осы дәуір ішіндегі әдеби процеске белсене араласып, әдебиетіміздің жаңа ізденістерін, табыстарын байытуға үлестерін қосып жүр. Олар өз дәуірі шындығының жанды суретін ғана емес, замандастарының ішкі сезім күйлерін, оларды толғандырған ой-пікірлер байлығын ала келді. Жастардың жазу мәнерінде білімділік, мәдениеттілік сезіледі. Шындыққа әр көзбен қарап, әрқайсысы әр жағынан толықтыру арқылы олар әдебиет дүниесін байытуға едәуір үлес қосуда [6, 84], - деп әдебиет әлемін енді-енді барлап, кей жазушылар өздерінің негізгі шығармаларын әлі жазып үлгермесе де олардың бойындағы рухани қуатты жіті байқаған еді.
Жазушылық о баста табиғат берген, туа біткен қасиет болғанымен, шын шеберлікке азапты ауыр еңбекпен, мол тәжірибе, машықпен жетесің. Бірақ ол тәжірибе артқан сайын шығарма жазу оңайлай береді деген аз емес. Жазушылық өнердің және бір ерекшелігі, ол - жалғыздың кәсібі. Гомер заманынан бері уақытқа бағынбаған, еңбек құралы өзгермеген, бірден - бір көне кәсіп те - осы жазушылық. Қазіргі техника дамыған, өркениеттің уақытында да жазушының құралы қалам мен қағаз. Жазу өнерінің өзге кәсіп секілді оқып, дайындап үйрететін мектебі жоқ, әлде кімге мұраға қалдыратын қолмен ұстап, көзбен көретіндей қасиеті де жоқ, тылсым өнер. Осындай тылсым өнерді бойларына сіңірген талантты қаламгерлеріміз заманының қаталдығына қарамастан қаламдарын ұштауын тоқтатпады. Бұл олардың әдебиетке деген адалдығы десек те болар.
Қазақ әдебиетінің даму, өсу жолының осы уақытында танылған қаламгерлер жайлы зерттеуші Р. Нұрғалиев: Балалық, бозбалалық шағы соғыс кездерінің қылыштан қан тамған қаһарлы, жаралы жылдарымен дөп келген ұрпақ өкілдерінен шыққан қаламгерлердің баршасына ортақ қасиеттер бар: ең алдымен бұлардың қайсысын алсаң да, өмірдің қара қазанында қайнап піскен, тіршіліктің тас диірменінде әбден тартылған адамдар. Қаламнан өмірге келмеген, өмірден қаламға келген. Творчестволарындағы басты сипат, басты құнар - өмірдің лебі, тіршіліктің бояуы [7, 219], - десе, әдебиетке осы толқынның ішінде келіп, прозадағы жаңа үрдісті қалыптастырудағы өзгеше орны бар жазушы Ә.Кекілбаев: Тұрмыстың қатал илеуінде жүріп, тауқымет-таршылықты қаншама тартса да, көзбояушы көлгірліктен ауылы аулақ, шындық пен ақиқаттың алдында қаймықпай жүгінуге батылдары жететін, рухани жүкті көтеріп әкетуге іштей зор дайындықпен келген, орыс пен Европа мәдениетін тең игерген, әрі халықтың қалың ортасынан шыққан бұл буынның көп өкілі әдебиет табалдырығынан аттамай жатып-ақ, қым-қиғаш тіршіліктің қиыр-шиыр күрделі сырларына қаймықпай үңіле бастаған-ды. Сондықтан да қазақ әдебиетінің сол кездегі даму барысы оларды қанағаттандырмады [8, 21], - дейді.
Үстіміздегі ғасырдың бұл белесінде қазақ прозашылары кеңестік тұйық қоғамда өмір сүре отырса да, өздеріне дейінгі шығармалар арқауы болып келген, жасанды идеяны насихаттайтын - интернационализм, индустрия, тың игеру, жұмысшылар өмірі, шаруашылық табыстары сияқты тақырыптардан мақсатты түрде бас тарта бастады. Олар өмір шындығын байыптау барысында заман келбетін көркемдік таным деңгейінен бағамдауды адам тағдырымен терең сабақтастыратын болды. Прозаның қай жанрында болмасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz