Экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылар ұжымының тұлғааралық қатынастарын дамыту
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастар туралы жалпы түсінік
1.1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың оқыту үрдісіне
тигізетін әсері
1.2 Тұлғааралық қатынастар ерекшелігі мен оларды жақсарту жолдары
1.3. Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытудағы
оқытушының рөлі
2 Зерттеу базасы туралы жалпы мәліметтер
2.1 №6 Кәсіптік.техникалық мектептің жалпы сипаттамасы
2.2 №6 Кәсіптік.техникалық мектептің оқыту.әдістемелік жұмысының
талдауы
2.3 №6 КТМ.тің тәрбие жұмысының талдауы
2.4 №6 КТМ.тің оқу тобы ұжымының тұлғааралық қатынастарын зерттеу
3 Экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылар ұжымының тұлғааралық қатынастарын дамыту
3.1 Белсенді оқыту формалары негізінде оқушылардың тұлғааралық
қатынастарын дамыту
3.2 Экономика сабағында «Іскерлік ойын» арқылы оқушылар ұжымының
тұлғааралық қатынастарын дамыту (әдістемесі)
3.3 Эксперимент
4 Экономикалық негіздеме
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Еңбек қорғау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастар туралы жалпы түсінік
1.1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың оқыту үрдісіне
тигізетін әсері
1.2 Тұлғааралық қатынастар ерекшелігі мен оларды жақсарту жолдары
1.3. Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытудағы
оқытушының рөлі
2 Зерттеу базасы туралы жалпы мәліметтер
2.1 №6 Кәсіптік.техникалық мектептің жалпы сипаттамасы
2.2 №6 Кәсіптік.техникалық мектептің оқыту.әдістемелік жұмысының
талдауы
2.3 №6 КТМ.тің тәрбие жұмысының талдауы
2.4 №6 КТМ.тің оқу тобы ұжымының тұлғааралық қатынастарын зерттеу
3 Экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылар ұжымының тұлғааралық қатынастарын дамыту
3.1 Белсенді оқыту формалары негізінде оқушылардың тұлғааралық
қатынастарын дамыту
3.2 Экономика сабағында «Іскерлік ойын» арқылы оқушылар ұжымының
тұлғааралық қатынастарын дамыту (әдістемесі)
3.3 Эксперимент
4 Экономикалық негіздеме
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Еңбек қорғау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Нормативтік сілтемелер_________________________ ____________________7
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастар туралы жалпы түсінік
1.1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың оқыту үрдісіне
тигізетін әсері
1.2 Тұлғааралық қатынастар ерекшелігі мен оларды жақсарту
жолдары
1.3. Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытудағы
оқытушының рөлі
2 Зерттеу базасы туралы жалпы мәліметтер
2.1 №6 Кәсіптік-техникалық мектептің жалпы сипаттамасы
2.2 №6 Кәсіптік-техникалық мектептің оқыту-әдістемелік жұмысының
талдауы
2.3 №6 КТМ-тің тәрбие жұмысының талдауы
2.4 №6 КТМ-тің оқу тобы ұжымының тұлғааралық қатынастарын зерттеу
3 Экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылар
ұжымының тұлғааралық қатынастарын дамыту
3.1 Белсенді оқыту формалары негізінде оқушылардың тұлғааралық
қатынастарын дамыту
3.2 Экономика сабағында Іскерлік ойын арқылы оқушылар
ұжымының
тұлғааралық қатынастарын дамыту (әдістемесі)
3.3 Эксперимент
4 Экономикалық негіздеме
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Еңбек қорғау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша____________________________ _____________________________
Кіріспе
Қоғамдық тарихи қозғалыстың бүгінгі кезеңі тәрбие мәселелерінің
жаңа шешімдері мен бағыттарын ұсынады. Өскелең ұрпақтың тәрбие
тиімділігін көтеру қазіргі таңда өзекті мәселе боып отыр. Қазақсатан
Республикасының Конституциясында , біздің мемелекетіміз
демократиялық, зайырлы және унитарлы ел екендігі көрсетілген. Осыған
орай дамудың дағдарыс кезеңінде қоғамға тән рухани кеңістікті
толтыруға бағытталған жалпы адамзаттық құндылықтарды құрмет тұту мен
оған тән рухани деградацияға жол бермеу мәселелері қолға алынуда.
Осыған байланысты Үкімет тарапынан қабылданған құжаттарда
жасөспірімдердің тәрбиесіне көп көңіл бөлініп отыр. Осы мәселені
шешудің бір жолы мектептегі тәрбие тиімділігін арттыру болып отыр.
Бұл міндеттер 1999 жылғы 11-інші шілдедегі ҚР-ның Білім туралы
Заңында алға қойылған:
...біріншіден, тұлғаның физикалық, рухани және шығармашылық
мүмкіндіктерін дамыту, салауатты және құлықтық өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жекелеген ерекшеліктерін дамыту үшін
жағдайлар жасау арқылы интеллектісін байыту ;
...екіншіден, өз Отаны – Қазақсатан Республикасын сүюге,
азаматтық пен ұлтжандылықты тәрбиелеу, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеу, ұлттық әдет-ғұрыптарды дәріптеу, қоғамға және
конституцияға қарсы әртүрлі белгілерге деген қарсылық ;
...үшіншіден, республиканың саяси, экономикалық және мәдени
өміріне қатысуға деген қажеттіліктердің қалыптасуы, тұлғаның өз
құқықтары мен міндеттеріне саналы қатынасының болуы .
Ұжымдық тәрбие адамның дамуы, оның тұлғалық сапалар жүйесінің,
көзқарастары мен пікірлерінің қалыптасуының мақсатты үрдісі ретіндегі
тәрбиенің негізгі компоненттерінің бірі болды және болып келеді.
Педагогикалық ғылымда оқу-тәрбие үрдісінің шеңберінде ұжымшылдықты
қалыптастырудың мақсаты, мазмұны, әдістері, тәсілдері мен құралдары
сияқты мәселелер бойынша әртүрлі ұсыныстар көтеріліп қарастырылды.
Ұжымдағы тәрбиелеу теорияларының әдістемелік және жалпытеориялық
сипатына көп көңіл бөлген атақты ғалымдардың еңбектері біздің
зерттеуде негізгі орын алады. Олар: А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский,
Н.И.Болдырев, Н.К.Гончаров, Е.В.Бондаревская, С.В.Мягченков,
Н.И.Монаков, В.Г.Ананьев, Л.С.Выготский және т.б.
Берілген мәселені философиялық тұрғыдан Н.Сәрсенбаев,
О.А.Сегізбаев, М.С.Орынбеков, Ж.Алтаев, К.Ш.Нұрланова, А.Қасабеков
және т.б. зеттеген, онда қазақ халқының әдеп-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлерінің өзіндік табиғаты ашылып, оның халық мәдениеті мен
жастар тәрбиесінде алатын орны көрсетілді.
Жалпы білім беретін мектеп жағдайларында оқыған қиын балалар мен
жасөспірімдерді тәрбиелеудің, түзету мен қайта тәрбиелеудің әртүрлі
жолдарын көрсеткен Э.А.Орынбасарованың, К.К.Жампейісованың,
В.В.Трифоновтың, А.К.Дүйсембаеваның, Л.К.Керімовтың,В.П.Кривошеевтің,
А.И.Шүжебаеваның, Г.К.Нұрғалиеваның,Д.Ф.Ақбердиеваның ,С.Т.Адешевтің
және т.б. көпжылғы еңбектеріндегі зеттеулерінің нәтижелері аса ірі
қызығушылық тудырып отыр.
Әрине, Т.Т.Тәжібаев, А.И.Сембаев, К.К.Құнантаева, К.Б.Бержанов,
К.Б.Жарықбаев, Г.А.Уманов, Г.М.Храпченков, С.К.Қалиев секілді көзге
көрінер ғалымдардың жұмыстары да бізге көп көмек көрсетті. Берілген
жұмыс үшін Н.Д.Хмель, М.Д.Көпжасарова, Н.Н.Хан, К.К.Жампейісова,
Г.Т.Хайруллина, А.Г.Қазмағанбетов, Г.М.Құсайынов, А.А.Калюжный,
Л.П.Илларионованың зерттеулері де маңызды сипатқа ие, онда ұжымдық
тәрбиенің әртүрлі аспектілері, әдістері мен формалары зерттеледі:
оқушылардың ұжымдық тәрбиесі жөніндегі қоғамдастығының, мектеп
ұжымының және сынып жетекшісінің қызметі; оқыту үрдісіндегі ұжымдық
тәрбие; сыныптан тыс жұмыстағы ұжымдық тәрбие; оқушылар тұлғасының
ұжымдық сапаларының қалыптасуы: ұжымшылдық, достық пен бірлік
сезімдері; ұжымдық тәрбиенің факторы ретіндегі мұғалімнің тұлғасы
және т.б.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда қоғамда болып жатқан
көптеген әлеуметтік-экономикалық өзгерістер бұхара халықтың басым
көпшілігінің бағыт-бағдарын психологиялық, педагогикалық тұрғыдан
ауытқытып отыр, сонымен қатар жалпы және кәсіптік білім беретін
мектептердегі жасөспірімдердің оқу-тәрбие үрдісінің әртүрлі
мәселелерін шиелендіріп отыр. Демек, осы мәселелерді шешуде
педагогикалық-психологиялық ізденісті ұйымдастыру қажеттілігі өзекті
мәселе болып табылады. Оқушылар ұжымындағы қарым-қатынасты
қалыптастыру кезек күттірмейтін мәселе екендігі ақиқат.
Жоғарыда айтылғандарды негізіге ала отырып, ұжымдық тәрбиеде
қалыптасқан үлкен тәрбие потенциалы мен оның тұтас оқу-тәрбие
үрдісіндегі тәжірибеде жеткілікті түрде қолданылмауы арасында
объективті қарама-қайшылық бар екендігін толық айтуға болады. Осы
қарама-қайшылықты шешу зерттеудің негізгі мәселесі болып, берілген
тақырыпты таңдауыма себеп болды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты – экономика сабақтарында
оқушылар ұжымының тұлғааралық қатынастарын дамытуда белсенді оқыту
формаларын пайдаланудың ғылыми-әдістемелік негіздерін жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – №6 Кәсіптік мектебінің
экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылардың
тұлғааралық қатынастарын дамыту үрдісі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – экономика сабақтарында белсенді
оқыту формалары арқылы оқушылар ұжымының тұлғааралық қатынастарын
дамыту түрлері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер кәсіптік мектептердегі экономика
пәнінің ұстаздары оқу-тәрбие үрдісінде белсенді оқыту формалары
арқылы оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытуға ереше көңіл
бөлсе және де олар оқушылардың тұлғалық жеке-дара сапаларын
қалыптастыру үшін жан-жақты жағдайлар жасайтын болса, бұл кәсіби
бағыттылығы бар оқушылардың ұжымдық тәрбиеленуін жүзеге асыруды
қамтамасыз етер еді, өйткені бұл жас категориясы жастардың құлықтық
дамуының негізгі кезеңі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қарым-қатынастар мәнін ашу, оларды
жақсарту жолдарын анықтау, ұжымдық қалыптасудың теориялық негіздерін
жасау;
2. Зерттеу базасы туралы жалпы мәліметтерге талдау жасау;
3. Экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылар
ұжымының тұлғааралық қатынастырын дамыту,соған сәйкес іскерлік ойын
әдістемесін жасау.
Зерттеу әдістері:
- Дипломдық жұмыс тақырыбының мазмұны бойынша педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау;
- Кәсіптік-техникалық мектептің құжаттарын және оқушылардың жұмыстарын
зерттеу;
- Кәсіптік мектептің бір оқу тобына психологиялық зеттеу жасау;
- Мектептің экономика сабақтарындағы оқыту үрдісін педагогикалық
бақылау;
- Бақылау, әңгімелесу,анкеталау, тестілеу, диагностикалау әдістері;
- Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамыту үшін белсенді оқыту
формаларының тиімділігін анықтау;
- Кәсіптік мектепте экономика сабағында іскерлік ойын арқылы
оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамыту негізінде оқушылардың
ұжымдық тәрбиеленуін анықтау үшін эксперимент жүргізу.
Зерттеу базасы – №6 Кәсіптік-техникалық мектептің 22 БП тобы.
1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастар туралы жалпы түсінік
1.1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың оқыту үрдісіне
тигізетін әсері
Күрделі тарихи-әлеуметтік үрдіс болып табылатын жастарды қоғам
өміріне баулу, яғни өсіп келе жатқан ұрпақты қоғамдық көрініс ретінде
тәрбиелеу мемлекет ықпалынан тыс қалуы мүмкін емес, өйткені жастар –
мемлекеттің болашағы. Тарихи-әлеуметтік дамудың әр кезеңінде жасарға
білім беру мен тәрбие беру қоғам өмірінің сипатына және ұйымдастыру
қабілетіне байланысты. Сондықтан да заңдарда, бірқатар нормативтік
құжаттарда орын тапқан тәрбие және білім беру ортасындағы мақсаттар
мен мәселелерді және өз саясатын Қазақстан Республикасы
тәуелсіздіктің жаңа шарттарының, әлеуметтік-экономикалық қатынастар
тұрпатының, идеологиялық базалардың өзгерісіне байланысты айқындап
отыр.
Орта білім беруді дамыту тұжырымдамасында Қақақстан Республикасы
үздіксіз білім беру жүйесінің түпкі мақсаты ретінде тұлғалық
көзқарас, шығармашылық белсенділік пен біліктілікті қалыптастыруды
айқындайды. Демократиялық қоғамда көзқарасты қалыптастыру мақсаты
деп, барша адам мәдениеті қол жеткізген жетістіктерге сүйене отырып
еркін, негізделген және нақты сенімділікті қалыптастыру. Тұлғаның
шығармашылық белсенділігін қалыптастыру, оның қабілетін дамытуға,
өзін-өзі жетілдіруге, рухани күш-қуатын дамытуға талпынуды болжайды.
Тұжырымдамадағы тұлғаның құзыреттілігі деген түсінікке, оның тек қана
терең біліктілігінің бар екні ғана емес, сонымен қатар ақиқатты
түсіну қабілеттілігін, оған парапар баға беру мен өз білімін қолдану,
сонымен қатар әр түрлі проблемаларды шешуге қабілеттілігі, жалпы
мәдениеттілігі мен кәсіби біліктілігі енеді. Жоғарыда аталған құжатта
айқындалған осы мақсаттар мазмұны, ұжымдық тәрбиелеу мәселесіне қайта-
қайта оралуға мәжбүр етеді, өйткені ол бүтіндей тәрбиелеу факторын
қалыптастыру жүйесі болып табылады. Ұжымдық тәрбиелеу теориясы үшін
іргетас болған Аристотель белгілеп кеткен ізгіліктер тобына жататын
Этика, Имандылық және Ұжымшылдық түсініктері болып табылады. Әл
Фараби ұсынған этикалық-философиялық ойлар өз мағыналарын әлі де
жоғалтқан жоқ және де кейініректе Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Абай
Құнанбаев және оның шәкірті Шәкәрім Құдайбердиев сынды қазақ
ағартушыларының еңбектері арқылы тәрбиелеу практикасы мен теориясын
дамытуға орасан зор үлес қосты.
Оқушылар ұжымы – тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам
жағдайында бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы. Жеке тұлғаның
дамуы үшін ұжымда қолайлы жағдайдың болуы қажет.
Тұлға жан-жақты даму мүмкіншілігін ұжымнан алатын болғандықтан
ұжымда тұлғаның бас бостандығы болуы басты шарт болып табылады.
Балалар ұжымын ұйымдастыру қажеттігі қоғамның біртұтас ұжым ретінде
өмір сүретіндігінен туындайды. Қоғамда ұжымдарды ортақ іс-
әрекеттернің түрлеріне қарай ажыратады. Мысалы, кәсіпшіл ұжымдар
(өндіріс, шығармашылық, әскери, оқу орындары), қоғамдық ұйымдар
(партиялар, халық конгресі, бірлестіктер, кәсіподақтар), ерікті
қоғамдар (ғылыми, ғылыми-насихат, әскери-спорт), өз әрекетімен
істеуші ұжымдар (көркемөнерпаздар, коллекционерлер) және т.б.
Осы ұжымдарда адамдардаң шешетін міндеттері еліміздің әлуметтік-
экономикалық дамуын тездету, қоғамдық дамуының жаңа деңгейін
қайтымсыз үрдіске айналдыру, халық шаруашылығының барлық салаларында
өмірді демократия және жариялылық принциптерінің негізінде құру. Осы
жағдай талабына сай ұжым балаларды қоғамдық өмір мен өндіріске
дайындаудың мүмкін болатын бірден-бір құралына айналады. Оқушылар
ұжымы баланың өмірін, оқуын, еңбегін, жасампаздығын, күш-қуат
мәдениетін, ойын ұйымдастырудың ең тиімді құралы.
Ұжым мәселелерін педагогика ғылымының қайраткерлері және халық
ағарту органдарының озат өкілдері А.В.Луначарский, Н.К.Крупская,
А.С.Макаренко, П.П.Блноский, С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский аса зор
көңіл аударып зерттеді.
А.В.Луначарский жаңа адамды қалыптастырудың негізгі жағдайы ұжым
болады деді. Оның айтуынша, адамды тәрбиелеу, демек ол, адам біздің
заманымызда ұжымшыл, қоғамдық мүддені жеке басының мүддесінен жоғары
санайтын боуы тиіс. Тұлға ұжым негінде ғана дамиды.
Н.К.Крупская тұлғаның дамуы мен қалыптасу ортасы ұжым деп атады.
Мектептегі қоғамдық ұйымдарға, олардағы балалардың қарым-қатынасына
үлкен мән берді. Оқушыларды ұжымда өмір сүре және жұмыс істей
алатындай етіп тәрбиелеудің қажет екенін ескертті. Ол балалар
қозғалысына байланысты бірсыпыра мәселелерді атап көрсетті. Олар:
оқушылардың ұжымдық іс-әрекетінің формалары мен әдістері, өзін-өзі
басқару және оны ұйымдастырудың әдістері, т.б.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бірізді
педагогикалық теориясын жасады. Оның идеялары осы уақытқа дейін
құндылығын сақтауда және іс-әрекеті, қарым-қатынас, дәстүр сияқты
тәрбие мәселелері ұжым өмірінде шығармашылық дамудың негізі болды.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адам тәрбиесінің қоғамдық бағыттылығын
ерекше атады. Ұжымда тек жай ғана мейірімді адам болу жеткіліксіз, ол
ұжым мүддесімен өмір сүре білуі қажет. А.С.Макаренко жеке адам
тәрбиесінің қоғамдық бағыттылығы тұрғысынан ұжымның кейбір сапасын,
яғни белгілерін көрсетті.
1.Ұжым тәрбиенің мақсаты және объектісі, жеке адам ұжымнан тыс
дамымайды.
2.Ұжым адамдарды жалпы мақсатқа, еңбекке және еңбекті
ұйымдастыруға біріктіреді.
3.Ұжым барлық ұжымдармен табиғи байланысты қоғамның бөлігі.
4.Ұжымның өзін-өзі басқару органдары, мүшелері және өкілдері –
ұйымдастырушылары болады.
60-70 жылдары айтылып отырған мәселе О.С.Богданова, Н.И.Болдырев,
З.И.Васильев, Т.Е.Конникова, Г.С.Костюк, И.С.Марьенко және
басқалардың еңбектерінде көрініс тапты. 70-90 жылдардағы ғалымдардың
зеттеулерінде ұжымдық тәрбие теориялары келесі бағыттарда жіктелді:
ұжымдық тәрбиелеу үрдісі оқушылардың құлықтық қарым-қатынасын
педагогикалық басқару ретінде қарастырылды (О.С.Богданов, О.Р.Кунц);
тәрбелеу үрдісі оқушы тұлғасының мінез-құлқы мен моральдық санасының
дамуы ретінде қалыптасты (В.И.Петров, Ф.Гулмазов, Е.В.Бондаревская);
оқушы тұлғасында құлықтық көзқарастардың қалыптасуы (А.В.Иващенко,
С.В.Мягченков); оқушылардың тұлғааралық қатынастарын жақсарту арқылы
ұжымдық тәрбиелеуді жүзеге асыру (Н.И.Болдырев, Л.Ю.Гордин, Б.И.Ким,
И.С.Марьенко, Н.И.Монахов, Н.Е.Щуркова); ұжымдық тәрбиелеудің
мазмұны, әдістері мен формаларын жақсарту негізінде ұжымшылдық тұлға
қалыптастыру (Л.И.Новикова, А.В.Мудрик).
Әрбір ұжым - бұл топ, бірақ әрбір топ ұжым бола алмайды. Ұжым
контактілі және негізгі болып бөлінеді. Контактілі ұжым – бұл ұжым
белгілері бар бастауыш топ. Негізгі ұжым – бұл контактілі ұжымдардың
бірлестігі. Мысалы, контактілі ұжым – бұл студенттер тобы, негізгі
ұжым – факультет, т.б. Сонымен ұжым – бұл көзделген мақсатқа жетудегі
ұйымшылдық пен мақсаттылық іс-әрекетімен сипатталатын адамдар тобы.
В.А.Сухомлинский пікірі бойынша әрбір бала тәрбиесі ұжымда
негізгі тәрбие құралы болады. Оқытушы мен оқушы рухани қарым-қатынас
деңгейінде даму керек деді. Оның қарым-қатынас жайындағы идеясы
жаңашыл мұғалімдердің идеяларымен ұштасып келеді. Демек,
ынтымақтастық оқушылармен қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде туды.
Ынтымақтастық идеялары жаңашыл мұғалімдердің еңбектерінде ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан қарастырылған. Ал мұндай ұжымның өзіндік маңызды
белгілері бар:
1. Жалпы әлеуметтік мәнді мақсат. Кез-келген топта, автокөлікке
мінген долаушыларда да, ұрлық істеген қылмыскерлерде де мақсат
болады. Мәселенің бәрі мақсат мазмұнымен, оның бағытында. Ұжымның
мақсаты қоғамдық мақсаттармен сәйкес келеді, яғни Үкімет заңдарына,
Конституцияға, басты идеологияға сай келмей, қоғам мен мелекеттік
қолдау көрмейді.
2. Жалпы бірлікті іс-әрекет. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін
жалпы біріккен іс-әрекет ұйымдастыру қажет. Бұл үшін ұжымның әрбір
мүшесі біріккен іс-әрекетке белсенді қатысуы керек және жалпы іс-
әрекет ұйымдастыруы шарт. Ұжым мүшелерін ерекшелейтін белгі – олардың
іс-әрекет қорытындысы үшін болған жоғары өзіндік жауапкершілігінің
болуы.
3. Кері жауапты тәуелділік қатынастары – ұжым мүшелері арасында
өзіндік ереше қарым-қатынас. Бұл олардың іс-әрекеттері мен
мақсаттарының бірлігінде ғана емес, ортақ толғаныстары мен бағалы
өзара талқылауларындада көрінеді.
4. Жалпы таңдалған басқарушы орган. Ұжымда демократиялық қатынас
пайда болады. Басқару органы ұжымның беделді мүшелерін ашық және
тікелей таңдайды. Ол таңдалынған басшы ұжымға толық жетекшілік
жасайды және ұжым көзқарасымен санасуы тиіс.
Педагогика және психология ғылымында қарым-қатынас өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Себебі психология ғылымының кез-
келген мәселесі адамдардың жан дүниесінің сырымен, қоғам мен
әлеуметтік өмірдің сан алуан сырларымен тығыз байланысты. Сондай-ақ
қарым-қатынас болашақ маман тұлғасының қалыптасуының бір факторы
екені белгілі. Ол студенттердің топтық іс-әрекетінің реттеушісі және
мінез-құлықтың топтық нормаларын қалыптастыру құралы болып табылады.
Қарым-қатынас ұғымын педагогика мен психологияға алғаш рет А.Ф.
Лазурский енгізген. Ол – тұлғаның сыртқы объектіге, адамға, рухани
байлыққа, материалдық дүниеге қатынасын білдіретін ұғым.
Сократ: адамның өзара қарым-қатынасындағы негізгі факторы –
моральдық нормалар мен моральдық сана деген. Ал В.М.Бехтерев қарым-
қатынасты адамдарды топқа біріктіру механизмі, тұлға әлеуметтенуінің
шарты сияқты қарастырады.
М.С.Каган қарым-қатынасты адамдардың бірігуінен туатын жаңа
ақпараттарды өңдеу үрдісі ретінде қарастырады. Ол қарым-қатынас
мәдениетін рухани және қатынастық материалдық құндылықтар байлығы,
адамзат санасы, тұрмысы, өткені мен бүгіні деген. Яғни оның негізгі
жолы – тұлғаны дамыту, тәрбиелеу, қалыптастыруда оның қоршаған
дүниені қабылдауы, меңгеруі және табиғи, әрекеттік, әлеуметтік
қатынасы.
Г.М.Андреева қарым-қатынасты үш жағынан қарастырды: интерактивті,
коммуникативті және перцептивті.
Перцептивті қарым-қатынас – бұл адамдардың бір-бірін қарым-
қатынас арқылы қабылдауы. Коммуникативтік қарым-қатынас – бұл мәлімет
алмасу. Интерактивтік қарым-қатынас – бұл жеке индивидтің
әрекеттесуінің ұйымдасуымен жасалады.
Сонымен қарым-қатынастың жалпы мәні адамның мақсатына байланысты
біріншіден, басқа адамдарды тану, сол адамдардың әсері арқылы өзін-
өзі тану, бағалау болып табылады; екіншідіен, басқамен өз әрекеттерін
таңдауда мақсатты, саналы, белсенді жан иесі ретінде көрінеді.
Мектеп ұжымы – оқушылардың жағымды әлеуметтік тәжірибесін жинауға
арналған негізгі база. Оқушының тәжірибесі отбасында, құрдастарымен
қарым-қатынаста, бұқаралық ақпарат құралдары, кітап және т.б. ақпарат
көздері арқылы жинақталады. Бірақ тек ұжымда ғана оны игеру арнайы
жоспарланады және бағытталады біз ұжымбыз, мен ұжым мүшесімін.
Ұжымның тұлғааралық қатынастардағы дамуы оның жас ерекшеліктеріне
тікелей байланысты, әсіресе жасөспірімдер үшін бұл күрделі де мәнді
үрдіс. П.П.Блонский, Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев,
А.В.Петровский дамудың жас кезеңдерін зерттеп, Э.Эриксон
жасмөспірімдік кезеңнің орталық феномені бұл ұқсастықтың нормативтік
дағдарысы болып табылады, яғни тұлғаның потенциалы мен жүйке
тозғыштығы тереңдей түсетін өзін-өзі тану, бұның нәтижесінде оқушы
тұлғасының жағымды немесе жағымсыз бағытта дамуы мектеп бітіргеннен
кейін мінез-құлыққа айналатынын зерттеген. Осылайша тұлға, құрамына
белгілі бір сапалар кіретін күрделі көпсалалы құрылым ретінде
қарастырылады. Жасөспірімдердің ұжымдағы тұлғааралық қарым-
қатынастарының қалыптасу жобасын төмендегі суреттен көруге болады.
(Сурет -1.1.)
Сурет-1.1. Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың қалыптасуы
мотивтер
біліктер мен
дағдылар
білімдер
оқу әлеуметтік
жалпы оқу әлеуметтік
жалпы оқу әлеумет жайлы
Оқуға қызығушылық пен Қажетті пәндік Жалпы оқу біліктері мен
тұрақты іс-әрекеттің бар білімдердің бар болуы дағдыларының бар болуы
болуы
Өзін-өзі жүзеге асыруға Ұжымдық іс-әректтегі Өзін-өзі бағалаудың және
деген қажеттілік қарым-қатынас өзара бағалаудың
заңдылықтарын білу біліктері мен дағдылары
Ұжымда жұмыс істеуге Өзінің тұлғалық Барлық ұжымның
(өмір сүруге) тырысу қалыптасуы әлеуметтік қызығушылықтарын ескере
қатынастардың дамуына отырып өзіндік қызметті
тәуелділігін мойындау жоспарлаудың біліктері
мен дағдыларының бар
болуы
Қызметтің әлеуметтік Тұлғаның негізгі Өз қызметіне түзету
түрлеріне қажеттілік сипаттамаларының жасаудың біліктері мен
түрлерін білу дағдылары
Өзінде тұлғалық Әлеуметтік Адаптацияның біліктері
қасиеттерді дамытуға қатынастардың әртүрлі мен дағдылары
тырысу (жеке жұмыс жасау,типтері туралы
өзін-өзі бағалау, білімдерінің бар болуы
гуманизм, ұлтшылдық,
толеранттылық)
Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастар – бұл тәрбиеленушінің
жеке биологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерін дамытуға бағытталған,
тиімді педагогикалық іс-әрекет негізінде, ұжымның адамға және адамның
ұжымға жоспарланған тұрақты әсеріне бағытталған тұтас педагогикалық
үрдіс. Сонымен қатар бұл үрдістің негізгі мақсаты – тұлғаның өзін-өзі
тәрбиелеу және өзін-өзі жетілдіру деңгейіне өтуі.
Қоғамның қарқынды дамуында жеке тұлғаның қалыптасып, жетілуі
жасөспірімдік шақта қарым-қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Бұл
кезеңде жеке адамның қарым-қатынастағы қажеттілігі жоғарылайды.
Студенттік кезеңнің өзіндік ерешелігі бар. Олар бір-бірінен мінезі,
адамгершілік нормаларды сақтай білу рекшелігі, қарым-қатынасты құра
білуі, интеллектуалдық қабілеті арқылы ерекшеленеді.
Қарым-қатынас – студенттік кезеңдегі ең негізгі тенденция. Жасы
өскен сайын оның өзге адамдармен, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасы
ұлғая түседі. Кез келген өзара әрекеттестіктің маңызды шарты бұл
қарым-қатынастың эмоционалды эмпатиялық жағы. Басқаша айтқанда, өзара
түсіну, басқалардың қуанышы мен қайғысына ортақтасу, көмек беруге
дайындық. Эмоционалды әсер бұл кез келген жеке адамаралық, оның
ішінде педагогикалық қарым-қатынастардың негізін құрайды.
Сонымен қарым-қатынас жаңа психологиялық және тұлғалық сапалардың
қалыптасуына негіз болады. Ол көпжақты құбылыс. Оның сипаты өзара
әрекеттесудің өзін анықтайды. Қарым-қатынас – адамзат үшін әртүрлі
кезеңде қалыптастыруды қажет ететін құбылыс. Қазіргі таңда қарым-
қатынас жеке адам дамуының құралы мен басқаруы болып отыр. Жоғарыдағы
теориялық көзқарастар бойынша оқу процесі барысында
студенттердіңқарым-қатынасы дами түседі. Осы орайда қарым-қатынас -
әлеуметтік-экономикалық және қоғамның дамуымен бірігіп, дамып отырған
өзекті мәселелердің бірі.
1.2 Тұлғааралық қатынастар ерекшелігі мен оларды жақсарту жолдары
Тұлғааралық қатынастардың дамуы, әсіресе жасөспірімдер үшін қиын
да ұзақ мерзімді үрдіс болып табылады. Жасөспірімдік кезең балалық
шақтан ересектікке өтудің көпірі ретінде қарастырылады және әр адамда
әртүрлі сипатта өтеді, бірақ нәтижесінде қашан да ересектікке
әкеледі. Бұл жаста ұжымда өзін-өзі көрсету мен қалыптастыру, өз орнын
анықтау және беделге ие болу іс-әрекеттері жүзеге асады. Сондықтан да
бұл оқушылар үшін маңызды әрі шешуші үрдіс. Көбіне жасөспірімдер
тұлғааралық қатынастырды қалыптастыру кезінде қателіктер жасайды, бұл
олардың қарым-қатынас тәжірибесінің және ұжымдық тәрбиесінің
аздығынан болады.
Бірін бірі түсінісуде оқушылар көбіне шектен тыс өзімшіл,
субъективті, асығыс қорытынды жасауға бейімшіл келеді. Аданың
өзімшілдігі оның төңірегінднгілерге баға берудегі өз қабілетін асыра
дәріптеуінен келіп шығады. Өзінің кейбір істерге байланысты ой-өрісі
мен ептіліктерінің мүлтіксіз жұмыс атқаруға жарайтынын пайдаланып,
адам сипаттауда да сол қабілетім жеткілікті дегендей жаңсақ ойдың
арбауында қалып қояды да, нәтижеде назарға алған адамы жөнінде қате
пікірге тап келеді. Ал онысын өзі сезбейді де, мойындамайды. Мұның
түпкі себебі – заттар мен жан дүниелі адамдарға болған қатынсатардың
өзіндік ерекшеліктерін білмеуден.
Субъектив қателіктің мәні: нақты кезеңдегі өзінің психологиялық
кейпіне назар салмастан, адам нақты көріп тұрғаны мен естігеніне
сеніп қалады, ал көз бен құлақ қабылдауы әрқашан адамның жеке көңіл-
күйінің жағдайына тәуелді. Қандай да адамды қабылдауымыз біздің
өзіміздің сол мезеттегі жан толғанысымыз, көңіл шарпуымыз бен
қажетсінуімізге байланысты келеді. Осы тұрғыдан адам бағалауда өз
сезімі мен пікір пайымдауына да толығымен сене беруге болмайды.
Ситаутивтік қателік мәні: басқаны бағалай және қабылдай отырып,
тұлға өз қабылдау үрдісінің қандай жағдайда өтіп жатқанын ескермеуі
және сол жағдайдың оның өзінің әрекет-қылығы мен бақылауындағы
адамның болмысына нендей әсер етіп жатқанын байқамауы мүмкін. Ал адам
өзінің бақылау астында екенін сезсе, өзінің әдеттегі, қалыпты
қылықтарын бұрмалап көрсетуге тырысады. Бақылаушының өзі де нақты
жағдайларға орай өз әрекетінің формасын өзгертеді. Мысалы, дәрігердің
сырқатты өзінің қызмет кабинетінде қабылдауы мен сол адамды кездейсоқ
көшеде, не демалыс орнында кездестіріп тануы үлкен өзгешеліктерге ие.
Осыдан психологиялық образ қалыптастыру үрдісіне ситуацияға орай
реттеу мен түзетулер ендіріп тұрған шеп болмайды.
Асығыс қорытынды жасауға байланысты қателік мәні: бақыланушы адам
жөніндегі пікір мүмкін болған мәліметтердің бәрі жинақталмай, үстірт
беріледі. Мұндай қателік болмауы үшін төңірегіндегілерді түсінуге
ниет еткен әрбір адам өзін ұстамдылықпен, болжамы нақты деректермен
айқындалмағанша, бақылауға алынған тұлға жөнінде ой топшылаудан аулақ
болғаны жөн.
Қателіктердің келесі бір тобы жалған қарапайымдылықтан келіп
шығады.Мұндай қателік өзін-өзі шын мәнінде кім екенін білмейтін,
қоғамдық беделі жоқ, аңғырт адамдарда болады. Бұл типтегі жандар
төңірегіндегілердің ішкі жан дүниесі мен әрекет-қылығының мәнін
түсінуге қабілеті жетпегенінен, өзін дүниеден хабарсыз, не болса,
соған сенгіш кейіпте танытып, кім болса, соның арбауына түсіп кете
береді.
Ұжым туралы көптеген зерттеулер жасап, оқушылардың қарым-қатынас
заңдылықтарын анықтаған ғалым А.С.Макаренконың еңбектері тұлғааралық
қатынастарды дамытудың ең негізгі жолын ұсынады. Яғни бұл әдіс елеулі
уақыт бойы пайдаланылып келеді және оқушылардың тікелей адамдық
құндылықтарын анықтауға бғытталған.
Елеулі психологиялық күш – болашақ үміт дүниесі. Адамның болашаққа
ұмтылуы, өмірге үміт артуы, адам мен ұжым дамуының маңызды сәттерінің
бірі. Болашақ үміт дүниесінде адам қажеттілігінің мәдени және
материалдық жиыны, оның даму деңгейі, бүкіл моральдық бейнесі
айқындалады. А.С.Макаренко болашақ үміт дүниесінің педагогикалық
маңызды де мәнді ерекшеліктерінің бірі – баланың алдында мақсат
жүйесі ретінде ашылып, ол баланы тілеген нәтижеге жету
мүмкіншілігімен еліктіреді, өзінің және ұжымның болашағын құруға
қатынасу ынтасын, қуанышты көңіл күйі мен ілгері ұмтылуын туғызады
деп есептеді. Қалыптасқан қажеттіліктерді, тілектрді, мүдделерді
қанағаттандыруға ұмтылу оқушының іс-әрекетін әлеуметтік құнды арнаға
жұмылдыру мен бағыттау болып табылады.
Мектеп тәжірибесі болашақ үміт дүниесін алға қоюдың төмендегідей
екі жолы барын көрсетеді:
- оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеріп, мұғалімнің өзі олардың
алдына болашақ үміт дүниесін міндет етіп қояды және міндетті шешудің
жолдарын көрсетіп, балаларды еліктіреді;
- өздеріне болашақ үміт дүниесі ретнде алдына қойған мақсатқа
жету жөніндегі оқушылар бастамасын мұғалім қуаттап, оған жету
жолдарын табуға көмектеседі.
Оқушылардың тәрбие ұжымының жетекші буынға айналуы олардың бүкіл
мектептің өзін-өзі басқару ісіне қатынасуынан да болады. Топта
ұйымдастыру міндеттерін орындауы ұжым өкілдері бүкіл мектептің өзін-
өзі басқару органдарының құрамына енеді. Осылайша өз ұжымының өмірін
басқа бастауыш ұжымдары өмірімен байланыстырады. Бұл байланысты
жүзеге асырудың тағы бір жолы ұжымның өз шамасына сай мектептің
ішіндегі еңбек жарыстарына қатысуы болып табылады (мектеп жанындағы
учаскедегі іс-әрекет, қарттарға көмек, сенбіліктер жасау). Олардың
бұл ісі мектеп көлемінде есепке алынады және бағаланады.
Конфликт – бұл көзқарастары мен қызығушылықтарының әртүрлілігіне
байланысты адамдардың бір-бірін түсініспеушілігінен туындайтын
құбылыс. Конфликтілік ситуациялар әсіресе оқушылардың жасөспірімдік
шақтағы ұжымында байқалады. Бұл тұлғааралық қарым-қатынасты
шиеленістіріп, ұжым дамуын тоқырауға әкелетін бірден-бір жол.
Тұлғаралық қарым-қатынаста конфликтілік жағдайларды болдырмау және
оның алдын алу маңызды болып келеді, сонымен қатар бұл тұлғааралық
қатынасты тиімді етіп, оқушыларды бір-біріне жақындастырады, сол
арқылы ұжым дамуын жақсартуға өз үлесін қосады.
С.Е.Аксененко конфликтілік жағдайларды шешудің екі жолын
қарастырады: бұл өзінді жалпылау, яғни конфликтіде тиімді мәлімет
алмасудың жағдайларын жасау және басқа адамдардың араласуы, яғни
бөгде адамдар болып жатқан жағдайларға дұрыс шешім жасауға көмек
көрсетулері тиіс.
А.Б.Добрович конфликт қарым-қатынас мүшелерінің бір-бірінен деген
күтілген нәтижелердің орындалмауы мен өзара қарым-қатынас жасауға
міндетті адамдардың психологиялық сәйкессіздігі салдарынан болады
деген. Сонымен қатар автор конфликтілік жағдайлардан шығудың келесі
нақты әдістерін ұсынады:
1. Жетекші қарсы тараптардың әрқайсысын біртіндеп өзіне шақырады,
шиеленіс себептерін баяндауды талап етіп, нақты фактілерді
тұжырымдайды және шешім жасайды.
2. Педагог қарсы жақтағыларды топ алдында бір-біріне деген
сындарын айтуын талап етеді, жиналыс жасалады. Шешім осы жиналысқа
қатысқан мүшелердің өз ойларын ортаға шығып айтуы арқылы қабылданады.
3. Егер жасалған шараларға қарамастан конфликт өшпесе, оқытушы
тікелей конфликтіге қатысы бар оқушыларға әсер ету арқылы шешуге
тырысады. (Критикалық сөгулердан бастап, әкімшілік айыптарға дейін ).
4. Егер жоғарыда айтылған шаралар ешқандай әсер етпесе, конфликт
жасаушы тұлғаларды әртүрлі сыныптар немесе топтарға оналастыру әдісі
жүзеге асырылады.
Автордың айтуы бойынша конфликтті өшірудің негізгі әдістеріне
қарағанда, көмекші әдістері әлдеқандай тиімді нәтижеге ие, өйткені
бұл шиеленіскен жағдайды шешудің көмекші принциптерін ұсынады. Бұл
принциптерді төменгі кестеден көруге болады. (Кесте-1.2.)
Кесте-1.2. Конфликтілік жағдайды шешудің көмекші принциптері
№ Принциптер Жүзеге асыру сипаты
1 Сезімді сыртқа Адам өзінің сезімін қарсылықсыз көрсетуіне
шығару мүмкіндік беру, сол арқылы бұл сезімдер
жағымды күйге ауысады.
2 Эмоциялық әсер Сіз оның конфликт құрбаны екнімен келісесіз
(олай болмаса да), сонда оның санасы мен ұяты
пайда болып, ол өкінеді.
3 Беделді үшінші Бұнда үшінші бір адам қарсыласушы бір жаққа
екіншінің оны мақтағаны туралы айтады, бұл
компромиске жетудің бірден-бір жолы.
4 Агрессияны Педагог екі жаққа да бір-бірі туралы ойларын
айқындау айтуға мүмкіндік береді де, кейін олармен
жұмыс жасайды.
5 Қарсы тарапты Әдетте конфликт барысында екі жақ та
тыңдауға мәжбүрлеу бірін-бірі тыңдамайды, жалған айып тағады.Бұл
әдістің мәні шын мәнінде болған оқиғаға
тоқталу арқылы, ұрысты бәсеңдету.
6 Ұстанымдарының Конфликтіге түскен адамды оның қарсыласының
алмасуы орнына қоюға итермелеу,бұл әртүрлі конфликтті
шешудің әмбебаб әдісі.
7 Рухани дүниесін Қарсыластарды адамгершілікке шақыру, олардың
кеңейту істерінің бос екендігіне көздерін жеткізу.
Ұжымдағы тұлғааралық қарым-қатынасты жақсартудың тағы бір жолы –
ұжымдағы кіші топтарды біріктіру. Оқушылар қарым-қатынасты бағалайды.
Осы тұрғыдан қатынастың тұрақты жүйесін және кіші топтың рөлін еске
алу қажет. Жеке қатынас жүйесінде әрбір бала өз орнын алады.
Біреулері өзінің әйгілігімен жолдастарының алдында беделді, ал
екіншілерімен ешкімнің қарым-қатынас жасағысы келмейді. Бірақ барлық
балалар қарым-қатынас жасауды қажет етеді. Әсіресе сынып немесе топ
ұжымындағы оқушылар қатынас арқылы ынтымақтық достықты тілейді.
Осыған байланысты кіші топ дербес қатынас жасаудың негізінде стихиялы
пайда болады.
Кіші топтардың құрамы тұрақты немесе тұрақсыз болуы мүмкін. Кіші
топтардың маңызды ерекшеліктері - өзара қатынасының тартымдылығы.
Егер мұндай ерекшелік болмаса, топты сақтау мүмкін емес. Әрбір оқушы
бір ұжымның оқушыларымен немесе құрдастарымен ынтымақты қатынас
жасауы үшін олардың арасында өзара ұнатушылық, бір-біріне
сүйіспеншілік болуы қажет. Оқушылардың түрлі тақырыптарға өзара
әңгімелесуі, достық кездесуі, ақпарат алмасуы әрбір баланы
қызықтырады, ынталандырады. Балалардың дербес өзара қатынастарын және
олардың мақсаттылығын топ жетекшісі зеттеп, балалардың қарым-
қатынасын реттеуде және дамытуда қамқоршы болуы тиіс. Дербес қатынас
жүйесінде мұндай шығармашылық тәсіл ұжымда педагогикалық меңгеру
жоладрының бірі.
Өзара жауапкершілік қатынас жүйесінде қабылданған мақсатқа сәйкес
жалпы істі орындау үшін ұжым мүшелерінен жауапкершілік және өзара
тәуелділік талап етіледі.
Өзара жауапкершілік қатынастың мынандай жағдайларын есепке алған
жөн:
- ұжым мүшелері тең құқықты болады;
- басқарушы міндетін орындаушы ұжым мүшесі тарапынан оқушыларға
қысым жасалмайды;
- жауапкершілік және өзара тәуелділік жүйесінде жалпы істі
орындаудың барысында әртүрлі бейімделушілікке жол бермейді.
Осындай жағымсыз жайларды болдырмау үшін әрбір ұжым мүшесінің
әлсіз және әлді жақтарын емке алып, оның жағымды позициясын
қамтамасыз ету керек. Ең бастысы – адамгершілік, мораль және
демократия ұстанымдары негізінде ұжым өмірінің нормаларын нығайту.
Ұжым өмірінде гуманистік қатынас ерекше орын алады. Гуманистік
қатынастың негізгі белгілері:
- сергектік ширақтық, белсенділік, қайырымдылық, ұжым мүшелерінің
достық бірлігі, бір-біріне ілтипатты болу, өзара жәрдем беру;
- оқушылар арасында бақталастық, өз қамын көздеушілік, тұйықтық,
бөлектенушілік, лидерлік болмаы тиіс;
- басқа ұжымдарға жолдастық көмек беру, үн қосуға дайын тұру.
Мұндай гуманистік қатынас тек қана іс қатынасының көзі емес, ол
ұжымда балалардың жеке байланыстары дамуының құралы болады. Ұжымда
балалардың іс-әрекеті және қарым-қатынасы үрдісінде жеке тұлғааралық
қатынас жүйесіғ өзара жауапкершілік және тәуелділік қатынасы, сондай-
ақ гуманистік қатынас оқушылардың дамуы мен қалыптасуына әсер етеді.
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде тұлға мен ұжым арасындағы қатынас
дамуының кең тараған үш түрі анықталған: 1) тұлға ұжымға бағынады
(конформизм); 2) тұлға мен ұжым бір-бірімен үйлесімді қарым-қатынаста
(гармония); 3) тұлға ұжымды өзіне бағындырады (наноконформизм,
лидерлік).
Бірінші түрі бойынша тұлға ұжым талаптарына өз еркімен бағынады,
ал кейде ұжымға сырттай бағынып, әрі қарай өзінің жекелігін және
тәуелсіздігін сақтауы мүмкін. Егер тұлға ұжымға кіргісі келсе, онда
ұжымның құндылықтарын, нормаларын және дәстүрлерін қабылдайды.
Екінші түрі бойынша жағдай әртүрлі жолмен дамуы мүмкін: 1) тұлға
өз тәуелсіздігін барынша сақтап ұжым талаптарына сырттай бағынады; 2)
тұлғаның кейбір өзіндік іс-қимылы ұжым талаптарына сай келмейді.
Мектеп ұжымдарында көп кездесетін мотив немесе себеп-салдарынан тұлға
кейбір қиын іс-қимылдарға бой ұрады. Мұндай жағдайда оқушы ұжым
нормалары мен құндылықтарын сырттай қабылдайды, талқылау кезінде
ұжымның одан күтетінін айтады, әртүрлі жағдайларда ұжымдағы
қалыптасқан қасиеттерді ұстанады, бірақ мектеп ұжымынан тыс жерде
бұрынғы қалыптасқан тәжірибесі бойынша өзін басқаша ұстайды, өзгеше
ойлайды, басқаша бағалайды. Бұл жағдай кейде уақытша болса, кейде
тұрақты болып отырады. Соңғысы тұлғаның бұрынғы әлеуметтік тәжірибесі
ұжым тарапынан қолдау көрмей, өз ұжымының тәжірибесімен ұштаспайтын
жайларда жиі кездеседі. Біздің мектептерімізде ұжымға ашық түрде
қарсы шығу көп кездеспейді. Алайда, оқушылар кейде қарсылық
білдіреді, оның өзі де негізсіз себептерден туындайды: көбіне өзін-
өзі қорғап қалу сезімінің үстемдігінен болады.
Тұлға мен ұжым расындағы қатынастың қазіргі мектепке сай типі –
бұл бірлікті өмір сүру талпынысы. Тұлға мен ұжым ұдайы қарым-
қатынаста болуы тиіс.
Үшінші жобада тұлға ұжымды бағындырады, бірақ бұл сирек
кездесетін құбылыс. Нағыз лидер еңбектері, іс-әрекеттері ескерілумен,
бұл жобаға тиісті бағасын алады. Жарқын тұлға, оның өзіндік жеке
тәжірибесі ұжым мүшелеріне тартымды болуы міндетті.
Оқушылардың қарым-қатынас стилін дұрыс тануды, оқушыда
қорқыныштың болмауы, оқытушыға, оқуға дұрыс қарым-қатынасты орнатады
және өзара түсіністікке әкеледі.
1.3. Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытудағы оқытушының
рөлі
Қазіргі қоғамымыздағы өзгерістер адамгершілік құндылықтары, оның
ішінде қарым-қатынас деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет
етеді. Әсіресе әлемдік деңгейде қарым-қатынас мәселелерінің
шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіру, оны
жоғарғы мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттілігі байқалып келеді.
Осыған орай қазіргі жастардың тұлғааралық қатынастарын дамыту әрбір
педагог назарынан тыс қалмауы тиіс.
Оқушылар ұжымы – тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам
жағдайында бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы. Жеке тұлғаның
дамуы үшін ұжымда қолайлы жағдайдың болуы қажет. Тұлға жан-жақты даму
мүмкіншілігін ұжымнан алатын болғандықтан ұжымда тұлғаның бас
бостандығы болуы басты шарт болып табылады. Балалар ұжымын
ұйымдастыру және ұжымды тәрбиелеудің басты субъектісі – оқытушы болып
табылады.
Ұжым проблемасын, оған жетекшілік ету талаптарын педагогика
ғылымының қайраткерлері және халық ағарту органдарының озат өкілдері
А.В. Луначарский, Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, П.П. Блонский, С.Т.
Шацкий, В.А. Сухомлинский аса зор көңіл аударып зерттеді.
В.А. Сухомлинский пікірі бойынша әрбір бала тәрбиесі ұжымда
негізгі тәрбие құралы болады. Балалар мен тәрбиешілер арасындағы
рухани қарым-қатынас ұжымдық қатынастың даму үрдісі, В.А.
Сухомлинскийдің қарым-қатынас жайындағы идеясы жаңашыл мұғалімдердің
идеяларымен ұштасып жатыр. Демек, ынтымақтастық балалармен қарым-
қатынас жасаудың нәтижесінде туды. Оқушылар мен оқытушылардың өзара
ынтымақтастығы – ұжымның әрбір мүшесінің тұлғалық қасиеттерін
анықтаудың бірден-бір жолы.
Ұжым үнемі өзгеріп отырады, себебі оны құрайтын адамдар ауысады.
Бірақ ұжымның даму процесі кездейсоқ емес, оған педагогтар жетекшілік
етеді. Ұжымға жетекшілік етудің нәтижелігі, оның даму заңдылығын
қандай мөлшерде зерттегеніне, тәрбие жағдайының қаншалықты дұрыс
анықталғанына, педагогтың әсер ету тәсілдеріне байланысты.
Тұлғааралық қатынастарға дайындық кезеңінде оқушыларды өмірлік
жағдайларда дұрыс шешім жасауға, әлеуметтік тұрақты орынға ие болуға
бағыттау мақсатында оқытушының атқарар жұмысы сан қилы.Ұжымда
тәрбиелеу бұл – қалапты күйде адам өмірінің бейнесін жасап,
оқушыларда құндылық қасиеттерін қалыптастыру. Оқушы ұжымда өзін-өзі
қалай ұстау керектігін, конфликтілі ситуацияда шешім қабылдау мен
позиция ұстану ерекшеліктерін тануға тырысады. Ол мынандай көптеген
сұрақтарға жауап іздейді: мен кіммін? Ұжымдағы орным қандай? Неге мен
осылайша өмір сүруім керек? Мен кіммен қарым-қатынасқым
келеді?Осылайша тұлғада өзіне деген және қорщаған ортаға деген
рефлекторлы, шығармашылық, құлықтық қатынасы дами түседі. Оқытушы өз
қызметінде оқушыларға тек білім беріп қоймай, оларды қарым-қатынас
жүйесіне ендіріп, болашақ тұлғалық қалыптасуына бағыт береді.
Олардың мектепте, отбасында және басқа да ортада ұжымдық
мәдениеттілік пен тәртіптілікті қамтамасыз етуіне тікелей ықпал
ететін құндылық қасиеттерінің дамуын қалыптастырады.
Тұлғааралық қатынастарды дамыту мақсатында оқытушы жеке-дара
тұлғалық ерекшеліктері бар оқушылармен ұжымдық дайындық шараларын
өткізуге міндетті. Оқытушы бірқатар міндеттерді жүзеге асыру арқылы
оқушылардың бір-біріне деген ұжымдық қатынасын айқындайды. Сондықтан
да ұрпақ тәрбиелеуші әрбір педагогқұндылық-бағдарлы тәрбие үлгісін
ұстанып, оны өмірге ендіру үшін жалпыадамзаттық және халықтық
мәдениетті, білімді, тәрбиені игеріп, өз бойына дарыта білген жөн.
Себебі, мұғалім – оқушы үшін ең жоғары адамгершіліктің үлгісі
және әлуметтік қалыптасудың алғышарты болып табылады. Ол оқушы үшін
болашақ қарым-қатынас қадамы және оқушыға ұжым маңыздылығын
түсіндіріп, оның жан-жақты дамып, еркін қарым-қатынасты орнатуы үшін
жағдай жасайды. Сонымен қатар тұлғааралық қатынаста өзін көрсетіп
қана қоймай, басқа адамды да түсінуге, оны дұрыс қабылдауға көмек
көрсетеді. Әр оқушы өзінің ұстазына еліктейді, сол арқылы өзін
көрсеткісі келеді. Бұл жерде айтылатын мәселе: мұғалім жылы жүректі
болып, әрқашан оқушыларды ауызбіршілікке, бірін-бірі тыңдай білуге
шақыруы қажет. Ол үшін әрбір мұғалім төмендегі мінднттерді орындауы
қажет. (Схема-1.3.)
Схема-1.3 Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытудағы
оқытушының негізгі міндеттері
әсер ету
Жоғарыда аталып өткен міндеттерді қамтамасыз ету арқылы оқытушы
тұлғаға, одан әрі тұлғаның басқалармен қарым-қатынасына оңтайлы әсер
етеді.
Мұндай әсердің маңызды шарты – үздіксіз болып келетін, ұжымға әсер
ететін тәрбиелік шаралардың бір жүйеге бірігуі. Ал мұндай
интеграцияға келесі жолдар арқылы қол жеткізуге болады:
1) ұжымға тиісті педагогикалық әсерлерді кешенді пайдалану;
2) күнделікті өмірде ұжым мүшелерінің бір-біріне тұрақты және жан-
жақты көмегі;
3)ұжым өміріне және оның жеке мүшелеріне жағымды әсер ететін
жағдайлар тудыру;
4) оқушылардың өзін-өзі басқару ісін кеңейту;
5) ұжыммен жұмыс істейтін барлық ұйымдардың талпыныстарын
біріктіру.
Мектеп ұжымын басқарудың педагогикалық тәжірибесінде келесі
маңызды ережелерді сақтау керек.
1. Педагогикалық жетекшілікті оқушының өз қызығушылығына,
ынтасына, тәуелсіздігіне орайластыру, дербес қарапайым талпынысымен
саналы байланыстыру;
2. Ұжым – динамикалық жүйе болғандықтан, ол үнемі өзгеріп, дамып
отырады және кемелденеді. Сол үшін педагогикалық жетекшілер қарым-
қатынас және әсер ету жобаларын жиі өзгертіп отыруы міндетті.
3. сынып жетекшісі ұжым тәрбиесінде мұғалімдер тобына, сынып
топтарына сүйеніп, отбасылармен үнемі байланыста бола отырып, жоғары
жетістіктерді көздеуі лазым.
4. Жалаңдық – тәрбиенің қас жауы;
5. Жетекшіліктің жақсы көрсеткіші – сынып өміріндегі маңызды
мәселелерге ортақ ұжымдық пікірдің болуы;
6. Ұжым мүшелерінің өз міндеттерін орындауын дұрыс қадағалау
негізінде тәрбиені дамыту;
7. Тәрбиені ұжымдағы қарым-қатынас құрылымының көп деңгейлігін
ескере жүргізу:
1) Жекеше қарым-қатынас жасау;
2) Бірлескен іс-әрекет қатынастарын дамыту;
3) Әлеуметтік мәні бар ұжым іс-әрекетіне байланысты қатынас
жасау;
8. Ұжым мүшелерінің атқарып жүрген рөлдері мен олардың шын
мәніндегі мүмкіндіктерін дұрыс пайдалану;
9. Ұжымдағы қатынастың өтіп жатқан жағдайына белсене араласу;
10. Уақытша ұжымдар құру, нашар оқушыларды жоғары мүмкіндіктерге
жеткізе алатын ұжымға ауыстыру;
11. Ұжымдағы оқушыларды жаңаша қатынасқа кірістіретін ұжымдық іс-
әрекет түрлерімен олардың қалпын өзгертуді әр кез естен шығармау.
Қазіргі таңда тәрбие беру мен оқушыларда тұлғалық қасиеттердің
дамытуға басқаша көзқарас қалыптасты, оқытушының оқушыларға деген
гуманистік қатынасы арта түсті. Тәрбие оқыту үрдісі арқылы
оқушылардың тұлғалық сапаларын дамыту, сақтау және қайта жаңғырту
болып табылады. Куратордың немесе сынып жетекшісінің тәрбие жұмысы,
бұл – оқушыны тұлға ретінде қалыптастырудың әртүрлі нақты мәселелерін
шешуге бағытталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Нормативтік сілтемелер_________________________ ____________________7
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастар туралы жалпы түсінік
1.1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың оқыту үрдісіне
тигізетін әсері
1.2 Тұлғааралық қатынастар ерекшелігі мен оларды жақсарту
жолдары
1.3. Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытудағы
оқытушының рөлі
2 Зерттеу базасы туралы жалпы мәліметтер
2.1 №6 Кәсіптік-техникалық мектептің жалпы сипаттамасы
2.2 №6 Кәсіптік-техникалық мектептің оқыту-әдістемелік жұмысының
талдауы
2.3 №6 КТМ-тің тәрбие жұмысының талдауы
2.4 №6 КТМ-тің оқу тобы ұжымының тұлғааралық қатынастарын зерттеу
3 Экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылар
ұжымының тұлғааралық қатынастарын дамыту
3.1 Белсенді оқыту формалары негізінде оқушылардың тұлғааралық
қатынастарын дамыту
3.2 Экономика сабағында Іскерлік ойын арқылы оқушылар
ұжымының
тұлғааралық қатынастарын дамыту (әдістемесі)
3.3 Эксперимент
4 Экономикалық негіздеме
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Еңбек қорғау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша____________________________ _____________________________
Кіріспе
Қоғамдық тарихи қозғалыстың бүгінгі кезеңі тәрбие мәселелерінің
жаңа шешімдері мен бағыттарын ұсынады. Өскелең ұрпақтың тәрбие
тиімділігін көтеру қазіргі таңда өзекті мәселе боып отыр. Қазақсатан
Республикасының Конституциясында , біздің мемелекетіміз
демократиялық, зайырлы және унитарлы ел екендігі көрсетілген. Осыған
орай дамудың дағдарыс кезеңінде қоғамға тән рухани кеңістікті
толтыруға бағытталған жалпы адамзаттық құндылықтарды құрмет тұту мен
оған тән рухани деградацияға жол бермеу мәселелері қолға алынуда.
Осыған байланысты Үкімет тарапынан қабылданған құжаттарда
жасөспірімдердің тәрбиесіне көп көңіл бөлініп отыр. Осы мәселені
шешудің бір жолы мектептегі тәрбие тиімділігін арттыру болып отыр.
Бұл міндеттер 1999 жылғы 11-інші шілдедегі ҚР-ның Білім туралы
Заңында алға қойылған:
...біріншіден, тұлғаның физикалық, рухани және шығармашылық
мүмкіндіктерін дамыту, салауатты және құлықтық өмір салтының берік
негіздерін қалыптастыру, жекелеген ерекшеліктерін дамыту үшін
жағдайлар жасау арқылы интеллектісін байыту ;
...екіншіден, өз Отаны – Қазақсатан Республикасын сүюге,
азаматтық пен ұлтжандылықты тәрбиелеу, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеу, ұлттық әдет-ғұрыптарды дәріптеу, қоғамға және
конституцияға қарсы әртүрлі белгілерге деген қарсылық ;
...үшіншіден, республиканың саяси, экономикалық және мәдени
өміріне қатысуға деген қажеттіліктердің қалыптасуы, тұлғаның өз
құқықтары мен міндеттеріне саналы қатынасының болуы .
Ұжымдық тәрбие адамның дамуы, оның тұлғалық сапалар жүйесінің,
көзқарастары мен пікірлерінің қалыптасуының мақсатты үрдісі ретіндегі
тәрбиенің негізгі компоненттерінің бірі болды және болып келеді.
Педагогикалық ғылымда оқу-тәрбие үрдісінің шеңберінде ұжымшылдықты
қалыптастырудың мақсаты, мазмұны, әдістері, тәсілдері мен құралдары
сияқты мәселелер бойынша әртүрлі ұсыныстар көтеріліп қарастырылды.
Ұжымдағы тәрбиелеу теорияларының әдістемелік және жалпытеориялық
сипатына көп көңіл бөлген атақты ғалымдардың еңбектері біздің
зерттеуде негізгі орын алады. Олар: А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский,
Н.И.Болдырев, Н.К.Гончаров, Е.В.Бондаревская, С.В.Мягченков,
Н.И.Монаков, В.Г.Ананьев, Л.С.Выготский және т.б.
Берілген мәселені философиялық тұрғыдан Н.Сәрсенбаев,
О.А.Сегізбаев, М.С.Орынбеков, Ж.Алтаев, К.Ш.Нұрланова, А.Қасабеков
және т.б. зеттеген, онда қазақ халқының әдеп-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлерінің өзіндік табиғаты ашылып, оның халық мәдениеті мен
жастар тәрбиесінде алатын орны көрсетілді.
Жалпы білім беретін мектеп жағдайларында оқыған қиын балалар мен
жасөспірімдерді тәрбиелеудің, түзету мен қайта тәрбиелеудің әртүрлі
жолдарын көрсеткен Э.А.Орынбасарованың, К.К.Жампейісованың,
В.В.Трифоновтың, А.К.Дүйсембаеваның, Л.К.Керімовтың,В.П.Кривошеевтің,
А.И.Шүжебаеваның, Г.К.Нұрғалиеваның,Д.Ф.Ақбердиеваның ,С.Т.Адешевтің
және т.б. көпжылғы еңбектеріндегі зеттеулерінің нәтижелері аса ірі
қызығушылық тудырып отыр.
Әрине, Т.Т.Тәжібаев, А.И.Сембаев, К.К.Құнантаева, К.Б.Бержанов,
К.Б.Жарықбаев, Г.А.Уманов, Г.М.Храпченков, С.К.Қалиев секілді көзге
көрінер ғалымдардың жұмыстары да бізге көп көмек көрсетті. Берілген
жұмыс үшін Н.Д.Хмель, М.Д.Көпжасарова, Н.Н.Хан, К.К.Жампейісова,
Г.Т.Хайруллина, А.Г.Қазмағанбетов, Г.М.Құсайынов, А.А.Калюжный,
Л.П.Илларионованың зерттеулері де маңызды сипатқа ие, онда ұжымдық
тәрбиенің әртүрлі аспектілері, әдістері мен формалары зерттеледі:
оқушылардың ұжымдық тәрбиесі жөніндегі қоғамдастығының, мектеп
ұжымының және сынып жетекшісінің қызметі; оқыту үрдісіндегі ұжымдық
тәрбие; сыныптан тыс жұмыстағы ұжымдық тәрбие; оқушылар тұлғасының
ұжымдық сапаларының қалыптасуы: ұжымшылдық, достық пен бірлік
сезімдері; ұжымдық тәрбиенің факторы ретіндегі мұғалімнің тұлғасы
және т.б.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда қоғамда болып жатқан
көптеген әлеуметтік-экономикалық өзгерістер бұхара халықтың басым
көпшілігінің бағыт-бағдарын психологиялық, педагогикалық тұрғыдан
ауытқытып отыр, сонымен қатар жалпы және кәсіптік білім беретін
мектептердегі жасөспірімдердің оқу-тәрбие үрдісінің әртүрлі
мәселелерін шиелендіріп отыр. Демек, осы мәселелерді шешуде
педагогикалық-психологиялық ізденісті ұйымдастыру қажеттілігі өзекті
мәселе болып табылады. Оқушылар ұжымындағы қарым-қатынасты
қалыптастыру кезек күттірмейтін мәселе екендігі ақиқат.
Жоғарыда айтылғандарды негізіге ала отырып, ұжымдық тәрбиеде
қалыптасқан үлкен тәрбие потенциалы мен оның тұтас оқу-тәрбие
үрдісіндегі тәжірибеде жеткілікті түрде қолданылмауы арасында
объективті қарама-қайшылық бар екендігін толық айтуға болады. Осы
қарама-қайшылықты шешу зерттеудің негізгі мәселесі болып, берілген
тақырыпты таңдауыма себеп болды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты – экономика сабақтарында
оқушылар ұжымының тұлғааралық қатынастарын дамытуда белсенді оқыту
формаларын пайдаланудың ғылыми-әдістемелік негіздерін жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – №6 Кәсіптік мектебінің
экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылардың
тұлғааралық қатынастарын дамыту үрдісі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні – экономика сабақтарында белсенді
оқыту формалары арқылы оқушылар ұжымының тұлғааралық қатынастарын
дамыту түрлері.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер кәсіптік мектептердегі экономика
пәнінің ұстаздары оқу-тәрбие үрдісінде белсенді оқыту формалары
арқылы оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытуға ереше көңіл
бөлсе және де олар оқушылардың тұлғалық жеке-дара сапаларын
қалыптастыру үшін жан-жақты жағдайлар жасайтын болса, бұл кәсіби
бағыттылығы бар оқушылардың ұжымдық тәрбиеленуін жүзеге асыруды
қамтамасыз етер еді, өйткені бұл жас категориясы жастардың құлықтық
дамуының негізгі кезеңі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қарым-қатынастар мәнін ашу, оларды
жақсарту жолдарын анықтау, ұжымдық қалыптасудың теориялық негіздерін
жасау;
2. Зерттеу базасы туралы жалпы мәліметтерге талдау жасау;
3. Экономика сабақтарында белсенді оқыту формалары арқылы оқушылар
ұжымының тұлғааралық қатынастырын дамыту,соған сәйкес іскерлік ойын
әдістемесін жасау.
Зерттеу әдістері:
- Дипломдық жұмыс тақырыбының мазмұны бойынша педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау;
- Кәсіптік-техникалық мектептің құжаттарын және оқушылардың жұмыстарын
зерттеу;
- Кәсіптік мектептің бір оқу тобына психологиялық зеттеу жасау;
- Мектептің экономика сабақтарындағы оқыту үрдісін педагогикалық
бақылау;
- Бақылау, әңгімелесу,анкеталау, тестілеу, диагностикалау әдістері;
- Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамыту үшін белсенді оқыту
формаларының тиімділігін анықтау;
- Кәсіптік мектепте экономика сабағында іскерлік ойын арқылы
оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамыту негізінде оқушылардың
ұжымдық тәрбиеленуін анықтау үшін эксперимент жүргізу.
Зерттеу базасы – №6 Кәсіптік-техникалық мектептің 22 БП тобы.
1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастар туралы жалпы түсінік
1.1 Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың оқыту үрдісіне
тигізетін әсері
Күрделі тарихи-әлеуметтік үрдіс болып табылатын жастарды қоғам
өміріне баулу, яғни өсіп келе жатқан ұрпақты қоғамдық көрініс ретінде
тәрбиелеу мемлекет ықпалынан тыс қалуы мүмкін емес, өйткені жастар –
мемлекеттің болашағы. Тарихи-әлеуметтік дамудың әр кезеңінде жасарға
білім беру мен тәрбие беру қоғам өмірінің сипатына және ұйымдастыру
қабілетіне байланысты. Сондықтан да заңдарда, бірқатар нормативтік
құжаттарда орын тапқан тәрбие және білім беру ортасындағы мақсаттар
мен мәселелерді және өз саясатын Қазақстан Республикасы
тәуелсіздіктің жаңа шарттарының, әлеуметтік-экономикалық қатынастар
тұрпатының, идеологиялық базалардың өзгерісіне байланысты айқындап
отыр.
Орта білім беруді дамыту тұжырымдамасында Қақақстан Республикасы
үздіксіз білім беру жүйесінің түпкі мақсаты ретінде тұлғалық
көзқарас, шығармашылық белсенділік пен біліктілікті қалыптастыруды
айқындайды. Демократиялық қоғамда көзқарасты қалыптастыру мақсаты
деп, барша адам мәдениеті қол жеткізген жетістіктерге сүйене отырып
еркін, негізделген және нақты сенімділікті қалыптастыру. Тұлғаның
шығармашылық белсенділігін қалыптастыру, оның қабілетін дамытуға,
өзін-өзі жетілдіруге, рухани күш-қуатын дамытуға талпынуды болжайды.
Тұжырымдамадағы тұлғаның құзыреттілігі деген түсінікке, оның тек қана
терең біліктілігінің бар екні ғана емес, сонымен қатар ақиқатты
түсіну қабілеттілігін, оған парапар баға беру мен өз білімін қолдану,
сонымен қатар әр түрлі проблемаларды шешуге қабілеттілігі, жалпы
мәдениеттілігі мен кәсіби біліктілігі енеді. Жоғарыда аталған құжатта
айқындалған осы мақсаттар мазмұны, ұжымдық тәрбиелеу мәселесіне қайта-
қайта оралуға мәжбүр етеді, өйткені ол бүтіндей тәрбиелеу факторын
қалыптастыру жүйесі болып табылады. Ұжымдық тәрбиелеу теориясы үшін
іргетас болған Аристотель белгілеп кеткен ізгіліктер тобына жататын
Этика, Имандылық және Ұжымшылдық түсініктері болып табылады. Әл
Фараби ұсынған этикалық-философиялық ойлар өз мағыналарын әлі де
жоғалтқан жоқ және де кейініректе Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Абай
Құнанбаев және оның шәкірті Шәкәрім Құдайбердиев сынды қазақ
ағартушыларының еңбектері арқылы тәрбиелеу практикасы мен теориясын
дамытуға орасан зор үлес қосты.
Оқушылар ұжымы – тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам
жағдайында бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы. Жеке тұлғаның
дамуы үшін ұжымда қолайлы жағдайдың болуы қажет.
Тұлға жан-жақты даму мүмкіншілігін ұжымнан алатын болғандықтан
ұжымда тұлғаның бас бостандығы болуы басты шарт болып табылады.
Балалар ұжымын ұйымдастыру қажеттігі қоғамның біртұтас ұжым ретінде
өмір сүретіндігінен туындайды. Қоғамда ұжымдарды ортақ іс-
әрекеттернің түрлеріне қарай ажыратады. Мысалы, кәсіпшіл ұжымдар
(өндіріс, шығармашылық, әскери, оқу орындары), қоғамдық ұйымдар
(партиялар, халық конгресі, бірлестіктер, кәсіподақтар), ерікті
қоғамдар (ғылыми, ғылыми-насихат, әскери-спорт), өз әрекетімен
істеуші ұжымдар (көркемөнерпаздар, коллекционерлер) және т.б.
Осы ұжымдарда адамдардаң шешетін міндеттері еліміздің әлуметтік-
экономикалық дамуын тездету, қоғамдық дамуының жаңа деңгейін
қайтымсыз үрдіске айналдыру, халық шаруашылығының барлық салаларында
өмірді демократия және жариялылық принциптерінің негізінде құру. Осы
жағдай талабына сай ұжым балаларды қоғамдық өмір мен өндіріске
дайындаудың мүмкін болатын бірден-бір құралына айналады. Оқушылар
ұжымы баланың өмірін, оқуын, еңбегін, жасампаздығын, күш-қуат
мәдениетін, ойын ұйымдастырудың ең тиімді құралы.
Ұжым мәселелерін педагогика ғылымының қайраткерлері және халық
ағарту органдарының озат өкілдері А.В.Луначарский, Н.К.Крупская,
А.С.Макаренко, П.П.Блноский, С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский аса зор
көңіл аударып зерттеді.
А.В.Луначарский жаңа адамды қалыптастырудың негізгі жағдайы ұжым
болады деді. Оның айтуынша, адамды тәрбиелеу, демек ол, адам біздің
заманымызда ұжымшыл, қоғамдық мүддені жеке басының мүддесінен жоғары
санайтын боуы тиіс. Тұлға ұжым негінде ғана дамиды.
Н.К.Крупская тұлғаның дамуы мен қалыптасу ортасы ұжым деп атады.
Мектептегі қоғамдық ұйымдарға, олардағы балалардың қарым-қатынасына
үлкен мән берді. Оқушыларды ұжымда өмір сүре және жұмыс істей
алатындай етіп тәрбиелеудің қажет екенін ескертті. Ол балалар
қозғалысына байланысты бірсыпыра мәселелерді атап көрсетті. Олар:
оқушылардың ұжымдық іс-әрекетінің формалары мен әдістері, өзін-өзі
басқару және оны ұйымдастырудың әдістері, т.б.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бірізді
педагогикалық теориясын жасады. Оның идеялары осы уақытқа дейін
құндылығын сақтауда және іс-әрекеті, қарым-қатынас, дәстүр сияқты
тәрбие мәселелері ұжым өмірінде шығармашылық дамудың негізі болды.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адам тәрбиесінің қоғамдық бағыттылығын
ерекше атады. Ұжымда тек жай ғана мейірімді адам болу жеткіліксіз, ол
ұжым мүддесімен өмір сүре білуі қажет. А.С.Макаренко жеке адам
тәрбиесінің қоғамдық бағыттылығы тұрғысынан ұжымның кейбір сапасын,
яғни белгілерін көрсетті.
1.Ұжым тәрбиенің мақсаты және объектісі, жеке адам ұжымнан тыс
дамымайды.
2.Ұжым адамдарды жалпы мақсатқа, еңбекке және еңбекті
ұйымдастыруға біріктіреді.
3.Ұжым барлық ұжымдармен табиғи байланысты қоғамның бөлігі.
4.Ұжымның өзін-өзі басқару органдары, мүшелері және өкілдері –
ұйымдастырушылары болады.
60-70 жылдары айтылып отырған мәселе О.С.Богданова, Н.И.Болдырев,
З.И.Васильев, Т.Е.Конникова, Г.С.Костюк, И.С.Марьенко және
басқалардың еңбектерінде көрініс тапты. 70-90 жылдардағы ғалымдардың
зеттеулерінде ұжымдық тәрбие теориялары келесі бағыттарда жіктелді:
ұжымдық тәрбиелеу үрдісі оқушылардың құлықтық қарым-қатынасын
педагогикалық басқару ретінде қарастырылды (О.С.Богданов, О.Р.Кунц);
тәрбелеу үрдісі оқушы тұлғасының мінез-құлқы мен моральдық санасының
дамуы ретінде қалыптасты (В.И.Петров, Ф.Гулмазов, Е.В.Бондаревская);
оқушы тұлғасында құлықтық көзқарастардың қалыптасуы (А.В.Иващенко,
С.В.Мягченков); оқушылардың тұлғааралық қатынастарын жақсарту арқылы
ұжымдық тәрбиелеуді жүзеге асыру (Н.И.Болдырев, Л.Ю.Гордин, Б.И.Ким,
И.С.Марьенко, Н.И.Монахов, Н.Е.Щуркова); ұжымдық тәрбиелеудің
мазмұны, әдістері мен формаларын жақсарту негізінде ұжымшылдық тұлға
қалыптастыру (Л.И.Новикова, А.В.Мудрик).
Әрбір ұжым - бұл топ, бірақ әрбір топ ұжым бола алмайды. Ұжым
контактілі және негізгі болып бөлінеді. Контактілі ұжым – бұл ұжым
белгілері бар бастауыш топ. Негізгі ұжым – бұл контактілі ұжымдардың
бірлестігі. Мысалы, контактілі ұжым – бұл студенттер тобы, негізгі
ұжым – факультет, т.б. Сонымен ұжым – бұл көзделген мақсатқа жетудегі
ұйымшылдық пен мақсаттылық іс-әрекетімен сипатталатын адамдар тобы.
В.А.Сухомлинский пікірі бойынша әрбір бала тәрбиесі ұжымда
негізгі тәрбие құралы болады. Оқытушы мен оқушы рухани қарым-қатынас
деңгейінде даму керек деді. Оның қарым-қатынас жайындағы идеясы
жаңашыл мұғалімдердің идеяларымен ұштасып келеді. Демек,
ынтымақтастық оқушылармен қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде туды.
Ынтымақтастық идеялары жаңашыл мұғалімдердің еңбектерінде ғылыми-
әдістемелік тұрғыдан қарастырылған. Ал мұндай ұжымның өзіндік маңызды
белгілері бар:
1. Жалпы әлеуметтік мәнді мақсат. Кез-келген топта, автокөлікке
мінген долаушыларда да, ұрлық істеген қылмыскерлерде де мақсат
болады. Мәселенің бәрі мақсат мазмұнымен, оның бағытында. Ұжымның
мақсаты қоғамдық мақсаттармен сәйкес келеді, яғни Үкімет заңдарына,
Конституцияға, басты идеологияға сай келмей, қоғам мен мелекеттік
қолдау көрмейді.
2. Жалпы бірлікті іс-әрекет. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін
жалпы біріккен іс-әрекет ұйымдастыру қажет. Бұл үшін ұжымның әрбір
мүшесі біріккен іс-әрекетке белсенді қатысуы керек және жалпы іс-
әрекет ұйымдастыруы шарт. Ұжым мүшелерін ерекшелейтін белгі – олардың
іс-әрекет қорытындысы үшін болған жоғары өзіндік жауапкершілігінің
болуы.
3. Кері жауапты тәуелділік қатынастары – ұжым мүшелері арасында
өзіндік ереше қарым-қатынас. Бұл олардың іс-әрекеттері мен
мақсаттарының бірлігінде ғана емес, ортақ толғаныстары мен бағалы
өзара талқылауларындада көрінеді.
4. Жалпы таңдалған басқарушы орган. Ұжымда демократиялық қатынас
пайда болады. Басқару органы ұжымның беделді мүшелерін ашық және
тікелей таңдайды. Ол таңдалынған басшы ұжымға толық жетекшілік
жасайды және ұжым көзқарасымен санасуы тиіс.
Педагогика және психология ғылымында қарым-қатынас өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Себебі психология ғылымының кез-
келген мәселесі адамдардың жан дүниесінің сырымен, қоғам мен
әлеуметтік өмірдің сан алуан сырларымен тығыз байланысты. Сондай-ақ
қарым-қатынас болашақ маман тұлғасының қалыптасуының бір факторы
екені белгілі. Ол студенттердің топтық іс-әрекетінің реттеушісі және
мінез-құлықтың топтық нормаларын қалыптастыру құралы болып табылады.
Қарым-қатынас ұғымын педагогика мен психологияға алғаш рет А.Ф.
Лазурский енгізген. Ол – тұлғаның сыртқы объектіге, адамға, рухани
байлыққа, материалдық дүниеге қатынасын білдіретін ұғым.
Сократ: адамның өзара қарым-қатынасындағы негізгі факторы –
моральдық нормалар мен моральдық сана деген. Ал В.М.Бехтерев қарым-
қатынасты адамдарды топқа біріктіру механизмі, тұлға әлеуметтенуінің
шарты сияқты қарастырады.
М.С.Каган қарым-қатынасты адамдардың бірігуінен туатын жаңа
ақпараттарды өңдеу үрдісі ретінде қарастырады. Ол қарым-қатынас
мәдениетін рухани және қатынастық материалдық құндылықтар байлығы,
адамзат санасы, тұрмысы, өткені мен бүгіні деген. Яғни оның негізгі
жолы – тұлғаны дамыту, тәрбиелеу, қалыптастыруда оның қоршаған
дүниені қабылдауы, меңгеруі және табиғи, әрекеттік, әлеуметтік
қатынасы.
Г.М.Андреева қарым-қатынасты үш жағынан қарастырды: интерактивті,
коммуникативті және перцептивті.
Перцептивті қарым-қатынас – бұл адамдардың бір-бірін қарым-
қатынас арқылы қабылдауы. Коммуникативтік қарым-қатынас – бұл мәлімет
алмасу. Интерактивтік қарым-қатынас – бұл жеке индивидтің
әрекеттесуінің ұйымдасуымен жасалады.
Сонымен қарым-қатынастың жалпы мәні адамның мақсатына байланысты
біріншіден, басқа адамдарды тану, сол адамдардың әсері арқылы өзін-
өзі тану, бағалау болып табылады; екіншідіен, басқамен өз әрекеттерін
таңдауда мақсатты, саналы, белсенді жан иесі ретінде көрінеді.
Мектеп ұжымы – оқушылардың жағымды әлеуметтік тәжірибесін жинауға
арналған негізгі база. Оқушының тәжірибесі отбасында, құрдастарымен
қарым-қатынаста, бұқаралық ақпарат құралдары, кітап және т.б. ақпарат
көздері арқылы жинақталады. Бірақ тек ұжымда ғана оны игеру арнайы
жоспарланады және бағытталады біз ұжымбыз, мен ұжым мүшесімін.
Ұжымның тұлғааралық қатынастардағы дамуы оның жас ерекшеліктеріне
тікелей байланысты, әсіресе жасөспірімдер үшін бұл күрделі де мәнді
үрдіс. П.П.Блонский, Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев,
А.В.Петровский дамудың жас кезеңдерін зерттеп, Э.Эриксон
жасмөспірімдік кезеңнің орталық феномені бұл ұқсастықтың нормативтік
дағдарысы болып табылады, яғни тұлғаның потенциалы мен жүйке
тозғыштығы тереңдей түсетін өзін-өзі тану, бұның нәтижесінде оқушы
тұлғасының жағымды немесе жағымсыз бағытта дамуы мектеп бітіргеннен
кейін мінез-құлыққа айналатынын зерттеген. Осылайша тұлға, құрамына
белгілі бір сапалар кіретін күрделі көпсалалы құрылым ретінде
қарастырылады. Жасөспірімдердің ұжымдағы тұлғааралық қарым-
қатынастарының қалыптасу жобасын төмендегі суреттен көруге болады.
(Сурет -1.1.)
Сурет-1.1. Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастардың қалыптасуы
мотивтер
біліктер мен
дағдылар
білімдер
оқу әлеуметтік
жалпы оқу әлеуметтік
жалпы оқу әлеумет жайлы
Оқуға қызығушылық пен Қажетті пәндік Жалпы оқу біліктері мен
тұрақты іс-әрекеттің бар білімдердің бар болуы дағдыларының бар болуы
болуы
Өзін-өзі жүзеге асыруға Ұжымдық іс-әректтегі Өзін-өзі бағалаудың және
деген қажеттілік қарым-қатынас өзара бағалаудың
заңдылықтарын білу біліктері мен дағдылары
Ұжымда жұмыс істеуге Өзінің тұлғалық Барлық ұжымның
(өмір сүруге) тырысу қалыптасуы әлеуметтік қызығушылықтарын ескере
қатынастардың дамуына отырып өзіндік қызметті
тәуелділігін мойындау жоспарлаудың біліктері
мен дағдыларының бар
болуы
Қызметтің әлеуметтік Тұлғаның негізгі Өз қызметіне түзету
түрлеріне қажеттілік сипаттамаларының жасаудың біліктері мен
түрлерін білу дағдылары
Өзінде тұлғалық Әлеуметтік Адаптацияның біліктері
қасиеттерді дамытуға қатынастардың әртүрлі мен дағдылары
тырысу (жеке жұмыс жасау,типтері туралы
өзін-өзі бағалау, білімдерінің бар болуы
гуманизм, ұлтшылдық,
толеранттылық)
Оқушылар ұжымындағы тұлғааралық қатынастар – бұл тәрбиеленушінің
жеке биологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерін дамытуға бағытталған,
тиімді педагогикалық іс-әрекет негізінде, ұжымның адамға және адамның
ұжымға жоспарланған тұрақты әсеріне бағытталған тұтас педагогикалық
үрдіс. Сонымен қатар бұл үрдістің негізгі мақсаты – тұлғаның өзін-өзі
тәрбиелеу және өзін-өзі жетілдіру деңгейіне өтуі.
Қоғамның қарқынды дамуында жеке тұлғаның қалыптасып, жетілуі
жасөспірімдік шақта қарым-қатынас мәселесімен тығыз байланысты. Бұл
кезеңде жеке адамның қарым-қатынастағы қажеттілігі жоғарылайды.
Студенттік кезеңнің өзіндік ерешелігі бар. Олар бір-бірінен мінезі,
адамгершілік нормаларды сақтай білу рекшелігі, қарым-қатынасты құра
білуі, интеллектуалдық қабілеті арқылы ерекшеленеді.
Қарым-қатынас – студенттік кезеңдегі ең негізгі тенденция. Жасы
өскен сайын оның өзге адамдармен, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасы
ұлғая түседі. Кез келген өзара әрекеттестіктің маңызды шарты бұл
қарым-қатынастың эмоционалды эмпатиялық жағы. Басқаша айтқанда, өзара
түсіну, басқалардың қуанышы мен қайғысына ортақтасу, көмек беруге
дайындық. Эмоционалды әсер бұл кез келген жеке адамаралық, оның
ішінде педагогикалық қарым-қатынастардың негізін құрайды.
Сонымен қарым-қатынас жаңа психологиялық және тұлғалық сапалардың
қалыптасуына негіз болады. Ол көпжақты құбылыс. Оның сипаты өзара
әрекеттесудің өзін анықтайды. Қарым-қатынас – адамзат үшін әртүрлі
кезеңде қалыптастыруды қажет ететін құбылыс. Қазіргі таңда қарым-
қатынас жеке адам дамуының құралы мен басқаруы болып отыр. Жоғарыдағы
теориялық көзқарастар бойынша оқу процесі барысында
студенттердіңқарым-қатынасы дами түседі. Осы орайда қарым-қатынас -
әлеуметтік-экономикалық және қоғамның дамуымен бірігіп, дамып отырған
өзекті мәселелердің бірі.
1.2 Тұлғааралық қатынастар ерекшелігі мен оларды жақсарту жолдары
Тұлғааралық қатынастардың дамуы, әсіресе жасөспірімдер үшін қиын
да ұзақ мерзімді үрдіс болып табылады. Жасөспірімдік кезең балалық
шақтан ересектікке өтудің көпірі ретінде қарастырылады және әр адамда
әртүрлі сипатта өтеді, бірақ нәтижесінде қашан да ересектікке
әкеледі. Бұл жаста ұжымда өзін-өзі көрсету мен қалыптастыру, өз орнын
анықтау және беделге ие болу іс-әрекеттері жүзеге асады. Сондықтан да
бұл оқушылар үшін маңызды әрі шешуші үрдіс. Көбіне жасөспірімдер
тұлғааралық қатынастырды қалыптастыру кезінде қателіктер жасайды, бұл
олардың қарым-қатынас тәжірибесінің және ұжымдық тәрбиесінің
аздығынан болады.
Бірін бірі түсінісуде оқушылар көбіне шектен тыс өзімшіл,
субъективті, асығыс қорытынды жасауға бейімшіл келеді. Аданың
өзімшілдігі оның төңірегінднгілерге баға берудегі өз қабілетін асыра
дәріптеуінен келіп шығады. Өзінің кейбір істерге байланысты ой-өрісі
мен ептіліктерінің мүлтіксіз жұмыс атқаруға жарайтынын пайдаланып,
адам сипаттауда да сол қабілетім жеткілікті дегендей жаңсақ ойдың
арбауында қалып қояды да, нәтижеде назарға алған адамы жөнінде қате
пікірге тап келеді. Ал онысын өзі сезбейді де, мойындамайды. Мұның
түпкі себебі – заттар мен жан дүниелі адамдарға болған қатынсатардың
өзіндік ерекшеліктерін білмеуден.
Субъектив қателіктің мәні: нақты кезеңдегі өзінің психологиялық
кейпіне назар салмастан, адам нақты көріп тұрғаны мен естігеніне
сеніп қалады, ал көз бен құлақ қабылдауы әрқашан адамның жеке көңіл-
күйінің жағдайына тәуелді. Қандай да адамды қабылдауымыз біздің
өзіміздің сол мезеттегі жан толғанысымыз, көңіл шарпуымыз бен
қажетсінуімізге байланысты келеді. Осы тұрғыдан адам бағалауда өз
сезімі мен пікір пайымдауына да толығымен сене беруге болмайды.
Ситаутивтік қателік мәні: басқаны бағалай және қабылдай отырып,
тұлға өз қабылдау үрдісінің қандай жағдайда өтіп жатқанын ескермеуі
және сол жағдайдың оның өзінің әрекет-қылығы мен бақылауындағы
адамның болмысына нендей әсер етіп жатқанын байқамауы мүмкін. Ал адам
өзінің бақылау астында екенін сезсе, өзінің әдеттегі, қалыпты
қылықтарын бұрмалап көрсетуге тырысады. Бақылаушының өзі де нақты
жағдайларға орай өз әрекетінің формасын өзгертеді. Мысалы, дәрігердің
сырқатты өзінің қызмет кабинетінде қабылдауы мен сол адамды кездейсоқ
көшеде, не демалыс орнында кездестіріп тануы үлкен өзгешеліктерге ие.
Осыдан психологиялық образ қалыптастыру үрдісіне ситуацияға орай
реттеу мен түзетулер ендіріп тұрған шеп болмайды.
Асығыс қорытынды жасауға байланысты қателік мәні: бақыланушы адам
жөніндегі пікір мүмкін болған мәліметтердің бәрі жинақталмай, үстірт
беріледі. Мұндай қателік болмауы үшін төңірегіндегілерді түсінуге
ниет еткен әрбір адам өзін ұстамдылықпен, болжамы нақты деректермен
айқындалмағанша, бақылауға алынған тұлға жөнінде ой топшылаудан аулақ
болғаны жөн.
Қателіктердің келесі бір тобы жалған қарапайымдылықтан келіп
шығады.Мұндай қателік өзін-өзі шын мәнінде кім екенін білмейтін,
қоғамдық беделі жоқ, аңғырт адамдарда болады. Бұл типтегі жандар
төңірегіндегілердің ішкі жан дүниесі мен әрекет-қылығының мәнін
түсінуге қабілеті жетпегенінен, өзін дүниеден хабарсыз, не болса,
соған сенгіш кейіпте танытып, кім болса, соның арбауына түсіп кете
береді.
Ұжым туралы көптеген зерттеулер жасап, оқушылардың қарым-қатынас
заңдылықтарын анықтаған ғалым А.С.Макаренконың еңбектері тұлғааралық
қатынастарды дамытудың ең негізгі жолын ұсынады. Яғни бұл әдіс елеулі
уақыт бойы пайдаланылып келеді және оқушылардың тікелей адамдық
құндылықтарын анықтауға бғытталған.
Елеулі психологиялық күш – болашақ үміт дүниесі. Адамның болашаққа
ұмтылуы, өмірге үміт артуы, адам мен ұжым дамуының маңызды сәттерінің
бірі. Болашақ үміт дүниесінде адам қажеттілігінің мәдени және
материалдық жиыны, оның даму деңгейі, бүкіл моральдық бейнесі
айқындалады. А.С.Макаренко болашақ үміт дүниесінің педагогикалық
маңызды де мәнді ерекшеліктерінің бірі – баланың алдында мақсат
жүйесі ретінде ашылып, ол баланы тілеген нәтижеге жету
мүмкіншілігімен еліктіреді, өзінің және ұжымның болашағын құруға
қатынасу ынтасын, қуанышты көңіл күйі мен ілгері ұмтылуын туғызады
деп есептеді. Қалыптасқан қажеттіліктерді, тілектрді, мүдделерді
қанағаттандыруға ұмтылу оқушының іс-әрекетін әлеуметтік құнды арнаға
жұмылдыру мен бағыттау болып табылады.
Мектеп тәжірибесі болашақ үміт дүниесін алға қоюдың төмендегідей
екі жолы барын көрсетеді:
- оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеріп, мұғалімнің өзі олардың
алдына болашақ үміт дүниесін міндет етіп қояды және міндетті шешудің
жолдарын көрсетіп, балаларды еліктіреді;
- өздеріне болашақ үміт дүниесі ретнде алдына қойған мақсатқа
жету жөніндегі оқушылар бастамасын мұғалім қуаттап, оған жету
жолдарын табуға көмектеседі.
Оқушылардың тәрбие ұжымының жетекші буынға айналуы олардың бүкіл
мектептің өзін-өзі басқару ісіне қатынасуынан да болады. Топта
ұйымдастыру міндеттерін орындауы ұжым өкілдері бүкіл мектептің өзін-
өзі басқару органдарының құрамына енеді. Осылайша өз ұжымының өмірін
басқа бастауыш ұжымдары өмірімен байланыстырады. Бұл байланысты
жүзеге асырудың тағы бір жолы ұжымның өз шамасына сай мектептің
ішіндегі еңбек жарыстарына қатысуы болып табылады (мектеп жанындағы
учаскедегі іс-әрекет, қарттарға көмек, сенбіліктер жасау). Олардың
бұл ісі мектеп көлемінде есепке алынады және бағаланады.
Конфликт – бұл көзқарастары мен қызығушылықтарының әртүрлілігіне
байланысты адамдардың бір-бірін түсініспеушілігінен туындайтын
құбылыс. Конфликтілік ситуациялар әсіресе оқушылардың жасөспірімдік
шақтағы ұжымында байқалады. Бұл тұлғааралық қарым-қатынасты
шиеленістіріп, ұжым дамуын тоқырауға әкелетін бірден-бір жол.
Тұлғаралық қарым-қатынаста конфликтілік жағдайларды болдырмау және
оның алдын алу маңызды болып келеді, сонымен қатар бұл тұлғааралық
қатынасты тиімді етіп, оқушыларды бір-біріне жақындастырады, сол
арқылы ұжым дамуын жақсартуға өз үлесін қосады.
С.Е.Аксененко конфликтілік жағдайларды шешудің екі жолын
қарастырады: бұл өзінді жалпылау, яғни конфликтіде тиімді мәлімет
алмасудың жағдайларын жасау және басқа адамдардың араласуы, яғни
бөгде адамдар болып жатқан жағдайларға дұрыс шешім жасауға көмек
көрсетулері тиіс.
А.Б.Добрович конфликт қарым-қатынас мүшелерінің бір-бірінен деген
күтілген нәтижелердің орындалмауы мен өзара қарым-қатынас жасауға
міндетті адамдардың психологиялық сәйкессіздігі салдарынан болады
деген. Сонымен қатар автор конфликтілік жағдайлардан шығудың келесі
нақты әдістерін ұсынады:
1. Жетекші қарсы тараптардың әрқайсысын біртіндеп өзіне шақырады,
шиеленіс себептерін баяндауды талап етіп, нақты фактілерді
тұжырымдайды және шешім жасайды.
2. Педагог қарсы жақтағыларды топ алдында бір-біріне деген
сындарын айтуын талап етеді, жиналыс жасалады. Шешім осы жиналысқа
қатысқан мүшелердің өз ойларын ортаға шығып айтуы арқылы қабылданады.
3. Егер жасалған шараларға қарамастан конфликт өшпесе, оқытушы
тікелей конфликтіге қатысы бар оқушыларға әсер ету арқылы шешуге
тырысады. (Критикалық сөгулердан бастап, әкімшілік айыптарға дейін ).
4. Егер жоғарыда айтылған шаралар ешқандай әсер етпесе, конфликт
жасаушы тұлғаларды әртүрлі сыныптар немесе топтарға оналастыру әдісі
жүзеге асырылады.
Автордың айтуы бойынша конфликтті өшірудің негізгі әдістеріне
қарағанда, көмекші әдістері әлдеқандай тиімді нәтижеге ие, өйткені
бұл шиеленіскен жағдайды шешудің көмекші принциптерін ұсынады. Бұл
принциптерді төменгі кестеден көруге болады. (Кесте-1.2.)
Кесте-1.2. Конфликтілік жағдайды шешудің көмекші принциптері
№ Принциптер Жүзеге асыру сипаты
1 Сезімді сыртқа Адам өзінің сезімін қарсылықсыз көрсетуіне
шығару мүмкіндік беру, сол арқылы бұл сезімдер
жағымды күйге ауысады.
2 Эмоциялық әсер Сіз оның конфликт құрбаны екнімен келісесіз
(олай болмаса да), сонда оның санасы мен ұяты
пайда болып, ол өкінеді.
3 Беделді үшінші Бұнда үшінші бір адам қарсыласушы бір жаққа
екіншінің оны мақтағаны туралы айтады, бұл
компромиске жетудің бірден-бір жолы.
4 Агрессияны Педагог екі жаққа да бір-бірі туралы ойларын
айқындау айтуға мүмкіндік береді де, кейін олармен
жұмыс жасайды.
5 Қарсы тарапты Әдетте конфликт барысында екі жақ та
тыңдауға мәжбүрлеу бірін-бірі тыңдамайды, жалған айып тағады.Бұл
әдістің мәні шын мәнінде болған оқиғаға
тоқталу арқылы, ұрысты бәсеңдету.
6 Ұстанымдарының Конфликтіге түскен адамды оның қарсыласының
алмасуы орнына қоюға итермелеу,бұл әртүрлі конфликтті
шешудің әмбебаб әдісі.
7 Рухани дүниесін Қарсыластарды адамгершілікке шақыру, олардың
кеңейту істерінің бос екендігіне көздерін жеткізу.
Ұжымдағы тұлғааралық қарым-қатынасты жақсартудың тағы бір жолы –
ұжымдағы кіші топтарды біріктіру. Оқушылар қарым-қатынасты бағалайды.
Осы тұрғыдан қатынастың тұрақты жүйесін және кіші топтың рөлін еске
алу қажет. Жеке қатынас жүйесінде әрбір бала өз орнын алады.
Біреулері өзінің әйгілігімен жолдастарының алдында беделді, ал
екіншілерімен ешкімнің қарым-қатынас жасағысы келмейді. Бірақ барлық
балалар қарым-қатынас жасауды қажет етеді. Әсіресе сынып немесе топ
ұжымындағы оқушылар қатынас арқылы ынтымақтық достықты тілейді.
Осыған байланысты кіші топ дербес қатынас жасаудың негізінде стихиялы
пайда болады.
Кіші топтардың құрамы тұрақты немесе тұрақсыз болуы мүмкін. Кіші
топтардың маңызды ерекшеліктері - өзара қатынасының тартымдылығы.
Егер мұндай ерекшелік болмаса, топты сақтау мүмкін емес. Әрбір оқушы
бір ұжымның оқушыларымен немесе құрдастарымен ынтымақты қатынас
жасауы үшін олардың арасында өзара ұнатушылық, бір-біріне
сүйіспеншілік болуы қажет. Оқушылардың түрлі тақырыптарға өзара
әңгімелесуі, достық кездесуі, ақпарат алмасуы әрбір баланы
қызықтырады, ынталандырады. Балалардың дербес өзара қатынастарын және
олардың мақсаттылығын топ жетекшісі зеттеп, балалардың қарым-
қатынасын реттеуде және дамытуда қамқоршы болуы тиіс. Дербес қатынас
жүйесінде мұндай шығармашылық тәсіл ұжымда педагогикалық меңгеру
жоладрының бірі.
Өзара жауапкершілік қатынас жүйесінде қабылданған мақсатқа сәйкес
жалпы істі орындау үшін ұжым мүшелерінен жауапкершілік және өзара
тәуелділік талап етіледі.
Өзара жауапкершілік қатынастың мынандай жағдайларын есепке алған
жөн:
- ұжым мүшелері тең құқықты болады;
- басқарушы міндетін орындаушы ұжым мүшесі тарапынан оқушыларға
қысым жасалмайды;
- жауапкершілік және өзара тәуелділік жүйесінде жалпы істі
орындаудың барысында әртүрлі бейімделушілікке жол бермейді.
Осындай жағымсыз жайларды болдырмау үшін әрбір ұжым мүшесінің
әлсіз және әлді жақтарын емке алып, оның жағымды позициясын
қамтамасыз ету керек. Ең бастысы – адамгершілік, мораль және
демократия ұстанымдары негізінде ұжым өмірінің нормаларын нығайту.
Ұжым өмірінде гуманистік қатынас ерекше орын алады. Гуманистік
қатынастың негізгі белгілері:
- сергектік ширақтық, белсенділік, қайырымдылық, ұжым мүшелерінің
достық бірлігі, бір-біріне ілтипатты болу, өзара жәрдем беру;
- оқушылар арасында бақталастық, өз қамын көздеушілік, тұйықтық,
бөлектенушілік, лидерлік болмаы тиіс;
- басқа ұжымдарға жолдастық көмек беру, үн қосуға дайын тұру.
Мұндай гуманистік қатынас тек қана іс қатынасының көзі емес, ол
ұжымда балалардың жеке байланыстары дамуының құралы болады. Ұжымда
балалардың іс-әрекеті және қарым-қатынасы үрдісінде жеке тұлғааралық
қатынас жүйесіғ өзара жауапкершілік және тәуелділік қатынасы, сондай-
ақ гуманистік қатынас оқушылардың дамуы мен қалыптасуына әсер етеді.
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде тұлға мен ұжым арасындағы қатынас
дамуының кең тараған үш түрі анықталған: 1) тұлға ұжымға бағынады
(конформизм); 2) тұлға мен ұжым бір-бірімен үйлесімді қарым-қатынаста
(гармония); 3) тұлға ұжымды өзіне бағындырады (наноконформизм,
лидерлік).
Бірінші түрі бойынша тұлға ұжым талаптарына өз еркімен бағынады,
ал кейде ұжымға сырттай бағынып, әрі қарай өзінің жекелігін және
тәуелсіздігін сақтауы мүмкін. Егер тұлға ұжымға кіргісі келсе, онда
ұжымның құндылықтарын, нормаларын және дәстүрлерін қабылдайды.
Екінші түрі бойынша жағдай әртүрлі жолмен дамуы мүмкін: 1) тұлға
өз тәуелсіздігін барынша сақтап ұжым талаптарына сырттай бағынады; 2)
тұлғаның кейбір өзіндік іс-қимылы ұжым талаптарына сай келмейді.
Мектеп ұжымдарында көп кездесетін мотив немесе себеп-салдарынан тұлға
кейбір қиын іс-қимылдарға бой ұрады. Мұндай жағдайда оқушы ұжым
нормалары мен құндылықтарын сырттай қабылдайды, талқылау кезінде
ұжымның одан күтетінін айтады, әртүрлі жағдайларда ұжымдағы
қалыптасқан қасиеттерді ұстанады, бірақ мектеп ұжымынан тыс жерде
бұрынғы қалыптасқан тәжірибесі бойынша өзін басқаша ұстайды, өзгеше
ойлайды, басқаша бағалайды. Бұл жағдай кейде уақытша болса, кейде
тұрақты болып отырады. Соңғысы тұлғаның бұрынғы әлеуметтік тәжірибесі
ұжым тарапынан қолдау көрмей, өз ұжымының тәжірибесімен ұштаспайтын
жайларда жиі кездеседі. Біздің мектептерімізде ұжымға ашық түрде
қарсы шығу көп кездеспейді. Алайда, оқушылар кейде қарсылық
білдіреді, оның өзі де негізсіз себептерден туындайды: көбіне өзін-
өзі қорғап қалу сезімінің үстемдігінен болады.
Тұлға мен ұжым расындағы қатынастың қазіргі мектепке сай типі –
бұл бірлікті өмір сүру талпынысы. Тұлға мен ұжым ұдайы қарым-
қатынаста болуы тиіс.
Үшінші жобада тұлға ұжымды бағындырады, бірақ бұл сирек
кездесетін құбылыс. Нағыз лидер еңбектері, іс-әрекеттері ескерілумен,
бұл жобаға тиісті бағасын алады. Жарқын тұлға, оның өзіндік жеке
тәжірибесі ұжым мүшелеріне тартымды болуы міндетті.
Оқушылардың қарым-қатынас стилін дұрыс тануды, оқушыда
қорқыныштың болмауы, оқытушыға, оқуға дұрыс қарым-қатынасты орнатады
және өзара түсіністікке әкеледі.
1.3. Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытудағы оқытушының
рөлі
Қазіргі қоғамымыздағы өзгерістер адамгершілік құндылықтары, оның
ішінде қарым-қатынас деңгейін түбегейлі қайта қарастыруды қажет
етеді. Әсіресе әлемдік деңгейде қарым-қатынас мәселелерінің
шиеленісіп отырған шағында адамның адамға қатынасын ізгілендіру, оны
жоғарғы мәдениеттілік деңгейіне көтеру қажеттілігі байқалып келеді.
Осыған орай қазіргі жастардың тұлғааралық қатынастарын дамыту әрбір
педагог назарынан тыс қалмауы тиіс.
Оқушылар ұжымы – тәрбиенің шешуші факторы және біздің қоғам
жағдайында бала өмірін ұйымдастырудың негізгі формасы. Жеке тұлғаның
дамуы үшін ұжымда қолайлы жағдайдың болуы қажет. Тұлға жан-жақты даму
мүмкіншілігін ұжымнан алатын болғандықтан ұжымда тұлғаның бас
бостандығы болуы басты шарт болып табылады. Балалар ұжымын
ұйымдастыру және ұжымды тәрбиелеудің басты субъектісі – оқытушы болып
табылады.
Ұжым проблемасын, оған жетекшілік ету талаптарын педагогика
ғылымының қайраткерлері және халық ағарту органдарының озат өкілдері
А.В. Луначарский, Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, П.П. Блонский, С.Т.
Шацкий, В.А. Сухомлинский аса зор көңіл аударып зерттеді.
В.А. Сухомлинский пікірі бойынша әрбір бала тәрбиесі ұжымда
негізгі тәрбие құралы болады. Балалар мен тәрбиешілер арасындағы
рухани қарым-қатынас ұжымдық қатынастың даму үрдісі, В.А.
Сухомлинскийдің қарым-қатынас жайындағы идеясы жаңашыл мұғалімдердің
идеяларымен ұштасып жатыр. Демек, ынтымақтастық балалармен қарым-
қатынас жасаудың нәтижесінде туды. Оқушылар мен оқытушылардың өзара
ынтымақтастығы – ұжымның әрбір мүшесінің тұлғалық қасиеттерін
анықтаудың бірден-бір жолы.
Ұжым үнемі өзгеріп отырады, себебі оны құрайтын адамдар ауысады.
Бірақ ұжымның даму процесі кездейсоқ емес, оған педагогтар жетекшілік
етеді. Ұжымға жетекшілік етудің нәтижелігі, оның даму заңдылығын
қандай мөлшерде зерттегеніне, тәрбие жағдайының қаншалықты дұрыс
анықталғанына, педагогтың әсер ету тәсілдеріне байланысты.
Тұлғааралық қатынастарға дайындық кезеңінде оқушыларды өмірлік
жағдайларда дұрыс шешім жасауға, әлеуметтік тұрақты орынға ие болуға
бағыттау мақсатында оқытушының атқарар жұмысы сан қилы.Ұжымда
тәрбиелеу бұл – қалапты күйде адам өмірінің бейнесін жасап,
оқушыларда құндылық қасиеттерін қалыптастыру. Оқушы ұжымда өзін-өзі
қалай ұстау керектігін, конфликтілі ситуацияда шешім қабылдау мен
позиция ұстану ерекшеліктерін тануға тырысады. Ол мынандай көптеген
сұрақтарға жауап іздейді: мен кіммін? Ұжымдағы орным қандай? Неге мен
осылайша өмір сүруім керек? Мен кіммен қарым-қатынасқым
келеді?Осылайша тұлғада өзіне деген және қорщаған ортаға деген
рефлекторлы, шығармашылық, құлықтық қатынасы дами түседі. Оқытушы өз
қызметінде оқушыларға тек білім беріп қоймай, оларды қарым-қатынас
жүйесіне ендіріп, болашақ тұлғалық қалыптасуына бағыт береді.
Олардың мектепте, отбасында және басқа да ортада ұжымдық
мәдениеттілік пен тәртіптілікті қамтамасыз етуіне тікелей ықпал
ететін құндылық қасиеттерінің дамуын қалыптастырады.
Тұлғааралық қатынастарды дамыту мақсатында оқытушы жеке-дара
тұлғалық ерекшеліктері бар оқушылармен ұжымдық дайындық шараларын
өткізуге міндетті. Оқытушы бірқатар міндеттерді жүзеге асыру арқылы
оқушылардың бір-біріне деген ұжымдық қатынасын айқындайды. Сондықтан
да ұрпақ тәрбиелеуші әрбір педагогқұндылық-бағдарлы тәрбие үлгісін
ұстанып, оны өмірге ендіру үшін жалпыадамзаттық және халықтық
мәдениетті, білімді, тәрбиені игеріп, өз бойына дарыта білген жөн.
Себебі, мұғалім – оқушы үшін ең жоғары адамгершіліктің үлгісі
және әлуметтік қалыптасудың алғышарты болып табылады. Ол оқушы үшін
болашақ қарым-қатынас қадамы және оқушыға ұжым маңыздылығын
түсіндіріп, оның жан-жақты дамып, еркін қарым-қатынасты орнатуы үшін
жағдай жасайды. Сонымен қатар тұлғааралық қатынаста өзін көрсетіп
қана қоймай, басқа адамды да түсінуге, оны дұрыс қабылдауға көмек
көрсетеді. Әр оқушы өзінің ұстазына еліктейді, сол арқылы өзін
көрсеткісі келеді. Бұл жерде айтылатын мәселе: мұғалім жылы жүректі
болып, әрқашан оқушыларды ауызбіршілікке, бірін-бірі тыңдай білуге
шақыруы қажет. Ол үшін әрбір мұғалім төмендегі мінднттерді орындауы
қажет. (Схема-1.3.)
Схема-1.3 Оқушылардың тұлғааралық қатынастарын дамытудағы
оқытушының негізгі міндеттері
әсер ету
Жоғарыда аталып өткен міндеттерді қамтамасыз ету арқылы оқытушы
тұлғаға, одан әрі тұлғаның басқалармен қарым-қатынасына оңтайлы әсер
етеді.
Мұндай әсердің маңызды шарты – үздіксіз болып келетін, ұжымға әсер
ететін тәрбиелік шаралардың бір жүйеге бірігуі. Ал мұндай
интеграцияға келесі жолдар арқылы қол жеткізуге болады:
1) ұжымға тиісті педагогикалық әсерлерді кешенді пайдалану;
2) күнделікті өмірде ұжым мүшелерінің бір-біріне тұрақты және жан-
жақты көмегі;
3)ұжым өміріне және оның жеке мүшелеріне жағымды әсер ететін
жағдайлар тудыру;
4) оқушылардың өзін-өзі басқару ісін кеңейту;
5) ұжыммен жұмыс істейтін барлық ұйымдардың талпыныстарын
біріктіру.
Мектеп ұжымын басқарудың педагогикалық тәжірибесінде келесі
маңызды ережелерді сақтау керек.
1. Педагогикалық жетекшілікті оқушының өз қызығушылығына,
ынтасына, тәуелсіздігіне орайластыру, дербес қарапайым талпынысымен
саналы байланыстыру;
2. Ұжым – динамикалық жүйе болғандықтан, ол үнемі өзгеріп, дамып
отырады және кемелденеді. Сол үшін педагогикалық жетекшілер қарым-
қатынас және әсер ету жобаларын жиі өзгертіп отыруы міндетті.
3. сынып жетекшісі ұжым тәрбиесінде мұғалімдер тобына, сынып
топтарына сүйеніп, отбасылармен үнемі байланыста бола отырып, жоғары
жетістіктерді көздеуі лазым.
4. Жалаңдық – тәрбиенің қас жауы;
5. Жетекшіліктің жақсы көрсеткіші – сынып өміріндегі маңызды
мәселелерге ортақ ұжымдық пікірдің болуы;
6. Ұжым мүшелерінің өз міндеттерін орындауын дұрыс қадағалау
негізінде тәрбиені дамыту;
7. Тәрбиені ұжымдағы қарым-қатынас құрылымының көп деңгейлігін
ескере жүргізу:
1) Жекеше қарым-қатынас жасау;
2) Бірлескен іс-әрекет қатынастарын дамыту;
3) Әлеуметтік мәні бар ұжым іс-әрекетіне байланысты қатынас
жасау;
8. Ұжым мүшелерінің атқарып жүрген рөлдері мен олардың шын
мәніндегі мүмкіндіктерін дұрыс пайдалану;
9. Ұжымдағы қатынастың өтіп жатқан жағдайына белсене араласу;
10. Уақытша ұжымдар құру, нашар оқушыларды жоғары мүмкіндіктерге
жеткізе алатын ұжымға ауыстыру;
11. Ұжымдағы оқушыларды жаңаша қатынасқа кірістіретін ұжымдық іс-
әрекет түрлерімен олардың қалпын өзгертуді әр кез естен шығармау.
Қазіргі таңда тәрбие беру мен оқушыларда тұлғалық қасиеттердің
дамытуға басқаша көзқарас қалыптасты, оқытушының оқушыларға деген
гуманистік қатынасы арта түсті. Тәрбие оқыту үрдісі арқылы
оқушылардың тұлғалық сапаларын дамыту, сақтау және қайта жаңғырту
болып табылады. Куратордың немесе сынып жетекшісінің тәрбие жұмысы,
бұл – оқушыны тұлға ретінде қалыптастырудың әртүрлі нақты мәселелерін
шешуге бағытталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz