Асқар Алтай шығармашылығы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
АСҚАР АЛТАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Алматы, 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология және әлем тілдері факультеті
Қазақ әдебиет және әдебиет теориясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: АСҚАР АЛТАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған:_________________________ ________________Батыршаева А.М
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д. ___________________________________ ______________Болатова Г.Ж
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , _________ 2020 ж.
Кафедра меңгерушісі: __________________________________Т емірболат А.Б.
Норма бақылаушы:
аға оқытушы____________________________ _____________Бисенбаев П.Қ.
Алматы, 2020
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 60 бет. 30 дереккөз қолданылған.
Мақсаты: Асқар Алтай шығармаларының идеялық, тақырыптық ерекшеліктерін сипаттау, кейіпкерлер образын жасаудағы шеберлік қырларын, шығармаларының қазақ прозасындағы орны мен мәнін анықтау, шығармаларының тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарының көрінісі мен шығармашылық ізденіс тәсілдері (стилі, деталь, мінездеу, тілі) мен даралығын сараптау.
Зерттеу нысаны: Асқар Алтай шығармашылығы.
Пән: Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиеті.
Асқар Алтай- қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлердің бірі. Осы уақытқа дейін жазушы Асқар Алтайдың шығармаларын ғылыми тұрғыдан зерттегендер көп. Әйтсе де, қазіргі қазақ прозасының, соның ішінде А.Алтай шығармашылығының әлі де ашылмай жатқан қырлары жетерлік. А.Алтай шығармаларындағы жазушылық шеберлігін, заман көрінісі мен мифтік сарын бейнесін суреттеудегі қыр-сырын, осы жолдағы суреткерлік қалам қарымын дәйектеу тұрғысында арнайы қарастырылған еңбектердің әдебиеттану ғылымында бола қоймауы - зерттеудің қажеттілігін, яғни тақырыптың өзекті мәселеге айналғанын айқындай түседі.
Нәтижелері:
::Автордың шығармаларының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері айқындалды;
::Жазушының әңгіме кейіпкерін жасаудағы өзіндік ерекшелігі сараланды;
::А.Алтай шығармаларының идеялық-сюжеттік құрылымы заман көрінісіне сай құрылғандығы зерделенді;
::Қаламгер шығармашылығындағы мифтік сарынына назар аударылды.
РЕФЕРАТ
Объем дипломной работы: 60 страниц. Диплом содержит 30 использованной литературы.
Цель дипломной работы: Описать идеологические и тематические особенности произведений Аскара Алтая, определить мастерство изображения персонажей, место и значение его произведений в казахской прозе, проанализировать проявления явлений реальной жизни и методы творческого исследования (стиль, детализация, характеристика, язык).
Объект исследования - Творчество Аскара Алтая.
Предмет - Казахская литература в годы независимости.
Аскар Алтай - один из писателей, внесший вклад в развитие казахской прозы. Есть много статей и опубликованных научных работ, посвященных творчеству Аскара Алтая. Однако все еще есть аспекты в творчестве писателя, требующие изучения. В этом и заключается актуальность данного исследования.
Одним из ключевых вопросов является анализ художественных особенностей, индивидуальности, вклада в современную казахскую литературу выдающегося представителя современной казахской литературы, писателя Аскара Алтая, который принес инновационный прорыв в области литературы, а также определение темы и идеи его произведений.
Результаты:
::Определены тематические и идеологические особенности художественных работ А.Алтая;
::Были проанализированы особенности создания писателем сюжетного характера;
::Изучены идеологические и сюжетные структуры произведения А.Алтая в соответствии с современными реалиями;
::Раскрыта мифическая сущность творчества писателя.
ABSTRACT
Volume of the diploma thesis: is 60 pages. Thesis contains 30 references.
The main purpose of the diploma work: Describe the ideological and thematic features of the works of Askar Altai, determine the skill of depicting characters, the place and value of his works in Kazakh prose, analyze the manifestations of real life phenomena and methods of creative research (style, detail, characterization, language).
Object of research - Creativity of Askar Altai.
Subject - Kazakh literature during the years of independence.
Askar Altai is one of the writers who contributed to the development of Kazakh prose. There are many articles and published scientific works in the literature on the work of Askar Altai. However, there are still aspects in the writer's work that require study. This is the relevance of this study.
One of the key issues is the analysis of artistic features, personality, contribution to modern Kazakh literature by the outstanding representative of modern Kazakh literature, writer Askar Altai, who brought an innovative breakthrough in the field of literature, as well as determining the theme and ideas of his works.
Results:
::Thematic and ideological features of the art works of A. Altai are determined;
::The features of the creation of a plot character by the writer were analyzed;
::The ideological and plot structures of the work of A. Altai have been studied in accordance with modern realities;
::Attention is drawn to the mythical essence of the writer's work.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I АСҚАР АЛТАЙДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЛАБОРАТОРИЯСЫ
1.1 Асқар Алтайдың шығармашылық өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жазушының қаламгерлік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
II ЖАЗУШЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМІ
2.1 А.Алтай шығармаларының мазмұндық ерекшелігі және постмодернизм ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..., ... 23
2.2 Автор прозасындағы мифтік бейне сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Асқар Алтай - қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлердің бірі. Осы уақытқа дейін жазушы Асқар Алтайдың шығармаларын ғылыми тұрғыдан зерттегендер көп. Әйтсе де, қазіргі қазақ прозасының, соның ішінде А.Алтай шығармашылығының әлі де ашылмай жатқан қырлары жетерлік.
А.Алтай шығармаларындағы жазушылық шеберлігін, заман көрінісі мен мифтік сарын бейнесін суреттеудегі қыр-сырын, осы жолдағы суреткерлік қалам қарымын дәйектеу тұрғысында арнайы қарастырылған еңбектердің әдебиеттану ғылымында бола қоймауы - зерттеудің қажеттілігін, яғни тақырыптың өзекті мәселеге айналғанын айқындай түседі.
Диплом жұмысы қазіргі қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, әдебиет айдынына жаңашыл серпіліс әкелген жазушы Асқар Алтайдың шығармаларының көркемдік ерекшелігін, даралығын, қазіргі қазақ әдебиетіне қосқан үлесін саралап, шығармаларының тақырыбы мен идеясын айқындау өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері: Асқар Алтай шығармаларының идеялық, тақырыптық ерекшеліктерін сипаттау, олардың бүгінгі жазушы өмір сүріп отырған дәуір шындығымен байланысын, кейіпкерлер образын жасаудағы шеберлік қырларын, суреткерлік өзіндік қолтаңбасын, шығармаларының қазақ прозасындағы орны мен мәнін анықтау, шығармаларының тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарының көрінісі мен шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ізденіс тәсілдері (стилі, деталь, мінездеу, тілі) мен даралығын сараптау- әдебиеттану ғылымындағы көкейкесті мәселелердің бірі. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Асқар Алтай шығармашылығы айналасында ой өрбітіп, толыққанды танысу;
автордың шығармаларының тақырыптық-идеялық ерекшеліктерін айқындау;
жазушының әңгіме кейіпкерін жасаудағы өзіндік ерекшелігін саралау;
А.Алтай шығармаларының идеялық-сюжеттік құрылымын заман көрінісіне сай құрылғандығын зерделеу;
қаламгер шығармашылығындағы мифтік сарынына жіті назар аудару.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Диплом жұмысы Асқар Алтай шығармашылығын арнайы қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан,жазушы шеберлігіне, шығармаларының қазақ прозасындағы орны мен мәніне, шығармашылық ізденіс тәсілдеріне ерекшеліктеріне басты назар аударылды. Суреткердің бүгінгі өмір, заман, қоғам, мен кейіпкер мәселесін зерттеудегі көркемдік ізденістерін арнайы сөз ету дипломдық жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады. Зерттеудің жаңалық сипаттары төмендегідей тың тұжырымдамалар мен дәлелдемелерді ғылыми айналымға енгізіп отыр:
Асқар Алтай шығармашылығы айналасында ой өрбітіп, толыққанды таныстырылды;
автордың шығармаларының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері айқындалды;
жазушының әңгіме кейіпкерін жасаудағы өзіндік ерекшелігі сараланды;
А.Алтай шығармаларының идеялық-сюжеттік құрылымын заман көрінісіне сай құрылғандығы зерделенді;
қаламгер шығармашылығындағы мифтік сарынына назар аударылды.
Зерттеу нысанасы: Зерттеудің дерек көздері ретінде Асқар Алтай шығармаларының әр жылдарда жарық көрген еңбектері, бұқаралық ақпарат құралдарында жарық көрген шығармалары алынды. Зерттеу кезінде қазақ әдебиеті тарихы мәселелеріне арналған зерттеулер, монографиялық еңбектер, әдебиеттану ғылымындағы теориялық-әдіснамалық негіздеме зерттеулер, қаламгерге қатысты еңбектер мен дерек материалдары басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Қарастырылған мәселенің шешімін табуда осы тақырыпқа тікелей және жанама қатысы бар еңбектер мүмкіндігінше кең пайдаланылды. Тақырыптың маңызын толықтай ашуда сыншы, әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектері қарастырылды. Қазақ әдебиетін әр қырынан қарастырған З.Қабдолов,Б.Майтанов, М.Базарбаев, Г.Пірәлиева, С.Қирабаев, А.Ісімақова, Р.Муталиева, Ә.Әліақпар, Н.Түсіпхан және т.б. ғалым-зерттеушілердің еңбектері теориялық, әдіснамалық бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды. Сондай-ақ, орыс ғалымдарының іргелі еңбектері мен пікірлері пайдаланылып, тиісті тұстарда сілтеме жасалды.
Диплом жұмысының ғылыми-тәжірибелік мәні. Бүгінгі тәуелсіздік кезеңінде Асқар Алтайдың қаламгерлік шеберлігін оқырманға паш етіп көрсету - заман талабы. А.Алтайдың шығармаларын танып, сүйіп оқитын оқырмандары арасында оның туындыларының орны ерекше. Сондықтан да зерттеудің нәтижесін қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын мектептерде, жоғарғы оқу орындарындағы филология және журналистика факультеттерінде жалпы және арнаулы курстар мен семинарлар жүргізуде, қазіргі қазақ прозасы бойынша дәрістер оқуда, тәуелсіздік кезеңі әдебиеті пәнінің оқу үрдісінде, оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістері: Дипломдық жұмыста бұған дейін зерттеліп, ғылыми айналымға түсірілген ғалымдар мен әдебиеттанушылардың еңбектері, жазушының өзінің әр кезеңде жарыққа шыққан туындылары басшылыққа алынып, саралау, ой тұжырымдарын жасау, жинақтау, салыстыру, жүйелеу әдістерімен жүзеге асты. Яғни, қаламгер шығармаларының көркемдік ерекшелігін көрсетудегі шеберлігі жан-жақты талданып, оған жаңа таным тұрғысында талдау жүргізілді.
Зерттеудің құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АСҚАР АЛТАЙДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЛАБОРАТОРИЯСЫ
Асқар Алтайдың шығармашылық өмірбаяны
ХХ ғасыр соңы адам, қоғам санасына өзгерістер әкелуімен ерекшеленеді. Қоғамдық құрылыстың өзгеруіне байланысты, бұрынғы сана мен бұрынғы идеалдар жойылып, жеке сана пайда болды. Осының нәтижесінде бір-біріне ұқсамайтын, өзіндік стилі бар жазушылар шығармашылығы дүниеге келді. Бұрыннан жазып жүрген қаламгерлер мен әдебиетке жаңа келген жазушылар арасында түсініспеушілік те болған жоқ емес, болды. Өйткені, әр жазушы өз шығармасында өз дүнетанымын бейнелейді, өз қабылдауын береді.
Қазіргі қазақ прозасында өзіндік орны бар, қара сөздің хас шеберлері, қоғамдық мәселелерді қарастырып жазып жүрген қаламгерлер қатарында Жүсіпбек Қорғасбек, Нұрғали Ораз, Асқар Алтай, Дидар Амантай, Думан Рамазан, Нұржан Қуантайұлы және т.б. аталып жүр. Солардың ішінде, қазақ прозасында өзіндік қолтаңбасы бар, көркем туындылары көпшілікке танымал, көрнекті қаламгер - Асқар Алтай. Асқар Алтай 1963 жылы 12 ақпанда Шығыс Қазақстан облысындағы Зайсан қаласында дүниеге келген.
Әйгілі Алтайдың Марқакөл өңірінде бес мыңнан, жеті мыңға дейін алалы жылқы біткен Шонжырбай бай - Асқардың арғы атасы. Аталары: Шонжырбай, Жылқышы, Алпысбай, Құмар. Атасы Алпысбай Шәкәрім Құдайбердіұлының Зият деген ұлымен дос болған екен. Шығыс Түркістан Республикасы басшыларының бірі Сәліспен Семейде бірге оқыған. Арғы бетте генерал Мажунин дүнген көтерілісіне басшылық еткенде, оған қазақтар да қатысқан. Алпысбай ел басына күн туғанда әкесі Жылқышыдан қалған бес жүзден астам қыл-құйрықтан көтеріліске қатысқан қазақ жігіттеріне қосарлап ат та мінгізген.
Ал әкесі Құмар Мәскеу төңірегіндегі атақты Диверсиялық барлау мектебінің Шығыс барлау бөлімін бітірген. Құмарды 1935 жылы 10 жасында үйінен алып кетеді. Анасына балаңызды оқуға аламыз деп оңашалап айтып, Зайсан, Семей асырып, Мәскеу түбіндегі әскери-диверсиялық мектепке түсіріпті. Оқу орнына барған кезде Қасым Қайсеновті көрген екен. Советтің барлаушылық қатал тәжірибесінен өтіп, қытай, моңғол, тибет, ұйғыр, орыс тілдерінде еркін сөйлеп, еркін жазған.1942 жылы генерал Дәлелхан Сүгірбаевтың кеңесшісі болып, Совет одағынан Зайсан шекарасы арқылы Шығыс Түркістанға енгізілген. Ол тәуелсіз Шығыс Түркістан Республикасын құрысып, Алтай аймақтық Сақшы бастығы қызметіне тағайындалады.1951 жылы Оспан батыр ұсталғаннан кейін Құмарды қызметінен алып тастап, Кеңес одағының ұйғаруымен Пекин Заң университетіне білімін көтеруге жібереді. Ол сол кездегі қазақтар арасында жоғары білімді заңгер азаматтардың санаулыларының бірі болған.
Құмар Алпысбайұлы Мағжанның Батыр Баянын, Жүсіпбектің Ақбілегін әңгімелеп отыратын. Алтайда ел нары екен қалың найман, Қытайға қалың найман қанат жайған деп әкесінің әнге қоса ыңылдап айтқан сөздері Асқардың құлағында бала шағынан қалып қойған. Ол Шәкәрімнің көптеген өлеңдерін білетін, көп сөйлемейтін. Ал, сөйлеп кетсе, сөздің майын тамызатын. Асқардың өз анасы Меңке де сөзге ұста адам еді.Асқар алғаш әкесінен Шәкәрім Құдайбердіұлының Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек өлеңін естіген. Құмар аға домбыра шертпейтін. Бірақ, өлеңді ыңылдап айтатын. Отанды құтқару деген Мәскеуден берілетін атақты радио толқыны болған екен. Түнгі сағат он бірден соң, сол радио желісін тыңдап, жалындаған жастық жылдарын еске алып, Шығыс Түркістанның азаттық жолында шейіт кеткен жолдастарын айтқанда, көзінен жас парлап отыратын.Асқармен КазПИ-де бірге оқыған Жетпісбай досы екеуі ХХ ғасыр басындағы әдебиеттен дәріс беретін Төкен Әбдірахманов ұстазынан Мағжан мен Шәкәрім туралы сұраған кезде, Төкең екеуін оңаша алып шығып: - Әй, сендер мені соттатқалы жүрсіңдер ме? Бұдан былай ондай әңгімені естімейтін болайын деп, - ауыздарына қақпақ қойған, - оны қайдан біліп жүрсіңдер? - Мен әкемнен естідім, - деген Асқар.
Асқардың балалық шағы өте бай һәм құнарлы болды деуге толық негіз бар. Өз көзімен көрген жабайы аң-құс, жан-жануарлар, бала Асқарды рухани түлетті. Бала кезінен бөрі мен бөлтірік аулауға, бұғы мен аю атуға барып жүрді. Оның шығармаларында аңшылық туралы оқиғалар жиі ұшырасады. Шынайылығымен, тылсымдығымен оқырманын тамсандырады. Ал, мамыр айында Алтайдың алқызыл модағайлары кес-кестеп, қып-қызыл өрттей болып қарсы алған кезде өзі де түсінбейді, жан-дүниесі астаң-кестең болып кететін. Сондай таңғажайып сәттерді басынан кешірді.
Асқар Алтай - қысқа жазудың шебері. Ал, Шеберлік дегеніміздің өзі - тар шеңберде алғанда, адам бейнесі, табиғат көрінісі, қимыл, іс - әрекет сияқты әдебиеттік түрлі образдар жасау үшін қажетті сөздерді талғап, ұқыптылықпен қолдана білу [1, 47 б.].
Асқардың алғашқы жазған туындысы - Құла құнан. Төрт-бес беттік шағын әңгіме. Ондағы оқиға өмірде болған. Ағасы асау құнанды үйретіп, Семейдегі оқуына кетіп қалады. Асқар құла құнанды мініп жүреді. Кейін аяғына жем түсіп, етке өткізіледі. Құнанның қабырғалары дала тағысы зебра сияқты тарғыл болатын. Құла құнанға шығарған өлеңі де бар.
Құла құнан дегенде, құла құнан, Қиығы бар мінер жақ құлағынан. Шапқанда, шабысы кем бе еді оның, Желдей ескен даланың құланынан.
Бұл әңгіме оныншы сыныпты бітіріп, КазПИ-ге оқуға түсуге дайындалып жүргенде жазылды. Бүгінге дейін ешқайда басылған жоқ. Сол күйі үстел тартпасында жатыр. Асқар аса сезімтал, әсершіл болып өсті. Сыныбындағы Сәуле есімді қызға бірінші кластан ғашық еді. Содан, ойланып, толғанып, Біз әлі кездесеміз деген роман жазбақ болды. Оншақты беті жазылды. Бірнеше тарауға бөлді. Кейіпкерлерін айқындады. Бірақ, сол қалпы қалып қойды. Асқардың студент кезінде жазған алғашқы көлемді шығармасы - Қызыл бөлтірік повесінің алатын орны айрықша. Ол осы хикаятымен-ақ әдебиет әлеміне нық басып енді. Бала жаны еліккіш, бала қиялы ұшқыр. Он екі жасар Архаттың Бал әжесінен естіген ертегісінен соң, бала қиялына қызыл бөлтірік берік орнады. Бөлтірік атаулы сұр болса, бала қиялындағы құрғыр қызыл. Бал әжейдің Қызыл бөлтірік туралы аңыз-әңгімесі ойдан шығарылмаған. Түбінде негіз бар. Міне, бала мен атасы аңға шықпақшы. Қуанышында шек жоқ. Қуанбағанда ше! Қиялындағы қызыл бөлтірікті көреді. Оған бала бек сенімді. Бала көзімен берілген көркем Алтайдың көріністері ғажап! Сұлу табиғат шалқыған көңілін тербейді әлдилеп. Іштей түлейді Архат. Кәрия сүйікті немересінің алғашқы аңшылықтан құр қол қайтпауын ойлап, небір қиындықтарға жолығып, тау-тасты аралап жүріп, бөлтірікті тауып береді. Алайда, қатты ауырып, далада қайтыс болады. Онсыз да дімкәс өкпе мен сырқат қолқа ақыры алып тынды. Бала атасынан да, әзер қолына түскен қызыл бөлтірігінен де айрылып, атасының мәйітін ауылына алып келе жатады. Ауыр мұңмен аяқталатын хикаят соңында кейіпкерді күліп атқан, кіршіксіз таң қарсы алғаны суреттелген. Тылсым табиғат түлеген. Ол баланың асқақ арманы! Жас жүрегіне қаяу түскеніне қарамастан мойымаған қайсар рухы! А.Алтайдың тұңғыш жинағы Қыр мен қала хикаяларына (1998 ж) енген Қара бура, Қаладағы құтпандар хикаяттары жазылу формасы соны, тұщымды туындылар. Қара бура хикаятындағы қара бура - символ. Қара бура - қазақтың езіп-жаншылған, сорлаған, қорланған рухы! Жиырмасыншы ғасырда қазақ халқы басынан нені өткермеді?! Тепкіні де, теперішті де, аштықты да, қуғынды да көрді. Орыс отаршыларының езгісіне көніп, ылажсыз мойын ұсынып, айдаған қойша жүре берді. Қазақты жер бетінен жою үшін, қаңғыртып жіберу үшін асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын деген сайқал саясат желеуімен әуелі алдындағы азды-көпті малын тартып алды. Ал малдан айрылған бейшара халық бас сауғалап, быт-шыты шығып шекара асты. Аштан қынадай қырылды. Бұл апалаң-топалаңға қазақтың өз ішінен шыққан жандайшап, жағымпаз, сатқын, тайғанақ адамдар да барынша үлес қосты.
Балалық шағы өте бай һәм құнарлы болды деуге болады. Алты, жеті жасына дейін көп адамды көрген жоқ, қалың жылқы мен малды көрді. Құдды суретпен сызып қойғандай, қыл қаламның да құдіреті жетпейтін сұлу Алтайдай арда табиғаттың ортасында өсті. Өз көзімен көрген жабайы аң-құс, жан-жануарлар бала Асқарды рухани түлетті. Бала кезінен бөрі мен бөлтірік аулауға, бұғы мен аю атуға аңшы Қауқай, Буратай, Нұрғали қариялармен, әкесі Құмармен бірге барып жүрді. Содан болар, оның шығармаларында аңшылық туралы оқиғалар жиі ұшырасады [2,10 б.].
Асқар Алтай Абай атындағы мемлекеттік университеттің филология факультетін 1984 жылы аяқтайды. Алматы облысы Күрті аудандық Шұғыла газетінде тілші, С.Мұқанов мұражай-үйінде кіші ғылыми қызметкер, Қазақ теледидары Алатау бағдарламасында жауапты редактор, Жұлдыз журналының әдеби сын бөлімінде редактор, бөлім меңгерушісі, Ер-Дәулет ақпараттық агенттігінде Бас редактордың орынбасары, Қаржы министрлігінің Қаржы-қаражат журналында Бас редактордың орынбасары, Бас редактор, Білім баспасында жетекші редактор, Атамұра баспасында редактор қызметін, 2004 жылдан бастап Арда баспасының директор қызметін атқарған.
Қыр мен қала хикаялары атты повестер мен әңгімелер жинағы (1998), Алтай новелласы атты прозалық жинағы (2001), Нарық нақыштары (2003) және Қызыл бөлтірік(2006) атты ұжымдық жинақтарда прозалық шығармалар, Казино әңгімелер жинағы (2008) жарық көрген. Қызыл бөлтірік (кітабы повестер мен әңгімелер, 1997) Халықаралық Сорос қорының бас жүлдесі грантын жеңіп алған. Қазақстан Жазушылар одағының Жастар арасындағы прозашылар форумының (1989, 1990), Т.Айбергенов атындағы сыйлықтың, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының лауреаты [3, 25 б.].
Сонымен қатар, Ш.Айтматовтың Ақ кеме, Жәмилә, Ғасырдан да ұзақ күн, Қызыл алма әңгіме-повестер жинағы, М.Мақатаевтың Аманат жыр жинағы, Н.Ақбайдың Абай жолы энциклопедиясы, Қазақ балалар поэмасының антологиясы - Асқар Алтайдың қатысуымен жарыққа шыққан басылымдар. Қаламгер қазіргі қазақ әдебиетінің терең тамыр жайып өсіп-өркендеуіне өз үлесін қосып, Бұлыңғыр, Алтайдың алқызыл модағайы, АҚШ консулының тас лақаты, Алалық, Кержақтың монологы, Тараншы жолбарыстың сатқындығы, Ноқталы арман, Көрмеуім-ақ керек еді, Төребейіт, Бозақ, Инвестиция, Жылым, Жолаушы, Глазнойпалач, Жалғыз, Кентавр, Лайбаран, Сібір офицері, Қызыл қасқыр атты мақалаларын мерзімді басылымдар мен жинақтарға жазып отырды.
Асқар Алтайдың жазушылық шеберлігі,өзіндік ерекше стилі жайлы құнды пікірлер көптеп айтылды.
Бүгінгі аға буынның көзімен қарасақ, Асқар Алтай жас жазушы. Жазушымен бірге әдебиет есігін ашқан оның буынының бәрі де жас жазушы. Ол өз тұстастарының арасында өндіре жазып, өнімді еңбек етіп жүрген шығармагер. Әдебиетте кеше де, бүгін де, тіпті ертең де бүгінгі тақырып жазыла береді. Тіпті солай болуы тиісті де. Заңдылық. Қазір проза мендрамматургия саласында бүгінгі тақырыпты көтерген дүние көрсек, шыны керек, қуанатын болдық. Асқар Алтай соңғы жылдары ешкім түрен салмаған тақырыптарға бірінші болып қалам сілтеп жүр десек артық айтпағанымыз болар [4, 9 б.], - деп А. Мантаева жазушы шығармашылығына деген өзіндік көзқарасын білдірген.
Автор жайлы белгілі журналист, жазушы Кәдірбек Сегізбайұлы: Асқардың шығармашылығымен алғашқы қадамынан таныспын деуге болады. Оның себебі менің Ертістің сол жағалауы Сауыр бетінде, Асқардың оң жағалауы - Алтай бетінде туғандығымыздан емес, жалпы өзінің замандастарының ішінен оза шапқан жүйрік қаламгер болғандықтан да назар аударған шығармыз деп ойлаймын. Асқар алғашқы әңгімелерінен бастап-ақ шығармашылық ерекшелігі, өзіндік стилі бар екенін бірден танытқан азамат. Асқармен Атамұра дейтін баспада біраз жыл қызметтес болдым. Сол кезде тынымсыз еңбек етіп жүрді. Менің бір сүйсінетінім, басқасын айтпағанда, біз жазатын уақыт алда деп жүрдік қой, сөйтіп жүріп 70 деген шіркіннің жетіп қалғанын да байқамай қалыппыз. Ал Асқар жуықта ғана елуге толған азамат. Бірақ қарап отырсақ, Асқардың бүгінге дейін игерген жұмысы жетпіске, сексенге келген азаматтардың біразынан алда екен. Бұл сан жағынан айтқандағым. Екі-үш романы бар. Қырыққа жуық бір кітапқа сыйған әңгімелері бар. Қай еңбегіне қарасаңыз да Асқардың еңбекқорлығын көріп тұрасың. Қазір Асқар Алтай болып жарияланып жүр. Жақсы таңдап алған болуы керек, әдебиетшілерде бола беретін нәрсе. Әкесінің есімінде Алтай деген сөз жоқ болуы керек. Бірақ Асқар Алтай деген ат әдеби тұлғасын көрсететін атау болып қалды-ау деп ойлаймын [5, 7 б.], - дейді.
Ал Жүсіпбек Қорғасбек: ...Казино, Туажат секілді туындыларына қарап отырсақ, бұл Асқар Алтайдың қолтаңбасы екенін жазбай танитын кезге жетіп қалдық. Асқар Алтайдың бір ерекшелігі, шығармаларынан байқадым, тәмсілдік, мифтік оқиғаларды, сюжеттерді бүгінгі өмірмен шебер шендестіре алады екен. Сосын оның қаламында өн бойынды дір еткізетін бір қатал реализм бар. Шығармаларында қаталдық бар. Кейіпкерлерін онша аяй қоймайды. Мысалы, Көзжендет деген әңгімесіне құсқа аңның көзін шоқытатын тосындау бір құбылысты арқау етіп алған. Содан кейін Туажат хикаясында да қақаған қыста қасқырды тірідей сойғызатын эпизод бар - деп автор шығармасына деген өз пікірін білдірген.
Қазіргі тәуелсіз қазақ әдебиетінде Асқар Алтай - өз бағытын айқындап, стилін танытқан жазушы. Оның шығармаларынан кезінде З.Қабдолов жазушыдан талап ететін сегіз қасиетті толық көруге болады. Оның Қара бура повесі, Қараштың қарасы әңгімесі қазақ басынан өткерген небір тарихи оқиғалардан сыр шертеді. Асқар Алтай шығармаларындағы бір ерекшелік - шығарма ішіне тағы бар шығармаға сюжет боларлық бір оқиғаны сыйғызып жіберуі. Мұндай тәсіл көбіне О.Бөкей шығармаларына тән болатын. Қарабурадағы ботасын іздеген ақ түйе туралы аңыз, Қараштың қарасындағы Қараш батыр туралы әңгіме мен Ереуілтөбе жайындағы тарихи оқиғалар шығарма құрылысына нұқсан келтірмей, негізгі оқиғамен жымын білдірмей кірігіп кеткен. Асқар Алтай көбіне қазақ елінің өткенін безбендеп, елдігін танытатындай тақырыпта жазады. Оның Көзжендет әңгімесінің өзі жазушылық шеберлік туралы көп мәлімет береді. Біреуге істеген қастандығың, тіпті аңға жасаған қатыгездігің өз алдыңнан шығады деген философиялық түйін жасайды. Талай аң-жануарды көзсіз қалдырған көзжендет сауысқанның иесінің немересі көзсіз туады. Әңгіме соңы адамға ой салады [6, 5 б.].
Жазушыға қатысты айтылған пікірлер молшылық екенін бағамдадық. Атақты академиктерден бастап, жас буын сыншыларға дейін оң бағасын беріпті. Бұл - жазушының жеткен жетістігі. Бүгінде сөз өнерін сүйетін әр оқырман Асқар Алтайдың кезекті туындыларын асыға күтеді. Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әбден зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей тәуекелге бармайды. Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат [7, 7 б.].
Жазушының қаламгерлік ерекшелігі
Асқар Алтайдың жазушылық шеберлігі, суреткерлік болмысы, жайлы құнды пікірлер айтылды. Әдебиетімізге өз үнімен, өз тілімен, өз шындығымен екпінді, қарқынды қаламгер келді. Асқардың тілі бай, Алтай топырағы секілді құнарлы, шөбіндей шүйгін. Қазақ тілінің қаймағы бұзылмаған, жал-құйрығы күзелмеген, бөгде сөзбен былғанбаған ортада ер жеткен жазушы екенін кітаптың әр бетін оқыған сайын біле түсесіз, - деп қазақтың көрнекті жазушысы Дулат Исабеков қалам тербеген екен [2, 10 б.].
Асқар Алтай - шағын проза шебері. Әңгіме-повесть, романдарының көлемі шағын болғанымен, ішкі мазмұны, көтерер жүгі салмақты. Яғни талғампаз талант иесі бүгінгі өмірде, қазіргі уақытта, заманда болып жатқан мәселелерді негізігі шығармасының арқауы етеді. Шығармаларының тақырыбы мен идеясы да бүгінгі біз өмір сүріп жатқан қоғам жайлы.
Асқар Алтай - тілге бай, сөзге шебер, ойы ұшқыр қалам иесі. Автордың жүрек түкпіріндегі өзек жарды ойын әр оқырман әр түрлі түсінуі мүмкін. Бұл заңдылық. Жазушы шығармашылығындағы авторлық идеяға тоқталмас бұрын, көркем әдебиеттегі идея мәселесіне көз жүгіртейік.
Жазушы өз шығармасына тақырып етіп өмір құбылыстарын таңдап алғанда, оларға өзінің бағасын береді; ол бағада жазушының дүниеге көзқарасы, таптық идеясы жататыны сөзсіз. Себебі, әдебиетші - таптың көзі, құлағы және үні. Ол өз табының көңіл күйін, тілегін, қамын, үмітін, құштарлығын, мүддесін, қасиетін қабылдайды, қалыптастырады, суреттейді. Жазушы өз творчествосымен өмірге үн қосады, үн қосқанда өз табының мақсат-мүддесіне сай үн қосады. Көркем әдебиеттің жұрт үшін әшейін көңіл көтеру, бой сергіту,рахаттану құралы емес,адам тіршілігінің заңды жағдайларының бірі болатын себебі де осында жатыр. Міне, осылайша, өмірге үн қосу әрекетінің келіп әр жазушының әр шығармасының идеясы тумақ.
Сөйтіп, осы айтылғандарды әдебиет теориясының тіліне салсақ, егер тақырып - жазушы суреттеп отырған өмір құбылысы болса, идея - жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылысына берген бағасы дер едік.
Бір құбылыс, өмірдегі бір оқиға өнерпаз тәжірибесіне, талант тегеурініне сәйкес әр жазушы туындысында өзгеше бояумен, өзгеше сөзбен, өзгеше астармен көрініс табады.
Тақырып пен идея санаткер психологиясына, әрбір қаламгердің өзіндік зертханасына тығыз байланысып жатады. Үнемі қинайтын, өткелі қиын, жүгі ауыр асудың бірі осы. Жазушының объектіге келуі оның өмірлік жолымен, өз пешенесіне жазылған тағдырымен сабақтас [8, 192 б.].
Анығырақ айтқанда, жазушы өзі бейнелеп, суреттеп отырған құбылыстары арқылы оқырман назарын неге аударса, қайда бағыттаса, сол идея! Идеясыз шығарма болмайды және болуы мүмкін емес.
Мазмұн мен пішіннің байланысы секілді тақырып пен идея да әрқашан бірлікте болады. Тақырыптан идея, сондай-ақ идеядан тақырып туып жатады. Идеясыз тақырып, тақырыпсыз идея болуы мүмкін емес.
Қысқасы, кез келген көркем шығарманың негізінде бірін-бірі туғызып, бірін-бірі дамытып жатқан тақырып пен идея болады. Жазушы өмір шындығын көркем образдарға жинақтап, өз шығармасының тек идеялық-тақырыптық негізінде ғана суреттеп көрсете алады. Тақырып пен идеяның мұншалық мызғымас бірлігі туралы сан ғасыр бойы суреткерлер мен ойшылдар айтқан аса кемел һәм кенеулі пікірлер көптен-көп. Мәселен, өткен ғасырда Белинский көркем шығарманың идеясы оның бойында желі тартып жатқан ой мен сезімнің мығым бірлігі деп белгілесе, біздің заманымызда Ғамзатов шығарма идеясын оның тақырыбына тамаша тапқырлықпен нұсқалы әрі ұтымды ұшырып әкетеді: Ой мен сезім - құс десек, тақырып - аспан; ой мен сезім - бұғы десек, тақырып - орман; ой мен сезім - елік десек, тақырып - тау; ой мен сезім - жол десек, тақырып - сол жол алып баратын шаһар.
Әдебиет теориясының бағзы бір кітаптарында тақырыпты өз алдына, идеяны өз алдына бөлек алып, тексереді. Біз екеуін әдейі бір алып, байыптап отырамыз. Бұларды бір-бірінен ажырату мүмкін емес екенін жоғарыда айттық. Соған қосымша тағы бір зер сала кететін нәрсе - суреткердің шығарма жасар тұстағы творчестволық толғаныстарының түпкі түйіні - ой өзегі. Ой өзегінде жазушының тақырып тауып, идея туғызудағы түбегейлі мақсаты, яки творчестволық концепциясы жатады.
Әр шығарманың тақырыбы мен идеясы тұтастырар дәнекер боп тұрған ой өзегінің қай жазушыда қандай жағдайда туғанын топшылау, әрине, қиын. Оны қаламгердің қасында жүріп, әдеби әрекетін әрқашан қалт жібермей байқап отырған адамдар да тап басып, дәл таба алмайды.
Әр жазушыда әр шығармасын жазар алдында осындай ой өзегі боламаса, оның шығармасында оқырманға қажет өмірлік өзекті мәселе де болмайды және ондай шығарма қалың көпшіліктің қаламгер алдына қояр заңды сауалына жауап та бере алмайды. Ал сауалы жоқ немесе сауалға жауабы жоқ шығарма - өлі шығарма.
Кейде, шартты түрде, шығарманың тақырыбы - сауал да, идеясы - жауап деуге болар еді. Бұл тұста мына жайтқа азырақ көңіл бөлген жөн: бір сауалдың бір емес, бірнеше жауабы болатыны секілді, бір тақырыптан бір емес, бірнеше идея тууы мүмкін. Осыдан келеді де біздің алдымызда әдебиеттегі идеялық қарама-қарсылықтар мен бірліктер туралы мәселе тұрады. Бұл мәселеден аттап өтуге тағы болмайды.
Әрбір әдеби шығармада көркем шешімін тапқан идеяның терең тамыры сол шығарманы тудырған суреткердің дүние танымында, әлеуметтік көзқарасында жатады. Сондықтан, сөз жоқ, бір тақырыптың өзінен дүние танымы әр тарап суреткерлердің әрқайсысы әр түрлі идея туғызады.
Дүние танымы бір, әлеуметтік көзқарастары ортақ бірнеше суреткер бір тақырыпқа жаза қалса, әрине, олар да идеялық жағынан бірін-бірі қайталамауы қажет, әрқайсысы өзінше тың, нұсқалы идея туғызуға тиіс ... Әр романның идеясы өзінше, нұсқалы, бірін-бірі қайталамайды және әр жазушының ортақ тақырыптан туған идеяны көркем жинақтау мәнері өзінше, машығы бөлек; бұл реттен де бірін-бірі қайталамайды. Демек, бұл арада да бір тақырыптан біреу емес, бірнеше идея туып тұр. Бірақ бұлар бір біріне кереғар жатқан жоқ. Өйткені бұл жазушылардың әрқайсысының о бастағы ой өзегі бір біріне бағыттас, ұқсас, сыбайлас. Сондықтан бұл идеялық қарама қарсылық емес, бірлік: дүниеге көзқарастары бір тұрғыдағы бірнеше жазушының бір тақырыптан бір бағытта, бірақ әрқайсысы өзінше, бірін-бірі толықтырар бірнеше идея туғызуы. Бұл өзгешеліктің түптамыры әр жазушының тек өзіне ғана тән дара қасиетінде, ешкімге ұқсамайтын өзіндік творчестволық ерекшелігінде жатыр. Сондықтан әр жазушы бір тақырыпты әр қырынан жарқыратып ашып, оған әрқашан жаңа, жас мазмұн мен пішін бере білген.
Әдеби шығарма туралы әңгімені тақырыптан бастаған жөн. Өйткені тақырып - өнер туындысының ірге тасы. Үйдің қабырғасын салып, төбесін жаппас бұрын ірге тасы қаланатын секілді, көркем шығарманың туу процесі де тақырыптан басталатыны даусыз. Бәрінен бұрын тақырып пайда болады, - дейді Валентин Катаев, [9, 2б.] - пайда болады да, жазушыны азапқа сала бастайды. Тақырып санаға сіңіп, ойға орныққан сайын, адам, зат образдары, болашақ пейзаж жұрнақтары туып, тұтаса береді.
Өнер өмірден туатын болса, суреткердің өмірден ең алдымен іздеп табары - өз шығармасының тақырыбы. Ал тақырып дегенін ұйықтаған балық сияқты қарның жоғары қаратып, өмірдің бетінде қалқып жүрмейді. Тақырып - тереңде ағыс арасында, нағыз тұнып және тегеурінді иірімдер ішінде: оны сол арадан іздеп таба біл, төңбекшіген толқын, сарқырама сел астынан тауып алып шыға біл. Демек, тақырып табу - бір күннің не бірер әрекеттің шаруасы емес, жазушының күллі қалың ерлік қимылының өн бойында жататын, творчестволық процестің барлық кезеңдеріне бірдей ортақ жұмыс. Егер творчестволық процестің үш түрлі (материал жинау, жиналған материалды қорту, қорытылған материалды жазу) кезеңі бар десек, тақырып осынау үш кезеңнің өн бойында тұтас желі тартып жатады.
Сөйтіп, осы айтылғандарды әдебиет теориясының тіліне салсақ, жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып дер едік [10, 161 б.].
Жазушы қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Сондықтан да көркем әдебиет те қоғамнан тыс тумайды. Яки қаламгердің жазар тақырыбы да, айтар ойы да - біз өмір сүріп жатқан уақыт пен кеңістік, қоғам, заман жайлы. Тәуелсіздік, нарық қоғамы жазушыларға түрлі тақырыптар ұсынып жатыр. Тек, оны әр сөз зергері өзінше түйсе керек.
Жалпы, Асқар Алтайдың шығармашылығын әдебиетші ретінде үшке бөліп қараймын. Біріншісі, табиғи тақырыпқа баруға тырысады. Мысалы, Қайың сауған, ел ауған шығармасы тарихи тақырып. Өмірде болған адамдардың басынан кешкен оқиғалары негізінде жазылған. Екіншіден, шығармалары мифтік сюжетке негізделеді. Алтайдың алқызыл модағайын роман-миф деп көрсеткен. Үшіншісі, қазіргі қоғамға арнап жазып жүр. Туажат, Көзжендет деген сияқты. Осындай үш салаға бөліп қарастыруға болады. Бұлар жеке-жеке емес, бір-бірімен байланысып, бір-бірімен кірігіп тұрады, - дейді Айман Ментебаева. Енді жазушының шығармаларының тақырыпттық ерекшеліктеріне тоқталайық.
Оқырманының жүрегінен ойып тұрып орын алған Асқар Алтай - тақырып қоюға шебер суреткер. Қай шығармасының болсын тақырыбын алып қарасаңыз, көзге оттай басылады. Оқырманның есінде тез сақталып қалуының да бірден-бір себебі - осы. Казино, Түсік, Кентавр, Киллер сауысқан, Стақан, Шаһид, Мәйіт, Тұл, Лайбаран, Дық, Салбурын, Қабірші, Прописка, Мар, Мең-зең тағы да басқа тақырыбы да, идеясы да қызық та күрделі туындылары баршылық.
Түлен түртті пендені...Түсінде түсік көрді. Түсік - түсік емес, түсікке айналған мұның өзі [9, 124 б.], - деп басталатын Түсік әңгімесінің тақырыбы - адам баласының өзіне-өзі өз қолымен жасап жатқан қиянаты, трагедиясы. Әйелінің арқасында балқып-шалқып жүрген Биболдың құдай қосқан жарының да, нақсүйерінің де бойына бала бітеді. Не істерін білмеген Бибол екеуінен де түсік жасатуын сұрайды.
Бүгінде қоғамымызда жылдан-жылға тастанды бала мен түсік жасату көбейіп келе жатыр. Өкінішке орай, бейресми мәліметтерге сүйенсек, еліміз ислам мемлекеттерінің ішінде түсік жасатуға рұқсат берген жалғыз мемлекет екен. Автор тасбауыр әкеден безбүйрек бала туады деген ойды меңзеп, қазіргі қоғамның ащы шындығын айқын жеткізе білген.
Қоғамымызда соңғы жылдары саны артқан қайыршылар жайында қазақ әдебиетінде қадау-қадау дүниелер жазылып жатыр. Олардың кейбірінің мазмұны бірін-бірі қайталап кеткен. Қалай десек те нарық заманы тілдік қорымызды біршама сөздермен байытты. Бомж. Үйсіз-күйсіз жүрген қаңғыбастарды осылай атайтынын сіз жақсы білесіз. Қоғамның жегі құртына айналған бұл мәселе Асқар Алтай шығармашылығынан қалыс қалмады. Лайбаран әңгімесі - Әкөн есімді бомж жігіттің тіршілігінен сыр шерткен. Бомж да - адам. Оның да бір кездері арман-мақсаттары болған. Ол да кезінде жұрт қатарлы институтта оқыды, білім алды, белгілі бір маман иесі болуды мақсат тұтты. Ол дәрменсіз еді, өмірмен күресе алмады, оңбай жеңілді. Кейбіреулер бомждар жайында олар енді ешқашан түзелмейді. Адам болудан кеткен жандар деп олардың тағдырлары жайлы кесіп-пішкен пікірлер айтып жатады. Түзеледі екен. Асқар Алтайдың кейіпкері бомждық өміріне жиіркене қарады [4, 9 б.].
Асқар Алтайдың аталмыш әңгімесінің тақырыбы ұлттық діл, дін жайлы. Яғни Әкөнге Ваня-кочегар итті күштеп сойғызып жегізбекші болады. Дегенмен, Әкөн оған көнбейді, алған бетінен қайтпайды. Әңгіме соңыда Әкөн итті емес, Ваня-кочегарды өлтіреді. Автор кейіпкері кезбе болғанымен, дініне, діліне берік. Себебі, ол - мұсылман. Мұндай жиіркенішті тірлік қазақтың ұлттық діліне (менталитетіне) жат.
Казино әңгімесінің тақырыбы құмар ойынға, байлық пен мансапқа құныққан қоғам жайлы. Жошы, Жошының әкесі сынды адамдар өмір сүрген қоғамның барар жері - шыңырау! Апат! Сол шыңырауға өздерін және қасындағыларын бірге құлатады. Шыңдығында, қай адам, қай қоғам болсын, өз жағдайын өзі өзгертпесе, олардың жағдайын Алла өзгертпейді. Себебі, барлық нәрсе ниетіне қарай болады. Өмір де бірыңғай шуақты емес. Қатыгездік те қалыс қалмайды. Жер бетіндегі бүгінгі былықтар мен қырғи-қабақ қақтығыстар, түрлі апаттарға кінәлі - адамдар! Сол үшін адам баласы өзін-өзі жақсы жаққа өзгертуі керек. Жемқорлықтан, жағымпаздықтан, мақтаншақтықтан, көреалмаушылықтан, қызғаныштан, көрсеқызарлықтан, тойымсыздықтан, ысырапқорлықтан, тыраштықтан, арақ-шараптан тағы басқа толып жатқан жағымсыз істерден бойымызды аулақ ұстауымыз қажет.
Бүгінгі қоғамымызда бұл дертпен, адам бойындағы дәл осы әдетпен бірге өмір сүріп жатқан пенделеріміз жетерлік. Автор шығармасында қоғамның олқы тұстарын боямасыз шебер бейнелей білген.
Автор шығармаларындағы Желтоқсан тақырыбына тоқталсақ. Халқымыз егемен ел болу үшін талай жыл күреспен арпалысып келдік. Иә, дана халқымыз бірлік болмаса, тірлік болмайтындығын бекер айтпаған. Бірлік болмай, патшаның отарлық саясатының қыл бұрауы мойынға мықтап түскенде ғана, халық өзінің кешегі азат өмірінің көзден ұшқанын аңғарады. Тек аңғарып қоймай, кешегі даланы еркін жайлаған халық атқа қонды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіздік тұғырын қолымызға қондырғалы өткенімізге көз жібергелі бұрын айтуға тыйым салынған, жабық тақырыптардың бірі - Желтоқсан тақырыбы. Ел тарихында өзінің қанды ізін қалдырған, жан жарасын сыздатып келген ауыр тақырып еді. Күңгейі ашылса да, әлі де санамызда көлеңкесі қалып қойған мәселені қазақ қаламгерлері өз шығармашылықтарына арқау етіп, сөз қозғай алды ма? Н.Ә.Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында атты кітабында: 1986 жылғы Желтоқсан оқиғалары қазақ жастарының сана-сезімінің қаншалықты өскендігін көрсетті. Олар жүз жылға жуық уақыт бойы халықты казармалық тәртіпте ұстап келген тоталитарлық жүйенің алдында бірінші болып айылдарын жиған жоқ. Жастар бұдан әрі кез-келген ұлтқа тән ұлттық мақтаныш сезімін қорлауға жол бермейтінін өз халқының атынан ашық мәлімдеді, - деп дәл бағалаған. Өйткені белгілі бір ел әдебиетінің тарихы сол халықтың қоғамдық санасының және мәдениетінің тарихымен тығыз байланысты. Әр дәуірдің әдебиеті - сол дәуірдің айнасы. Сөз өнерінің өмір шындығы шындап қана қоймай, келешекке, келер ұрпақтың шегелеп қалдырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
АСҚАР АЛТАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Алматы, 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Филология және әлем тілдері факультеті
Қазақ әдебиет және әдебиет теориясы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: АСҚАР АЛТАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған:_________________________ ________________Батыршаева А.М
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д. ___________________________________ ______________Болатова Г.Ж
Қорғауға жіберілді:
Хаттама № , _________ 2020 ж.
Кафедра меңгерушісі: __________________________________Т емірболат А.Б.
Норма бақылаушы:
аға оқытушы____________________________ _____________Бисенбаев П.Қ.
Алматы, 2020
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың көлемі: 60 бет. 30 дереккөз қолданылған.
Мақсаты: Асқар Алтай шығармаларының идеялық, тақырыптық ерекшеліктерін сипаттау, кейіпкерлер образын жасаудағы шеберлік қырларын, шығармаларының қазақ прозасындағы орны мен мәнін анықтау, шығармаларының тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарының көрінісі мен шығармашылық ізденіс тәсілдері (стилі, деталь, мінездеу, тілі) мен даралығын сараптау.
Зерттеу нысаны: Асқар Алтай шығармашылығы.
Пән: Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиеті.
Асқар Алтай- қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлердің бірі. Осы уақытқа дейін жазушы Асқар Алтайдың шығармаларын ғылыми тұрғыдан зерттегендер көп. Әйтсе де, қазіргі қазақ прозасының, соның ішінде А.Алтай шығармашылығының әлі де ашылмай жатқан қырлары жетерлік. А.Алтай шығармаларындағы жазушылық шеберлігін, заман көрінісі мен мифтік сарын бейнесін суреттеудегі қыр-сырын, осы жолдағы суреткерлік қалам қарымын дәйектеу тұрғысында арнайы қарастырылған еңбектердің әдебиеттану ғылымында бола қоймауы - зерттеудің қажеттілігін, яғни тақырыптың өзекті мәселеге айналғанын айқындай түседі.
Нәтижелері:
::Автордың шығармаларының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері айқындалды;
::Жазушының әңгіме кейіпкерін жасаудағы өзіндік ерекшелігі сараланды;
::А.Алтай шығармаларының идеялық-сюжеттік құрылымы заман көрінісіне сай құрылғандығы зерделенді;
::Қаламгер шығармашылығындағы мифтік сарынына назар аударылды.
РЕФЕРАТ
Объем дипломной работы: 60 страниц. Диплом содержит 30 использованной литературы.
Цель дипломной работы: Описать идеологические и тематические особенности произведений Аскара Алтая, определить мастерство изображения персонажей, место и значение его произведений в казахской прозе, проанализировать проявления явлений реальной жизни и методы творческого исследования (стиль, детализация, характеристика, язык).
Объект исследования - Творчество Аскара Алтая.
Предмет - Казахская литература в годы независимости.
Аскар Алтай - один из писателей, внесший вклад в развитие казахской прозы. Есть много статей и опубликованных научных работ, посвященных творчеству Аскара Алтая. Однако все еще есть аспекты в творчестве писателя, требующие изучения. В этом и заключается актуальность данного исследования.
Одним из ключевых вопросов является анализ художественных особенностей, индивидуальности, вклада в современную казахскую литературу выдающегося представителя современной казахской литературы, писателя Аскара Алтая, который принес инновационный прорыв в области литературы, а также определение темы и идеи его произведений.
Результаты:
::Определены тематические и идеологические особенности художественных работ А.Алтая;
::Были проанализированы особенности создания писателем сюжетного характера;
::Изучены идеологические и сюжетные структуры произведения А.Алтая в соответствии с современными реалиями;
::Раскрыта мифическая сущность творчества писателя.
ABSTRACT
Volume of the diploma thesis: is 60 pages. Thesis contains 30 references.
The main purpose of the diploma work: Describe the ideological and thematic features of the works of Askar Altai, determine the skill of depicting characters, the place and value of his works in Kazakh prose, analyze the manifestations of real life phenomena and methods of creative research (style, detail, characterization, language).
Object of research - Creativity of Askar Altai.
Subject - Kazakh literature during the years of independence.
Askar Altai is one of the writers who contributed to the development of Kazakh prose. There are many articles and published scientific works in the literature on the work of Askar Altai. However, there are still aspects in the writer's work that require study. This is the relevance of this study.
One of the key issues is the analysis of artistic features, personality, contribution to modern Kazakh literature by the outstanding representative of modern Kazakh literature, writer Askar Altai, who brought an innovative breakthrough in the field of literature, as well as determining the theme and ideas of his works.
Results:
::Thematic and ideological features of the art works of A. Altai are determined;
::The features of the creation of a plot character by the writer were analyzed;
::The ideological and plot structures of the work of A. Altai have been studied in accordance with modern realities;
::Attention is drawn to the mythical essence of the writer's work.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I АСҚАР АЛТАЙДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЛАБОРАТОРИЯСЫ
1.1 Асқар Алтайдың шығармашылық өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жазушының қаламгерлік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
II ЖАЗУШЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ӘЛЕМІ
2.1 А.Алтай шығармаларының мазмұндық ерекшелігі және постмодернизм ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..., ... 23
2.2 Автор прозасындағы мифтік бейне сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Асқар Алтай - қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлердің бірі. Осы уақытқа дейін жазушы Асқар Алтайдың шығармаларын ғылыми тұрғыдан зерттегендер көп. Әйтсе де, қазіргі қазақ прозасының, соның ішінде А.Алтай шығармашылығының әлі де ашылмай жатқан қырлары жетерлік.
А.Алтай шығармаларындағы жазушылық шеберлігін, заман көрінісі мен мифтік сарын бейнесін суреттеудегі қыр-сырын, осы жолдағы суреткерлік қалам қарымын дәйектеу тұрғысында арнайы қарастырылған еңбектердің әдебиеттану ғылымында бола қоймауы - зерттеудің қажеттілігін, яғни тақырыптың өзекті мәселеге айналғанын айқындай түседі.
Диплом жұмысы қазіргі қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, әдебиет айдынына жаңашыл серпіліс әкелген жазушы Асқар Алтайдың шығармаларының көркемдік ерекшелігін, даралығын, қазіргі қазақ әдебиетіне қосқан үлесін саралап, шығармаларының тақырыбы мен идеясын айқындау өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері: Асқар Алтай шығармаларының идеялық, тақырыптық ерекшеліктерін сипаттау, олардың бүгінгі жазушы өмір сүріп отырған дәуір шындығымен байланысын, кейіпкерлер образын жасаудағы шеберлік қырларын, суреткерлік өзіндік қолтаңбасын, шығармаларының қазақ прозасындағы орны мен мәнін анықтау, шығармаларының тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарының көрінісі мен шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ізденіс тәсілдері (стилі, деталь, мінездеу, тілі) мен даралығын сараптау- әдебиеттану ғылымындағы көкейкесті мәселелердің бірі. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Асқар Алтай шығармашылығы айналасында ой өрбітіп, толыққанды танысу;
автордың шығармаларының тақырыптық-идеялық ерекшеліктерін айқындау;
жазушының әңгіме кейіпкерін жасаудағы өзіндік ерекшелігін саралау;
А.Алтай шығармаларының идеялық-сюжеттік құрылымын заман көрінісіне сай құрылғандығын зерделеу;
қаламгер шығармашылығындағы мифтік сарынына жіті назар аудару.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Диплом жұмысы Асқар Алтай шығармашылығын арнайы қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан,жазушы шеберлігіне, шығармаларының қазақ прозасындағы орны мен мәніне, шығармашылық ізденіс тәсілдеріне ерекшеліктеріне басты назар аударылды. Суреткердің бүгінгі өмір, заман, қоғам, мен кейіпкер мәселесін зерттеудегі көркемдік ізденістерін арнайы сөз ету дипломдық жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады. Зерттеудің жаңалық сипаттары төмендегідей тың тұжырымдамалар мен дәлелдемелерді ғылыми айналымға енгізіп отыр:
Асқар Алтай шығармашылығы айналасында ой өрбітіп, толыққанды таныстырылды;
автордың шығармаларының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері айқындалды;
жазушының әңгіме кейіпкерін жасаудағы өзіндік ерекшелігі сараланды;
А.Алтай шығармаларының идеялық-сюжеттік құрылымын заман көрінісіне сай құрылғандығы зерделенді;
қаламгер шығармашылығындағы мифтік сарынына назар аударылды.
Зерттеу нысанасы: Зерттеудің дерек көздері ретінде Асқар Алтай шығармаларының әр жылдарда жарық көрген еңбектері, бұқаралық ақпарат құралдарында жарық көрген шығармалары алынды. Зерттеу кезінде қазақ әдебиеті тарихы мәселелеріне арналған зерттеулер, монографиялық еңбектер, әдебиеттану ғылымындағы теориялық-әдіснамалық негіздеме зерттеулер, қаламгерге қатысты еңбектер мен дерек материалдары басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Қарастырылған мәселенің шешімін табуда осы тақырыпқа тікелей және жанама қатысы бар еңбектер мүмкіндігінше кең пайдаланылды. Тақырыптың маңызын толықтай ашуда сыншы, әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектері қарастырылды. Қазақ әдебиетін әр қырынан қарастырған З.Қабдолов,Б.Майтанов, М.Базарбаев, Г.Пірәлиева, С.Қирабаев, А.Ісімақова, Р.Муталиева, Ә.Әліақпар, Н.Түсіпхан және т.б. ғалым-зерттеушілердің еңбектері теориялық, әдіснамалық бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды. Сондай-ақ, орыс ғалымдарының іргелі еңбектері мен пікірлері пайдаланылып, тиісті тұстарда сілтеме жасалды.
Диплом жұмысының ғылыми-тәжірибелік мәні. Бүгінгі тәуелсіздік кезеңінде Асқар Алтайдың қаламгерлік шеберлігін оқырманға паш етіп көрсету - заман талабы. А.Алтайдың шығармаларын танып, сүйіп оқитын оқырмандары арасында оның туындыларының орны ерекше. Сондықтан да зерттеудің нәтижесін қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын мектептерде, жоғарғы оқу орындарындағы филология және журналистика факультеттерінде жалпы және арнаулы курстар мен семинарлар жүргізуде, қазіргі қазақ прозасы бойынша дәрістер оқуда, тәуелсіздік кезеңі әдебиеті пәнінің оқу үрдісінде, оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда пайдалануға болады.
Зерттеудің әдістері: Дипломдық жұмыста бұған дейін зерттеліп, ғылыми айналымға түсірілген ғалымдар мен әдебиеттанушылардың еңбектері, жазушының өзінің әр кезеңде жарыққа шыққан туындылары басшылыққа алынып, саралау, ой тұжырымдарын жасау, жинақтау, салыстыру, жүйелеу әдістерімен жүзеге асты. Яғни, қаламгер шығармаларының көркемдік ерекшелігін көрсетудегі шеберлігі жан-жақты талданып, оған жаңа таным тұрғысында талдау жүргізілді.
Зерттеудің құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АСҚАР АЛТАЙДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЛАБОРАТОРИЯСЫ
Асқар Алтайдың шығармашылық өмірбаяны
ХХ ғасыр соңы адам, қоғам санасына өзгерістер әкелуімен ерекшеленеді. Қоғамдық құрылыстың өзгеруіне байланысты, бұрынғы сана мен бұрынғы идеалдар жойылып, жеке сана пайда болды. Осының нәтижесінде бір-біріне ұқсамайтын, өзіндік стилі бар жазушылар шығармашылығы дүниеге келді. Бұрыннан жазып жүрген қаламгерлер мен әдебиетке жаңа келген жазушылар арасында түсініспеушілік те болған жоқ емес, болды. Өйткені, әр жазушы өз шығармасында өз дүнетанымын бейнелейді, өз қабылдауын береді.
Қазіргі қазақ прозасында өзіндік орны бар, қара сөздің хас шеберлері, қоғамдық мәселелерді қарастырып жазып жүрген қаламгерлер қатарында Жүсіпбек Қорғасбек, Нұрғали Ораз, Асқар Алтай, Дидар Амантай, Думан Рамазан, Нұржан Қуантайұлы және т.б. аталып жүр. Солардың ішінде, қазақ прозасында өзіндік қолтаңбасы бар, көркем туындылары көпшілікке танымал, көрнекті қаламгер - Асқар Алтай. Асқар Алтай 1963 жылы 12 ақпанда Шығыс Қазақстан облысындағы Зайсан қаласында дүниеге келген.
Әйгілі Алтайдың Марқакөл өңірінде бес мыңнан, жеті мыңға дейін алалы жылқы біткен Шонжырбай бай - Асқардың арғы атасы. Аталары: Шонжырбай, Жылқышы, Алпысбай, Құмар. Атасы Алпысбай Шәкәрім Құдайбердіұлының Зият деген ұлымен дос болған екен. Шығыс Түркістан Республикасы басшыларының бірі Сәліспен Семейде бірге оқыған. Арғы бетте генерал Мажунин дүнген көтерілісіне басшылық еткенде, оған қазақтар да қатысқан. Алпысбай ел басына күн туғанда әкесі Жылқышыдан қалған бес жүзден астам қыл-құйрықтан көтеріліске қатысқан қазақ жігіттеріне қосарлап ат та мінгізген.
Ал әкесі Құмар Мәскеу төңірегіндегі атақты Диверсиялық барлау мектебінің Шығыс барлау бөлімін бітірген. Құмарды 1935 жылы 10 жасында үйінен алып кетеді. Анасына балаңызды оқуға аламыз деп оңашалап айтып, Зайсан, Семей асырып, Мәскеу түбіндегі әскери-диверсиялық мектепке түсіріпті. Оқу орнына барған кезде Қасым Қайсеновті көрген екен. Советтің барлаушылық қатал тәжірибесінен өтіп, қытай, моңғол, тибет, ұйғыр, орыс тілдерінде еркін сөйлеп, еркін жазған.1942 жылы генерал Дәлелхан Сүгірбаевтың кеңесшісі болып, Совет одағынан Зайсан шекарасы арқылы Шығыс Түркістанға енгізілген. Ол тәуелсіз Шығыс Түркістан Республикасын құрысып, Алтай аймақтық Сақшы бастығы қызметіне тағайындалады.1951 жылы Оспан батыр ұсталғаннан кейін Құмарды қызметінен алып тастап, Кеңес одағының ұйғаруымен Пекин Заң университетіне білімін көтеруге жібереді. Ол сол кездегі қазақтар арасында жоғары білімді заңгер азаматтардың санаулыларының бірі болған.
Құмар Алпысбайұлы Мағжанның Батыр Баянын, Жүсіпбектің Ақбілегін әңгімелеп отыратын. Алтайда ел нары екен қалың найман, Қытайға қалың найман қанат жайған деп әкесінің әнге қоса ыңылдап айтқан сөздері Асқардың құлағында бала шағынан қалып қойған. Ол Шәкәрімнің көптеген өлеңдерін білетін, көп сөйлемейтін. Ал, сөйлеп кетсе, сөздің майын тамызатын. Асқардың өз анасы Меңке де сөзге ұста адам еді.Асқар алғаш әкесінен Шәкәрім Құдайбердіұлының Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек өлеңін естіген. Құмар аға домбыра шертпейтін. Бірақ, өлеңді ыңылдап айтатын. Отанды құтқару деген Мәскеуден берілетін атақты радио толқыны болған екен. Түнгі сағат он бірден соң, сол радио желісін тыңдап, жалындаған жастық жылдарын еске алып, Шығыс Түркістанның азаттық жолында шейіт кеткен жолдастарын айтқанда, көзінен жас парлап отыратын.Асқармен КазПИ-де бірге оқыған Жетпісбай досы екеуі ХХ ғасыр басындағы әдебиеттен дәріс беретін Төкен Әбдірахманов ұстазынан Мағжан мен Шәкәрім туралы сұраған кезде, Төкең екеуін оңаша алып шығып: - Әй, сендер мені соттатқалы жүрсіңдер ме? Бұдан былай ондай әңгімені естімейтін болайын деп, - ауыздарына қақпақ қойған, - оны қайдан біліп жүрсіңдер? - Мен әкемнен естідім, - деген Асқар.
Асқардың балалық шағы өте бай һәм құнарлы болды деуге толық негіз бар. Өз көзімен көрген жабайы аң-құс, жан-жануарлар, бала Асқарды рухани түлетті. Бала кезінен бөрі мен бөлтірік аулауға, бұғы мен аю атуға барып жүрді. Оның шығармаларында аңшылық туралы оқиғалар жиі ұшырасады. Шынайылығымен, тылсымдығымен оқырманын тамсандырады. Ал, мамыр айында Алтайдың алқызыл модағайлары кес-кестеп, қып-қызыл өрттей болып қарсы алған кезде өзі де түсінбейді, жан-дүниесі астаң-кестең болып кететін. Сондай таңғажайып сәттерді басынан кешірді.
Асқар Алтай - қысқа жазудың шебері. Ал, Шеберлік дегеніміздің өзі - тар шеңберде алғанда, адам бейнесі, табиғат көрінісі, қимыл, іс - әрекет сияқты әдебиеттік түрлі образдар жасау үшін қажетті сөздерді талғап, ұқыптылықпен қолдана білу [1, 47 б.].
Асқардың алғашқы жазған туындысы - Құла құнан. Төрт-бес беттік шағын әңгіме. Ондағы оқиға өмірде болған. Ағасы асау құнанды үйретіп, Семейдегі оқуына кетіп қалады. Асқар құла құнанды мініп жүреді. Кейін аяғына жем түсіп, етке өткізіледі. Құнанның қабырғалары дала тағысы зебра сияқты тарғыл болатын. Құла құнанға шығарған өлеңі де бар.
Құла құнан дегенде, құла құнан, Қиығы бар мінер жақ құлағынан. Шапқанда, шабысы кем бе еді оның, Желдей ескен даланың құланынан.
Бұл әңгіме оныншы сыныпты бітіріп, КазПИ-ге оқуға түсуге дайындалып жүргенде жазылды. Бүгінге дейін ешқайда басылған жоқ. Сол күйі үстел тартпасында жатыр. Асқар аса сезімтал, әсершіл болып өсті. Сыныбындағы Сәуле есімді қызға бірінші кластан ғашық еді. Содан, ойланып, толғанып, Біз әлі кездесеміз деген роман жазбақ болды. Оншақты беті жазылды. Бірнеше тарауға бөлді. Кейіпкерлерін айқындады. Бірақ, сол қалпы қалып қойды. Асқардың студент кезінде жазған алғашқы көлемді шығармасы - Қызыл бөлтірік повесінің алатын орны айрықша. Ол осы хикаятымен-ақ әдебиет әлеміне нық басып енді. Бала жаны еліккіш, бала қиялы ұшқыр. Он екі жасар Архаттың Бал әжесінен естіген ертегісінен соң, бала қиялына қызыл бөлтірік берік орнады. Бөлтірік атаулы сұр болса, бала қиялындағы құрғыр қызыл. Бал әжейдің Қызыл бөлтірік туралы аңыз-әңгімесі ойдан шығарылмаған. Түбінде негіз бар. Міне, бала мен атасы аңға шықпақшы. Қуанышында шек жоқ. Қуанбағанда ше! Қиялындағы қызыл бөлтірікті көреді. Оған бала бек сенімді. Бала көзімен берілген көркем Алтайдың көріністері ғажап! Сұлу табиғат шалқыған көңілін тербейді әлдилеп. Іштей түлейді Архат. Кәрия сүйікті немересінің алғашқы аңшылықтан құр қол қайтпауын ойлап, небір қиындықтарға жолығып, тау-тасты аралап жүріп, бөлтірікті тауып береді. Алайда, қатты ауырып, далада қайтыс болады. Онсыз да дімкәс өкпе мен сырқат қолқа ақыры алып тынды. Бала атасынан да, әзер қолына түскен қызыл бөлтірігінен де айрылып, атасының мәйітін ауылына алып келе жатады. Ауыр мұңмен аяқталатын хикаят соңында кейіпкерді күліп атқан, кіршіксіз таң қарсы алғаны суреттелген. Тылсым табиғат түлеген. Ол баланың асқақ арманы! Жас жүрегіне қаяу түскеніне қарамастан мойымаған қайсар рухы! А.Алтайдың тұңғыш жинағы Қыр мен қала хикаяларына (1998 ж) енген Қара бура, Қаладағы құтпандар хикаяттары жазылу формасы соны, тұщымды туындылар. Қара бура хикаятындағы қара бура - символ. Қара бура - қазақтың езіп-жаншылған, сорлаған, қорланған рухы! Жиырмасыншы ғасырда қазақ халқы басынан нені өткермеді?! Тепкіні де, теперішті де, аштықты да, қуғынды да көрді. Орыс отаршыларының езгісіне көніп, ылажсыз мойын ұсынып, айдаған қойша жүре берді. Қазақты жер бетінен жою үшін, қаңғыртып жіберу үшін асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын деген сайқал саясат желеуімен әуелі алдындағы азды-көпті малын тартып алды. Ал малдан айрылған бейшара халық бас сауғалап, быт-шыты шығып шекара асты. Аштан қынадай қырылды. Бұл апалаң-топалаңға қазақтың өз ішінен шыққан жандайшап, жағымпаз, сатқын, тайғанақ адамдар да барынша үлес қосты.
Балалық шағы өте бай һәм құнарлы болды деуге болады. Алты, жеті жасына дейін көп адамды көрген жоқ, қалың жылқы мен малды көрді. Құдды суретпен сызып қойғандай, қыл қаламның да құдіреті жетпейтін сұлу Алтайдай арда табиғаттың ортасында өсті. Өз көзімен көрген жабайы аң-құс, жан-жануарлар бала Асқарды рухани түлетті. Бала кезінен бөрі мен бөлтірік аулауға, бұғы мен аю атуға аңшы Қауқай, Буратай, Нұрғали қариялармен, әкесі Құмармен бірге барып жүрді. Содан болар, оның шығармаларында аңшылық туралы оқиғалар жиі ұшырасады [2,10 б.].
Асқар Алтай Абай атындағы мемлекеттік университеттің филология факультетін 1984 жылы аяқтайды. Алматы облысы Күрті аудандық Шұғыла газетінде тілші, С.Мұқанов мұражай-үйінде кіші ғылыми қызметкер, Қазақ теледидары Алатау бағдарламасында жауапты редактор, Жұлдыз журналының әдеби сын бөлімінде редактор, бөлім меңгерушісі, Ер-Дәулет ақпараттық агенттігінде Бас редактордың орынбасары, Қаржы министрлігінің Қаржы-қаражат журналында Бас редактордың орынбасары, Бас редактор, Білім баспасында жетекші редактор, Атамұра баспасында редактор қызметін, 2004 жылдан бастап Арда баспасының директор қызметін атқарған.
Қыр мен қала хикаялары атты повестер мен әңгімелер жинағы (1998), Алтай новелласы атты прозалық жинағы (2001), Нарық нақыштары (2003) және Қызыл бөлтірік(2006) атты ұжымдық жинақтарда прозалық шығармалар, Казино әңгімелер жинағы (2008) жарық көрген. Қызыл бөлтірік (кітабы повестер мен әңгімелер, 1997) Халықаралық Сорос қорының бас жүлдесі грантын жеңіп алған. Қазақстан Жазушылар одағының Жастар арасындағы прозашылар форумының (1989, 1990), Т.Айбергенов атындағы сыйлықтың, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының лауреаты [3, 25 б.].
Сонымен қатар, Ш.Айтматовтың Ақ кеме, Жәмилә, Ғасырдан да ұзақ күн, Қызыл алма әңгіме-повестер жинағы, М.Мақатаевтың Аманат жыр жинағы, Н.Ақбайдың Абай жолы энциклопедиясы, Қазақ балалар поэмасының антологиясы - Асқар Алтайдың қатысуымен жарыққа шыққан басылымдар. Қаламгер қазіргі қазақ әдебиетінің терең тамыр жайып өсіп-өркендеуіне өз үлесін қосып, Бұлыңғыр, Алтайдың алқызыл модағайы, АҚШ консулының тас лақаты, Алалық, Кержақтың монологы, Тараншы жолбарыстың сатқындығы, Ноқталы арман, Көрмеуім-ақ керек еді, Төребейіт, Бозақ, Инвестиция, Жылым, Жолаушы, Глазнойпалач, Жалғыз, Кентавр, Лайбаран, Сібір офицері, Қызыл қасқыр атты мақалаларын мерзімді басылымдар мен жинақтарға жазып отырды.
Асқар Алтайдың жазушылық шеберлігі,өзіндік ерекше стилі жайлы құнды пікірлер көптеп айтылды.
Бүгінгі аға буынның көзімен қарасақ, Асқар Алтай жас жазушы. Жазушымен бірге әдебиет есігін ашқан оның буынының бәрі де жас жазушы. Ол өз тұстастарының арасында өндіре жазып, өнімді еңбек етіп жүрген шығармагер. Әдебиетте кеше де, бүгін де, тіпті ертең де бүгінгі тақырып жазыла береді. Тіпті солай болуы тиісті де. Заңдылық. Қазір проза мендрамматургия саласында бүгінгі тақырыпты көтерген дүние көрсек, шыны керек, қуанатын болдық. Асқар Алтай соңғы жылдары ешкім түрен салмаған тақырыптарға бірінші болып қалам сілтеп жүр десек артық айтпағанымыз болар [4, 9 б.], - деп А. Мантаева жазушы шығармашылығына деген өзіндік көзқарасын білдірген.
Автор жайлы белгілі журналист, жазушы Кәдірбек Сегізбайұлы: Асқардың шығармашылығымен алғашқы қадамынан таныспын деуге болады. Оның себебі менің Ертістің сол жағалауы Сауыр бетінде, Асқардың оң жағалауы - Алтай бетінде туғандығымыздан емес, жалпы өзінің замандастарының ішінен оза шапқан жүйрік қаламгер болғандықтан да назар аударған шығармыз деп ойлаймын. Асқар алғашқы әңгімелерінен бастап-ақ шығармашылық ерекшелігі, өзіндік стилі бар екенін бірден танытқан азамат. Асқармен Атамұра дейтін баспада біраз жыл қызметтес болдым. Сол кезде тынымсыз еңбек етіп жүрді. Менің бір сүйсінетінім, басқасын айтпағанда, біз жазатын уақыт алда деп жүрдік қой, сөйтіп жүріп 70 деген шіркіннің жетіп қалғанын да байқамай қалыппыз. Ал Асқар жуықта ғана елуге толған азамат. Бірақ қарап отырсақ, Асқардың бүгінге дейін игерген жұмысы жетпіске, сексенге келген азаматтардың біразынан алда екен. Бұл сан жағынан айтқандағым. Екі-үш романы бар. Қырыққа жуық бір кітапқа сыйған әңгімелері бар. Қай еңбегіне қарасаңыз да Асқардың еңбекқорлығын көріп тұрасың. Қазір Асқар Алтай болып жарияланып жүр. Жақсы таңдап алған болуы керек, әдебиетшілерде бола беретін нәрсе. Әкесінің есімінде Алтай деген сөз жоқ болуы керек. Бірақ Асқар Алтай деген ат әдеби тұлғасын көрсететін атау болып қалды-ау деп ойлаймын [5, 7 б.], - дейді.
Ал Жүсіпбек Қорғасбек: ...Казино, Туажат секілді туындыларына қарап отырсақ, бұл Асқар Алтайдың қолтаңбасы екенін жазбай танитын кезге жетіп қалдық. Асқар Алтайдың бір ерекшелігі, шығармаларынан байқадым, тәмсілдік, мифтік оқиғаларды, сюжеттерді бүгінгі өмірмен шебер шендестіре алады екен. Сосын оның қаламында өн бойынды дір еткізетін бір қатал реализм бар. Шығармаларында қаталдық бар. Кейіпкерлерін онша аяй қоймайды. Мысалы, Көзжендет деген әңгімесіне құсқа аңның көзін шоқытатын тосындау бір құбылысты арқау етіп алған. Содан кейін Туажат хикаясында да қақаған қыста қасқырды тірідей сойғызатын эпизод бар - деп автор шығармасына деген өз пікірін білдірген.
Қазіргі тәуелсіз қазақ әдебиетінде Асқар Алтай - өз бағытын айқындап, стилін танытқан жазушы. Оның шығармаларынан кезінде З.Қабдолов жазушыдан талап ететін сегіз қасиетті толық көруге болады. Оның Қара бура повесі, Қараштың қарасы әңгімесі қазақ басынан өткерген небір тарихи оқиғалардан сыр шертеді. Асқар Алтай шығармаларындағы бір ерекшелік - шығарма ішіне тағы бар шығармаға сюжет боларлық бір оқиғаны сыйғызып жіберуі. Мұндай тәсіл көбіне О.Бөкей шығармаларына тән болатын. Қарабурадағы ботасын іздеген ақ түйе туралы аңыз, Қараштың қарасындағы Қараш батыр туралы әңгіме мен Ереуілтөбе жайындағы тарихи оқиғалар шығарма құрылысына нұқсан келтірмей, негізгі оқиғамен жымын білдірмей кірігіп кеткен. Асқар Алтай көбіне қазақ елінің өткенін безбендеп, елдігін танытатындай тақырыпта жазады. Оның Көзжендет әңгімесінің өзі жазушылық шеберлік туралы көп мәлімет береді. Біреуге істеген қастандығың, тіпті аңға жасаған қатыгездігің өз алдыңнан шығады деген философиялық түйін жасайды. Талай аң-жануарды көзсіз қалдырған көзжендет сауысқанның иесінің немересі көзсіз туады. Әңгіме соңы адамға ой салады [6, 5 б.].
Жазушыға қатысты айтылған пікірлер молшылық екенін бағамдадық. Атақты академиктерден бастап, жас буын сыншыларға дейін оң бағасын беріпті. Бұл - жазушының жеткен жетістігі. Бүгінде сөз өнерін сүйетін әр оқырман Асқар Алтайдың кезекті туындыларын асыға күтеді. Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әбден зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей тәуекелге бармайды. Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат [7, 7 б.].
Жазушының қаламгерлік ерекшелігі
Асқар Алтайдың жазушылық шеберлігі, суреткерлік болмысы, жайлы құнды пікірлер айтылды. Әдебиетімізге өз үнімен, өз тілімен, өз шындығымен екпінді, қарқынды қаламгер келді. Асқардың тілі бай, Алтай топырағы секілді құнарлы, шөбіндей шүйгін. Қазақ тілінің қаймағы бұзылмаған, жал-құйрығы күзелмеген, бөгде сөзбен былғанбаған ортада ер жеткен жазушы екенін кітаптың әр бетін оқыған сайын біле түсесіз, - деп қазақтың көрнекті жазушысы Дулат Исабеков қалам тербеген екен [2, 10 б.].
Асқар Алтай - шағын проза шебері. Әңгіме-повесть, романдарының көлемі шағын болғанымен, ішкі мазмұны, көтерер жүгі салмақты. Яғни талғампаз талант иесі бүгінгі өмірде, қазіргі уақытта, заманда болып жатқан мәселелерді негізігі шығармасының арқауы етеді. Шығармаларының тақырыбы мен идеясы да бүгінгі біз өмір сүріп жатқан қоғам жайлы.
Асқар Алтай - тілге бай, сөзге шебер, ойы ұшқыр қалам иесі. Автордың жүрек түкпіріндегі өзек жарды ойын әр оқырман әр түрлі түсінуі мүмкін. Бұл заңдылық. Жазушы шығармашылығындағы авторлық идеяға тоқталмас бұрын, көркем әдебиеттегі идея мәселесіне көз жүгіртейік.
Жазушы өз шығармасына тақырып етіп өмір құбылыстарын таңдап алғанда, оларға өзінің бағасын береді; ол бағада жазушының дүниеге көзқарасы, таптық идеясы жататыны сөзсіз. Себебі, әдебиетші - таптың көзі, құлағы және үні. Ол өз табының көңіл күйін, тілегін, қамын, үмітін, құштарлығын, мүддесін, қасиетін қабылдайды, қалыптастырады, суреттейді. Жазушы өз творчествосымен өмірге үн қосады, үн қосқанда өз табының мақсат-мүддесіне сай үн қосады. Көркем әдебиеттің жұрт үшін әшейін көңіл көтеру, бой сергіту,рахаттану құралы емес,адам тіршілігінің заңды жағдайларының бірі болатын себебі де осында жатыр. Міне, осылайша, өмірге үн қосу әрекетінің келіп әр жазушының әр шығармасының идеясы тумақ.
Сөйтіп, осы айтылғандарды әдебиет теориясының тіліне салсақ, егер тақырып - жазушы суреттеп отырған өмір құбылысы болса, идея - жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылысына берген бағасы дер едік.
Бір құбылыс, өмірдегі бір оқиға өнерпаз тәжірибесіне, талант тегеурініне сәйкес әр жазушы туындысында өзгеше бояумен, өзгеше сөзбен, өзгеше астармен көрініс табады.
Тақырып пен идея санаткер психологиясына, әрбір қаламгердің өзіндік зертханасына тығыз байланысып жатады. Үнемі қинайтын, өткелі қиын, жүгі ауыр асудың бірі осы. Жазушының объектіге келуі оның өмірлік жолымен, өз пешенесіне жазылған тағдырымен сабақтас [8, 192 б.].
Анығырақ айтқанда, жазушы өзі бейнелеп, суреттеп отырған құбылыстары арқылы оқырман назарын неге аударса, қайда бағыттаса, сол идея! Идеясыз шығарма болмайды және болуы мүмкін емес.
Мазмұн мен пішіннің байланысы секілді тақырып пен идея да әрқашан бірлікте болады. Тақырыптан идея, сондай-ақ идеядан тақырып туып жатады. Идеясыз тақырып, тақырыпсыз идея болуы мүмкін емес.
Қысқасы, кез келген көркем шығарманың негізінде бірін-бірі туғызып, бірін-бірі дамытып жатқан тақырып пен идея болады. Жазушы өмір шындығын көркем образдарға жинақтап, өз шығармасының тек идеялық-тақырыптық негізінде ғана суреттеп көрсете алады. Тақырып пен идеяның мұншалық мызғымас бірлігі туралы сан ғасыр бойы суреткерлер мен ойшылдар айтқан аса кемел һәм кенеулі пікірлер көптен-көп. Мәселен, өткен ғасырда Белинский көркем шығарманың идеясы оның бойында желі тартып жатқан ой мен сезімнің мығым бірлігі деп белгілесе, біздің заманымызда Ғамзатов шығарма идеясын оның тақырыбына тамаша тапқырлықпен нұсқалы әрі ұтымды ұшырып әкетеді: Ой мен сезім - құс десек, тақырып - аспан; ой мен сезім - бұғы десек, тақырып - орман; ой мен сезім - елік десек, тақырып - тау; ой мен сезім - жол десек, тақырып - сол жол алып баратын шаһар.
Әдебиет теориясының бағзы бір кітаптарында тақырыпты өз алдына, идеяны өз алдына бөлек алып, тексереді. Біз екеуін әдейі бір алып, байыптап отырамыз. Бұларды бір-бірінен ажырату мүмкін емес екенін жоғарыда айттық. Соған қосымша тағы бір зер сала кететін нәрсе - суреткердің шығарма жасар тұстағы творчестволық толғаныстарының түпкі түйіні - ой өзегі. Ой өзегінде жазушының тақырып тауып, идея туғызудағы түбегейлі мақсаты, яки творчестволық концепциясы жатады.
Әр шығарманың тақырыбы мен идеясы тұтастырар дәнекер боп тұрған ой өзегінің қай жазушыда қандай жағдайда туғанын топшылау, әрине, қиын. Оны қаламгердің қасында жүріп, әдеби әрекетін әрқашан қалт жібермей байқап отырған адамдар да тап басып, дәл таба алмайды.
Әр жазушыда әр шығармасын жазар алдында осындай ой өзегі боламаса, оның шығармасында оқырманға қажет өмірлік өзекті мәселе де болмайды және ондай шығарма қалың көпшіліктің қаламгер алдына қояр заңды сауалына жауап та бере алмайды. Ал сауалы жоқ немесе сауалға жауабы жоқ шығарма - өлі шығарма.
Кейде, шартты түрде, шығарманың тақырыбы - сауал да, идеясы - жауап деуге болар еді. Бұл тұста мына жайтқа азырақ көңіл бөлген жөн: бір сауалдың бір емес, бірнеше жауабы болатыны секілді, бір тақырыптан бір емес, бірнеше идея тууы мүмкін. Осыдан келеді де біздің алдымызда әдебиеттегі идеялық қарама-қарсылықтар мен бірліктер туралы мәселе тұрады. Бұл мәселеден аттап өтуге тағы болмайды.
Әрбір әдеби шығармада көркем шешімін тапқан идеяның терең тамыры сол шығарманы тудырған суреткердің дүние танымында, әлеуметтік көзқарасында жатады. Сондықтан, сөз жоқ, бір тақырыптың өзінен дүние танымы әр тарап суреткерлердің әрқайсысы әр түрлі идея туғызады.
Дүние танымы бір, әлеуметтік көзқарастары ортақ бірнеше суреткер бір тақырыпқа жаза қалса, әрине, олар да идеялық жағынан бірін-бірі қайталамауы қажет, әрқайсысы өзінше тың, нұсқалы идея туғызуға тиіс ... Әр романның идеясы өзінше, нұсқалы, бірін-бірі қайталамайды және әр жазушының ортақ тақырыптан туған идеяны көркем жинақтау мәнері өзінше, машығы бөлек; бұл реттен де бірін-бірі қайталамайды. Демек, бұл арада да бір тақырыптан біреу емес, бірнеше идея туып тұр. Бірақ бұлар бір біріне кереғар жатқан жоқ. Өйткені бұл жазушылардың әрқайсысының о бастағы ой өзегі бір біріне бағыттас, ұқсас, сыбайлас. Сондықтан бұл идеялық қарама қарсылық емес, бірлік: дүниеге көзқарастары бір тұрғыдағы бірнеше жазушының бір тақырыптан бір бағытта, бірақ әрқайсысы өзінше, бірін-бірі толықтырар бірнеше идея туғызуы. Бұл өзгешеліктің түптамыры әр жазушының тек өзіне ғана тән дара қасиетінде, ешкімге ұқсамайтын өзіндік творчестволық ерекшелігінде жатыр. Сондықтан әр жазушы бір тақырыпты әр қырынан жарқыратып ашып, оған әрқашан жаңа, жас мазмұн мен пішін бере білген.
Әдеби шығарма туралы әңгімені тақырыптан бастаған жөн. Өйткені тақырып - өнер туындысының ірге тасы. Үйдің қабырғасын салып, төбесін жаппас бұрын ірге тасы қаланатын секілді, көркем шығарманың туу процесі де тақырыптан басталатыны даусыз. Бәрінен бұрын тақырып пайда болады, - дейді Валентин Катаев, [9, 2б.] - пайда болады да, жазушыны азапқа сала бастайды. Тақырып санаға сіңіп, ойға орныққан сайын, адам, зат образдары, болашақ пейзаж жұрнақтары туып, тұтаса береді.
Өнер өмірден туатын болса, суреткердің өмірден ең алдымен іздеп табары - өз шығармасының тақырыбы. Ал тақырып дегенін ұйықтаған балық сияқты қарның жоғары қаратып, өмірдің бетінде қалқып жүрмейді. Тақырып - тереңде ағыс арасында, нағыз тұнып және тегеурінді иірімдер ішінде: оны сол арадан іздеп таба біл, төңбекшіген толқын, сарқырама сел астынан тауып алып шыға біл. Демек, тақырып табу - бір күннің не бірер әрекеттің шаруасы емес, жазушының күллі қалың ерлік қимылының өн бойында жататын, творчестволық процестің барлық кезеңдеріне бірдей ортақ жұмыс. Егер творчестволық процестің үш түрлі (материал жинау, жиналған материалды қорту, қорытылған материалды жазу) кезеңі бар десек, тақырып осынау үш кезеңнің өн бойында тұтас желі тартып жатады.
Сөйтіп, осы айтылғандарды әдебиет теориясының тіліне салсақ, жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып дер едік [10, 161 б.].
Жазушы қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Сондықтан да көркем әдебиет те қоғамнан тыс тумайды. Яки қаламгердің жазар тақырыбы да, айтар ойы да - біз өмір сүріп жатқан уақыт пен кеңістік, қоғам, заман жайлы. Тәуелсіздік, нарық қоғамы жазушыларға түрлі тақырыптар ұсынып жатыр. Тек, оны әр сөз зергері өзінше түйсе керек.
Жалпы, Асқар Алтайдың шығармашылығын әдебиетші ретінде үшке бөліп қараймын. Біріншісі, табиғи тақырыпқа баруға тырысады. Мысалы, Қайың сауған, ел ауған шығармасы тарихи тақырып. Өмірде болған адамдардың басынан кешкен оқиғалары негізінде жазылған. Екіншіден, шығармалары мифтік сюжетке негізделеді. Алтайдың алқызыл модағайын роман-миф деп көрсеткен. Үшіншісі, қазіргі қоғамға арнап жазып жүр. Туажат, Көзжендет деген сияқты. Осындай үш салаға бөліп қарастыруға болады. Бұлар жеке-жеке емес, бір-бірімен байланысып, бір-бірімен кірігіп тұрады, - дейді Айман Ментебаева. Енді жазушының шығармаларының тақырыпттық ерекшеліктеріне тоқталайық.
Оқырманының жүрегінен ойып тұрып орын алған Асқар Алтай - тақырып қоюға шебер суреткер. Қай шығармасының болсын тақырыбын алып қарасаңыз, көзге оттай басылады. Оқырманның есінде тез сақталып қалуының да бірден-бір себебі - осы. Казино, Түсік, Кентавр, Киллер сауысқан, Стақан, Шаһид, Мәйіт, Тұл, Лайбаран, Дық, Салбурын, Қабірші, Прописка, Мар, Мең-зең тағы да басқа тақырыбы да, идеясы да қызық та күрделі туындылары баршылық.
Түлен түртті пендені...Түсінде түсік көрді. Түсік - түсік емес, түсікке айналған мұның өзі [9, 124 б.], - деп басталатын Түсік әңгімесінің тақырыбы - адам баласының өзіне-өзі өз қолымен жасап жатқан қиянаты, трагедиясы. Әйелінің арқасында балқып-шалқып жүрген Биболдың құдай қосқан жарының да, нақсүйерінің де бойына бала бітеді. Не істерін білмеген Бибол екеуінен де түсік жасатуын сұрайды.
Бүгінде қоғамымызда жылдан-жылға тастанды бала мен түсік жасату көбейіп келе жатыр. Өкінішке орай, бейресми мәліметтерге сүйенсек, еліміз ислам мемлекеттерінің ішінде түсік жасатуға рұқсат берген жалғыз мемлекет екен. Автор тасбауыр әкеден безбүйрек бала туады деген ойды меңзеп, қазіргі қоғамның ащы шындығын айқын жеткізе білген.
Қоғамымызда соңғы жылдары саны артқан қайыршылар жайында қазақ әдебиетінде қадау-қадау дүниелер жазылып жатыр. Олардың кейбірінің мазмұны бірін-бірі қайталап кеткен. Қалай десек те нарық заманы тілдік қорымызды біршама сөздермен байытты. Бомж. Үйсіз-күйсіз жүрген қаңғыбастарды осылай атайтынын сіз жақсы білесіз. Қоғамның жегі құртына айналған бұл мәселе Асқар Алтай шығармашылығынан қалыс қалмады. Лайбаран әңгімесі - Әкөн есімді бомж жігіттің тіршілігінен сыр шерткен. Бомж да - адам. Оның да бір кездері арман-мақсаттары болған. Ол да кезінде жұрт қатарлы институтта оқыды, білім алды, белгілі бір маман иесі болуды мақсат тұтты. Ол дәрменсіз еді, өмірмен күресе алмады, оңбай жеңілді. Кейбіреулер бомждар жайында олар енді ешқашан түзелмейді. Адам болудан кеткен жандар деп олардың тағдырлары жайлы кесіп-пішкен пікірлер айтып жатады. Түзеледі екен. Асқар Алтайдың кейіпкері бомждық өміріне жиіркене қарады [4, 9 б.].
Асқар Алтайдың аталмыш әңгімесінің тақырыбы ұлттық діл, дін жайлы. Яғни Әкөнге Ваня-кочегар итті күштеп сойғызып жегізбекші болады. Дегенмен, Әкөн оған көнбейді, алған бетінен қайтпайды. Әңгіме соңыда Әкөн итті емес, Ваня-кочегарды өлтіреді. Автор кейіпкері кезбе болғанымен, дініне, діліне берік. Себебі, ол - мұсылман. Мұндай жиіркенішті тірлік қазақтың ұлттық діліне (менталитетіне) жат.
Казино әңгімесінің тақырыбы құмар ойынға, байлық пен мансапқа құныққан қоғам жайлы. Жошы, Жошының әкесі сынды адамдар өмір сүрген қоғамның барар жері - шыңырау! Апат! Сол шыңырауға өздерін және қасындағыларын бірге құлатады. Шыңдығында, қай адам, қай қоғам болсын, өз жағдайын өзі өзгертпесе, олардың жағдайын Алла өзгертпейді. Себебі, барлық нәрсе ниетіне қарай болады. Өмір де бірыңғай шуақты емес. Қатыгездік те қалыс қалмайды. Жер бетіндегі бүгінгі былықтар мен қырғи-қабақ қақтығыстар, түрлі апаттарға кінәлі - адамдар! Сол үшін адам баласы өзін-өзі жақсы жаққа өзгертуі керек. Жемқорлықтан, жағымпаздықтан, мақтаншақтықтан, көреалмаушылықтан, қызғаныштан, көрсеқызарлықтан, тойымсыздықтан, ысырапқорлықтан, тыраштықтан, арақ-шараптан тағы басқа толып жатқан жағымсыз істерден бойымызды аулақ ұстауымыз қажет.
Бүгінгі қоғамымызда бұл дертпен, адам бойындағы дәл осы әдетпен бірге өмір сүріп жатқан пенделеріміз жетерлік. Автор шығармасында қоғамның олқы тұстарын боямасыз шебер бейнелей білген.
Автор шығармаларындағы Желтоқсан тақырыбына тоқталсақ. Халқымыз егемен ел болу үшін талай жыл күреспен арпалысып келдік. Иә, дана халқымыз бірлік болмаса, тірлік болмайтындығын бекер айтпаған. Бірлік болмай, патшаның отарлық саясатының қыл бұрауы мойынға мықтап түскенде ғана, халық өзінің кешегі азат өмірінің көзден ұшқанын аңғарады. Тек аңғарып қоймай, кешегі даланы еркін жайлаған халық атқа қонды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіздік тұғырын қолымызға қондырғалы өткенімізге көз жібергелі бұрын айтуға тыйым салынған, жабық тақырыптардың бірі - Желтоқсан тақырыбы. Ел тарихында өзінің қанды ізін қалдырған, жан жарасын сыздатып келген ауыр тақырып еді. Күңгейі ашылса да, әлі де санамызда көлеңкесі қалып қойған мәселені қазақ қаламгерлері өз шығармашылықтарына арқау етіп, сөз қозғай алды ма? Н.Ә.Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында атты кітабында: 1986 жылғы Желтоқсан оқиғалары қазақ жастарының сана-сезімінің қаншалықты өскендігін көрсетті. Олар жүз жылға жуық уақыт бойы халықты казармалық тәртіпте ұстап келген тоталитарлық жүйенің алдында бірінші болып айылдарын жиған жоқ. Жастар бұдан әрі кез-келген ұлтқа тән ұлттық мақтаныш сезімін қорлауға жол бермейтінін өз халқының атынан ашық мәлімдеді, - деп дәл бағалаған. Өйткені белгілі бір ел әдебиетінің тарихы сол халықтың қоғамдық санасының және мәдениетінің тарихымен тығыз байланысты. Әр дәуірдің әдебиеті - сол дәуірдің айнасы. Сөз өнерінің өмір шындығы шындап қана қоймай, келешекке, келер ұрпақтың шегелеп қалдырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz