Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамыту
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
С. Шайбинасредин
Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Павлодар 2021
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберіледі
МдББ кафедра меңгерушісі
___________ З. Жұмабаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамыту
Мамандық 5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған С. Шайбинасредин
Ғылыми жетекші:
филолог.ғ.к.,профессор
Павлодар 2021
Мазмұны
Кіріспе
4
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың рөлдік ойындарда өзара әрекеттесу қабілеттерін дамытудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.
8
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде өзара әрекеттесу қабілеттерін дамыту.
8
1.2. Рөлдік ойында мектеп жасына дейінгі балалардың қабілеттерін дамытудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.
19
1.3. Мектептегі дайындық факторы ретінде өзара әрекеттесу қабілеттерін дамытуда рөлдік ойындарды қолданудың педагогикалық шарттары.
28
2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамыту әдістемесі
41
2.1 Сюжетті рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың дамытудың балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасындағы мазмұны
41
2.2 Сюжетті рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың өзара әрекеттесудің әдіс-тәсілдері
57
Қорытынды
64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
65
Қосымшалар
68
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат. Қазіргі заманда білім беру әлемдік құрылымның маңызды әлементінің біріне айналады.
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына ие болуы, әдіс-тәсілдері Қазақстан Республикасының Білім беру [1] және Тіл туралы Заңдарының [2] қабылданғаны болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша көзқараспен қарауды талап етеді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы - бағдарлама жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін, дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана болуы керек
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан-2050 Қазақстан халқына арналған жолдауында Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды, - деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы -- бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана тілінде еркін, сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту -- бүгінгі күннің өзекті мәселесі [3].
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин да балаларды оқыту және тәрбиелеу ісінде ауыз әдебиеті шығармаларының маңызды орын алатынын айта келіп: Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай-қай тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес, -- дейді [4; 4].
Белгілі философтар Ж.Баласағұн [5], В.П.Рожин [6], М. Қашқари [7], Ә. Нысанбаев[8], Д.Кішібеков[9], Т.Әбжанова[10] тағы басқалары қоршаған орта, адамның рухани дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінін қарастырады. Философ В. Рожин: Тіл дегеніміз - адам сапасының тікелей шындығы десек, тіл арқылы адам ойы материялық сезіммен қабылданатын формаға түседі, осының арқасында адамдардың ойлары хабарланып, бір адамнан екінші адамға жеткізе алады. Тіл адам баласының бүкіл материалдық және рухани мәдениетінің дамуымен бірге жетіліп отырады, - деп көрсетеді [6].
Тіл - адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын құралы болғандықтан, тілдің қоғамдық, тәрбиелік қызметі де ерекше. Сондай-ақ тіл ұлт мәдинетінің басты көрсеткіштерінің бірі екені белгілі. Әрбір халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының белгілері көрініс табады
Ал тілді, тіл мәдениетін игеру - баланың сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін үдеріс. Сондықтан да, баланың тілін дамыту жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Баланың тілін дамытуда халық қазынасы - ауыз әдебиетінің орны ерекше. Аз сөзбен көп мағына беретін мақал-мәтел, ертегілер, эпостық шығармалар ғасырлар бойы ауыздан-ауызға таралып, жинақтала келе, бүгінгі ұрпақтың рухани азығына айналуы тиіс [11, 3].
Мектепке дейінгі педагогика мен психология ғылымы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жан-жақты көңіл бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені ойлау үдерісі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары мен кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі [12, 5].
Психикалық үдерістерде тіл шешуші рөл атқарады. Сөздік қоры біршама жетіледі. Осының нәтижесінде айналасындағы үлкен адамдармен, өз құрбыларымен сөзбе-сөз қарым-қатынас жасайтын болады.
Н.К.Крупская: Ақыл-ой тәрбиесінің ең негізгі міндеттерінің бірі - баланың тілін дамыту. Баланы басқаның сөзін тыңдап түсіне білуге, өз ойын сөзбен айтып беруге үйрету, өмір құбылыстарын бақылауда, сөйлесе отырып, оның сөздік қорын байыту. Ол үшін бала тәрбиелеуші адамдар балаларға сөйлеу мәдениеттілігін, сөз өнегесін, сөз үлгісін көрсете білуге тиісті. Бақшадағы оқу-тәрбие жұмысы ана тілінде жүргізілуі керек, деп көрсетті[13].
Атақты психолог Л.С.Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде мектеп жасына дейінгі балалардың өсу, жетілу, даму ерекшеліктеріне талдау жасай отырып, оларды мектепке даярлау мәселесіне ерекше назар аударды. 4-5 жастағы баланың ойлау, сөйлеу дәрежесі жөнінде ғылыми деректерге сүйене келіп, құнды пікірлер қалдырды[14].
Баланың тілді меңгеруі жайлы белгілі психологтар Л.С.Выготский [14],
А.Л.Имедадзе [15], А.Л.Леонтьев [16], Н.С.Рождественский[17], Ж.Аймауытов[18], Ә.Алдамұратов[19], М. Мухина[20] тағы басқалары жас кезінде баланың танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына байланысты тілді тез меңгертетінін көрсетті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, - дей отырып, басым міндеттерінің бірі ретінде жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту, - деп көрсеткен [1].
Ахмет Байтұрсынов - бастауыш мектепте оқыту мен қазақша сауат ашу мәселесін көтерген ірі ғалым. Әдістеме мәселелері бойынша Тіл жұмсар Қай әдіс жақсы [21; 11-12]. және т.б. құнды еңбектер жазды.
Қазақтың психолог-ғалымдары М.Жұмабаев [22], Ж.Аймауытов[18], Қ.Жарықбаев[23], Ә.Алдамұратов[19] және т.б. қазақ халық ауыз әдебиетінің балалардың тілін дамытудағы мән-маңызын педагогикалық-психологиялық тұрғысынан қарастырған.
Ойын - күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі, - деп көрсетеді адам туралы әртүрлі ғылым саласындағы көптеген зерттеушілер (Н. П. Аникеева[24], Л. С. Выготский[14], Д. Б. Эльконин[ 25] және т.б.).
Педагогикалық ғылымда ойын мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-әрекеті ретінде қарастырылады (Н. П. Аникеева, В. С. Выготский, Я. Л. Коломинский, А. П. Усова, Д. Б. Эльконин). Жетекші іс-әрекет бала психикасындағы басты өзгерістерді анықтайды және дамудың жаңа сатысына көшуге дайындайды[26].
Жетекші іс-әрекет бірден дамыған түрде болмайды, өзінің қалыптасуында белгілі бір жолдан өтеді, оның қалыптасуы оқыту және тәрбиелеу процесінде үлкендердің жетекшілігімен жүреді.
Мектепке дейінгі жаста ойынның жетекші рөлі баланың оған жіберген уақытымен емес, негізгі сұраныстарын қанағаттандырғандығымен анықталады, ойынның негізінде іс-әрекеттің басқа түрлері туындайды және дамиды; ол психикалық дамуға үлкен ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сюжетті-рөлдік ойындар мәселесін зерттеген ғалымдар Е.А.Аркин [27], П.А.Рудик [28], Д.В.Менджерицкая[29], А.П.Усова [30], Л.С.Выготский [31], А.Н.Гальперин [32], В.В.Давыдов [33], А.В.Запорожец [34] және т.б. авторлар. Бұл тақырыптың психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде зерттелу деңгейі жоғары.
Еркін сюжеттік ойын - мектеп жасына дейінгі бала үшін ең қызық ойын, ойында бала іштей еркіндіктің субъективтік сезімін, өзіне бағынышты заттарды, амалдарды, қатынастарды басынан өткізеді, ал мұндай әсер мектеп жасына дейінгі баланың өнімді іс-әрекетінің басқа түрлерінде бола бермейді. Сюжеттік ойын баладан нақты өнім талап етпейді. Онда бәрі солай сияқты болады. Бала үлкендердің кез келген ісін табысты істей алады, кез келген ситуацияға кіре де алады, қалаған оқиғасын басынан өткізеді. Бұл мүмкіндіктер баланың практикалық әлемін кеңейтеді, дамуына жағымды эмоционалды рең береді.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың көзі - балаларды қоршаған орта. Сюжеттік-рөлдік ойындар балалардың ұйымдастырылған және өзіндік іс-әрекетінің әр түрлеріне қосылады және оларды дамыту мен тәрбиелеуде басты маңызы бар.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың оларға қатысушылардың өз беттілігін, шығармашылдығын бейнелейтін өзіндік ерекшеліктері бо - лады. Сюжеттік-рөлдік ойындардың басты ерекшелігі, зерттеушілердің пікірінше, оларды балалардың өздері жасайды, ойын әрекеті жарқын бейнеленген өз беттілік және шығармашылдық сипатта болады.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамытуды теориялық тұрғыда негіздеу және оның тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту жүйесі.
Зерттеудің пәні: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың әрекеттесу қабілетін дамыту үдерісі.
Зерттеу міндеттері:
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
- тіл, тіл дамыту, ойын, сюжетті-рөлдік ойын ұғымдарының мәнін анықтау;
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың мазмұны мен мүмкіндіктерін анықтау;
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың оқыту технологиялары мен әдіс-тәсілдерін анықтап, педагогикалық үдерісте тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерге, мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш мектеп құжаттарына талдау беру, озық тәжірибелерді зерделеу, сауалнама, әңгімелесу, тест, деңгейлік бақылаулар, сабақтар ұйымдастыру, оларды талдау;
Зерттеу базасы: Павлодар облысының білім беру басқармасы, Успен ауданы білім беру бөлімінің Балапан сәбилер бақшасы КММ
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың рөлдік ойындарында өзара әрекеттесу қабілеттерін дамытудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде өзара әрекеттесу қабілеттерін дамыту.
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымының маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негiзi балабақшадан бастап қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Балабақшадан бастап балаларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ. Сондықтан да балабақшадан бастап баланың жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі [2]. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет. Cондықтан республикамыздың білім беру жүйесі де қоғам дамуымен бірге дамып, жетіліп отыр. Жас ұрпаққа сапалы білім мен ұлағатты тәрбие беру, өміріне жолдама алуына жағдай жасау үшін білім беру ісін әлеуметтендірудің маңызы зор.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің Бақыт жолында атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі - оқу, білім деп тұжырымдайды.
Сонымен, баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып саналады.
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: Өзара әрекетесу баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, әрекетесусіз ақыл - ойдың қалыптасуы мүмкін де емес десе [3], ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың әрекетесуіне арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама береді. Әрекетесу - таным процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші оқыту мен тәрбие берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне енгізілді.
Соңғы жылдары сюжетті-рөлдік ойындардың теориялық және практикалық мәселелері көптеген ғалымдармен зерттеліп зерделенген: А.П.Усова, Е.И.Радина, Ф.Н.Блехер, Б.И.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, Е.Ф.Иваницкая, А.И.Сорокина, Е.И.Удальцова, В.Н.Аванесова, А.К.Бондаренко, Л.А.Венгер. Барлық зерттеулерде оқыту мен ойын арасындағы өзара байланыс, ойын үдерісінің құрылымы, дидактикалық мақсаттағы ойындарды басқарудың формалары мен әдістері анықталды.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын да ғалымдардың зерттеу нысаны болып отыр. Олар М.Т.Таникеев, Т.Тотенаев, Ж.Төлегенов, Т.Ж.Бекботчаев, Е.Сағындықов, Қ.Б.Жарықбаев, Х.К.Байрамқұлова, С.А.Ұзақбаева, Н.К.Ахметов, А.Айтбаева, К.Т.Жаңабаев, Н.Ж.Баримбекова, М.Т.Тұрыскелдина және т.б. қазақтың ұлттық ойындарының оқу-тәрбиелік мәнін ашып айқындап отыр.
А.Рысқұлбекова ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне байланысты осы кезге дейін:
ойын-сауық;
коммуникативтік;
диагностикалық;
коррекциялық;
- әлеуметтендіру - сияқты әртүрлі функциялары анықталуда [4].
Ойын - баланың рухани өміріне қоршаған орта және құбылыстар туралы ұғымдар, көзқарастар көрінетін үлкен жарық терезе деп Кеңес педагогы В.А.Сухомлинский атап көрсетсе [3], ал Н. К. Крупская өзінің көптеген ғылыми мақалаларында ойынның баланы адамгершілікке тәрбиелеудегі, дүниетанудағы маңызы туралы айтып кеткен [5]. Мұндай көзқараспен келісе отырып Ф. Гоноболин Ойын - баланың өздері өмір сүріп отырған дүниені тану жолы... деп қарастырады [6].
Сонымен қатар, Н.К.Крупская педагогикада ең алғаш болып ойын мен еңбектің байланысы туралы мәселені көтерді. Ол балалардың бұл іс-әрекеттердің арасында ешқандай шектеу қоймай қарайтынын дәлелдеп көрсетті және ойында - еңбектегідей, ең бастысы - мақсат қою және оны орындау [5].
Бұл ойды әрі қарай А.С.Макаренко дамытып, жақсы ойын жақсы еңбекке ұқсайды, балаларды ойлау әрекеті, еңбектену әрекеті, шығармашылық қуанышы, жауапкершілік сезімдері біріктіреді деп айқындаған [7].
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар психология тұрғысынан ойынды зерттеуге ат салысты. С.Л.Рубинштейннің пікірінше ойын негізінде адамның барлық психикалық қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Ойын арқылы бала қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды.
Ойынды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы эвристикалық іс-әрекеті туралы Д.Б.Эльконин деп қарастырды [8].
Психологтар ойынның мынадай тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік - мотив - мақсат - ойын іс-әрекеті - нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады:
ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Атақты психолог Л.С.Выготский: Балалар мен жасөспірімдердің көбінесе мақсатты дұрыс коя алмайтындығын жиі кездестіреміз. Баланың белгілі бір істе нәтижеге кол жеткізе алмауы қолынан келмегендік емес, кайта не үшін жасау керектігінің өмірлік маңызын түсінбегендіктен болады [9]. Балабақшадағы балалардың зейіні тұрақсыз, импульсивті, кабылдау мүмкіндіктері де әр түрлі. Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі болады. Бейімділік -- оянып келе жатқан жаңа қабілеттін алғашкы белгісі.
Баланың шығармашылық қабілетін дамытуға балабақша ғана мақсатты түрде әсер ете алады.
Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген және педагогикалық үдерісті жетілдірудегі ойынның алар орнын жоғары бағалаған.
Әр ойын баланың ерекше дамуына әр қилы әсер етеді. Мазмұнды рөлді ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп, сөзін дамытады, ал сюжетті-ролдік ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең түсінуіне, тілінің дамуына әсер етеді және балалар өздерінің үлкендермен бірге жүруге ұмтылысын көрсетеді.
Ойын өсіп келе жатқан бала организмінің қажеттілігі. Ойын барысында балада тапқырлық, төзімділік, ұжымшылдық, күштілік, табандалық, белсенділік сияқты қасиеттері мен ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасады.
Балабақшадағы балаларға ойын аса үлкен маңызға ие және ойын - оларға оқу, ойын - еңбек, ойын - тәрбие формасы. Ойын қабылдаудың, зейіннің, есте сақтау мен ойлаудың, шығармашылық қабілеттердің дамуына әсерін тигізеді, баланың ақыл-ойын дамытуға бағыттайды. Үлкендерге белгілі нәрсені бала ойын ойнау арқылы өзіне жаңалық етіп ашады [10].
Сол себепті балабақшадағы баланың сюжетті-рөлдік ойын ойнау қажеттілігі мен ойынға құштарлығын белгілі бір оқу міндеттерін шешу үшін бағыттап пайдалану қажет.
Қазіргі кезде педагогика ғылымында ойынды балабақшадағы балаларды оқыту мен тәрбиелеудің әдісі деп санайтын - ойын педагогикасы деген бағыт пайда болды, ойын (ойын әрекеті, ойын формасы, ойын технологиясы, тәсілі) - балаларды оқу еңбегіне ендірудің маңызды жолы.
Әлемде бала өміріне біртіндеп кіреді. Бала ең алдымен оны үйде, балабақшада не қоршап тұрғанын ұғынады. Біртіндеп өмірден алған тәжірибесі көбейеді. Балабақшадағы балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады. Яғни, балаға әлем аздап ғана сырын ашса, онда баланың білуге деген құштарлығы арта түседі. Ойын - баланың бірінші әрекеті, сондықтан да оның мән - мағынасы ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?, - деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Балабақшадағы балалардың зейіні тұрақсыз болады. Оларды біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті бағытқа аудару үшін сюжетті-ролдік ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алған білімді сюжетті-ролдік ойынмен тиянақтау білімнің беріктігіне негіз қалайды.
Сюжетті-рөлдік ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Сюжетті-рөлдік ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Балабақшадағы балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш жігерін жұмсап, сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.Сондықтан да ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек деген ойға келді [11]. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген тәрбиешілерді қызықтырды. Грузин педагогы Ш.А.Амонашвили ойын арқылы балаларға өте қиын әлемдік танымды түсіндіре білді. Ш.А.Амонашвили өз балалармен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті және баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады. Ойын арқылы оқытудың арқасында сюжетті-ролдік ойын пайда болды. Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың үй-тұрмысын, заманауи оқиғалардың және басқаларды (космостың ұшуы және т.б.) бейнелеу арқылы ойлауын, қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Сюжетті-ролдік ойындарда міндетті түрде бірнеше бала қатысатын ойындар түрін пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін сюжетті-ролдік ойындар құрылған. Балаларға белгілі тақырыпта тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл сюжетті-рөлдік ойындардың негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы белгілі бір білім, білік, дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр сюжетті-ролдік ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады. Балаларды пәніне қызығушылығын арттыру мақсатында сюжетті-ролдік ойындар ұйымдастыру керек және тәрбиешінің алға қойған мақсатына қалай жету деген сұрақтардың негізінде құрастырылған. Ойындардың тиімділігі көп жағдайда тәрбиешінің көңіл-күйіне де байланысты болады. Әр ойынды өткізген кезде тәрбиешіге шығармашылық қажет.
Ойын элементтері ойынның біртұтас құрылысын береді. Ойын құрылысында алдымен оқытудың мақсаты тұрады. Ойын - өзіндік басқаруды жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекеттің түрі. Адам әрекетіндегі ойын құрылымының кезеңдері [12].
1) мақсат қою,
2) жоспарлау,
3) мақсатты жүзеге асыру,
4) адамның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді.
С.А.Шмаковтың пікірінше, ойын - бұл тәртібіне өзіндік басқаруды жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекет түрі. Көптеген ойындар келесі түрлерімен ерекшеленеді:
1) еркін дамитын әрекет;
2) шығармашылық әрекет;
3) тікелей немесе жанама ережелер.
Ойынның дидактикалық үрдісте атқаратын көптеген функциялары бар. Олар [13]:
1. Әлеуметтену.
2. Ұлтаралық араласушылық функциясы.
3. Ойында өзін ұстай алу функциясы.
4. Ойынның коммуникативті функциясы.
5. Ойынның диагностикалық функциясы.
6. Терапевтік функциясы.
7. Жөндеу функциясы.
8. Сауықтық-ойын функциясы.
Ойын - әрекеттің қажетті түрі арқылы баланың жинақталған өмірлік тәжірибесі көрінеді, қоршаған ортаға деген көзқарастары терендейді және бекітіледі, оларға қажетті табысты еңбек әрекеттері мен дағдылану, ұйымдастырушылық қабілет тәрбиеленеді.
Ойын - тәрбиеші әрекеті тарапынан, бақылау мен бағалаудан тыс еркін тәртіп ережелерінен тұратын қызмет түрі.
Әрбір ойында жарыс элементтері бар. Жарыста баланың жеңіске деген құштарлығы, белсенділігі туындайды. Жарыс элементтері эмоциялық қызығуды арттырады, баланың өзін-өзі бағалау әрекетін жандандырады. Бала жарыста өз еңбегінің нәтижесін топтарының нәтижесімен салыстырып өзінің көрсеткіштерін жақсартуға тырысады [6].
Ойын балабақшадағы білімнің жеке бағыт алу негізі болып табылады. Ойынның атқаратын міндеттері:
- психологиялық - эмоциялық дәрежесінің мүмкіндігін арттырады және шаршағанды басып, сергітеді.
- психотерапиялық - баланың өзіне және басқаларға деген қатынасы өзгереді, психологиялық көңіл-күйі, қатынас тәсілдерін өзгертуге көмектеседі.
- технологиялық - тиімді ойлау өрісінен біртіндеп шығаруға рұқсат ете отырып қиал өрісіне шынайы әрекетті қайта енгізу.
Бала ойнағанда өзін қауіпсіз, қолайлы және дамуына қажетті психологиялық еркіндікті сезінеді
Ойын технологиясының мүмкіндіктерін талдау кезінде жалпы көрсеткіштерге бөлуге болады: танымдық әрекетке белсенді қатысуға деген бала ұмтылысы, әрекет субьектісі ретінде өзінің жеке қайталанбас тұлға, өте сиректігін жете түсіну, оның әрекетті түрлерін тандау мүмкіндіктерін қабылдау
Ойын технологияларының белгілері [14]:
ойын үлгісінің бар болуы;
ойын қойылымдары;
рольдікпозициялар;
альтернативалық шешімнің мүмкіндіктері;
жобаланған нәтижелер;
бағалау критерилері;
сезім әрекетінің серпілуінің бар болуы.
Ойынды топтастырудың әр түрлі ыңғайы бар. Олар: өңделген үлгіленген жағдайдың мінезделуіне қарай; ойын процесінің мінезіне қарай; ақпаратты өңдеу және тарату тәсілдеріне қарай; танымдық қызықты театрланған; рөлдік, имитациялық еліктеу және т.б. ойындар қолданылады.
Мінезіне қарай ойынды келесі топтарға бөлуге болады:
1. Оқыту, жаттығу, бақылау және талдап қорыту
2. Танымдық, тәрбиелік, дамытушылық
3. Репродуктивті, продуктивті , шығармашылық
4. Коммуникативті (қатынас), диагностикалық хабардар ету және т.б
В.А.Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, Ойынсыз ақыл ойдыңқалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе icпетті, сол арқылы баланың рухани ceзімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен іліктеудің маздап жанар оты деген [3].
Қазіргі уақыттағы білім беру қызметкерлерінің алдында тұрған басты мақсат - еліміздегі білім беруді халықаралық деңгейге көтеру және білім сапасын жетілдіру, жеке тұлғаны қалыптастыру, қоғам қажеттілігін өтеу, оны әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру болмақ.
Л.С.Выготский [9], А.Н.Леонтьев [15], И.С.Кон [16] сияқты психологтар өздерінің еңбектерінде тұлғаның дамуын іс-әрекетпен байланыста қарастырады. Олар тұлғаның дамуы іс-әрекетке ауысады, нәтижесінде шығармашылық элементіне бай, адамда еңбектің түріне деген жағымды көзқарас туындататын іс-әрекет сипат алады. Әрбір іс-әрекет, соның ішінде еңбек іс-әрекеті де жеке адамының тұлға ретінде қалыптасатын ортасымен өзара байланысты үдеріс болып табылады. Сонымен қатар іс-әрекеттің мынандай құрылымдары бар [17]:
1. қажеттілік,
2. қызығушылық,
3. бейім,
4. қабілеттілік және т.б.
Адам іс-әрекетін тұтас жүйе ретінде А.Н.Леонтъев қарастыра, қажеттілік субъектінің іс-әрекетіне басшылық жасай алады, бірақ олар бұл функцияны бір шартта ғана орындай алады, яғни, ол іс-әрекет нақты болған кезде, - деп тұжырымдайды [15]. Субъектінің қызметі сыртқы және ішкі ортада сипат алады және шындықтың (объективті дүниенің) психикалық сәулеленуі арқылы реттеледі. Заттық әлемде субъекті үшін мотив ретінде қолданылатын нәрсенің бәрі де жұмыстың мақсаты мен шарты ретінде қолданылады да, адам есіне сақталады, - дейді [15]. Яғни, іс-әрекет адамның қорғашан ортадағы белсенділігімен байланысты. Оның пікірінше іс-әрекеттегі сыртқы ортаны құрайтын қажеттілік пен қызығушылық.
...Қызығушылық дегеніміз, бір жағынан, әлеуметтік-экономикалық, екінші жағынан жеке психологиялық құбылыс. Қызығушылық сана-сезімде қалыптасатын әлеуметтік жағдай, іс-әрекетке ауысатын сана-сезім. Қызығушылықтың обьективтілігі ол бірі жағынан субьектінің жағдайы, ал субьективті жағдай болып идеалды қозғаушы күштер болып табылады. Олар қалау, ұмтылыс, іс-әрекет себептері (түрткі) болып табылады. Осы түрткілердің объективті негізі қызығушылықтың мәні болып табылды деген өз пікірінше И.С.Кон [16].
Балаларды ойын арқылы оқыту мен тәрбиелеу жұмыстары мынадай бірнеше маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, балалар ойын кезінде бір-бірімен тең құқықтыққа ғана қолы жетіп қоймай, бір-бірімен қарым-қатынастары артып, ұнамдық қасиеттері дамиды, бұл балалардың логикалық ойлары дамитыны сөзсіз; екіншіден бұл балалардың білімді сапалы меңгеруін қамтамасыз етеді, үшіншіден, балалардың арасында жарыс пайда болады, баланың жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады, төртіншіден, балалар шығармашыл ойлауға дағдыланады.
Ойындарды педагогтың кәсіби шеберлігін дамытуда, құзырлылығын анықтауда пайдалану арқылы оң нәтижелерге қол жеткізуге болатынын күнделікті тәжірибенің өзі дәлелдеуде. Ойындардың өзі бірнеше топқа бөлінеді. Олар: иммитациялық, операциялық, рөлдерді орындау, іскерлік театр, психо және социодрамалар.
Психодраманың туып, дамуына ерекше үлес қосқан Джекобу Леви Морена болды. Классикалық психодрама - топтық жұмыстың өте айқын, ең эмоционалды бай бағыттарының бірі. Ол жүргізушіден жоғары кәсіби біліктілік пен зор шығармашылық қабілеттерді талап етеді. Өйткені ол бір мезетте режиссер, терапевт және сарапшы рөлін атқарады. Бұл әдістің мәні жүргізуші режиссер басқаруымен топ мүшелерінің арнайы ұйымдастырылған кеңістікте арнайы тәсілдер көмегімен спектакль қоюында.
Дәстүрлі театрландырылған қойылымдардан оның ерекшелігі- қатысушыларға бейтаныс жағдай емес, керісінше олардың өздерінің өмірлік тәжірибесі, жеке проблемалары немесе өзіндік әлеуметтік рөлдердің ойналуында болып табылады. Сондықтан сахналандырылатын қойылымның авторы қатысушылардың өздері болады. Оларға режиссер мен топтың басқа мүшелері көмектеседі. Мұнда суырып салмалық пен аяқ астынан туған, шын жүректен шыққан ойлар мен пайымдауларға ерекше мән беріледі, ал қойылымның сәтті шығуына кедергі келтіруі де ғажап емес. Әдетте, топта кәсіби актер режиссердің көмекшісі болуы міндетті емес. Психодрамалық сессияларды топтастырудың негізгі кезеңдері төмендегілер болып есептеледі [18].
- сергіту сәті (драмалық фазасы),
- психодрамалық әрекет фазасы (қойылымның жүзеге асуы),
- кіріктіру фазасы, қатысушылар өз пікірлері мен әсерлерімен алмасады.
Психодрамалық әрекеттер кульминациялық нүктесіне жеткенде, топтың эмоционалдық қуаты шарықтау шегіне жетіп, катарсис - жан дүниесінің тазаруы жүзеге асады. Эмоционалдық қабылдау сәтінде жағдайды басқаша бағалау, қабылдау жүзеге асқандықтан, тұлға аралық қақтығыстарды жағымды шешуге ықпал етеді. Психодрамалық әрекетке режиссер, протогонист (қойылым негізіне тәжірибесі алынып отырған адам), оның әріптестері және аудитория (рөлі жоқ көрермендер) қатысады.
Психодрамаға қатысушылар әрекетке түсу барысында ішкі қайшылықтар мен маза бермейтін ойларынан арылып, емдік терапия жүреді. Сонымен қатар көрермендер де терең эмоцианалдық қобалжуды бастан кешіретіндіктен, топ мүшелерінің өзара сезіммен бөлісуі жүзеге асады. Рөлдік ойын барысында қатысушылар өз тәжірибесін басынан қайта кешіп қана қоймайды, оны талдап, мінез-құлықтың жаңа моделін сынап көреді.
Психодрамаларда сезімге қатысты мәселелер қарастырылса, әлеуметтік драмаларда өзара қатынас деңгейіндегі мәселелер қарастырылады.
Интерактивті әдістер - қарым-қатынас пен біріккен әрекетті танудың жолдары мен тәсілдеріне меңзейді, белсенді диалог негізінде құрылады. Қатысушылар бірігіп жұмыс жасауға үйренеді; өз ойларын ортаға салып, пікірталасқа түседі; өзін-өзі дамытуға деген қажеттіліктерді анықтап, өзін-өзі бақылай, бағалай білуге машықтанады. Олардың қатарында өзіміз тәжірибеде қолданып жүрген мынадай әдістерді атап өтуге болады: ми шабуылы, дөңгелек стол рольдік және іскерлік ойындар, медитация, дискуссия, тренингтік жаттығулар және т.б. Балаларды кең ойлауға, шабыттандыруға негізделген тренингтік жаттығулар жеке тұлға белсенділігін және топтық даму деңгейін көтеруге бағыталған әлеуметтік - психологиялық оқыту және балалардың тәжірибелік бағытта психологиялық дайындауда мүмкіндік беретін оқыту әдістерінің ең тиімдісі ретінде оқу іс-әрекеттерінде кеңінен қолданылып жүр.
Мәселен рольдік ойын элементтерін пайдалана отырып, Абайдың он жетінші қара сөзін талдағанымызда балалар қайрат, ақыл, жүрек рольдеріне ене отырып, пікірталасқа түсіп, ғылымға жүгінеді. Мұнда әрбір роль өзінің дұрыстығын, ақиқаттығын, адамзат үшін қажеттілігін, адалдығын дәлелдеп өзін жақсы тұстан көрсеткілері келеді. Сонда ғылым жүректің әрі билеуші, әрі әмірші екендігін айғақтап, үшеуінің де бір кісіде табылса, одан асқан бақыттың жоқ екендігін айтады. Мұндай талқылаулар білім құндылығы туралы түсінікті тереңдетіп, дамытады.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде осы сияқты пікірталастар қызықты да тартысты өтіп жүр. Оның бірден-бір себебі: тәрбиеші - бала, бала - бала арасында жағымды қарым-қатынастың орнауы. Жағымды қарым-қатынас - өзін-өзі және өзгені тану, білу, дамытуда ерекшеленіп, эгоцентризмнен, өзіндік ұстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағыталған ұстанымға көшуде көрініс береді. Ол қатысушылардың өзара түсіністігін тереңдетіп, бірінің жан дүниесін бірі ұғынуға, жағдай жасайды.
Жағымды қарым-қатынасты іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар және қатысушылардың ішкі дайындығы үлкен рөл атқарады. Интерактивті оқытуды ұйымдастыруда, біздің байқағанымыз, жағымды қарым-қатынас орната білетін балалардың психикалық денсаулығы, мінездерінің біртұтастығы, салмақтылығы көзге түсердей. Осы тұста негізгі міндеттердің бірі - қарым-қатынасты реттеп отыру, қатынас мәдениетіне баулу.
Келесі кезекте психодрама жеке тұлғаның өмір театрындағы шығармашылық дамытуға негізделіп ұйымдастырылды. Қатысушыларға тек өз ролін ғана емес, басқа да адамдардың роліне еніп шығармашылық тапқырлығын көрсете алатындығы, ойын адам өмірінің ажырамас бөлігі, оның әдеттен озбағаны, шектен шықпағаны абзал екендігі ескертілді.
Топты екі жұпқа бөле отырып Менің құрбым, Жетім бала атты психодраманы рөлдер арқылы көрсетуді ұсындық. Мұнда ойыншылар ішкі және сыртқы дамуға, тіл табысуға кері әсер беретін мәселелерге көңіл аударып, баса көрсетті.
Балалар психогимнастика, соның ішінде вербальді емес қарым-қатынасқа негізделген ойын жаттығуларын орындамас бұрын, бір-бірімізбен сөйлемей-ақ ұғыну арқылы тіл табысуға болатындығы, егер бізге мұндай ұғыну табылса онда тілдік қатынасқа түсу де жеңіл, әрі еркін сипат алатындығы түсіндірілді. Осы орайда ұйымдастырылған арқамен - арқаға, отырып және тұрып, көзбен ұғыну жаттығулары жағымды эмоциялық күй тудырып, ойыншыларды серігітті. Бұл жаттығулар өзін-өзі тану пәнінің үш алыбы: қайырымды сөздер, көзбен-көзге, жанасу бойынша құрылды.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге қатысты оқытудың әдістері төмендегідей болмақшы: проблемалық-іскерлік ойын; рефлексивті-рольдік ойын; педагогикалық шеберханалар; панорамалық сабақ; практикалық сабақтар; педагогикалық ринг; педагогикалық идеялар, аукцион; сынақ мерзімін өткізу; бейнетаспаға түсірілген оқу іс-әрекеттен көру; ашық сабақтарға кіру, талдау; педагогикалық тренинг.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі -- рольдік ойын пайда болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін - үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды қалайды. Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделіленуіне байланысты баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Балалар ойынының кейбір сюжеттері мектепке дейінгі кішкентайларда да, ересектерінде де қызы мен анасы, балабақша ойындары кездеседі. Бірақ ойын сюжеттері мектепке дейінгі жастағы балалардың бәріне ортақ болғанымен ойындардын ойналу сипаты түрліше: бір тақырып төңірегінің өзінде мектепке дейінгі ересектер ойыны кішкентайлар ойынына қарағанда анағұрлым алуан түрлі. Әрбір жасқа ортақ сюжет төңірегінде болмысты түрлі жақтарынан көрсете білу тән. Мәселен, челюскиншілер болып ойнауда балалар дамуының түрлі сатыларын байқауға болады. Сәбилер үшін бұл ойынның ең түйінді жері -- мұзжарғышпен жүзу. Жас сатысы жоғары болғанда бірінші орынға полярлық эпопеяға қатысушылардың сыртқы әлеуметтік қарым-қатынастары мен әлеуметтік сатысы (кімнің жолы үлкен), капитанның, машинистің, радистің тағы басқаларының мінез-құлық ережелері шығады. Ақырында, моральдық, асқақ сезім түріндегі ішкі әлеуметтік қарым-қатынастардың бәрі өзекті мәселеге айналады. Ұқсас ойындарды балалар кез келген жаста ойнай береді, бірақ түрліше ойнайды. Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды. Сюжетпен қатар ролді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс-әрекетінен бала нені негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны сол болып табылады. Әр түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше мазмұн береді. Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін еске түсіре отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды әлденеше рет қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін қайталап көрсету мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны болып табылады. Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай да бір қимылды бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді, ыдыс-аяқ жуады. Әйтсе де балалар тілінген нанды үстел басындағы қуыршақтардың алдына қоймайды, пісірілген ботқаны тәрелкеге салмайды, таза тұрған ыдыстар жуылады. Мұнда ойын мазмұны тек қана заттар арқылы жүргізілетін қимылдармен көрсетіледі.
Мектепке дейінгі кіші жастағы бала рөлді ойындағы сияқты ойын сюжетін жоспарламайды, ол қолына іліккен затқа байланысты өздігінен пайда болады. Мысалы, баланың қолында түтік болса, ол дәрігер, ал термометр болса, онда ол медбике болады. Балалар арасындағы негізгі талас іс-әрекет жасайтын заттарды иемденуден пайда болады. Сондықтан да бір машинаны бір мезгілде екі шофер жүргізіп келе жатады, ауруды бірнеше дәрігер қарайды, түскі тамақты бірнеше ана пісіреді. Міне, сондықтан да ролдер бір заттан екінші затқа ауысуға байланысты жиі ауысып отырады. Сонымен бірге мектепке дейінгі кіші жастағы балалар арасында ойынның мазмұны ретінде көбіне адамдар арасындағы қарым-қатынас көрінеді.
Ойын кезінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты толығынан бере білу баланы белгілі ережелерге бағынуға үйретеді. Ойын арқылы балалар үлкендердің қоғамдық өмірімен таныса отырып, адамдардың қоғамдық функңиясы мен олардың арасындағы қарым-қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Мектепке дейінгі ересектердің ролді ойынның мазмұны өзі қалаған ролден туындайтын ережелерге бағыну болып табылады. Бұл жастағы балалар ережелерді орыңдауға төтенше міншіл келеді. Ойында қоғамдық мінез-құлық ережелерін орындай отырып не болатынына? назар аударады. Сондықтан олар ненің болатындығы, ненің болмайтындығы жөнінде пікір таластырып: Аналар бұлай істемейді, Дәрігер ауруларды осылай қарай ма? - және т. б. дейді.
Сонымен, рөлді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек үғына түскендігін бейнелейді.
Ойын жайындағы балалардың шынайы өзара қарым-қатынастары олар тек өздері келіскенде ғана пайда болады, бірақ байқаусыз түрде ойын барысында да өтуі мүмкін. Ойын жөнінде пайда болатын шынайы өзара қарым-қатынастар, біраз кейінірек, ойын сюжетімен анықталатын өзара қарым-қатынастарға да ауысады. Бұл жағдайда сюжетті қарым-қатынастар формаға айналады да одан шынайы қарым-қатынастар байқалады.
Балалар арасындағы шынайы өзара қарым-қатынас сюжетті байланыстарды мүмкін болатын логикасына сәйкес келуі мүмкін. Мысалы, самолет және жол жүрісі тәртібін реттеушісі ойынын бастаушы осы ойынды ұсына отырып, өзі жол жүрісі тәртібін реттеуші болады. Бұл жағдайда ойын бастаушы өзіне тиісті роль бойынша басқа балаларға жетекші болу мүмкіндігіне ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
С. Шайбинасредин
Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамыту
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Павлодар 2021
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберіледі
МдББ кафедра меңгерушісі
___________ З. Жұмабаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамыту
Мамандық 5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған С. Шайбинасредин
Ғылыми жетекші:
филолог.ғ.к.,профессор
Павлодар 2021
Мазмұны
Кіріспе
4
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың рөлдік ойындарда өзара әрекеттесу қабілеттерін дамытудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.
8
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде өзара әрекеттесу қабілеттерін дамыту.
8
1.2. Рөлдік ойында мектеп жасына дейінгі балалардың қабілеттерін дамытудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.
19
1.3. Мектептегі дайындық факторы ретінде өзара әрекеттесу қабілеттерін дамытуда рөлдік ойындарды қолданудың педагогикалық шарттары.
28
2 Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамыту әдістемесі
41
2.1 Сюжетті рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың дамытудың балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу бағдарламасындағы мазмұны
41
2.2 Сюжетті рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың өзара әрекеттесудің әдіс-тәсілдері
57
Қорытынды
64
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
65
Қосымшалар
68
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат. Қазіргі заманда білім беру әлемдік құрылымның маңызды әлементінің біріне айналады.
Қазақстан Республикасында қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына ие болуы, әдіс-тәсілдері Қазақстан Республикасының Білім беру [1] және Тіл туралы Заңдарының [2] қабылданғаны болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша көзқараспен қарауды талап етеді.
Халыққа білім беру жүйесін қайта құру мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте оқуға дайындауды, денсаулық, адамгершілік, эстетикалық тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады
Осыған орай балабақшада тәрбиелеп, оқытудың басты құралы - бағдарлама жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп отыр. Жаңа бағдарламада мектепке дейінгі кезеңде баланың ой өрісін, дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, ой еңбегіне баулып, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету өзекті мақсат етіп алынған. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету де негізгі нысана болуы керек
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтің Қазақстан-2050 Қазақстан халқына арналған жолдауында Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды, - деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш білімге тән. Жас мемлекетіміздің болашағы -- бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана тілінде еркін, сауатты, жүйелі сөйлеулерін дамыту, соған негіздеп оқыту -- бүгінгі күннің өзекті мәселесі [3].
Қазақ балалар әдебиетінің атасы Ыбырай Алтынсарин да балаларды оқыту және тәрбиелеу ісінде ауыз әдебиеті шығармаларының маңызды орын алатынын айта келіп: Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай-қай тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес, -- дейді [4; 4].
Белгілі философтар Ж.Баласағұн [5], В.П.Рожин [6], М. Қашқари [7], Ә. Нысанбаев[8], Д.Кішібеков[9], Т.Әбжанова[10] тағы басқалары қоршаған орта, адамның рухани дамуы ана тілі негізінде жүргізілетінін қарастырады. Философ В. Рожин: Тіл дегеніміз - адам сапасының тікелей шындығы десек, тіл арқылы адам ойы материялық сезіммен қабылданатын формаға түседі, осының арқасында адамдардың ойлары хабарланып, бір адамнан екінші адамға жеткізе алады. Тіл адам баласының бүкіл материалдық және рухани мәдениетінің дамуымен бірге жетіліп отырады, - деп көрсетеді [6].
Тіл - адамдардың бір-бірімен пікір алысып, қарым-қатынас жасайтын құралы болғандықтан, тілдің қоғамдық, тәрбиелік қызметі де ерекше. Сондай-ақ тіл ұлт мәдинетінің басты көрсеткіштерінің бірі екені белгілі. Әрбір халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының белгілері көрініс табады
Ал тілді, тіл мәдениетін игеру - баланың сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін үдеріс. Сондықтан да, баланың тілін дамыту жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Баланың тілін дамытуда халық қазынасы - ауыз әдебиетінің орны ерекше. Аз сөзбен көп мағына беретін мақал-мәтел, ертегілер, эпостық шығармалар ғасырлар бойы ауыздан-ауызға таралып, жинақтала келе, бүгінгі ұрпақтың рухани азығына айналуы тиіс [11, 3].
Мектепке дейінгі педагогика мен психология ғылымы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жан-жақты көңіл бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені ойлау үдерісі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары мен кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі [12, 5].
Психикалық үдерістерде тіл шешуші рөл атқарады. Сөздік қоры біршама жетіледі. Осының нәтижесінде айналасындағы үлкен адамдармен, өз құрбыларымен сөзбе-сөз қарым-қатынас жасайтын болады.
Н.К.Крупская: Ақыл-ой тәрбиесінің ең негізгі міндеттерінің бірі - баланың тілін дамыту. Баланы басқаның сөзін тыңдап түсіне білуге, өз ойын сөзбен айтып беруге үйрету, өмір құбылыстарын бақылауда, сөйлесе отырып, оның сөздік қорын байыту. Ол үшін бала тәрбиелеуші адамдар балаларға сөйлеу мәдениеттілігін, сөз өнегесін, сөз үлгісін көрсете білуге тиісті. Бақшадағы оқу-тәрбие жұмысы ана тілінде жүргізілуі керек, деп көрсетті[13].
Атақты психолог Л.С.Выготский өзінің психологиялық зерттеулерінде мектеп жасына дейінгі балалардың өсу, жетілу, даму ерекшеліктеріне талдау жасай отырып, оларды мектепке даярлау мәселесіне ерекше назар аударды. 4-5 жастағы баланың ойлау, сөйлеу дәрежесі жөнінде ғылыми деректерге сүйене келіп, құнды пікірлер қалдырды[14].
Баланың тілді меңгеруі жайлы белгілі психологтар Л.С.Выготский [14],
А.Л.Имедадзе [15], А.Л.Леонтьев [16], Н.С.Рождественский[17], Ж.Аймауытов[18], Ә.Алдамұратов[19], М. Мухина[20] тағы басқалары жас кезінде баланың танымдық, қабылдағыштық қабілеттерінің ерекше болатындығына байланысты тілді тез меңгертетінін көрсетті.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, - дей отырып, басым міндеттерінің бірі ретінде жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту, - деп көрсеткен [1].
Ахмет Байтұрсынов - бастауыш мектепте оқыту мен қазақша сауат ашу мәселесін көтерген ірі ғалым. Әдістеме мәселелері бойынша Тіл жұмсар Қай әдіс жақсы [21; 11-12]. және т.б. құнды еңбектер жазды.
Қазақтың психолог-ғалымдары М.Жұмабаев [22], Ж.Аймауытов[18], Қ.Жарықбаев[23], Ә.Алдамұратов[19] және т.б. қазақ халық ауыз әдебиетінің балалардың тілін дамытудағы мән-маңызын педагогикалық-психологиялық тұрғысынан қарастырған.
Ойын - күрделі әлеуметтік мәдени феномен, туғаннан бастап өмірінің соңына дейін бірге жүретін адамның бөлінбес өмірі, - деп көрсетеді адам туралы әртүрлі ғылым саласындағы көптеген зерттеушілер (Н. П. Аникеева[24], Л. С. Выготский[14], Д. Б. Эльконин[ 25] және т.б.).
Педагогикалық ғылымда ойын мектеп жасына дейінгі баланың жетекші іс-әрекеті ретінде қарастырылады (Н. П. Аникеева, В. С. Выготский, Я. Л. Коломинский, А. П. Усова, Д. Б. Эльконин). Жетекші іс-әрекет бала психикасындағы басты өзгерістерді анықтайды және дамудың жаңа сатысына көшуге дайындайды[26].
Жетекші іс-әрекет бірден дамыған түрде болмайды, өзінің қалыптасуында белгілі бір жолдан өтеді, оның қалыптасуы оқыту және тәрбиелеу процесінде үлкендердің жетекшілігімен жүреді.
Мектепке дейінгі жаста ойынның жетекші рөлі баланың оған жіберген уақытымен емес, негізгі сұраныстарын қанағаттандырғандығымен анықталады, ойынның негізінде іс-әрекеттің басқа түрлері туындайды және дамиды; ол психикалық дамуға үлкен ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сюжетті-рөлдік ойындар мәселесін зерттеген ғалымдар Е.А.Аркин [27], П.А.Рудик [28], Д.В.Менджерицкая[29], А.П.Усова [30], Л.С.Выготский [31], А.Н.Гальперин [32], В.В.Давыдов [33], А.В.Запорожец [34] және т.б. авторлар. Бұл тақырыптың психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде зерттелу деңгейі жоғары.
Еркін сюжеттік ойын - мектеп жасына дейінгі бала үшін ең қызық ойын, ойында бала іштей еркіндіктің субъективтік сезімін, өзіне бағынышты заттарды, амалдарды, қатынастарды басынан өткізеді, ал мұндай әсер мектеп жасына дейінгі баланың өнімді іс-әрекетінің басқа түрлерінде бола бермейді. Сюжеттік ойын баладан нақты өнім талап етпейді. Онда бәрі солай сияқты болады. Бала үлкендердің кез келген ісін табысты істей алады, кез келген ситуацияға кіре де алады, қалаған оқиғасын басынан өткізеді. Бұл мүмкіндіктер баланың практикалық әлемін кеңейтеді, дамуына жағымды эмоционалды рең береді.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың көзі - балаларды қоршаған орта. Сюжеттік-рөлдік ойындар балалардың ұйымдастырылған және өзіндік іс-әрекетінің әр түрлеріне қосылады және оларды дамыту мен тәрбиелеуде басты маңызы бар.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың оларға қатысушылардың өз беттілігін, шығармашылдығын бейнелейтін өзіндік ерекшеліктері бо - лады. Сюжеттік-рөлдік ойындардың басты ерекшелігі, зерттеушілердің пікірінше, оларды балалардың өздері жасайды, ойын әрекеті жарқын бейнеленген өз беттілік және шығармашылдық сипатта болады.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дайындық факторы ретінде сюжетті рөлдік ойында өзара әрекеттесу қабілетін дамытуды теориялық тұрғыда негіздеу және оның тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту жүйесі.
Зерттеудің пәні: Сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың әрекеттесу қабілетін дамыту үдерісі.
Зерттеу міндеттері:
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың теориялық негіздерін анықтау;
- тіл, тіл дамыту, ойын, сюжетті-рөлдік ойын ұғымдарының мәнін анықтау;
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың мазмұны мен мүмкіндіктерін анықтау;
- сюжетті-рөлдік ойындар арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың оқыту технологиялары мен әдіс-тәсілдерін анықтап, педагогикалық үдерісте тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша ғылыми әдебиеттерге, мектепке дейінгі мекемелер мен бастауыш мектеп құжаттарына талдау беру, озық тәжірибелерді зерделеу, сауалнама, әңгімелесу, тест, деңгейлік бақылаулар, сабақтар ұйымдастыру, оларды талдау;
Зерттеу базасы: Павлодар облысының білім беру басқармасы, Успен ауданы білім беру бөлімінің Балапан сәбилер бақшасы КММ
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымшадан тұрады.
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың рөлдік ойындарында өзара әрекеттесу қабілеттерін дамытудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде өзара әрекеттесу қабілеттерін дамыту.
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымының маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негiзi балабақшадан бастап қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Балабақшадан бастап балаларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ. Сондықтан да балабақшадан бастап баланың жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі [2]. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет. Cондықтан республикамыздың білім беру жүйесі де қоғам дамуымен бірге дамып, жетіліп отыр. Жас ұрпаққа сапалы білім мен ұлағатты тәрбие беру, өміріне жолдама алуына жағдай жасау үшін білім беру ісін әлеуметтендірудің маңызы зор.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің Бақыт жолында атты философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі - оқу, білім деп тұжырымдайды.
Сонымен, баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып саналады.
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: Өзара әрекетесу баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, әрекетесусіз ақыл - ойдың қалыптасуы мүмкін де емес десе [3], ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың әрекетесуіне арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне сипаттама береді. Әрекетесу - таным процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші оқыту мен тәрбие берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне енгізілді.
Соңғы жылдары сюжетті-рөлдік ойындардың теориялық және практикалық мәселелері көптеген ғалымдармен зерттеліп зерделенген: А.П.Усова, Е.И.Радина, Ф.Н.Блехер, Б.И.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, Е.Ф.Иваницкая, А.И.Сорокина, Е.И.Удальцова, В.Н.Аванесова, А.К.Бондаренко, Л.А.Венгер. Барлық зерттеулерде оқыту мен ойын арасындағы өзара байланыс, ойын үдерісінің құрылымы, дидактикалық мақсаттағы ойындарды басқарудың формалары мен әдістері анықталды.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын да ғалымдардың зерттеу нысаны болып отыр. Олар М.Т.Таникеев, Т.Тотенаев, Ж.Төлегенов, Т.Ж.Бекботчаев, Е.Сағындықов, Қ.Б.Жарықбаев, Х.К.Байрамқұлова, С.А.Ұзақбаева, Н.К.Ахметов, А.Айтбаева, К.Т.Жаңабаев, Н.Ж.Баримбекова, М.Т.Тұрыскелдина және т.б. қазақтың ұлттық ойындарының оқу-тәрбиелік мәнін ашып айқындап отыр.
А.Рысқұлбекова ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне байланысты осы кезге дейін:
ойын-сауық;
коммуникативтік;
диагностикалық;
коррекциялық;
- әлеуметтендіру - сияқты әртүрлі функциялары анықталуда [4].
Ойын - баланың рухани өміріне қоршаған орта және құбылыстар туралы ұғымдар, көзқарастар көрінетін үлкен жарық терезе деп Кеңес педагогы В.А.Сухомлинский атап көрсетсе [3], ал Н. К. Крупская өзінің көптеген ғылыми мақалаларында ойынның баланы адамгершілікке тәрбиелеудегі, дүниетанудағы маңызы туралы айтып кеткен [5]. Мұндай көзқараспен келісе отырып Ф. Гоноболин Ойын - баланың өздері өмір сүріп отырған дүниені тану жолы... деп қарастырады [6].
Сонымен қатар, Н.К.Крупская педагогикада ең алғаш болып ойын мен еңбектің байланысы туралы мәселені көтерді. Ол балалардың бұл іс-әрекеттердің арасында ешқандай шектеу қоймай қарайтынын дәлелдеп көрсетті және ойында - еңбектегідей, ең бастысы - мақсат қою және оны орындау [5].
Бұл ойды әрі қарай А.С.Макаренко дамытып, жақсы ойын жақсы еңбекке ұқсайды, балаларды ойлау әрекеті, еңбектену әрекеті, шығармашылық қуанышы, жауапкершілік сезімдері біріктіреді деп айқындаған [7].
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев секілді ғалымдар психология тұрғысынан ойынды зерттеуге ат салысты. С.Л.Рубинштейннің пікірінше ойын негізінде адамның барлық психикалық қабілеттері қалыптасады, баланы ересек өмірге дайындайды. Ойын арқылы бала қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайды.
Ойынды адам санасының қоршаған ортамен араласуындағы эвристикалық іс-әрекеті туралы Д.Б.Эльконин деп қарастырды [8].
Психологтар ойынның мынадай тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік - мотив - мақсат - ойын іс-әрекеті - нәтиже.
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
а) Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастырады:
ә) Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
б) Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
в) Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Атақты психолог Л.С.Выготский: Балалар мен жасөспірімдердің көбінесе мақсатты дұрыс коя алмайтындығын жиі кездестіреміз. Баланың белгілі бір істе нәтижеге кол жеткізе алмауы қолынан келмегендік емес, кайта не үшін жасау керектігінің өмірлік маңызын түсінбегендіктен болады [9]. Балабақшадағы балалардың зейіні тұрақсыз, импульсивті, кабылдау мүмкіндіктері де әр түрлі. Дегенмен де әр баланың бір нәрсеге бейімі болады. Бейімділік -- оянып келе жатқан жаңа қабілеттін алғашкы белгісі.
Баланың шығармашылық қабілетін дамытуға балабақша ғана мақсатты түрде әсер ете алады.
Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген және педагогикалық үдерісті жетілдірудегі ойынның алар орнын жоғары бағалаған.
Әр ойын баланың ерекше дамуына әр қилы әсер етеді. Мазмұнды рөлді ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп, сөзін дамытады, ал сюжетті-ролдік ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең түсінуіне, тілінің дамуына әсер етеді және балалар өздерінің үлкендермен бірге жүруге ұмтылысын көрсетеді.
Ойын өсіп келе жатқан бала организмінің қажеттілігі. Ойын барысында балада тапқырлық, төзімділік, ұжымшылдық, күштілік, табандалық, белсенділік сияқты қасиеттері мен ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасады.
Балабақшадағы балаларға ойын аса үлкен маңызға ие және ойын - оларға оқу, ойын - еңбек, ойын - тәрбие формасы. Ойын қабылдаудың, зейіннің, есте сақтау мен ойлаудың, шығармашылық қабілеттердің дамуына әсерін тигізеді, баланың ақыл-ойын дамытуға бағыттайды. Үлкендерге белгілі нәрсені бала ойын ойнау арқылы өзіне жаңалық етіп ашады [10].
Сол себепті балабақшадағы баланың сюжетті-рөлдік ойын ойнау қажеттілігі мен ойынға құштарлығын белгілі бір оқу міндеттерін шешу үшін бағыттап пайдалану қажет.
Қазіргі кезде педагогика ғылымында ойынды балабақшадағы балаларды оқыту мен тәрбиелеудің әдісі деп санайтын - ойын педагогикасы деген бағыт пайда болды, ойын (ойын әрекеті, ойын формасы, ойын технологиясы, тәсілі) - балаларды оқу еңбегіне ендірудің маңызды жолы.
Әлемде бала өміріне біртіндеп кіреді. Бала ең алдымен оны үйде, балабақшада не қоршап тұрғанын ұғынады. Біртіндеп өмірден алған тәжірибесі көбейеді. Балабақшадағы балалар өзінің айналасындағы қоршаған ортамен танысуға өте құштар. Бұл баланың бірнеше сұрақтар қоюына әкеліп соғады. Яғни, балаға әлем аздап ғана сырын ашса, онда баланың білуге деген құштарлығы арта түседі. Ойын - баланың бірінші әрекеті, сондықтан да оның мән - мағынасы ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?, - деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Балабақшадағы балалардың зейіні тұрақсыз болады. Оларды біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті бағытқа аудару үшін сюжетті-ролдік ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде алған білімді сюжетті-ролдік ойынмен тиянақтау білімнің беріктігіне негіз қалайды.
Сюжетті-рөлдік ойын барысында баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Баланың қуанышы мен реніші ойында айқын көрінеді. Сюжетті-рөлдік ойын кезіндегі баланың психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындалады, белсенділігі артады, ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығармашылық қабілеті мен дарынын ұштайды. Балабақшадағы балалар көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде қолданатын байқауға болады. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш жігерін жұмсап, сезімін білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.Сондықтан да ойшыл ұлы адамдар балаларды ойын арқылы оқыту керек деген ойға келді [11]. Ойын арқылы оқыту, бұл ой көптеген тәрбиешілерді қызықтырды. Грузин педагогы Ш.А.Амонашвили ойын арқылы балаларға өте қиын әлемдік танымды түсіндіре білді. Ш.А.Амонашвили өз балалармен ойын ойнағанда өзін балалармен бірдей қоя отырып, олардың көңіліне, ойына, санасына пайдалы ұғымды беріп, өз ісіне сенімді болып, қиындықтарды жеңе білуге үйретті және баланың көздерінде білімге деген құштарлықты байқады. Ойын арқылы оқытудың арқасында сюжетті-ролдік ойын пайда болды. Берілген ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың үй-тұрмысын, заманауи оқиғалардың және басқаларды (космостың ұшуы және т.б.) бейнелеу арқылы ойлауын, қабілеттерін дамытады. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай пайдалануға болады. Сондықтан, бұндай ойындар ойнау балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет.
Сюжетті-ролдік ойындарда міндетті түрде бірнеше бала қатысатын ойындар түрін пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін сюжетті-ролдік ойындар құрылған. Балаларға белгілі тақырыпта тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл сюжетті-рөлдік ойындардың негізгі ерекшеліктері. Балалар ойнау арқылы белгілі бір білім, білік, дағдыларды және ойын әрекеттерін меңгереді. Әр сюжетті-ролдік ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады. Балаларды пәніне қызығушылығын арттыру мақсатында сюжетті-ролдік ойындар ұйымдастыру керек және тәрбиешінің алға қойған мақсатына қалай жету деген сұрақтардың негізінде құрастырылған. Ойындардың тиімділігі көп жағдайда тәрбиешінің көңіл-күйіне де байланысты болады. Әр ойынды өткізген кезде тәрбиешіге шығармашылық қажет.
Ойын элементтері ойынның біртұтас құрылысын береді. Ойын құрылысында алдымен оқытудың мақсаты тұрады. Ойын - өзіндік басқаруды жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекеттің түрі. Адам әрекетіндегі ойын құрылымының кезеңдері [12].
1) мақсат қою,
2) жоспарлау,
3) мақсатты жүзеге асыру,
4) адамның өзін субъект деп табуын қорытындылау болып бөлінеді.
С.А.Шмаковтың пікірінше, ойын - бұл тәртібіне өзіндік басқаруды жинақтайтын қоғамдық тәжірибені меңгеруге бағытталған белгілі бір жағдайдағы іс-әрекет түрі. Көптеген ойындар келесі түрлерімен ерекшеленеді:
1) еркін дамитын әрекет;
2) шығармашылық әрекет;
3) тікелей немесе жанама ережелер.
Ойынның дидактикалық үрдісте атқаратын көптеген функциялары бар. Олар [13]:
1. Әлеуметтену.
2. Ұлтаралық араласушылық функциясы.
3. Ойында өзін ұстай алу функциясы.
4. Ойынның коммуникативті функциясы.
5. Ойынның диагностикалық функциясы.
6. Терапевтік функциясы.
7. Жөндеу функциясы.
8. Сауықтық-ойын функциясы.
Ойын - әрекеттің қажетті түрі арқылы баланың жинақталған өмірлік тәжірибесі көрінеді, қоршаған ортаға деген көзқарастары терендейді және бекітіледі, оларға қажетті табысты еңбек әрекеттері мен дағдылану, ұйымдастырушылық қабілет тәрбиеленеді.
Ойын - тәрбиеші әрекеті тарапынан, бақылау мен бағалаудан тыс еркін тәртіп ережелерінен тұратын қызмет түрі.
Әрбір ойында жарыс элементтері бар. Жарыста баланың жеңіске деген құштарлығы, белсенділігі туындайды. Жарыс элементтері эмоциялық қызығуды арттырады, баланың өзін-өзі бағалау әрекетін жандандырады. Бала жарыста өз еңбегінің нәтижесін топтарының нәтижесімен салыстырып өзінің көрсеткіштерін жақсартуға тырысады [6].
Ойын балабақшадағы білімнің жеке бағыт алу негізі болып табылады. Ойынның атқаратын міндеттері:
- психологиялық - эмоциялық дәрежесінің мүмкіндігін арттырады және шаршағанды басып, сергітеді.
- психотерапиялық - баланың өзіне және басқаларға деген қатынасы өзгереді, психологиялық көңіл-күйі, қатынас тәсілдерін өзгертуге көмектеседі.
- технологиялық - тиімді ойлау өрісінен біртіндеп шығаруға рұқсат ете отырып қиал өрісіне шынайы әрекетті қайта енгізу.
Бала ойнағанда өзін қауіпсіз, қолайлы және дамуына қажетті психологиялық еркіндікті сезінеді
Ойын технологиясының мүмкіндіктерін талдау кезінде жалпы көрсеткіштерге бөлуге болады: танымдық әрекетке белсенді қатысуға деген бала ұмтылысы, әрекет субьектісі ретінде өзінің жеке қайталанбас тұлға, өте сиректігін жете түсіну, оның әрекетті түрлерін тандау мүмкіндіктерін қабылдау
Ойын технологияларының белгілері [14]:
ойын үлгісінің бар болуы;
ойын қойылымдары;
рольдікпозициялар;
альтернативалық шешімнің мүмкіндіктері;
жобаланған нәтижелер;
бағалау критерилері;
сезім әрекетінің серпілуінің бар болуы.
Ойынды топтастырудың әр түрлі ыңғайы бар. Олар: өңделген үлгіленген жағдайдың мінезделуіне қарай; ойын процесінің мінезіне қарай; ақпаратты өңдеу және тарату тәсілдеріне қарай; танымдық қызықты театрланған; рөлдік, имитациялық еліктеу және т.б. ойындар қолданылады.
Мінезіне қарай ойынды келесі топтарға бөлуге болады:
1. Оқыту, жаттығу, бақылау және талдап қорыту
2. Танымдық, тәрбиелік, дамытушылық
3. Репродуктивті, продуктивті , шығармашылық
4. Коммуникативті (қатынас), диагностикалық хабардар ету және т.б
В.А.Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, Ойынсыз ақыл ойдыңқалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе icпетті, сол арқылы баланың рухани ceзімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз - ұшқын, білімге құмарлық пен іліктеудің маздап жанар оты деген [3].
Қазіргі уақыттағы білім беру қызметкерлерінің алдында тұрған басты мақсат - еліміздегі білім беруді халықаралық деңгейге көтеру және білім сапасын жетілдіру, жеке тұлғаны қалыптастыру, қоғам қажеттілігін өтеу, оны әлемдік білім кеңістігіне кіріктіру болмақ.
Л.С.Выготский [9], А.Н.Леонтьев [15], И.С.Кон [16] сияқты психологтар өздерінің еңбектерінде тұлғаның дамуын іс-әрекетпен байланыста қарастырады. Олар тұлғаның дамуы іс-әрекетке ауысады, нәтижесінде шығармашылық элементіне бай, адамда еңбектің түріне деген жағымды көзқарас туындататын іс-әрекет сипат алады. Әрбір іс-әрекет, соның ішінде еңбек іс-әрекеті де жеке адамының тұлға ретінде қалыптасатын ортасымен өзара байланысты үдеріс болып табылады. Сонымен қатар іс-әрекеттің мынандай құрылымдары бар [17]:
1. қажеттілік,
2. қызығушылық,
3. бейім,
4. қабілеттілік және т.б.
Адам іс-әрекетін тұтас жүйе ретінде А.Н.Леонтъев қарастыра, қажеттілік субъектінің іс-әрекетіне басшылық жасай алады, бірақ олар бұл функцияны бір шартта ғана орындай алады, яғни, ол іс-әрекет нақты болған кезде, - деп тұжырымдайды [15]. Субъектінің қызметі сыртқы және ішкі ортада сипат алады және шындықтың (объективті дүниенің) психикалық сәулеленуі арқылы реттеледі. Заттық әлемде субъекті үшін мотив ретінде қолданылатын нәрсенің бәрі де жұмыстың мақсаты мен шарты ретінде қолданылады да, адам есіне сақталады, - дейді [15]. Яғни, іс-әрекет адамның қорғашан ортадағы белсенділігімен байланысты. Оның пікірінше іс-әрекеттегі сыртқы ортаны құрайтын қажеттілік пен қызығушылық.
...Қызығушылық дегеніміз, бір жағынан, әлеуметтік-экономикалық, екінші жағынан жеке психологиялық құбылыс. Қызығушылық сана-сезімде қалыптасатын әлеуметтік жағдай, іс-әрекетке ауысатын сана-сезім. Қызығушылықтың обьективтілігі ол бірі жағынан субьектінің жағдайы, ал субьективті жағдай болып идеалды қозғаушы күштер болып табылады. Олар қалау, ұмтылыс, іс-әрекет себептері (түрткі) болып табылады. Осы түрткілердің объективті негізі қызығушылықтың мәні болып табылды деген өз пікірінше И.С.Кон [16].
Балаларды ойын арқылы оқыту мен тәрбиелеу жұмыстары мынадай бірнеше маңызды мәселелерді шешеді: біріншіден, балалар ойын кезінде бір-бірімен тең құқықтыққа ғана қолы жетіп қоймай, бір-бірімен қарым-қатынастары артып, ұнамдық қасиеттері дамиды, бұл балалардың логикалық ойлары дамитыны сөзсіз; екіншіден бұл балалардың білімді сапалы меңгеруін қамтамасыз етеді, үшіншіден, балалардың арасында жарыс пайда болады, баланың жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастырады, төртіншіден, балалар шығармашыл ойлауға дағдыланады.
Ойындарды педагогтың кәсіби шеберлігін дамытуда, құзырлылығын анықтауда пайдалану арқылы оң нәтижелерге қол жеткізуге болатынын күнделікті тәжірибенің өзі дәлелдеуде. Ойындардың өзі бірнеше топқа бөлінеді. Олар: иммитациялық, операциялық, рөлдерді орындау, іскерлік театр, психо және социодрамалар.
Психодраманың туып, дамуына ерекше үлес қосқан Джекобу Леви Морена болды. Классикалық психодрама - топтық жұмыстың өте айқын, ең эмоционалды бай бағыттарының бірі. Ол жүргізушіден жоғары кәсіби біліктілік пен зор шығармашылық қабілеттерді талап етеді. Өйткені ол бір мезетте режиссер, терапевт және сарапшы рөлін атқарады. Бұл әдістің мәні жүргізуші режиссер басқаруымен топ мүшелерінің арнайы ұйымдастырылған кеңістікте арнайы тәсілдер көмегімен спектакль қоюында.
Дәстүрлі театрландырылған қойылымдардан оның ерекшелігі- қатысушыларға бейтаныс жағдай емес, керісінше олардың өздерінің өмірлік тәжірибесі, жеке проблемалары немесе өзіндік әлеуметтік рөлдердің ойналуында болып табылады. Сондықтан сахналандырылатын қойылымның авторы қатысушылардың өздері болады. Оларға режиссер мен топтың басқа мүшелері көмектеседі. Мұнда суырып салмалық пен аяқ астынан туған, шын жүректен шыққан ойлар мен пайымдауларға ерекше мән беріледі, ал қойылымның сәтті шығуына кедергі келтіруі де ғажап емес. Әдетте, топта кәсіби актер режиссердің көмекшісі болуы міндетті емес. Психодрамалық сессияларды топтастырудың негізгі кезеңдері төмендегілер болып есептеледі [18].
- сергіту сәті (драмалық фазасы),
- психодрамалық әрекет фазасы (қойылымның жүзеге асуы),
- кіріктіру фазасы, қатысушылар өз пікірлері мен әсерлерімен алмасады.
Психодрамалық әрекеттер кульминациялық нүктесіне жеткенде, топтың эмоционалдық қуаты шарықтау шегіне жетіп, катарсис - жан дүниесінің тазаруы жүзеге асады. Эмоционалдық қабылдау сәтінде жағдайды басқаша бағалау, қабылдау жүзеге асқандықтан, тұлға аралық қақтығыстарды жағымды шешуге ықпал етеді. Психодрамалық әрекетке режиссер, протогонист (қойылым негізіне тәжірибесі алынып отырған адам), оның әріптестері және аудитория (рөлі жоқ көрермендер) қатысады.
Психодрамаға қатысушылар әрекетке түсу барысында ішкі қайшылықтар мен маза бермейтін ойларынан арылып, емдік терапия жүреді. Сонымен қатар көрермендер де терең эмоцианалдық қобалжуды бастан кешіретіндіктен, топ мүшелерінің өзара сезіммен бөлісуі жүзеге асады. Рөлдік ойын барысында қатысушылар өз тәжірибесін басынан қайта кешіп қана қоймайды, оны талдап, мінез-құлықтың жаңа моделін сынап көреді.
Психодрамаларда сезімге қатысты мәселелер қарастырылса, әлеуметтік драмаларда өзара қатынас деңгейіндегі мәселелер қарастырылады.
Интерактивті әдістер - қарым-қатынас пен біріккен әрекетті танудың жолдары мен тәсілдеріне меңзейді, белсенді диалог негізінде құрылады. Қатысушылар бірігіп жұмыс жасауға үйренеді; өз ойларын ортаға салып, пікірталасқа түседі; өзін-өзі дамытуға деген қажеттіліктерді анықтап, өзін-өзі бақылай, бағалай білуге машықтанады. Олардың қатарында өзіміз тәжірибеде қолданып жүрген мынадай әдістерді атап өтуге болады: ми шабуылы, дөңгелек стол рольдік және іскерлік ойындар, медитация, дискуссия, тренингтік жаттығулар және т.б. Балаларды кең ойлауға, шабыттандыруға негізделген тренингтік жаттығулар жеке тұлға белсенділігін және топтық даму деңгейін көтеруге бағыталған әлеуметтік - психологиялық оқыту және балалардың тәжірибелік бағытта психологиялық дайындауда мүмкіндік беретін оқыту әдістерінің ең тиімдісі ретінде оқу іс-әрекеттерінде кеңінен қолданылып жүр.
Мәселен рольдік ойын элементтерін пайдалана отырып, Абайдың он жетінші қара сөзін талдағанымызда балалар қайрат, ақыл, жүрек рольдеріне ене отырып, пікірталасқа түсіп, ғылымға жүгінеді. Мұнда әрбір роль өзінің дұрыстығын, ақиқаттығын, адамзат үшін қажеттілігін, адалдығын дәлелдеп өзін жақсы тұстан көрсеткілері келеді. Сонда ғылым жүректің әрі билеуші, әрі әмірші екендігін айғақтап, үшеуінің де бір кісіде табылса, одан асқан бақыттың жоқ екендігін айтады. Мұндай талқылаулар білім құндылығы туралы түсінікті тереңдетіп, дамытады.
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде осы сияқты пікірталастар қызықты да тартысты өтіп жүр. Оның бірден-бір себебі: тәрбиеші - бала, бала - бала арасында жағымды қарым-қатынастың орнауы. Жағымды қарым-қатынас - өзін-өзі және өзгені тану, білу, дамытуда ерекшеленіп, эгоцентризмнен, өзіндік ұстанымнан альтруизмге, өзгеге, басқаға бағыталған ұстанымға көшуде көрініс береді. Ол қатысушылардың өзара түсіністігін тереңдетіп, бірінің жан дүниесін бірі ұғынуға, жағдай жасайды.
Жағымды қарым-қатынасты іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар және қатысушылардың ішкі дайындығы үлкен рөл атқарады. Интерактивті оқытуды ұйымдастыруда, біздің байқағанымыз, жағымды қарым-қатынас орната білетін балалардың психикалық денсаулығы, мінездерінің біртұтастығы, салмақтылығы көзге түсердей. Осы тұста негізгі міндеттердің бірі - қарым-қатынасты реттеп отыру, қатынас мәдениетіне баулу.
Келесі кезекте психодрама жеке тұлғаның өмір театрындағы шығармашылық дамытуға негізделіп ұйымдастырылды. Қатысушыларға тек өз ролін ғана емес, басқа да адамдардың роліне еніп шығармашылық тапқырлығын көрсете алатындығы, ойын адам өмірінің ажырамас бөлігі, оның әдеттен озбағаны, шектен шықпағаны абзал екендігі ескертілді.
Топты екі жұпқа бөле отырып Менің құрбым, Жетім бала атты психодраманы рөлдер арқылы көрсетуді ұсындық. Мұнда ойыншылар ішкі және сыртқы дамуға, тіл табысуға кері әсер беретін мәселелерге көңіл аударып, баса көрсетті.
Балалар психогимнастика, соның ішінде вербальді емес қарым-қатынасқа негізделген ойын жаттығуларын орындамас бұрын, бір-бірімізбен сөйлемей-ақ ұғыну арқылы тіл табысуға болатындығы, егер бізге мұндай ұғыну табылса онда тілдік қатынасқа түсу де жеңіл, әрі еркін сипат алатындығы түсіндірілді. Осы орайда ұйымдастырылған арқамен - арқаға, отырып және тұрып, көзбен ұғыну жаттығулары жағымды эмоциялық күй тудырып, ойыншыларды серігітті. Бұл жаттығулар өзін-өзі тану пәнінің үш алыбы: қайырымды сөздер, көзбен-көзге, жанасу бойынша құрылды.
Жаңа педагогикалық технологияны меңгеруге қатысты оқытудың әдістері төмендегідей болмақшы: проблемалық-іскерлік ойын; рефлексивті-рольдік ойын; педагогикалық шеберханалар; панорамалық сабақ; практикалық сабақтар; педагогикалық ринг; педагогикалық идеялар, аукцион; сынақ мерзімін өткізу; бейнетаспаға түсірілген оқу іс-әрекеттен көру; ашық сабақтарға кіру, талдау; педагогикалық тренинг.
Қоғам дамуының осы сатысында ойынның жаңа түрі -- рольдік ойын пайда болады. Бұл ойын арқылы балалар өздерінің негізгі әлеуметтік қажеттілігін - үлкендермен бірге өмір сүруге ұмтылысын қанағаттандырады, өйткені бұл қажеттілік олардың еңбегіне қатысудың негізінде қанағаттандырылуы мүмкін емес. Өзімен-өзі жүрген балалар өзара бірігіп, қоғамдасып, үлкендердің әлеуметтік қатынасы мен еңбек іс-әрекеттерінің негізгі белгілерін қайталайтын ойын ұйымдастырып, өздері үлкендердің ролін орындауды қалайды. Сөйтіп, өндіріс пен өндірістік қатынастардың күрделіленуіне байланысты баланың қоғамдағы ерекше орнына олардың үлкендермен ортақ өмірінің ерекше формасы ретінде біреудің ролін ойнау пайда болады.
Балалар ойынының кейбір сюжеттері мектепке дейінгі кішкентайларда да, ересектерінде де қызы мен анасы, балабақша ойындары кездеседі. Бірақ ойын сюжеттері мектепке дейінгі жастағы балалардың бәріне ортақ болғанымен ойындардын ойналу сипаты түрліше: бір тақырып төңірегінің өзінде мектепке дейінгі ересектер ойыны кішкентайлар ойынына қарағанда анағұрлым алуан түрлі. Әрбір жасқа ортақ сюжет төңірегінде болмысты түрлі жақтарынан көрсете білу тән. Мәселен, челюскиншілер болып ойнауда балалар дамуының түрлі сатыларын байқауға болады. Сәбилер үшін бұл ойынның ең түйінді жері -- мұзжарғышпен жүзу. Жас сатысы жоғары болғанда бірінші орынға полярлық эпопеяға қатысушылардың сыртқы әлеуметтік қарым-қатынастары мен әлеуметтік сатысы (кімнің жолы үлкен), капитанның, машинистің, радистің тағы басқаларының мінез-құлық ережелері шығады. Ақырында, моральдық, асқақ сезім түріндегі ішкі әлеуметтік қарым-қатынастардың бәрі өзекті мәселеге айналады. Ұқсас ойындарды балалар кез келген жаста ойнай береді, бірақ түрліше ойнайды. Сонымен, сюжетке нұсқау ойынды толықтай сипаттамайды. Сюжетпен қатар ролді ойынның мазмұнын да ажырату қажет. Ересектер іс-әрекетінен бала нені негізгі сәт деп бөліп көрсетсе, ойынның мазмұны сол болып табылады. Әр түрлі жастағы балалар тобы ортақ сюжетті ойынға түрліше мазмұн береді. Айталық, кішкентайлар ересектердің қандай да бір істерін еске түсіре отырып, тек белгілі бір заттармен белгілі бір қимылды әлденеше рет қайталайды. Заттар арқылы үлкен адамдардың шынайы істерін қайталап көрсету мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны болып табылады. Мысалы, сәбилер түскі тамақ ішу ойынын ойнағанда қандай да бір қимылды бірнеше рет қайталай отырып, нан тіледі, ботқа пісіреді, ыдыс-аяқ жуады. Әйтсе де балалар тілінген нанды үстел басындағы қуыршақтардың алдына қоймайды, пісірілген ботқаны тәрелкеге салмайды, таза тұрған ыдыстар жуылады. Мұнда ойын мазмұны тек қана заттар арқылы жүргізілетін қимылдармен көрсетіледі.
Мектепке дейінгі кіші жастағы бала рөлді ойындағы сияқты ойын сюжетін жоспарламайды, ол қолына іліккен затқа байланысты өздігінен пайда болады. Мысалы, баланың қолында түтік болса, ол дәрігер, ал термометр болса, онда ол медбике болады. Балалар арасындағы негізгі талас іс-әрекет жасайтын заттарды иемденуден пайда болады. Сондықтан да бір машинаны бір мезгілде екі шофер жүргізіп келе жатады, ауруды бірнеше дәрігер қарайды, түскі тамақты бірнеше ана пісіреді. Міне, сондықтан да ролдер бір заттан екінші затқа ауысуға байланысты жиі ауысып отырады. Сонымен бірге мектепке дейінгі кіші жастағы балалар арасында ойынның мазмұны ретінде көбіне адамдар арасындағы қарым-қатынас көрінеді.
Ойын кезінде адамдар арасындағы қарым-қатынасты толығынан бере білу баланы белгілі ережелерге бағынуға үйретеді. Ойын арқылы балалар үлкендердің қоғамдық өмірімен таныса отырып, адамдардың қоғамдық функңиясы мен олардың арасындағы қарым-қатынас ережелерін түсінуге де араласады.
Мектепке дейінгі ересектердің ролді ойынның мазмұны өзі қалаған ролден туындайтын ережелерге бағыну болып табылады. Бұл жастағы балалар ережелерді орыңдауға төтенше міншіл келеді. Ойында қоғамдық мінез-құлық ережелерін орындай отырып не болатынына? назар аударады. Сондықтан олар ненің болатындығы, ненің болмайтындығы жөнінде пікір таластырып: Аналар бұлай істемейді, Дәрігер ауруларды осылай қарай ма? - және т. б. дейді.
Сонымен, рөлді ойын сюжеті мен мазмұнының дамуы айналасындағы үлкендердің өмірін баланың барған сайын тереңірек үғына түскендігін бейнелейді.
Ойын жайындағы балалардың шынайы өзара қарым-қатынастары олар тек өздері келіскенде ғана пайда болады, бірақ байқаусыз түрде ойын барысында да өтуі мүмкін. Ойын жөнінде пайда болатын шынайы өзара қарым-қатынастар, біраз кейінірек, ойын сюжетімен анықталатын өзара қарым-қатынастарға да ауысады. Бұл жағдайда сюжетті қарым-қатынастар формаға айналады да одан шынайы қарым-қатынастар байқалады.
Балалар арасындағы шынайы өзара қарым-қатынас сюжетті байланыстарды мүмкін болатын логикасына сәйкес келуі мүмкін. Мысалы, самолет және жол жүрісі тәртібін реттеушісі ойынын бастаушы осы ойынды ұсына отырып, өзі жол жүрісі тәртібін реттеуші болады. Бұл жағдайда ойын бастаушы өзіне тиісті роль бойынша басқа балаларға жетекші болу мүмкіндігіне ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz