Толық емес отбасыдығы бала тәрбиесі
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Педагогика және психология
кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын психологиялық түзету
Орындаған: Педагогика және психология
мамандығының 4 курс студенті
Бекетова Ж.Б.
Жетекші:
Орал, 2021 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім. Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясының психологиялық ерекшеліктері
1.1 Толық емес отбасыдығы бала тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Жасөспірімдік кезеңнің психо - эмоционалдық дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясында болатын өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ бөлім. Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын тәжірибе жүзінде зерттеп, түзету жұмыстарын жүргізу
2.1 Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің психо - эмоционалдық аясын зерттеу әдістемелері және жүргізілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің психо - эмоционалдық аясын түзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Жүргізілген түзету жұмысы бойынша нәтижелер және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Қоғамдық жаңғыру кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси - экономикалық қатынастар сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім, тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осы заманның тағы бір көңіл бөліп, жан - жақты қарастыратын мәселесі ол - толық емес отбасының көбейіп бара жатқаны, Қазақстан Республикасы Конституциясының 27- бабында:
Неке мен отбасы, ана мен бала мемлекеттің қорғауында болады.
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата - ананың табиғи құқығы, әрі парызы.
Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар, еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті.
Қазақстан Республикасының Елбасы - Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында 3.6. Ана, бала, аға ұрпақ: Біздің стратегиямыздың маңызды мәселесі - қоғамның ең әлсіз қорғалған мүшелерінің - балалардың, олардың аналарының және аға ұрпақтың өмірін лайықты қамтамасыз ету..
Осыдан шығатыны, қазіргі кездегі Толық емес отбасынан шыққан балалардың психикалық ерекшеліктерін анықтау мәселесі Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында да өзінің көкейтестілігімен айрықша орын алған. Өйткені біздің келешегіміз еліміздің гүлденуі, алдыңғы қатарлы дамыған ел болу, жақын болашақ, жан- жақты жетілген ұландардың дамуына байланысты.
Қазіргі педагогика, қоғамтану, саясаттану, психология, философия, әлеуметтану, демография секілді ғылым салалары адамның дамып қалыптасуындағы толық емес отбасының өзіндік орнын баса көрсетуде.
Демографтар отбасының екі жүйесін айырады: толық (ата-анасынан және балалардан тұрады) және толық емес (балалардан және ата-анасының біреуінен ғана тұрады). Көбінесе толық емес отбасында әкесі жоқ, сол себепті бала тәрбиесінің барлық ауыртпалығы анасына түседі. Толық емес отбасының пайда болуының ең басты себебі - ажырасу. Атақты демограф, профессор Б. У. Урланистың айтуынша, бүкіл әлемде үш некенің бірі ажырасқан. Қазақстанда да бұл тенденция қанатын кенге жайып, көбейіп бара жатыр.
Отбасы, толық емес отбасы және отбасыдағы кейбір сәтсіздіктер әлі де толық зерттелмеген тақырып.
Баланың жеке басының қалыптасуына отбасындағы рухани хал - ахуал, оның барлық жітістіктеріне тікелей әсер етеді. Отбасының мықты рухани атмосферасы баланы дұрыс тәрбиелеудің маңызды шарты. Егерде сіздің өміріңіздің жалпы бағыт - сипаты нашар болса, ең дұрысы, алдын- ала ойластырған жақсы педагогикалық әдістемелердің өзі ешқандай пайда келтірмейді деп есептейді А.С.Макаренко.
Л.Н.Толстой балалардың тәрбиесі алдымен олардың ата-аналарының дұрыс өмір сүрулеріне байланысты екендігін атап көрсетті. Ата-аналар өз кемшіліктерін түзете алмай және оны мойындамай, өздерін ақтауға тырысып, балаларының бойындағы осы сияқты кемшіліктерге назар аудармаса, бала тәрбиесінде барлық олқылықтардың туындауына сөз жоқ, әсер етеді. Кемшілік атауына қарсы күрестегі бар гәп осында жатса керек. Балалар ересектерге қарағанда сәзімтал келеді, сондықтан да ата-аналарының кемшіліктерін көрмеуімен бірге, ата-аналардың екі жүзділігін де тез аңғарады, оларға деген құрметті сейіліп, айтқан тапсырмаларына немқұрайлылық таныта бастайды.
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім-тәрбиелік идеялар қазақтың халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде, Жүсіп Баласағұни, Сайф Сараи шығармаларында, хандық дәуірдегі ақын-жыраулар мұраларында, Ыбырай Алтынсарин еңбектерінде, Абай Құнанбаев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев мұраларынан да елеулі орын алғанымен, әлі толық зерттеле қойған жоқ. Кейінгі кездерде отбасы тәрбиесіне қатысты Х. Арғынбаев, Г. А. Уманов, К. А. Оразбекова, Ж. Қоянбаев, З. Әбілова, С. Ғаббасов, І. Р. Халитова, А. Ш. Икрамова т.б. еңбектері бар.
Толық емес отбасы туралы зерттеу жұмыстары шетел және кеңес психологтарының А. Адлер, М. И. Буянов, А. И. Захаров, И. С. Кон, К. Леонгард, А. Н. Леонтьев, А. Е. Личко, Е. Е. Маккоби, В. С. Мухина, Е. О. Смирнова, А. С. Сливаковский, М. Хофман, Е. С. Шеффер, Р. Эванс, Э. Г. Эйдмиллер және т.б. еңбектерінде жүргізілді.
Зерттеудің өзектілігі толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясында болатын өзгерістерді анықтау. Өйткені, дәл осы жасерекшелік кезеңінде толық емес отбасындағы баланың өміріндегі барлық қиыншылықтар анағұрлым айқын көрінетіндіктен, 13 - 17 жас аралығындағы жасөспірімдерге зерттеу жұмыстары жүргізілетін болады.
Толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын зерттеу барысында, ең алдымен толық емес отбасы мәселесі қазіргі таңда өзекті болғандықтан, толық емес отбасындағы бала тәрбиесінің қыр-сырын жан - жақты зерттеп, екіншіден, жасөспірімдердің психо-эмоционалды дамуының өзіне тән ерекшеліктерін, орын алатын өзгерістерді анықтап, үшіншіден, педагогикалық процесс барысында жасөспірімдерге тікелей әсер ету арқылы, психологиялық-педагогикалық түзету жұмыстары жүргізілуі жоспарлануда.
Зерттеудің мақсаты: Толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын педегогикалық процесте зерттеп, психологиялық түзету жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу міндеттері:
Толық емес отбасындағы жасөспірімдердің психо - эмоционалды аясын зерттеу.
№2 ЖББО мектепте толық емес отбасында тәрбиеленген оқушыларды анықтап, психологиялық түзету жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу қорытындысы ретінде. ең алғашқы зерттеу нәтижелері - сонғы зерттеу нәтижелерімен салыстырылып, түзету жұмыстарының тиімдігін анықтау.
Зерттеу обьектісі: Оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын психологиялық түзету.
Зерттеу болжамы: Егер толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясына түзету жұмыстары тиімді жүргізілсе, онда жасөспірімдердің психо-эмоционалдық саулығын арттырып, тұлға ретінде қалыптастыруға болады.
І бөлім. Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясының психологиялық ерекшеліктері
Толық емес отбасыдығы бала тәрбиесі
Отбасы - бұл әлемдегі ең маңызды нәрсе. Егер сіздің отбасыңыз болсама, сізде ешнәрсе жоқ деп есептеңіз. Отбасы - ол сіздің өміріңіздегі ең берік байланыс. Джонни Деп
Отбасының қоғамдағы рөлі мен күші басқа әлеуметтік институттармен салыстырылмайды, өйткені отбасында адамның жеке тұлғасы қалыптасады және қаланады, қоғамда баланың ауыртпалықсыз бейімделуі үшін қажетті әлеуметтік рөлдерді меңгеруі жүреді. Отбасы адам өмір бойы байланысын сезінетін алғашқы тәрбие институты ретінде әрекет етеді.
Отбасы ежелгі философтардан бастап қазіргі заманғы реформаторларға дейінгі озық қоғамдық ойдың, прогрессивті қайраткерлер мен ғалымдардың басты назарында. Отбасы адамның әлеуметтік жұмыс істеу жүйесі, қоғамның негізгі институттарының бірі болып табылады.
Кез - келген адамның жетістігінде отбасының ойнайтын рөлі орасан зор және көптеген жағдайларда, өмірдің бізге тартқан ең қымбат сыйлығы болып табылады.
Отбасы армандар мен мақсаттарды, естеліктер, қуанышты сәттермен қатар мұңды сәтсіздіктермен бөліседі. Отбасы - бұл махаббат, құрмет және өзара түсіністіктен құралған және адамды кез-келген жаңа бастамалары мен сәтсіздіктерде қолдайтын орта. Отбасылық өмірдің нағыз дәмің татуға мүмкіндігі бар адам, ең бақытты адам. Отбасы - бұл, ең алдымен, ері, әйелі және балалар. Толық отбасында өсіп келе жатқан балалар, салмақты және эмоционалды тұрақты болады. Әрі қарай дамуға арналған платформамен қамтамасыздандырылған. Бірақ, ХХІ ғасырдың балалары көбінесе, толық емес, яғни бала тәрбиесімен жалғызбасты ата - ана айналысатын отбасыларда тәрбиеленуде. Осындай толық емес отбасыларының туындауының бірқатар себептері бар: ата- ананың біреуі қайтыс болуы, ата-ана құқығынан айырылуы (ата-ана құқығынан шектелген), жеке бас бостаңдығынан айырылуы, некесіз баланың өмірге келеуі, бірақ көбінесе, ата- анасының біреуінің отбасынан кетуі (ажырасуы).
Толық емес отбасы деген не және оның түрлері қандай?
Дәстүрлі түрде толық емес деп бір немесе бірнеше кәмелетке толмаған баласы бар бір ата-анадан тұратын отбасы есептеледі. Психологтар толық емес отбасылардың қосымша санатын бөледі - бұл екі ата-анасы да бар функционалды толық емес, ата-ана кәсіби немесе басқа да жағдайларға байланысты отбасы үшін аз уақыт қалдырып немесе өздерінің тәрбиелік функцияларын мүлдем ұмытатын отбасылар.
Толық емес отбасы, әдетте, некенiң бұзылуы, баланың некеден тыс туылуы, ата-анасының бiрiнiң қайтыс болуы немесе олардың бөлек тұруы салдарынан туындайды. Осыған байланысты толық емес отбасылардың мынадай түрлерге бөлінеді:
:: Жетім;
:: Некеден тыс;
:: Ажырасқан;
:: Ыдыраған.
Құрылымның бұзылуы, отбасының толық жұмыс істемеуі балалардың жеке басының дамуын шектеуге және бұрмалауға әкеп соғады. Кез келген толық емес отбасында баланың толыққанды дамуы үшін объективті жағдайлар болмағанына қарамастан, оның әр түрі өзінің психологиялық ерекшеліктерімен ерекшеленеді, олар осындай отбасыларда тәрбиеленетін балалардың жеке басының дамуында өз ізін қалдырады.
Толық емес отбасындағы тәрбие - бұл қарапайым, қалыпты тәрбие, тек ол неғұрлым қиын жағдайларда жүзеге асырылады. Ең алдымен баламен жалғыз қалған адамның жеке басының ерекшеліктерін ескеру керек. Бұл тәрбиешінің барлық талаптарға сай болу қабілеті баланың жеке басын қалыптастыруда отбасының толық еместігіне қарағанда айтарлықтай үлкен рөл атқарады.
Кез келген толық отбасы баланы толыққанды дамыту мен тәрбиелеу үшін қалыпты орта болып табылмайды, бірақ отбасында ата-анасының екеуінің де болуы оның психикалық денсаулығын сақтауға байланысты көптеген міндеттерді табысты шешуге көмектеседі.
Соңғы жылдары демографтар, әлеуметтанушылар, психологтар, педагогтар және басқа да мамандар отбасы институтының терең жүйелі дағдарысына байланысты алаңдаушылық танытуда.
Толық емес отбасы - бұл тек ажырасқан ата-анасының отбасы ғана емес, асыраушысынан айырылған отбасы, жалғыз басты ананың отбасы, сондай-ақ баласын балалар үйінен алуға бел буған әйел. Әрбір жағдай өзінің ерекшеліктерімен және қиындықтарымен ерекшеленеді, олармен жалғызбасты ана (сирек жалғызбасты әке) кездеседі.
Соңғы уақытта әлеуметтік кепілдіктер тізімі айтарлықтай қысқарып, әлеуметтік қорғау деңгейі төмендеді. Әкесіз бала тәрбиелеп отырған әйел-ана өз отбасының әл-ауқатына өзі жауапты болуы тиіс. Физикалық немесе жүйке-психикалық дамуында нормадан ауытқыған балалар өсетін толық емес отбасылар, оның ішінде балалар - мүгедектер ерекше қажеттілікке ұшырайды. Егер мүгедек бала тұрақты қарауды және күтімді қажет етсе, онда әйелдің материалдық әл-ауқатын жақсартуға ешқандай мүмкіндігі жоқ, оларға баланың мүгедектігі бойынша зейнетақыға және бала жәрдемақысына өмір сүруге тура келеді.
Сырттан көмек болмағанда балаға күтім жасау қажеттілігі, тұрмыстық қызмет көрсету саласының бұзылуы әйелге өзін кәсіби салада көрсетуге мүмкіндік бермейді. Көптеген әйелдер тәрбиелеу мен бала күтімін өзінің басты мақсаты деп есептейді және кәсіби табысы мен мансабын екінші кезекке қалдырады.
Тіпті толық емес отбасындағы ең қамқор әйелдің де өз баласын тәрбиелеуге жеткілікті уақыты жоқ.
Толық емес отбасылар проблемаларының арасында оның балаларды тәрбиелеу және әлеуметтендiру институты ретiнде жұмыс iстеу проблемасы ерекше өткiр тұр.
Бір ата-анасы бар отбасының ерекше өмір салты тәрбие процесінде айтарлықтай көрініс табады. Отбасында бір ата-ананың болмауы балалардың толық емес, сәтсіз тәрбиеленуіне себеп болуы мүмкін. Жалғызбасты аналар отбасыларында ер балалар отбасындағы ерлердің мінез-құлқының үлгісін көрмейді, бұл олардың әлеуметтенуі процесінде еркектің, жардың, әкенің рөлдік функциялары туралы дұрыс емес түсініктің қалыптасуына ықпал етеді. Жалғызбасты ананың отбасындағы мінез-құлқы көбінесе екінші ата-анасының болмауына байланысты. Бұл аналық толық емес отбасыларда тәрбиеленіп жатқан қыздардың әлеуметтенуіне де әсер етеді, олардың әйелдің, жардың, ананың рөлдік функциялары туралы түсініктерін бұрмалайды. Монорациялық отбасыларда тәрбиеленетін балалар отбасындағы ер мен әйелдің өзара қарым-қатынасы үлгісінен айырылған, бұл олардың тұтастай әлеуметтенуіне және атап айтқанда болашақ отбасылық өмірге дайындығына кері әсерін тигізеді. Педагогика балаларды өз ата-аналарымен сәйкестендіру көрсеткішін отбасылық тәрбие тиімділігінің негізгі өлшемдерінің бірімен бағалайды. Бұл ретте бала өз ата-анасының адамгершілік және идеологиялық нормаларын қабылдауын білдіреді. Толық емес отбасында тәрбие процесінің осы құрамдас бөлігін жүзеге асыру бір ата-ананың болмауына байланысты өзгереді. Ата-анасының толық емес отбасыларында жоғарыда аталған проблемаларға аналық мейірімділіктің болмауы қосылады, онсыз балаларды тәрбиелеу де толыққанды бола алмайды.
Ата-аналардың бiрiнiң болмауы салдарынан жалғыз қалған анаға немесе әкеге отбасының барлық материалдық және тұрмыстық проблемаларын шешудi өзiне алуға тура келедi. Бұл ретте оған балаларға тәрбиелiк ықпал етудiң туындаған тапшылығының орнын толтыру қажет. Бұл міндеттердің барлығын біріктіру өте қиын болғандықтан, толық емес отбасылардың көпшілігі материалдық-тұрмыстық қиындықтарға және педагогикалық проблемаларға тап болады. Толық емес отбасының психологиялық ахуалы көбінесе ата-анасының бірінің жоғалуы салдарынан туындаған ауырсынулармен анықталады. Толық емес отбасылардың көпшілігі әкесінің кетуіне байланысты пайда болады. Жалғызбасты ана өзінің өкпесін (әкесіне қатысты) сирек тежеп, жасыра алады; оның мұңы мен наразылығы,көңілінің қалғаны олардың ортақ баласына көбінесе санасыз бейнеленеді. Кей жағдайлар да анасы баласының жазықсыз құрбанның рөлінде көріп, ата-ананың қамқорлығының жетіспеушілігін артығымен толықтыруға ұмтылып, барлық ақылға қонымды шектерден тыс шығатын кездер болады. Осындай жағдайлар салдарынан отбасының тәрбиелік атмосферасы бұрмаланы, баланың жеке басының қалыптасуына теріс әсерін береді.
Аталған себептерге байланысты толық емес отбасылардың балалары толық отбасылардың құрдастарымен салыстырғанда бірқатар психологиялық жағынан ерекшеленеді: үлгерімінің әлдеқайда төмен болуы, невротикалық бұзушылықтарға бейімділігі және заңға қайшы мінез-құлыққа бейімділігі, ата-аналарға теріс көзқарасы, жыныстық мінез-құлқының бұзылуы, құрдастарынан айырмашылықтың ауыртпалықты сезімі, тұрақсыз,төмен өзін-өзі бағалау (самооценка) және оны арттыруға деген өзекті қажеттілігі, анасынан көп нәрсені талап ету және оның мінез-құлқын өзгертуге деген жоғары ықыласымен, елеулі ересек адамды белсенді іздестіру.
Ата-анасының біреуі болмаған кезде баланың өз жынысының мінез-құлық стереотипін толыққанды қалыптастыру мүмкіндігінен айырылуы да өте маңызды. Мәселен, әкесі болмаған кезде ер баланың жақын үлгіде еркектердің мінез-құлқының ерекшеліктерін байқауға мүмкіндігі болмағандықтан, еріксіз әйелдердің қасиеттерін қабылдайды. Қыз бала үшін ана бұл жағдайда өзінің аналық рөлі мен жоқ әкесінің рөлін біріктіруге мәжбүр; нәтижесінде психосексуалдық даму қарама-қайшылығымен ерекшеленеді.
Толық емес отбасында тәрбиеленіп жатқан балалар (болашақ ерлі-зайыптылар) үшін ең бастысы - неке қатынасының дұрыс үлгісі жоқ. Сондықтан балалар - болашақ ерлі-зайыптылар мен ата-аналар үшін: күйеуі мен әйелінің өзара қарым-қатынасына тән сезім, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың белгілі бір мүмкіндіктері жоқ. Әкесіз тәрбиеленетін болашақ күйеулер әйелдердің мінез-құлқын жиі меңгереді немесе оларда еркектердің мінез-құлқы туралы агрессивті, күрт, қатыгез деген бұрмаланған түсінік қалыптасады. Ал әкесіз өскен болашақ әйелдердің болашақ жұбайының идеалы туралы түсініктері нашар қалыптасады, отбасылық өмірде олардың күйеуі мен ұлдарын түсінуі айтарлықтай қиын болады. Сондықтан мұндай отбасыларда ұрыс-керіс,қақтығыс, ажырасу себептері көп болып тұрады.
Толық емес отбасындағы тәрбиелік мүмкіндіктер шектелгендіктен : балаларды бақылау қиындық туғызады, әкесінің болмауы балаларды отбасылық қатынастардың әртүрлі нұсқаларымен танысу мүмкіндігінен айырады және психикалық дамудың біржақты сипатына әкеледі. Бұл болашақта еліктеуге болатын, ересек адамның жыныстық мінез-құлық үлгілерінің болмауына байланысты. Қорғауға алынған ана тәрбиесін алған ер бала көбінесе қажетті еркектік қасиеттерінен, мінезінің қаталдығынан, тәртіптілігінен, дербестігінен, батылдығынан айырылады. Қыздың әкесімен қарым-қатынасы ер адамның бейнесін қалыптастыруға көмектеседі. Егер әке отбасында болмаса, онда ер адамның бейнесі бұрмаланған - түкке тұрмайтын немесе керісінше идеалданған болып шығады, бұл кейіннен еркекпен жеке қарым-қатынаста еңсерілмейтін қиындықтарға әкелуі мүмкін. Ата-анасының сәтсіз тәжірибесіне сүйене отырып, толық емес отбасылардың балалары өз отбасында ажырауға оңай барып жататын кездер болады.
Мұның бәрі толық емес отбасы тәрбиелік жағынан міндетті түрде қолайсыз болып табылады дегенді білдірмейді. Аталған проблемалар толық отбасымен салыстырғанда, көбінесе толық емес отбасында туындауы мүмкін, бірақ одан олар міндетті түрде туындайды деген сөз емес. Бірқатар жағдайларда отбасының психологиялық атмосферасы жеткілікті қолайлы және дені сау тұлғаны қалыптастыруда қиындық тудырмайды.
Баланы тәрбиелеумен тек анасы айналысып отырған отбасылар туралы неше түрлі пікірлер бар. Кейбіреулер мұны дұрыс емес деп санаса, біреулері бала үшін оны кім тәрбиелесе де мүлдем маңызды емес екенін айтады, ал үшіншілері толық емес отбасының толық отбасы алдында белгілі бірқатар артықшылықтары бар екенін дәлелдеп әлек,себебі балалармен бірге қалған ата-ана отбасында болып жатқан барлық жағдай үшін дербес жауапты болғандықтан, ол өзінің сәтсіздіктері мен қателіктері үшін кінәні отбасының басқа мүшелеріне ауыстыруға тырыспайды. Олар өз тұжырымдарына иллюстрациялар ретінде әкесіз тәрбиеленіп, өскен тамаша (көбінесе көрнекті) адамдардың көптеген мысалдарын келтіреді.
Көптеген толық емес отбасылар әкесінің отбасыдан кету салдарынан туындайды. Аналар көбінесе оған деген өзінің өкпесін қадағалап және жасыра алмайды, сол себептен ананың жеке көңіл толмаушылығы, олардың ортақ баласына санасыз түрде бинеленеді. Дегенмен, жағдай басқаша болуы мүмкің кездер де болады. Ана баланы бұл жағдайдың жазықсыз құрбаны рөлінде көріп, жетіспейтін ата-ана қамқарлығының орның толтыруға ұмтылып, баланы шектен тыс қамқорлыққа алып, тым шектен шығып жатады. Барлық осындай жағдайлар салдарыынан отбасының негізгі функциясы бұрмаланып, баланың жеке тұлға болып қалыптасуына теріс әсерін береді. Көптеген ғалымдардың көмегімен, ажырасудың балаға теріс әсірін тигізетінің дәлелдейтін көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Отбасылық тәрбие мәселелерін зерттеумен айналысатын балалар психологтары, толық отбасы баланы тәрбиелеуде табысқа жетуге кепілдік бермейтінін, тек оның тұлғасын табысты қалыптастырудың алғышарттарын жасайтінын айтады. Дегенмен, толық емес отбасында тәрбиелеу бірқатар қиындықтарды қамтиды, олармен ерте ме, кеш пе, әр жалғызбасты ата-ананың кездесуіне тура келеді.
Қазіргі сәтте, толық емес отбасы көп жағдайда балалы немесе бірнеше балалы анадан тұрады, яғни аналық болып табылады. Осыған байланысты біз ана мен бала қарым-қатынастарының ерекшеліктерін және олардың баланың эмоциялық даму сипатына тигізетін әсерін қарастыратын боламыз.
Ата-аналар үйі ғасырлар бойы аталық деп аталады. Бұл атауға баланың тәрбиесі мен тұлғасын қалыптастырудағы әкенің маңызды рөлін айқындайтын терең мағына берілген. Қазіргі заманғы психологиялық зерттеушілер отбасында тек әкесінің жоқтығы емес, ең алдымен ер адамның болмауы, баланың психикалық дамуындағы ауытқулардың маңызды алғышарты болып табылатындығын дәлелдеді. Толық емес отбасыларда ерлер ықпалының тапшылығы:
зияткерлік саланы дамытудың бұзылуы (вербалдық қабілеттерді дамыту есебінен баланың математикалық, талдамалық және кеңістіктік қабілеттері зардап шегеді);
балаларға нақты жыныстық сәйкестендіру процесін жүзеге асырудың жеткіліксіздігі;
жасөспірімдерді қарама-қарсы жыныс өкілдерімен қарым-қатынас жасау дағдыларына үйретудің қиындықтары;
анаға деген артық, патологиялық байланыстын қалыптасуы, өйткені баланы анасынан үзетін, оны кең әлемге шығаратын отбасы мүшесі жоқ.
Баланың ақыл-ойының толыққанды дамуы үшін оның ортасында ерте кезден бастап-ақ ойлаудың екі түрі: еркектін де, әйелдін де кездесуі өте маңызды. Әкесінің қандай себептен болмасын отбасында болмауы ұлдардың да, қыздардың да зияткерлік қабілеттерінің дамуына теріс әсерін береді.
Баланың әйел немесе ерлер мінез-құлық үлгілерін меңгеруі ата-аналардың ықпалымен жүргізіледі. Ересектер баланы саналы немесе санасыз түрде оның жыныстық рөліне үйретеді. Қоғамдық дәстүрлерге сәйкес, оны ер немесе әйел адам болуға бағыттайды. Ата-аналар қыз балаларға қарағанда, ұл балаларға жиі - агрессивтілікті кешіріп, олардың белсенділігін, бастамашылдығын көтермелейді. Қыз баладан шынайылық, сезімталдық пен эмоционалдылық күтіледі. Ересектердің басшылығымен, еліктеу арқылы бала ұл немесе қыз болуды үйрене бастайды. Оның ер бала (қыз бала) ұстанымы, оның ойындарды, мүдделерді, армандарды таңдауда бағдарлануына себепші болады.
Баланың өз жынысының құндылықтарына бағдарлануы ең алдымен отбасында болады. Бұл жерде көп нәрсе дәстүрлерге байланысты. Мәселен, ер балаға, тіпті кішкентай болса да, әдетте, "Жылама, сен қыз емессің. Сен - еркексің "деп үйретеді. Ер бала өзінің көз жасын ұстап үйренеді. Оның әкесі, ағасы "Біз - еркекпіз" деп бірлеседі. Бала көз жасын тежеуді үйреніп, оның ер адамдар санатына жататынын мақтан тұтатын болады. Қыз балаларға "Төбелеспе. Ағаштар мен дуалдарға барма. Сен - қызсың "деп ақыл айтылады. Сөйтіп, қыз балаларға өзің-өзі тыйуға, қадағалауға тура келеді, өйткені ол - қыз.
Отбасында балалар көбінесе баланың өзі сияқты жыныстың өкілдері болып табылатын туыстарына еліктейді.
Тек анасы тәрбиелеген ер балаларда әйелге тән мінез-құлық белгілерінің дамуы байқалады, мысалы, вербальды агрессивтілік, қыздарға түрде тән ойындар мен іс-шараларға мән беру немесе керісінше, "компенсаторлық еркектіктің" дамуы, бұл ерлердің мінез-құлқының тәуелді мінез-құлықпен үйлесуімен сипатталады.
Қыз баланың дамуында да әке маңызды рөл атқарады. Әке қыз баланың өміріндегі алғашқы қарама - қарсы жыныс өкілі болғандықтан, оның мінез-құлық ерекшеліктері, қарым - қатынастың нюанстары кейде бейсаналық деңгейде есте сақталып, кейінірек әйел мен еркек арасындағы қарым-қатынастың барлық түрлеріне тартылатын үлгіге айналады. Қыз баланың жетілуі кезініңде ер адам әсірінің жетіспеушілігі, оның болашақ әйел ретінде дамуы мен жыныстық қатынас дағдыларын қалыптастыруда, едәуір қиындықтар туғызып, кейіннен жеке және отбасылық өмірге теріс әсерін тигізеді.
Дәл осы отбасылық тәрбие жағдайында балалар жеке мінез-құлықтың, түрлі жағдайларға эмоционалды ден қоюдың алғашқы тәжірибесін алады, қоршаған табиғи және әлеуметтік әлемді танып-білуге, өз тұрмысын ұйымдастыруға, тұлғааралық және жынысаралық қарым-қатынасқа тиімді қатысуға үйренеді.
Толық емес отбасылардағы ана тәрбиесiнiң нәтижесi балалық шақ кезiнде баланың жеке басының өзгеруiнде болуы мүмкiн. Егер толық отбасында эмоциялық фонды анасы қолайлы отбасылық өзара түсіністіктің, сенімділік пен жан жақындықтың атмосферасын құраса,ал әкесі нормативтік бақылау функцияларын орындап, мінез-құлықты реттеуді жүзеге асырады.
Толық емес отбасында жоғарыда аталған барлық функцияларды жалғыз анасы атқарады. Алайда, анасының әрдайым қолынан келе бермейді. Мұндай отбасыларда жалғызбасты ана тәрбиесінен, ең алдымен, ер балалар зардап шегеді.
Толық емес отбасыларда ана тәрбиесінің кең тараған ерекшеліктерінің бірі - ұлына деген анасының шамадан тыс қамқорлығы. Анасының ұлын өмірлік қиындықтардан, жауапкершілік пен қауіп-қатерден шектеуге деген ұмтылысы, көбінесе, балалардың ерік-жігерін сал етіп, ұлдарының ер азамат болуына кедергі жасайды. Нәтижесінде ананың гипер қамқорлығы бала мен ана арасындағы қарым-қатынастың елеулі психологиялық күрделенуіне әкеп соқтырып, оның нәтижесінде жек көру немесе араздастық тууы мүмкін.
Әрдайым ана мен ұлдың жеке қарым-қатынасы ұл баланың жеке басының өзгеруіне әкеп соқтыра бермейді. Егер анасы ұлында бала кезінен бастап, қиындықтарды жеңе білу қабілетін қалыптастырса, оның дербестігі мен бастамасын көтермелеп, күшті және батыл болу ниетін ынталандырса, тәуекел ету қабілетін дамытса, онда балада жалғыз анасының ықпалымен де ер адамның мінез-құлық стилі қалыптасады. Бұл жағдайда ана ұлына өмір бойы сенімді дос болады.
Баланың жеке басын қалыптастырудың толық емес отбасылардың барлық типтеріне тән кейбір психологиялық ерекшеліктері осындай. Сонымен қатар толық емес отбасының әрбір түрі баланың психикалық дамуы мен тұлғалық қалыптасу процесіне ондағы қалыптасқан қатынастардың әсеріне байланысты өзіне ғана тән сипатқа ие.
Осылайша, көп функцияналды тәрбие беру ісіндегі ата-аналардың рөлі, баланың жеке басының қалыптасуына әсер етеді. Ата-аналардың бірінің, мысалы, әкесінің болмауы баланың психикалық дамуының елеулі бұзылуына, оның әлеуметтік белсенділігінің төмендеуіне, жеке басының деформацияларына және мінез-құлқында, психологиялық денсаулық жағдайында әртүрлі ауытқуларға әкеледі.
Кішкентай бала үшін қоршаған қоғам - бұл отбасы. Дәл осы жерде баланың "Мен" өзгереді. Бұл мәселеде айналадағы адамдар саны маңызды емес, одан гөрі өзара қарым-қатынастың сапасы мен қарқындылығы әлдеқайда маңызды. Бала жалғыз анасымен бірге тұра алады және олардың бір-біріне үлкен құрметпен қарайтынын жақсы түсінеді. Анасының армандарында оның мықты және жақсы адам екенін, онымен бірге санасатынын, одан көп нәрсе күтетінін бала анық түсінеді. Мұндай жағдай толық отбасыларда да бола бермейді.
Бұл көзқарастардың әрқайсысы біркелкі дәрежеде қабылдануы және өмірде толып жатқан басқа мысалдармен жоққа шығарылуы мүмкін.
Осылайша, толық емес отбасы бірқатар объективті қиындықтарға тап болғанымен, балаларды толыққанды тәрбиелеу үшін жеткілікті әлеуетке ие. Ата-ана толық емес отбасының басшысы бола отырып, табылған жағдайларға байланысты қалыптасқан жағдайдың психологиялық ерекшеліктерін дұрыс түсінуі және олардың теріс салдарларға әкелуіне жол бермеуі қажет. Көптеген қолайлы толық емес отбасылардың тәжірибесі оның мүмкін екендігін көрсетеді.
Жасөспірімдік кезеңнің психо - эмоционалдық дамуы
Психоэмоционалды жағдай - бұл адамның психикалық күйлерінің ерекше түрі:
адамның қоршаған шындыққа және өзіне деген қатынасының эмоционалды реакциясы көрінісімен тәжірибе;
негізінен эмоционалды-ерік сферасымен реттелетін және эмоционалды реакциялар мен эмоционалды қатынастарды қамтитын күйлер;
салыстырмалы түрде тұрақты тәжірибе.
Адамда кез-келген іс-әрекет барысында пайда болатын эмоционалдық күйлер оның психикалық күйіне, дененің жалпы күйіне және белгілі бір жағдайдағы мінез-құлқына да әсер етеді. Олар қалай жеке тұлғаның таным даму процестеріне әсер етсе, дәл солай жалпы өмір сапасына да әсер етеді.
Эмоционалды көріністер шындыққа жауап беру үшін адамға қажет, өйткені олар оның әл-ауқатын және функционалдық жағдайын реттейді. Эмоциялардың жетіспеушілігі орталық жүйке жүйесінің белсенділігін төмендетеді және өнімділіктің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Эмоциогенді факторлардың шамадан тыс әсері жүйке-психикалық шиеленіс жағдайын және жоғары жүйке қызметінің бұзылуын тудыруы мүмкін. Оңтайлы эмоционалды қозу - қызметке және оны денсаулық үшін қолайлы жүзеге асыруға әзірліктің шарты.
Психоэмоционалды жағдай - бұл жеке тұлға денсаулығының негізі.
Біздің барлығымыз кезінде жасөспірім болдық және жасөспірім жастағы қиындықтардан өттік. Бірақ тек ересек бола отырып, біз осы кезеңдегі балалардың проблемаларын толық бағалай аламыз.
Психологтар жасөспірімдердің психоэмоционалдық жай-күйінің мынадай түрлерін атап көрсетеді:
белсенділік - пассивтілік;
әуестік - немқұрайлылық;
қозу - тежелу;
қорқыныш - қуаныш;
шешім тез қабылдау - шашыраңқы болу;
мазасыздық - сабырлылық;
сенімділік - сенімсіздік.
Бұл психикалық процестер қарама-қайшы болғанына қарамастан, жасөспірімдерде олар қысқа уақыт аралығында ауысып, өзгеріп отыруы мүмкін. Бұл гормоналды дауылға байланысты және дені сау, қалыпты балаға да тән болуы мүмкін. Қазір ол сізбен достық қарым-қатынаста сөйлесіп, бірер минуттан кейін - өз-өзімен тұйықталып немесе жанжал шығарып, есікті қатты жауып кете алады. Бұл жағдай алаңдауға себеп емес, жәй ғана норманың бір нұсқасы болып табылады.
Алайда, баланың осы жастағы мінез-құлқында басым болатын жағдайлар мінездің тиісті қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етіп (жоғары немесе төмен өзін-өзі бағалау, алаңдаушылық немесе өміршеңдік, оптимизм немесе пессимизм және т.б.) және оның алдағы өміріне әсер ететін болады. Өзіндік сана-сезімнің және, ең алдымен, өзін-өзі бағалау сияқты оның маңызды құрамдас бөлігінің қалыптасу процесі жасөспірімнің әртүрлі психологиялық жағдайымен, атап айтқанда, алаңдаушылық, қорқыныш, өзіне сенімсіздік және т.б. тығыз байланысты. Бұл өзін-өзі бағалаудың да, өзін-өзі танудың да дамуының ерекше эмоционалды көрсеткіштері.
Жасөспірімдер бастан кешетін қорқыныштар осы жастағы негізгі қарама-қайшылықтардың біріне негізделген: жасөспірімнің өзімен өзі болуға, өзінің жеке даралығын сақтауға ұмтылып және сонымен бірге барлығымен бірге болу, яғни топқа тиесілі болып, оның құндылықтары мен нормаларына сәйкес келу талпынысы.
Мұны шешу үшін жасөспірімнің екі жолы бар: не құрдастарымен байланысын жоғалтып, өзіне кету, не топқа толық бағынып, жеке бас бостандығынан, пікірлер мен бағалаулардағы дербестіктен бас тарту.
Басқаша айтқанда, жасөспірім эгоцентризмді немесе конформизмді таңдаудың алдында тұр. Жасөспірім тап болатын бұл қарама-қайшы жағдайлар, оның айқын әлеуметтік негізділігі бар негізгі қорқыныш көздерінің бірі болып табылады.
Бұл қатардағы алғашқы орындардың бірі - өзің болмау қорқынышы, шын мәнінде бұл өзгеруден қорқу дегенді білдіреді. Оның арандатушысы - бұл жасөспірімнің дене бейнесінің өзгеруінен туындаған күйзелісі. Сондықтан, жасөспірімдер өздерінің физикалық және психикалық жағымсыздығынан қатты қорқады, бұл парадоксалды түрде басқа адамдардың осындай кемшіліктеріне төзбеушілікпен немесе олардың дене бітімінің ұсқынсыздығы туралы обсессиялық ойлармен көрінеді.
Жасөспірімдерге шабуылдан, өрттен және аурудан қорқыныш тән, бұл әсіресе ер балаларға тиесілі, сонымен қатар қыздарға табиғи апаттардан және жабық кеңістіктен қорқу тән. Олардың барлығы қорқыныш сипатында және қандай-да бір жағдайда өлім қорқынышымен байланысты.
Тұлғааралық қатынастар саласындағы өткен жас кезеңдеренде байқалмаған қорқыныш саны да осы жаста артады. Мұндай қорқыныштың қоздырғыштарының бірі - ата-аналармен эмоционалды жылы қарым-қатынастың болмауы және олармен жанжалды қатынастар.
Бұл жасөспірімнің әлеуметтік шеңберін тарылтады және оны құрдастарымен жалғыз қалдырады. Осы жастағы қарым-қатынастың мәні өте жоғары болғандықтан, жасөспірім осы жалғыз байланыс арнасын жоғалтудан қорқады.
Қорқыныштардың салдары әр түрлі, бірақ олардың ең бастысы - бұл өзінде де, басқа адамдарда да артып келе жатқан сенімсіздік болып табылады.
Біріншісі - сақтықтың, екіншісі - күдіктің берік негізіне айналады. Нәтижесінде бұл адамдарға деген немқұрайлы көзқараспен, жанжалдылықпен және Мен оқшаулануына айналады.
Мұның бәрі обсессивті қорқыныштың немесе мазасыздықтың көрінісі болып табылады. Обсессивті қорқыныш (мазасыздық) жасөспірімде еріксіз жүретін жат нәрсе ретінде қабылданады. Онымен өз бетінше күресу әрекеті оның нығаюына және мазасыздықтың өсуіне ықпал етеді.
13-14 жастағы мазасыздық сезімі 15-16 жастағыға қарағанда айтарлықтай жоғары екені анықталды. Бұл ретте егер біріншісінде ол іс жүзінде өзгеріссіз қалса, 15 жастағы екіншісінде ол алдыңғы кезеңмен салыстырғанда айтарлықтай төмендейді, ал 16 жаста қайтадан күрт көтеріледі.
Тағы бір қызықты ақпарат, 13-14 жастағы ер балалр мен қыздарда мазасыздық деңгейінде айырмашылық болмаса, 16 жастағы қыздарда мазасыздық бұл деңгейдегі ер баларға қарағанда жоғары болады.
Осылайша, 13-14 жастағы мазасыздық - бұл жасөспірімнің психикалық дамуының алдын алу жоспарында ескерілген дамудың жеке ерекшеліктерін жабатын жас сипаты.
Мазасыздық динамикасын өзін-өзі бағалау динамикасымен салыстыра отырып, олардың өзара тығыз тәуелділігін, әсіресе, жоғары сыныптарда айқын көрінеді. Өзін-өзі бағалау неғұрлым жоғары және адекватты болса, соншалықты мазасыздық деңгейі төмендеп және өзіңе, өз мүмкіндіктеріңе деген сенімділік деңгейі артады.
Жасөспірімнің сана-сезімінің қалыптасуындағы басқа бір ерекшелік өз қадір-қасиетінің асқынған сезімінен тұрады.
Көбінесе жасөспірімге оны басқалар масқаралағысы келетін сияқты болып көрінеді. Сол себепті, жоғарыда айтылғандай, адамның мейірімділігіне деген қажеттілігі артады. Ол жасандылық, жалғанға қатты мән береді, бірақ көбінесе өзі осындай әрекеттер жасайды.
Жасөспірім кезеңінің психо - эмоционалдық ерекшеліктері. Жасөспіріммен болатын оң өзгерістер:
- ересектік сезімінің көрінісі;
- сана-сезімнің, өзін-өзі бағалаудың, өзін-өзі реттеудің өсуі;
- өзінің сыртқы келбетіне жоғары назар аудару;
- білім мен дағдыларды игеруде дербестік таныту;
- танымдық уәждеменің пайда болуы;
- жаман емес, басқалардан жақсы болуға деген ниет.
Теріс өзгерістер:
- жаралы тұрақсыз психика;
- жоғары қоздырғыштық:
- себепсіз ашулану;
- жоғары алаңдаушылық;
- эгоцентризмнің көрінісі;
- депрессивті жағдайлар;
- ересектерді әдейі айла-шарғы жасау;
- өзімен және айналасындағылармен ішкі кофликт;
- ересектерге теріс көзқарастың артуы;
- жалғыздық қорқынышы (суицид туралы ой),
эмоциялық бұзылуларға, мінез-құлықтағы ауытқуларға әкеледі. Бейімделу және әлеуметтік қасиеттерді дамытудағы қиындықтар жалпы жасөспірімдердің психикалық және психологиялық денсаулығының бұзылуына әкеп соғады.
Жасөспірімдік кезеңге тән мінез-құлық ерекшеліктері мен түзету әрекеттері:
1. Аффективті-тұрақсыз типі. Басқалар тарапынан болмашы сылтау оның қозғыштығын едәуір арттырады, кейін ол жұмыстан мүлдем бас тартып, өрескел, дөрекілік жасайды.
Әдіс-тәсіл: дер кезінде қозуға әсер ету және тыныштандыру. Сондықтан сізге наразылық сезімдерінің өсуін уақтылы анықтап - ұғындырудың күшімен ықтимал реакцияны болдырмау . Көзқараспен, дауыс ырғағымен әрекет ету.
2. Өзіне сенімсіз, қорқақ, истерикалық, депрессивті.
Ол кез-келген ықпалдан өзін жауып тастайды, ішкі өмірде қарқынды өмір сүреді, өз мүдделерімен толығымен айналысады (интроверт).
Оған әсер ету қиын, өйткені ол сенімсіздікпен, негативизммен қарайды.
Ұсыныстар көмектеспейді, өйткені оны бала қабылдамайды. Ол тек толық психикалық тепе-теңдікке қарай жүреді. Сабырлы, кездейсоқ әңгімелер.
3. Нәпсіқұмарлық жоғары дамыған, ерік-жігерсіз. Сандалбайлар, ұшқалақтар - жеңіл-желпі байланыстар, өтірік, ұрлық, сексуалдық шектен шығу.
Сіз олардың сезімдері мен көңіл-күйлеріне қарай әрекет ете алмайсыз. Мұнда іскерлік, дәйекті, қатаң, тітіркендірмейтін тікелей әрекеттер қажет. Негізгі әдіс - мысал, сендіретін әрекет.
4. Әлсіз, сенімсіз, жасқаншақ, тәуелді. Тыныштандыру және ынталандыру.
Жасөспірімдік кезең - адам дамуының қалыпты және өте қажетті кезеңі, өмірдің бұл бөлігі патологияның уақыты болып табылмайды. Жасөспірімдердің көпшілігі барлық жас ерекшеліктерінің қиындықтарын
жеңе біледі
1. Адам өміріндегі бірде-бір кезең (тек қана құрсақ ішіндегі кезең) жасөспірімдер сияқты жылдам даму қарқынымен сипатталмайды.
Тез дамып келе жатқан қыз бен баяу дамып келе жатқан бала арасында 6 жастай алшақтық болуы мүмкін. Жасөспірімдердің ақыл-ой, эмоциялық және әлеуметтік дамуындағы айырмашылықтар да соншалықты үлкен болуы мүмкін.
2. Иә, кейбір жасөспірімдер әлі бала, бірақ көбісі (әсіресе жыныстық жағынан) ересек болып келеді.
3. Жасөспірімнің кез келген дамуы (физикалық, эмоциялық, ақыл-ой немесе тұлғалық) үйлесімді , біркелкі болмайды
Физикалық жақсы дамыған ұлдар мен қыздар әрдайым ақыл-ой , эмоционалды жағынан да жақсы дамыған болмайды.
Физикалық немесе жыныстық дамуы кідіртілген балалар, керісінше, ересектермен қатар елеулі міндеттерді орындауға дайын бола алмайды.
4. Жасөспірімдер жасы - адам өміріндегі өтпелі, дағдарыстық кезең және ол өзінің ерекшеліктерімен сипатталады.
Шиеленістер мен қиындықтарды асыра сілтеп, оларды асыра сілтеп немесе кішірейтудін қажеті жоқ.
Жасөспірімнің ерекшеліктерін біле отырып, ересектердің міндеті - оған осы проблемалар мен қиындықтарды өз бетінше және табысты шешу үшін жағдай жасауға көмектесу.
Жас физиологиясы бойынша халықаралық симпозиумда 1965 жылы қабылданған физиологиялық кезеңдеуге сәйкес, жасөспірімдер жасы ұлдарда 13-тен 16-ға дейін, қыздарда 12-ден 15-ке дейін өтеді. Жүргізілген зерттеуде біз осы кезеңділікке сүйенеміз [2]. Егер біз жасөспірімдер мен жоғары сынып оқушыларын салыстыратын болсақ, онда жасөспірімдер жасы тәртіптік жағынан ең қиын болып табылады, ал ерте жасөспірімдер жасы барынша эмоциялық проблемалар береді. Жоғары сынып оқушылары басқалармен жаңа қарым-қатынас орнату, кәсіби тұрғыдан өзін-өзі анықтау, отбасынан дербестендіру және ересек өмірге кіру сияқты маңызды міндеттерге тап болады. Бұл кезең жиі стресстермен сипатталады. Стресстер келешекте жиі белгісіздік тудырады. Сондықтан орта мектеп оқушыларын оқытудың қорытынды кезеңінде психологиялық қолдау білім беру субъектілері үшін басымдық болып табылады, ал ерте жасөспірімдер жасындағы эмоционалдық саланы зерделеу қазіргі дәуірдегі және педагогикалық психологиядағы басымдық болып табылады. Бірақ жалпы жасөспірімдердің эмоциялық мәселелеріне арналған жұмыс өте аз. Мұғалімдердің, сынып жетекшілерінің, мектеп психологтарының сыныптан тыс және мектептен тыс жұмысы негізінен жас қыздар мен жасөспірімдерге кәсіби басшылық жасауға, оқуды аяқтауға байланысты ақыл-ой қызметіне ынталандыруға бағытталған. Бұл жас - бұл оқу үрдісімен, сондай-ақ достықтың, махаббаттың алғашқы елеулі сезімдерінің пайда болуымен байланысты күшті эмоциялық күйзелістердің уақыты, бұл жағдайда ұмытылады [23].
Жобалық әдістердің көмегімен жасына байланысты алаңдаушылық динамикасын зерттеген А.Г.Кошанская аға оқушылар (15-16 жас) басқа жастармен салыстырғанда қарым-қатынастың барлық салаларында ең жоғары деңгейде алаңдаушылық танытқанын, бірақ ата-аналар мен ересектермен қарым-қатынас жасауда қандай да бір дәрежеде тәуелді екендігін анықтады [25]. Жасөспірімдерде жалғыздық сезімі жиі кездеседі. Э. Фромм атап өткендей, "Егер ол ұзақ уақыт созылса және жаңа жасқа ауысқаннан кейін жоғалмаса, физикалық аштық сияқты психикалық бұзылуға - өлімге әкеп соқтыруы мүмкін. Моральдық жалғыздық физикалық сияқты төзгісіз; оның үстіне, физикалық жалғыздық моральдық жалғыздыққа да әкеп соқтырған жағдайда ғана шыдамсыз болады ". Бақытымызға орай, жасөспірім кезіндегі бұл сезім тұрақты емес. Айналадағы адамдармен жеке байланыс орнатқан кезде ол тез жоғалады [50]. Кішкентай баладан кем емес жасөспірім (мүмкін одан да көп) оның өміріне ата-анасының қатысуын қажет етеді. Қалыптаспаған сана мен өмірлік құндылықтар үшін тым көп. Жасөспірімдерге олардың ата-аналарының қолдауы қажет. Егер ата-аналар өздерінің ересек балаларының өміріне қызығушылық танытпаса, онда олардың ненің жаман және ненің жақсы екендігі туралы түсінігін елемейді [2].
Эмоциялық а втономия үлкен қиындықтармен қатар жүреді. Жасөспірімдер - және көбінесе олар мүлдем дұрыс көрінеді - ата-аналар балалардағы өзгерістерді бағаламайды, олардың тәжірибесін нақты қабылдамайды [3]. Бұл жас балалардың ата-аналарынан психологиялық шеттетілуін жиі тудыра отырып, барынша эмоциялық проблемалар туғызады. Әсіресе, бұл жылдары әкесімен қарым-қатынас өте күрделі болып табылады. Анасы, көптеген зерттеулердің көрсеткеніндей, осы жаста әкесінен гөрі балаларға жақын қалады. Бірақ ата-аналарымен қарым-қатынастағы белгілі бір салқындық және олардан құпиялардың пайда болуы байланыстылықтың алшақтығын білдірмейді. Бұл өз балаларының ішкі дүниесін бұзбай, екі жақ үшін де қажетті эмоциялық өзара түсіністікті сақтай алатынына қарамастан, ата-аналардың сезімталдығы мен нақтылығына байланысты.
Жасөспірімдердің эмоциялық саласына тән: 1) өте жоғары эмоциялық қозу, сондықтан жасөспірімдер тез темпераментпен, өз сезімдерінің күшті көрінісімен, құштарлығымен сипатталады: олар қызықты іспен шұғылданады, өз көзқарастарын құмарлықпен қорғайды, өздеріне және өз жолдастарына қатысты әділетсіздікте жарылуға дайын; 2) эмоциялық күйзелістердің үлкен тұрақтылығы; атап айтқанда, жасөспірімдер ренжуді ұзақ уақыт ұмыта алмайды; 3) алаңдаушылықта көрінетін қорқынышты күтуге жоғары дайындық. Үлкен жасөспірімдерде алаңдаушылықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Педагогика және психология
кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы:
Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын психологиялық түзету
Орындаған: Педагогика және психология
мамандығының 4 курс студенті
Бекетова Ж.Б.
Жетекші:
Орал, 2021 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім. Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясының психологиялық ерекшеліктері
1.1 Толық емес отбасыдығы бала тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Жасөспірімдік кезеңнің психо - эмоционалдық дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясында болатын өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ бөлім. Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын тәжірибе жүзінде зерттеп, түзету жұмыстарын жүргізу
2.1 Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің психо - эмоционалдық аясын зерттеу әдістемелері және жүргізілуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің психо - эмоционалдық аясын түзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Жүргізілген түзету жұмысы бойынша нәтижелер және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Қоғамдық жаңғыру кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси - экономикалық қатынастар сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім, тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осы заманның тағы бір көңіл бөліп, жан - жақты қарастыратын мәселесі ол - толық емес отбасының көбейіп бара жатқаны, Қазақстан Республикасы Конституциясының 27- бабында:
Неке мен отбасы, ана мен бала мемлекеттің қорғауында болады.
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата - ананың табиғи құқығы, әрі парызы.
Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар, еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті.
Қазақстан Республикасының Елбасы - Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында 3.6. Ана, бала, аға ұрпақ: Біздің стратегиямыздың маңызды мәселесі - қоғамның ең әлсіз қорғалған мүшелерінің - балалардың, олардың аналарының және аға ұрпақтың өмірін лайықты қамтамасыз ету..
Осыдан шығатыны, қазіргі кездегі Толық емес отбасынан шыққан балалардың психикалық ерекшеліктерін анықтау мәселесі Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында да өзінің көкейтестілігімен айрықша орын алған. Өйткені біздің келешегіміз еліміздің гүлденуі, алдыңғы қатарлы дамыған ел болу, жақын болашақ, жан- жақты жетілген ұландардың дамуына байланысты.
Қазіргі педагогика, қоғамтану, саясаттану, психология, философия, әлеуметтану, демография секілді ғылым салалары адамның дамып қалыптасуындағы толық емес отбасының өзіндік орнын баса көрсетуде.
Демографтар отбасының екі жүйесін айырады: толық (ата-анасынан және балалардан тұрады) және толық емес (балалардан және ата-анасының біреуінен ғана тұрады). Көбінесе толық емес отбасында әкесі жоқ, сол себепті бала тәрбиесінің барлық ауыртпалығы анасына түседі. Толық емес отбасының пайда болуының ең басты себебі - ажырасу. Атақты демограф, профессор Б. У. Урланистың айтуынша, бүкіл әлемде үш некенің бірі ажырасқан. Қазақстанда да бұл тенденция қанатын кенге жайып, көбейіп бара жатыр.
Отбасы, толық емес отбасы және отбасыдағы кейбір сәтсіздіктер әлі де толық зерттелмеген тақырып.
Баланың жеке басының қалыптасуына отбасындағы рухани хал - ахуал, оның барлық жітістіктеріне тікелей әсер етеді. Отбасының мықты рухани атмосферасы баланы дұрыс тәрбиелеудің маңызды шарты. Егерде сіздің өміріңіздің жалпы бағыт - сипаты нашар болса, ең дұрысы, алдын- ала ойластырған жақсы педагогикалық әдістемелердің өзі ешқандай пайда келтірмейді деп есептейді А.С.Макаренко.
Л.Н.Толстой балалардың тәрбиесі алдымен олардың ата-аналарының дұрыс өмір сүрулеріне байланысты екендігін атап көрсетті. Ата-аналар өз кемшіліктерін түзете алмай және оны мойындамай, өздерін ақтауға тырысып, балаларының бойындағы осы сияқты кемшіліктерге назар аудармаса, бала тәрбиесінде барлық олқылықтардың туындауына сөз жоқ, әсер етеді. Кемшілік атауына қарсы күрестегі бар гәп осында жатса керек. Балалар ересектерге қарағанда сәзімтал келеді, сондықтан да ата-аналарының кемшіліктерін көрмеуімен бірге, ата-аналардың екі жүзділігін де тез аңғарады, оларға деген құрметті сейіліп, айтқан тапсырмаларына немқұрайлылық таныта бастайды.
Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім-тәрбиелік идеялар қазақтың халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінде, Жүсіп Баласағұни, Сайф Сараи шығармаларында, хандық дәуірдегі ақын-жыраулар мұраларында, Ыбырай Алтынсарин еңбектерінде, Абай Құнанбаев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев мұраларынан да елеулі орын алғанымен, әлі толық зерттеле қойған жоқ. Кейінгі кездерде отбасы тәрбиесіне қатысты Х. Арғынбаев, Г. А. Уманов, К. А. Оразбекова, Ж. Қоянбаев, З. Әбілова, С. Ғаббасов, І. Р. Халитова, А. Ш. Икрамова т.б. еңбектері бар.
Толық емес отбасы туралы зерттеу жұмыстары шетел және кеңес психологтарының А. Адлер, М. И. Буянов, А. И. Захаров, И. С. Кон, К. Леонгард, А. Н. Леонтьев, А. Е. Личко, Е. Е. Маккоби, В. С. Мухина, Е. О. Смирнова, А. С. Сливаковский, М. Хофман, Е. С. Шеффер, Р. Эванс, Э. Г. Эйдмиллер және т.б. еңбектерінде жүргізілді.
Зерттеудің өзектілігі толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясында болатын өзгерістерді анықтау. Өйткені, дәл осы жасерекшелік кезеңінде толық емес отбасындағы баланың өміріндегі барлық қиыншылықтар анағұрлым айқын көрінетіндіктен, 13 - 17 жас аралығындағы жасөспірімдерге зерттеу жұмыстары жүргізілетін болады.
Толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын зерттеу барысында, ең алдымен толық емес отбасы мәселесі қазіргі таңда өзекті болғандықтан, толық емес отбасындағы бала тәрбиесінің қыр-сырын жан - жақты зерттеп, екіншіден, жасөспірімдердің психо-эмоционалды дамуының өзіне тән ерекшеліктерін, орын алатын өзгерістерді анықтап, үшіншіден, педагогикалық процесс барысында жасөспірімдерге тікелей әсер ету арқылы, психологиялық-педагогикалық түзету жұмыстары жүргізілуі жоспарлануда.
Зерттеудің мақсаты: Толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын педегогикалық процесте зерттеп, психологиялық түзету жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу міндеттері:
Толық емес отбасындағы жасөспірімдердің психо - эмоционалды аясын зерттеу.
№2 ЖББО мектепте толық емес отбасында тәрбиеленген оқушыларды анықтап, психологиялық түзету жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу қорытындысы ретінде. ең алғашқы зерттеу нәтижелері - сонғы зерттеу нәтижелерімен салыстырылып, түзету жұмыстарының тиімдігін анықтау.
Зерттеу обьектісі: Оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясын психологиялық түзету.
Зерттеу болжамы: Егер толық емес отбасындағы жасөспірімдердің эмоционалды аясына түзету жұмыстары тиімді жүргізілсе, онда жасөспірімдердің психо-эмоционалдық саулығын арттырып, тұлға ретінде қалыптастыруға болады.
І бөлім. Толық емес отбасыдағы жасөспірімдердің эмоционалды аясының психологиялық ерекшеліктері
Толық емес отбасыдығы бала тәрбиесі
Отбасы - бұл әлемдегі ең маңызды нәрсе. Егер сіздің отбасыңыз болсама, сізде ешнәрсе жоқ деп есептеңіз. Отбасы - ол сіздің өміріңіздегі ең берік байланыс. Джонни Деп
Отбасының қоғамдағы рөлі мен күші басқа әлеуметтік институттармен салыстырылмайды, өйткені отбасында адамның жеке тұлғасы қалыптасады және қаланады, қоғамда баланың ауыртпалықсыз бейімделуі үшін қажетті әлеуметтік рөлдерді меңгеруі жүреді. Отбасы адам өмір бойы байланысын сезінетін алғашқы тәрбие институты ретінде әрекет етеді.
Отбасы ежелгі философтардан бастап қазіргі заманғы реформаторларға дейінгі озық қоғамдық ойдың, прогрессивті қайраткерлер мен ғалымдардың басты назарында. Отбасы адамның әлеуметтік жұмыс істеу жүйесі, қоғамның негізгі институттарының бірі болып табылады.
Кез - келген адамның жетістігінде отбасының ойнайтын рөлі орасан зор және көптеген жағдайларда, өмірдің бізге тартқан ең қымбат сыйлығы болып табылады.
Отбасы армандар мен мақсаттарды, естеліктер, қуанышты сәттермен қатар мұңды сәтсіздіктермен бөліседі. Отбасы - бұл махаббат, құрмет және өзара түсіністіктен құралған және адамды кез-келген жаңа бастамалары мен сәтсіздіктерде қолдайтын орта. Отбасылық өмірдің нағыз дәмің татуға мүмкіндігі бар адам, ең бақытты адам. Отбасы - бұл, ең алдымен, ері, әйелі және балалар. Толық отбасында өсіп келе жатқан балалар, салмақты және эмоционалды тұрақты болады. Әрі қарай дамуға арналған платформамен қамтамасыздандырылған. Бірақ, ХХІ ғасырдың балалары көбінесе, толық емес, яғни бала тәрбиесімен жалғызбасты ата - ана айналысатын отбасыларда тәрбиеленуде. Осындай толық емес отбасыларының туындауының бірқатар себептері бар: ата- ананың біреуі қайтыс болуы, ата-ана құқығынан айырылуы (ата-ана құқығынан шектелген), жеке бас бостаңдығынан айырылуы, некесіз баланың өмірге келеуі, бірақ көбінесе, ата- анасының біреуінің отбасынан кетуі (ажырасуы).
Толық емес отбасы деген не және оның түрлері қандай?
Дәстүрлі түрде толық емес деп бір немесе бірнеше кәмелетке толмаған баласы бар бір ата-анадан тұратын отбасы есептеледі. Психологтар толық емес отбасылардың қосымша санатын бөледі - бұл екі ата-анасы да бар функционалды толық емес, ата-ана кәсіби немесе басқа да жағдайларға байланысты отбасы үшін аз уақыт қалдырып немесе өздерінің тәрбиелік функцияларын мүлдем ұмытатын отбасылар.
Толық емес отбасы, әдетте, некенiң бұзылуы, баланың некеден тыс туылуы, ата-анасының бiрiнiң қайтыс болуы немесе олардың бөлек тұруы салдарынан туындайды. Осыған байланысты толық емес отбасылардың мынадай түрлерге бөлінеді:
:: Жетім;
:: Некеден тыс;
:: Ажырасқан;
:: Ыдыраған.
Құрылымның бұзылуы, отбасының толық жұмыс істемеуі балалардың жеке басының дамуын шектеуге және бұрмалауға әкеп соғады. Кез келген толық емес отбасында баланың толыққанды дамуы үшін объективті жағдайлар болмағанына қарамастан, оның әр түрі өзінің психологиялық ерекшеліктерімен ерекшеленеді, олар осындай отбасыларда тәрбиеленетін балалардың жеке басының дамуында өз ізін қалдырады.
Толық емес отбасындағы тәрбие - бұл қарапайым, қалыпты тәрбие, тек ол неғұрлым қиын жағдайларда жүзеге асырылады. Ең алдымен баламен жалғыз қалған адамның жеке басының ерекшеліктерін ескеру керек. Бұл тәрбиешінің барлық талаптарға сай болу қабілеті баланың жеке басын қалыптастыруда отбасының толық еместігіне қарағанда айтарлықтай үлкен рөл атқарады.
Кез келген толық отбасы баланы толыққанды дамыту мен тәрбиелеу үшін қалыпты орта болып табылмайды, бірақ отбасында ата-анасының екеуінің де болуы оның психикалық денсаулығын сақтауға байланысты көптеген міндеттерді табысты шешуге көмектеседі.
Соңғы жылдары демографтар, әлеуметтанушылар, психологтар, педагогтар және басқа да мамандар отбасы институтының терең жүйелі дағдарысына байланысты алаңдаушылық танытуда.
Толық емес отбасы - бұл тек ажырасқан ата-анасының отбасы ғана емес, асыраушысынан айырылған отбасы, жалғыз басты ананың отбасы, сондай-ақ баласын балалар үйінен алуға бел буған әйел. Әрбір жағдай өзінің ерекшеліктерімен және қиындықтарымен ерекшеленеді, олармен жалғызбасты ана (сирек жалғызбасты әке) кездеседі.
Соңғы уақытта әлеуметтік кепілдіктер тізімі айтарлықтай қысқарып, әлеуметтік қорғау деңгейі төмендеді. Әкесіз бала тәрбиелеп отырған әйел-ана өз отбасының әл-ауқатына өзі жауапты болуы тиіс. Физикалық немесе жүйке-психикалық дамуында нормадан ауытқыған балалар өсетін толық емес отбасылар, оның ішінде балалар - мүгедектер ерекше қажеттілікке ұшырайды. Егер мүгедек бала тұрақты қарауды және күтімді қажет етсе, онда әйелдің материалдық әл-ауқатын жақсартуға ешқандай мүмкіндігі жоқ, оларға баланың мүгедектігі бойынша зейнетақыға және бала жәрдемақысына өмір сүруге тура келеді.
Сырттан көмек болмағанда балаға күтім жасау қажеттілігі, тұрмыстық қызмет көрсету саласының бұзылуы әйелге өзін кәсіби салада көрсетуге мүмкіндік бермейді. Көптеген әйелдер тәрбиелеу мен бала күтімін өзінің басты мақсаты деп есептейді және кәсіби табысы мен мансабын екінші кезекке қалдырады.
Тіпті толық емес отбасындағы ең қамқор әйелдің де өз баласын тәрбиелеуге жеткілікті уақыты жоқ.
Толық емес отбасылар проблемаларының арасында оның балаларды тәрбиелеу және әлеуметтендiру институты ретiнде жұмыс iстеу проблемасы ерекше өткiр тұр.
Бір ата-анасы бар отбасының ерекше өмір салты тәрбие процесінде айтарлықтай көрініс табады. Отбасында бір ата-ананың болмауы балалардың толық емес, сәтсіз тәрбиеленуіне себеп болуы мүмкін. Жалғызбасты аналар отбасыларында ер балалар отбасындағы ерлердің мінез-құлқының үлгісін көрмейді, бұл олардың әлеуметтенуі процесінде еркектің, жардың, әкенің рөлдік функциялары туралы дұрыс емес түсініктің қалыптасуына ықпал етеді. Жалғызбасты ананың отбасындағы мінез-құлқы көбінесе екінші ата-анасының болмауына байланысты. Бұл аналық толық емес отбасыларда тәрбиеленіп жатқан қыздардың әлеуметтенуіне де әсер етеді, олардың әйелдің, жардың, ананың рөлдік функциялары туралы түсініктерін бұрмалайды. Монорациялық отбасыларда тәрбиеленетін балалар отбасындағы ер мен әйелдің өзара қарым-қатынасы үлгісінен айырылған, бұл олардың тұтастай әлеуметтенуіне және атап айтқанда болашақ отбасылық өмірге дайындығына кері әсерін тигізеді. Педагогика балаларды өз ата-аналарымен сәйкестендіру көрсеткішін отбасылық тәрбие тиімділігінің негізгі өлшемдерінің бірімен бағалайды. Бұл ретте бала өз ата-анасының адамгершілік және идеологиялық нормаларын қабылдауын білдіреді. Толық емес отбасында тәрбие процесінің осы құрамдас бөлігін жүзеге асыру бір ата-ананың болмауына байланысты өзгереді. Ата-анасының толық емес отбасыларында жоғарыда аталған проблемаларға аналық мейірімділіктің болмауы қосылады, онсыз балаларды тәрбиелеу де толыққанды бола алмайды.
Ата-аналардың бiрiнiң болмауы салдарынан жалғыз қалған анаға немесе әкеге отбасының барлық материалдық және тұрмыстық проблемаларын шешудi өзiне алуға тура келедi. Бұл ретте оған балаларға тәрбиелiк ықпал етудiң туындаған тапшылығының орнын толтыру қажет. Бұл міндеттердің барлығын біріктіру өте қиын болғандықтан, толық емес отбасылардың көпшілігі материалдық-тұрмыстық қиындықтарға және педагогикалық проблемаларға тап болады. Толық емес отбасының психологиялық ахуалы көбінесе ата-анасының бірінің жоғалуы салдарынан туындаған ауырсынулармен анықталады. Толық емес отбасылардың көпшілігі әкесінің кетуіне байланысты пайда болады. Жалғызбасты ана өзінің өкпесін (әкесіне қатысты) сирек тежеп, жасыра алады; оның мұңы мен наразылығы,көңілінің қалғаны олардың ортақ баласына көбінесе санасыз бейнеленеді. Кей жағдайлар да анасы баласының жазықсыз құрбанның рөлінде көріп, ата-ананың қамқорлығының жетіспеушілігін артығымен толықтыруға ұмтылып, барлық ақылға қонымды шектерден тыс шығатын кездер болады. Осындай жағдайлар салдарынан отбасының тәрбиелік атмосферасы бұрмаланы, баланың жеке басының қалыптасуына теріс әсерін береді.
Аталған себептерге байланысты толық емес отбасылардың балалары толық отбасылардың құрдастарымен салыстырғанда бірқатар психологиялық жағынан ерекшеленеді: үлгерімінің әлдеқайда төмен болуы, невротикалық бұзушылықтарға бейімділігі және заңға қайшы мінез-құлыққа бейімділігі, ата-аналарға теріс көзқарасы, жыныстық мінез-құлқының бұзылуы, құрдастарынан айырмашылықтың ауыртпалықты сезімі, тұрақсыз,төмен өзін-өзі бағалау (самооценка) және оны арттыруға деген өзекті қажеттілігі, анасынан көп нәрсені талап ету және оның мінез-құлқын өзгертуге деген жоғары ықыласымен, елеулі ересек адамды белсенді іздестіру.
Ата-анасының біреуі болмаған кезде баланың өз жынысының мінез-құлық стереотипін толыққанды қалыптастыру мүмкіндігінен айырылуы да өте маңызды. Мәселен, әкесі болмаған кезде ер баланың жақын үлгіде еркектердің мінез-құлқының ерекшеліктерін байқауға мүмкіндігі болмағандықтан, еріксіз әйелдердің қасиеттерін қабылдайды. Қыз бала үшін ана бұл жағдайда өзінің аналық рөлі мен жоқ әкесінің рөлін біріктіруге мәжбүр; нәтижесінде психосексуалдық даму қарама-қайшылығымен ерекшеленеді.
Толық емес отбасында тәрбиеленіп жатқан балалар (болашақ ерлі-зайыптылар) үшін ең бастысы - неке қатынасының дұрыс үлгісі жоқ. Сондықтан балалар - болашақ ерлі-зайыптылар мен ата-аналар үшін: күйеуі мен әйелінің өзара қарым-қатынасына тән сезім, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың белгілі бір мүмкіндіктері жоқ. Әкесіз тәрбиеленетін болашақ күйеулер әйелдердің мінез-құлқын жиі меңгереді немесе оларда еркектердің мінез-құлқы туралы агрессивті, күрт, қатыгез деген бұрмаланған түсінік қалыптасады. Ал әкесіз өскен болашақ әйелдердің болашақ жұбайының идеалы туралы түсініктері нашар қалыптасады, отбасылық өмірде олардың күйеуі мен ұлдарын түсінуі айтарлықтай қиын болады. Сондықтан мұндай отбасыларда ұрыс-керіс,қақтығыс, ажырасу себептері көп болып тұрады.
Толық емес отбасындағы тәрбиелік мүмкіндіктер шектелгендіктен : балаларды бақылау қиындық туғызады, әкесінің болмауы балаларды отбасылық қатынастардың әртүрлі нұсқаларымен танысу мүмкіндігінен айырады және психикалық дамудың біржақты сипатына әкеледі. Бұл болашақта еліктеуге болатын, ересек адамның жыныстық мінез-құлық үлгілерінің болмауына байланысты. Қорғауға алынған ана тәрбиесін алған ер бала көбінесе қажетті еркектік қасиеттерінен, мінезінің қаталдығынан, тәртіптілігінен, дербестігінен, батылдығынан айырылады. Қыздың әкесімен қарым-қатынасы ер адамның бейнесін қалыптастыруға көмектеседі. Егер әке отбасында болмаса, онда ер адамның бейнесі бұрмаланған - түкке тұрмайтын немесе керісінше идеалданған болып шығады, бұл кейіннен еркекпен жеке қарым-қатынаста еңсерілмейтін қиындықтарға әкелуі мүмкін. Ата-анасының сәтсіз тәжірибесіне сүйене отырып, толық емес отбасылардың балалары өз отбасында ажырауға оңай барып жататын кездер болады.
Мұның бәрі толық емес отбасы тәрбиелік жағынан міндетті түрде қолайсыз болып табылады дегенді білдірмейді. Аталған проблемалар толық отбасымен салыстырғанда, көбінесе толық емес отбасында туындауы мүмкін, бірақ одан олар міндетті түрде туындайды деген сөз емес. Бірқатар жағдайларда отбасының психологиялық атмосферасы жеткілікті қолайлы және дені сау тұлғаны қалыптастыруда қиындық тудырмайды.
Баланы тәрбиелеумен тек анасы айналысып отырған отбасылар туралы неше түрлі пікірлер бар. Кейбіреулер мұны дұрыс емес деп санаса, біреулері бала үшін оны кім тәрбиелесе де мүлдем маңызды емес екенін айтады, ал үшіншілері толық емес отбасының толық отбасы алдында белгілі бірқатар артықшылықтары бар екенін дәлелдеп әлек,себебі балалармен бірге қалған ата-ана отбасында болып жатқан барлық жағдай үшін дербес жауапты болғандықтан, ол өзінің сәтсіздіктері мен қателіктері үшін кінәні отбасының басқа мүшелеріне ауыстыруға тырыспайды. Олар өз тұжырымдарына иллюстрациялар ретінде әкесіз тәрбиеленіп, өскен тамаша (көбінесе көрнекті) адамдардың көптеген мысалдарын келтіреді.
Көптеген толық емес отбасылар әкесінің отбасыдан кету салдарынан туындайды. Аналар көбінесе оған деген өзінің өкпесін қадағалап және жасыра алмайды, сол себептен ананың жеке көңіл толмаушылығы, олардың ортақ баласына санасыз түрде бинеленеді. Дегенмен, жағдай басқаша болуы мүмкің кездер де болады. Ана баланы бұл жағдайдың жазықсыз құрбаны рөлінде көріп, жетіспейтін ата-ана қамқарлығының орның толтыруға ұмтылып, баланы шектен тыс қамқорлыққа алып, тым шектен шығып жатады. Барлық осындай жағдайлар салдарыынан отбасының негізгі функциясы бұрмаланып, баланың жеке тұлға болып қалыптасуына теріс әсерін береді. Көптеген ғалымдардың көмегімен, ажырасудың балаға теріс әсірін тигізетінің дәлелдейтін көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Отбасылық тәрбие мәселелерін зерттеумен айналысатын балалар психологтары, толық отбасы баланы тәрбиелеуде табысқа жетуге кепілдік бермейтінін, тек оның тұлғасын табысты қалыптастырудың алғышарттарын жасайтінын айтады. Дегенмен, толық емес отбасында тәрбиелеу бірқатар қиындықтарды қамтиды, олармен ерте ме, кеш пе, әр жалғызбасты ата-ананың кездесуіне тура келеді.
Қазіргі сәтте, толық емес отбасы көп жағдайда балалы немесе бірнеше балалы анадан тұрады, яғни аналық болып табылады. Осыған байланысты біз ана мен бала қарым-қатынастарының ерекшеліктерін және олардың баланың эмоциялық даму сипатына тигізетін әсерін қарастыратын боламыз.
Ата-аналар үйі ғасырлар бойы аталық деп аталады. Бұл атауға баланың тәрбиесі мен тұлғасын қалыптастырудағы әкенің маңызды рөлін айқындайтын терең мағына берілген. Қазіргі заманғы психологиялық зерттеушілер отбасында тек әкесінің жоқтығы емес, ең алдымен ер адамның болмауы, баланың психикалық дамуындағы ауытқулардың маңызды алғышарты болып табылатындығын дәлелдеді. Толық емес отбасыларда ерлер ықпалының тапшылығы:
зияткерлік саланы дамытудың бұзылуы (вербалдық қабілеттерді дамыту есебінен баланың математикалық, талдамалық және кеңістіктік қабілеттері зардап шегеді);
балаларға нақты жыныстық сәйкестендіру процесін жүзеге асырудың жеткіліксіздігі;
жасөспірімдерді қарама-қарсы жыныс өкілдерімен қарым-қатынас жасау дағдыларына үйретудің қиындықтары;
анаға деген артық, патологиялық байланыстын қалыптасуы, өйткені баланы анасынан үзетін, оны кең әлемге шығаратын отбасы мүшесі жоқ.
Баланың ақыл-ойының толыққанды дамуы үшін оның ортасында ерте кезден бастап-ақ ойлаудың екі түрі: еркектін де, әйелдін де кездесуі өте маңызды. Әкесінің қандай себептен болмасын отбасында болмауы ұлдардың да, қыздардың да зияткерлік қабілеттерінің дамуына теріс әсерін береді.
Баланың әйел немесе ерлер мінез-құлық үлгілерін меңгеруі ата-аналардың ықпалымен жүргізіледі. Ересектер баланы саналы немесе санасыз түрде оның жыныстық рөліне үйретеді. Қоғамдық дәстүрлерге сәйкес, оны ер немесе әйел адам болуға бағыттайды. Ата-аналар қыз балаларға қарағанда, ұл балаларға жиі - агрессивтілікті кешіріп, олардың белсенділігін, бастамашылдығын көтермелейді. Қыз баладан шынайылық, сезімталдық пен эмоционалдылық күтіледі. Ересектердің басшылығымен, еліктеу арқылы бала ұл немесе қыз болуды үйрене бастайды. Оның ер бала (қыз бала) ұстанымы, оның ойындарды, мүдделерді, армандарды таңдауда бағдарлануына себепші болады.
Баланың өз жынысының құндылықтарына бағдарлануы ең алдымен отбасында болады. Бұл жерде көп нәрсе дәстүрлерге байланысты. Мәселен, ер балаға, тіпті кішкентай болса да, әдетте, "Жылама, сен қыз емессің. Сен - еркексің "деп үйретеді. Ер бала өзінің көз жасын ұстап үйренеді. Оның әкесі, ағасы "Біз - еркекпіз" деп бірлеседі. Бала көз жасын тежеуді үйреніп, оның ер адамдар санатына жататынын мақтан тұтатын болады. Қыз балаларға "Төбелеспе. Ағаштар мен дуалдарға барма. Сен - қызсың "деп ақыл айтылады. Сөйтіп, қыз балаларға өзің-өзі тыйуға, қадағалауға тура келеді, өйткені ол - қыз.
Отбасында балалар көбінесе баланың өзі сияқты жыныстың өкілдері болып табылатын туыстарына еліктейді.
Тек анасы тәрбиелеген ер балаларда әйелге тән мінез-құлық белгілерінің дамуы байқалады, мысалы, вербальды агрессивтілік, қыздарға түрде тән ойындар мен іс-шараларға мән беру немесе керісінше, "компенсаторлық еркектіктің" дамуы, бұл ерлердің мінез-құлқының тәуелді мінез-құлықпен үйлесуімен сипатталады.
Қыз баланың дамуында да әке маңызды рөл атқарады. Әке қыз баланың өміріндегі алғашқы қарама - қарсы жыныс өкілі болғандықтан, оның мінез-құлық ерекшеліктері, қарым - қатынастың нюанстары кейде бейсаналық деңгейде есте сақталып, кейінірек әйел мен еркек арасындағы қарым-қатынастың барлық түрлеріне тартылатын үлгіге айналады. Қыз баланың жетілуі кезініңде ер адам әсірінің жетіспеушілігі, оның болашақ әйел ретінде дамуы мен жыныстық қатынас дағдыларын қалыптастыруда, едәуір қиындықтар туғызып, кейіннен жеке және отбасылық өмірге теріс әсерін тигізеді.
Дәл осы отбасылық тәрбие жағдайында балалар жеке мінез-құлықтың, түрлі жағдайларға эмоционалды ден қоюдың алғашқы тәжірибесін алады, қоршаған табиғи және әлеуметтік әлемді танып-білуге, өз тұрмысын ұйымдастыруға, тұлғааралық және жынысаралық қарым-қатынасқа тиімді қатысуға үйренеді.
Толық емес отбасылардағы ана тәрбиесiнiң нәтижесi балалық шақ кезiнде баланың жеке басының өзгеруiнде болуы мүмкiн. Егер толық отбасында эмоциялық фонды анасы қолайлы отбасылық өзара түсіністіктің, сенімділік пен жан жақындықтың атмосферасын құраса,ал әкесі нормативтік бақылау функцияларын орындап, мінез-құлықты реттеуді жүзеге асырады.
Толық емес отбасында жоғарыда аталған барлық функцияларды жалғыз анасы атқарады. Алайда, анасының әрдайым қолынан келе бермейді. Мұндай отбасыларда жалғызбасты ана тәрбиесінен, ең алдымен, ер балалар зардап шегеді.
Толық емес отбасыларда ана тәрбиесінің кең тараған ерекшеліктерінің бірі - ұлына деген анасының шамадан тыс қамқорлығы. Анасының ұлын өмірлік қиындықтардан, жауапкершілік пен қауіп-қатерден шектеуге деген ұмтылысы, көбінесе, балалардың ерік-жігерін сал етіп, ұлдарының ер азамат болуына кедергі жасайды. Нәтижесінде ананың гипер қамқорлығы бала мен ана арасындағы қарым-қатынастың елеулі психологиялық күрделенуіне әкеп соқтырып, оның нәтижесінде жек көру немесе араздастық тууы мүмкін.
Әрдайым ана мен ұлдың жеке қарым-қатынасы ұл баланың жеке басының өзгеруіне әкеп соқтыра бермейді. Егер анасы ұлында бала кезінен бастап, қиындықтарды жеңе білу қабілетін қалыптастырса, оның дербестігі мен бастамасын көтермелеп, күшті және батыл болу ниетін ынталандырса, тәуекел ету қабілетін дамытса, онда балада жалғыз анасының ықпалымен де ер адамның мінез-құлық стилі қалыптасады. Бұл жағдайда ана ұлына өмір бойы сенімді дос болады.
Баланың жеке басын қалыптастырудың толық емес отбасылардың барлық типтеріне тән кейбір психологиялық ерекшеліктері осындай. Сонымен қатар толық емес отбасының әрбір түрі баланың психикалық дамуы мен тұлғалық қалыптасу процесіне ондағы қалыптасқан қатынастардың әсеріне байланысты өзіне ғана тән сипатқа ие.
Осылайша, көп функцияналды тәрбие беру ісіндегі ата-аналардың рөлі, баланың жеке басының қалыптасуына әсер етеді. Ата-аналардың бірінің, мысалы, әкесінің болмауы баланың психикалық дамуының елеулі бұзылуына, оның әлеуметтік белсенділігінің төмендеуіне, жеке басының деформацияларына және мінез-құлқында, психологиялық денсаулық жағдайында әртүрлі ауытқуларға әкеледі.
Кішкентай бала үшін қоршаған қоғам - бұл отбасы. Дәл осы жерде баланың "Мен" өзгереді. Бұл мәселеде айналадағы адамдар саны маңызды емес, одан гөрі өзара қарым-қатынастың сапасы мен қарқындылығы әлдеқайда маңызды. Бала жалғыз анасымен бірге тұра алады және олардың бір-біріне үлкен құрметпен қарайтынын жақсы түсінеді. Анасының армандарында оның мықты және жақсы адам екенін, онымен бірге санасатынын, одан көп нәрсе күтетінін бала анық түсінеді. Мұндай жағдай толық отбасыларда да бола бермейді.
Бұл көзқарастардың әрқайсысы біркелкі дәрежеде қабылдануы және өмірде толып жатқан басқа мысалдармен жоққа шығарылуы мүмкін.
Осылайша, толық емес отбасы бірқатар объективті қиындықтарға тап болғанымен, балаларды толыққанды тәрбиелеу үшін жеткілікті әлеуетке ие. Ата-ана толық емес отбасының басшысы бола отырып, табылған жағдайларға байланысты қалыптасқан жағдайдың психологиялық ерекшеліктерін дұрыс түсінуі және олардың теріс салдарларға әкелуіне жол бермеуі қажет. Көптеген қолайлы толық емес отбасылардың тәжірибесі оның мүмкін екендігін көрсетеді.
Жасөспірімдік кезеңнің психо - эмоционалдық дамуы
Психоэмоционалды жағдай - бұл адамның психикалық күйлерінің ерекше түрі:
адамның қоршаған шындыққа және өзіне деген қатынасының эмоционалды реакциясы көрінісімен тәжірибе;
негізінен эмоционалды-ерік сферасымен реттелетін және эмоционалды реакциялар мен эмоционалды қатынастарды қамтитын күйлер;
салыстырмалы түрде тұрақты тәжірибе.
Адамда кез-келген іс-әрекет барысында пайда болатын эмоционалдық күйлер оның психикалық күйіне, дененің жалпы күйіне және белгілі бір жағдайдағы мінез-құлқына да әсер етеді. Олар қалай жеке тұлғаның таным даму процестеріне әсер етсе, дәл солай жалпы өмір сапасына да әсер етеді.
Эмоционалды көріністер шындыққа жауап беру үшін адамға қажет, өйткені олар оның әл-ауқатын және функционалдық жағдайын реттейді. Эмоциялардың жетіспеушілігі орталық жүйке жүйесінің белсенділігін төмендетеді және өнімділіктің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Эмоциогенді факторлардың шамадан тыс әсері жүйке-психикалық шиеленіс жағдайын және жоғары жүйке қызметінің бұзылуын тудыруы мүмкін. Оңтайлы эмоционалды қозу - қызметке және оны денсаулық үшін қолайлы жүзеге асыруға әзірліктің шарты.
Психоэмоционалды жағдай - бұл жеке тұлға денсаулығының негізі.
Біздің барлығымыз кезінде жасөспірім болдық және жасөспірім жастағы қиындықтардан өттік. Бірақ тек ересек бола отырып, біз осы кезеңдегі балалардың проблемаларын толық бағалай аламыз.
Психологтар жасөспірімдердің психоэмоционалдық жай-күйінің мынадай түрлерін атап көрсетеді:
белсенділік - пассивтілік;
әуестік - немқұрайлылық;
қозу - тежелу;
қорқыныш - қуаныш;
шешім тез қабылдау - шашыраңқы болу;
мазасыздық - сабырлылық;
сенімділік - сенімсіздік.
Бұл психикалық процестер қарама-қайшы болғанына қарамастан, жасөспірімдерде олар қысқа уақыт аралығында ауысып, өзгеріп отыруы мүмкін. Бұл гормоналды дауылға байланысты және дені сау, қалыпты балаға да тән болуы мүмкін. Қазір ол сізбен достық қарым-қатынаста сөйлесіп, бірер минуттан кейін - өз-өзімен тұйықталып немесе жанжал шығарып, есікті қатты жауып кете алады. Бұл жағдай алаңдауға себеп емес, жәй ғана норманың бір нұсқасы болып табылады.
Алайда, баланың осы жастағы мінез-құлқында басым болатын жағдайлар мінездің тиісті қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етіп (жоғары немесе төмен өзін-өзі бағалау, алаңдаушылық немесе өміршеңдік, оптимизм немесе пессимизм және т.б.) және оның алдағы өміріне әсер ететін болады. Өзіндік сана-сезімнің және, ең алдымен, өзін-өзі бағалау сияқты оның маңызды құрамдас бөлігінің қалыптасу процесі жасөспірімнің әртүрлі психологиялық жағдайымен, атап айтқанда, алаңдаушылық, қорқыныш, өзіне сенімсіздік және т.б. тығыз байланысты. Бұл өзін-өзі бағалаудың да, өзін-өзі танудың да дамуының ерекше эмоционалды көрсеткіштері.
Жасөспірімдер бастан кешетін қорқыныштар осы жастағы негізгі қарама-қайшылықтардың біріне негізделген: жасөспірімнің өзімен өзі болуға, өзінің жеке даралығын сақтауға ұмтылып және сонымен бірге барлығымен бірге болу, яғни топқа тиесілі болып, оның құндылықтары мен нормаларына сәйкес келу талпынысы.
Мұны шешу үшін жасөспірімнің екі жолы бар: не құрдастарымен байланысын жоғалтып, өзіне кету, не топқа толық бағынып, жеке бас бостандығынан, пікірлер мен бағалаулардағы дербестіктен бас тарту.
Басқаша айтқанда, жасөспірім эгоцентризмді немесе конформизмді таңдаудың алдында тұр. Жасөспірім тап болатын бұл қарама-қайшы жағдайлар, оның айқын әлеуметтік негізділігі бар негізгі қорқыныш көздерінің бірі болып табылады.
Бұл қатардағы алғашқы орындардың бірі - өзің болмау қорқынышы, шын мәнінде бұл өзгеруден қорқу дегенді білдіреді. Оның арандатушысы - бұл жасөспірімнің дене бейнесінің өзгеруінен туындаған күйзелісі. Сондықтан, жасөспірімдер өздерінің физикалық және психикалық жағымсыздығынан қатты қорқады, бұл парадоксалды түрде басқа адамдардың осындай кемшіліктеріне төзбеушілікпен немесе олардың дене бітімінің ұсқынсыздығы туралы обсессиялық ойлармен көрінеді.
Жасөспірімдерге шабуылдан, өрттен және аурудан қорқыныш тән, бұл әсіресе ер балаларға тиесілі, сонымен қатар қыздарға табиғи апаттардан және жабық кеңістіктен қорқу тән. Олардың барлығы қорқыныш сипатында және қандай-да бір жағдайда өлім қорқынышымен байланысты.
Тұлғааралық қатынастар саласындағы өткен жас кезеңдеренде байқалмаған қорқыныш саны да осы жаста артады. Мұндай қорқыныштың қоздырғыштарының бірі - ата-аналармен эмоционалды жылы қарым-қатынастың болмауы және олармен жанжалды қатынастар.
Бұл жасөспірімнің әлеуметтік шеңберін тарылтады және оны құрдастарымен жалғыз қалдырады. Осы жастағы қарым-қатынастың мәні өте жоғары болғандықтан, жасөспірім осы жалғыз байланыс арнасын жоғалтудан қорқады.
Қорқыныштардың салдары әр түрлі, бірақ олардың ең бастысы - бұл өзінде де, басқа адамдарда да артып келе жатқан сенімсіздік болып табылады.
Біріншісі - сақтықтың, екіншісі - күдіктің берік негізіне айналады. Нәтижесінде бұл адамдарға деген немқұрайлы көзқараспен, жанжалдылықпен және Мен оқшаулануына айналады.
Мұның бәрі обсессивті қорқыныштың немесе мазасыздықтың көрінісі болып табылады. Обсессивті қорқыныш (мазасыздық) жасөспірімде еріксіз жүретін жат нәрсе ретінде қабылданады. Онымен өз бетінше күресу әрекеті оның нығаюына және мазасыздықтың өсуіне ықпал етеді.
13-14 жастағы мазасыздық сезімі 15-16 жастағыға қарағанда айтарлықтай жоғары екені анықталды. Бұл ретте егер біріншісінде ол іс жүзінде өзгеріссіз қалса, 15 жастағы екіншісінде ол алдыңғы кезеңмен салыстырғанда айтарлықтай төмендейді, ал 16 жаста қайтадан күрт көтеріледі.
Тағы бір қызықты ақпарат, 13-14 жастағы ер балалр мен қыздарда мазасыздық деңгейінде айырмашылық болмаса, 16 жастағы қыздарда мазасыздық бұл деңгейдегі ер баларға қарағанда жоғары болады.
Осылайша, 13-14 жастағы мазасыздық - бұл жасөспірімнің психикалық дамуының алдын алу жоспарында ескерілген дамудың жеке ерекшеліктерін жабатын жас сипаты.
Мазасыздық динамикасын өзін-өзі бағалау динамикасымен салыстыра отырып, олардың өзара тығыз тәуелділігін, әсіресе, жоғары сыныптарда айқын көрінеді. Өзін-өзі бағалау неғұрлым жоғары және адекватты болса, соншалықты мазасыздық деңгейі төмендеп және өзіңе, өз мүмкіндіктеріңе деген сенімділік деңгейі артады.
Жасөспірімнің сана-сезімінің қалыптасуындағы басқа бір ерекшелік өз қадір-қасиетінің асқынған сезімінен тұрады.
Көбінесе жасөспірімге оны басқалар масқаралағысы келетін сияқты болып көрінеді. Сол себепті, жоғарыда айтылғандай, адамның мейірімділігіне деген қажеттілігі артады. Ол жасандылық, жалғанға қатты мән береді, бірақ көбінесе өзі осындай әрекеттер жасайды.
Жасөспірім кезеңінің психо - эмоционалдық ерекшеліктері. Жасөспіріммен болатын оң өзгерістер:
- ересектік сезімінің көрінісі;
- сана-сезімнің, өзін-өзі бағалаудың, өзін-өзі реттеудің өсуі;
- өзінің сыртқы келбетіне жоғары назар аудару;
- білім мен дағдыларды игеруде дербестік таныту;
- танымдық уәждеменің пайда болуы;
- жаман емес, басқалардан жақсы болуға деген ниет.
Теріс өзгерістер:
- жаралы тұрақсыз психика;
- жоғары қоздырғыштық:
- себепсіз ашулану;
- жоғары алаңдаушылық;
- эгоцентризмнің көрінісі;
- депрессивті жағдайлар;
- ересектерді әдейі айла-шарғы жасау;
- өзімен және айналасындағылармен ішкі кофликт;
- ересектерге теріс көзқарастың артуы;
- жалғыздық қорқынышы (суицид туралы ой),
эмоциялық бұзылуларға, мінез-құлықтағы ауытқуларға әкеледі. Бейімделу және әлеуметтік қасиеттерді дамытудағы қиындықтар жалпы жасөспірімдердің психикалық және психологиялық денсаулығының бұзылуына әкеп соғады.
Жасөспірімдік кезеңге тән мінез-құлық ерекшеліктері мен түзету әрекеттері:
1. Аффективті-тұрақсыз типі. Басқалар тарапынан болмашы сылтау оның қозғыштығын едәуір арттырады, кейін ол жұмыстан мүлдем бас тартып, өрескел, дөрекілік жасайды.
Әдіс-тәсіл: дер кезінде қозуға әсер ету және тыныштандыру. Сондықтан сізге наразылық сезімдерінің өсуін уақтылы анықтап - ұғындырудың күшімен ықтимал реакцияны болдырмау . Көзқараспен, дауыс ырғағымен әрекет ету.
2. Өзіне сенімсіз, қорқақ, истерикалық, депрессивті.
Ол кез-келген ықпалдан өзін жауып тастайды, ішкі өмірде қарқынды өмір сүреді, өз мүдделерімен толығымен айналысады (интроверт).
Оған әсер ету қиын, өйткені ол сенімсіздікпен, негативизммен қарайды.
Ұсыныстар көмектеспейді, өйткені оны бала қабылдамайды. Ол тек толық психикалық тепе-теңдікке қарай жүреді. Сабырлы, кездейсоқ әңгімелер.
3. Нәпсіқұмарлық жоғары дамыған, ерік-жігерсіз. Сандалбайлар, ұшқалақтар - жеңіл-желпі байланыстар, өтірік, ұрлық, сексуалдық шектен шығу.
Сіз олардың сезімдері мен көңіл-күйлеріне қарай әрекет ете алмайсыз. Мұнда іскерлік, дәйекті, қатаң, тітіркендірмейтін тікелей әрекеттер қажет. Негізгі әдіс - мысал, сендіретін әрекет.
4. Әлсіз, сенімсіз, жасқаншақ, тәуелді. Тыныштандыру және ынталандыру.
Жасөспірімдік кезең - адам дамуының қалыпты және өте қажетті кезеңі, өмірдің бұл бөлігі патологияның уақыты болып табылмайды. Жасөспірімдердің көпшілігі барлық жас ерекшеліктерінің қиындықтарын
жеңе біледі
1. Адам өміріндегі бірде-бір кезең (тек қана құрсақ ішіндегі кезең) жасөспірімдер сияқты жылдам даму қарқынымен сипатталмайды.
Тез дамып келе жатқан қыз бен баяу дамып келе жатқан бала арасында 6 жастай алшақтық болуы мүмкін. Жасөспірімдердің ақыл-ой, эмоциялық және әлеуметтік дамуындағы айырмашылықтар да соншалықты үлкен болуы мүмкін.
2. Иә, кейбір жасөспірімдер әлі бала, бірақ көбісі (әсіресе жыныстық жағынан) ересек болып келеді.
3. Жасөспірімнің кез келген дамуы (физикалық, эмоциялық, ақыл-ой немесе тұлғалық) үйлесімді , біркелкі болмайды
Физикалық жақсы дамыған ұлдар мен қыздар әрдайым ақыл-ой , эмоционалды жағынан да жақсы дамыған болмайды.
Физикалық немесе жыныстық дамуы кідіртілген балалар, керісінше, ересектермен қатар елеулі міндеттерді орындауға дайын бола алмайды.
4. Жасөспірімдер жасы - адам өміріндегі өтпелі, дағдарыстық кезең және ол өзінің ерекшеліктерімен сипатталады.
Шиеленістер мен қиындықтарды асыра сілтеп, оларды асыра сілтеп немесе кішірейтудін қажеті жоқ.
Жасөспірімнің ерекшеліктерін біле отырып, ересектердің міндеті - оған осы проблемалар мен қиындықтарды өз бетінше және табысты шешу үшін жағдай жасауға көмектесу.
Жас физиологиясы бойынша халықаралық симпозиумда 1965 жылы қабылданған физиологиялық кезеңдеуге сәйкес, жасөспірімдер жасы ұлдарда 13-тен 16-ға дейін, қыздарда 12-ден 15-ке дейін өтеді. Жүргізілген зерттеуде біз осы кезеңділікке сүйенеміз [2]. Егер біз жасөспірімдер мен жоғары сынып оқушыларын салыстыратын болсақ, онда жасөспірімдер жасы тәртіптік жағынан ең қиын болып табылады, ал ерте жасөспірімдер жасы барынша эмоциялық проблемалар береді. Жоғары сынып оқушылары басқалармен жаңа қарым-қатынас орнату, кәсіби тұрғыдан өзін-өзі анықтау, отбасынан дербестендіру және ересек өмірге кіру сияқты маңызды міндеттерге тап болады. Бұл кезең жиі стресстермен сипатталады. Стресстер келешекте жиі белгісіздік тудырады. Сондықтан орта мектеп оқушыларын оқытудың қорытынды кезеңінде психологиялық қолдау білім беру субъектілері үшін басымдық болып табылады, ал ерте жасөспірімдер жасындағы эмоционалдық саланы зерделеу қазіргі дәуірдегі және педагогикалық психологиядағы басымдық болып табылады. Бірақ жалпы жасөспірімдердің эмоциялық мәселелеріне арналған жұмыс өте аз. Мұғалімдердің, сынып жетекшілерінің, мектеп психологтарының сыныптан тыс және мектептен тыс жұмысы негізінен жас қыздар мен жасөспірімдерге кәсіби басшылық жасауға, оқуды аяқтауға байланысты ақыл-ой қызметіне ынталандыруға бағытталған. Бұл жас - бұл оқу үрдісімен, сондай-ақ достықтың, махаббаттың алғашқы елеулі сезімдерінің пайда болуымен байланысты күшті эмоциялық күйзелістердің уақыты, бұл жағдайда ұмытылады [23].
Жобалық әдістердің көмегімен жасына байланысты алаңдаушылық динамикасын зерттеген А.Г.Кошанская аға оқушылар (15-16 жас) басқа жастармен салыстырғанда қарым-қатынастың барлық салаларында ең жоғары деңгейде алаңдаушылық танытқанын, бірақ ата-аналар мен ересектермен қарым-қатынас жасауда қандай да бір дәрежеде тәуелді екендігін анықтады [25]. Жасөспірімдерде жалғыздық сезімі жиі кездеседі. Э. Фромм атап өткендей, "Егер ол ұзақ уақыт созылса және жаңа жасқа ауысқаннан кейін жоғалмаса, физикалық аштық сияқты психикалық бұзылуға - өлімге әкеп соқтыруы мүмкін. Моральдық жалғыздық физикалық сияқты төзгісіз; оның үстіне, физикалық жалғыздық моральдық жалғыздыққа да әкеп соқтырған жағдайда ғана шыдамсыз болады ". Бақытымызға орай, жасөспірім кезіндегі бұл сезім тұрақты емес. Айналадағы адамдармен жеке байланыс орнатқан кезде ол тез жоғалады [50]. Кішкентай баладан кем емес жасөспірім (мүмкін одан да көп) оның өміріне ата-анасының қатысуын қажет етеді. Қалыптаспаған сана мен өмірлік құндылықтар үшін тым көп. Жасөспірімдерге олардың ата-аналарының қолдауы қажет. Егер ата-аналар өздерінің ересек балаларының өміріне қызығушылық танытпаса, онда олардың ненің жаман және ненің жақсы екендігі туралы түсінігін елемейді [2].
Эмоциялық а втономия үлкен қиындықтармен қатар жүреді. Жасөспірімдер - және көбінесе олар мүлдем дұрыс көрінеді - ата-аналар балалардағы өзгерістерді бағаламайды, олардың тәжірибесін нақты қабылдамайды [3]. Бұл жас балалардың ата-аналарынан психологиялық шеттетілуін жиі тудыра отырып, барынша эмоциялық проблемалар туғызады. Әсіресе, бұл жылдары әкесімен қарым-қатынас өте күрделі болып табылады. Анасы, көптеген зерттеулердің көрсеткеніндей, осы жаста әкесінен гөрі балаларға жақын қалады. Бірақ ата-аналарымен қарым-қатынастағы белгілі бір салқындық және олардан құпиялардың пайда болуы байланыстылықтың алшақтығын білдірмейді. Бұл өз балаларының ішкі дүниесін бұзбай, екі жақ үшін де қажетті эмоциялық өзара түсіністікті сақтай алатынына қарамастан, ата-аналардың сезімталдығы мен нақтылығына байланысты.
Жасөспірімдердің эмоциялық саласына тән: 1) өте жоғары эмоциялық қозу, сондықтан жасөспірімдер тез темпераментпен, өз сезімдерінің күшті көрінісімен, құштарлығымен сипатталады: олар қызықты іспен шұғылданады, өз көзқарастарын құмарлықпен қорғайды, өздеріне және өз жолдастарына қатысты әділетсіздікте жарылуға дайын; 2) эмоциялық күйзелістердің үлкен тұрақтылығы; атап айтқанда, жасөспірімдер ренжуді ұзақ уақыт ұмыта алмайды; 3) алаңдаушылықта көрінетін қорқынышты күтуге жоғары дайындық. Үлкен жасөспірімдерде алаңдаушылықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz