Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
Г.М. Ибраева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ойын-драматизация ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамыту құралы ретінде
Білім беру бағдарламасы: 6В01210 - Мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту
Павлодар 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
Педагогика жоғары мектебі
Қорғауға жіберілді
____________ БББ жетекшісі Б.М. Жапарова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ойын-драматизация ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамыту құралы ретінде
6В01210 - Мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту бағдарламасы бойынша
Орындаған _____________________ Г.М. Ибраева
Ғылыми жетекшісі
ф.ғ.к., ПЖМ доценті ___________________ Н.Р. Омаров
Нормабақылаушы________________ А. Расола
Павлодар 2021
Мазмұны
Кіріспе
4
1.
Ойын-драматизациясының ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамытудың теориялық негіздері
7
1.1
Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту ерекшеліктері
7
1.2
Ойын драматизацияның ересек мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу мәнерлігін дамытудың мүмкіншіліктері
12
1.3
Драматизация ойындардың ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігінің тәсілдері мен әдістері
24
2.
Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін ойын-драматизация арқылы дамыту бойынша эксперименттік зерттеу жұмысы
35
2.1
Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін ойын-драматизация арқылы дамуының диагностикасы
35
2.2
Ойын-драматизация іс-әрекетінде ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамыту бойынша жұмыстың мазмұны
43
2.3
Ойын-драматизация іс-әрекетінде ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлігін дамыту бойынша жұмыстың динамикасын талдау
51
Қорытынды
56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі қазіргі уақытта мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту құралы ретінде драматизациялық ойындарды қолдану бойынша әзірлемелер мен әдістемелік материалдар жеткіліксіз екендігімен анықталады.
Сөйлеудің мәнерлігін дамыту бірнеше бағытта жүреді:оны басқа адамдармен қарым-қатынаста практикалық қолдану жетілдіріледі, сонымен бірге сөйлеу психикалық процестерді қайта құрудың негізіне, ойлау құралына айналады.
Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн. Балабақшада балаларды дұрыс сөйлей білу мәдениетіне айнала қоршаған ортамен, сондай-ақ көркем әдебиетпен теңестіру арқылы жүзеге асыруға болады. Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде дидактикалық ойындарды қолдану арқылы балалардың қиялын шарықтатып, ойлау қабілетін ұштауға болады. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Стандартта мектепке дейінгі білім беру бағдарламасының мазмұны әр түрлі іс-әрекеттегі балалардың жеке басының дамуын, мотивациясы мен қабілеттерін қамтамасыз етуі керек делінген . Даму бағыттарының бірі (білім беру саласы) балалардың сөйлеу тілін дамыту болып табылады. Әр бағыттың мазмұны нені білдіретіні нақтыланды. Сөйлеуді дамыту: сөйлеуді қарым - қатынас құралы ретінде меңгеруді және белсенді сөздікті байытуды, үйлесімді, грамматикалық тұрғыдан дұрыс диалогтық және монологтық сөйлеуді дамытуды, сөйлеу шығармашылығын дамытуды, сөйлеудің дыбыстық және интонациялық мәдениетін, фонемалық естуді дамытуды, кітапты мәдениетпен, балалар әдебиетімен танысуды, балалар әдебиетінің әртүрлі жанрларының мәтіндерін есту арқылы түсінуді, сауаттылықты оқытудың алғышарттары ретінде дыбыстық аналитикалық-синтетикалық белсенділікті қалыптастыруды. Мәнерлілік - бұл сөйлеудің сапалық сипаттамасы, сондықтан ол жеке тұлғаның сөйлеу мәдениетінің маңызды көрсеткіші ретінде қарастырылады. Барлық балалар сөйлеудің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық жағын бірдей сәтті игере бермейді. Бірақ олардың өзара байланысы сөйлеудің мәнерлігін қалыптастырудың маңызды шарты болып табылады.
Балалар сөзінің мәнерлілігін қалыптастыру мәселесі Л.С.Выготский, Б.М. Теплов, А.В. Запорожец сияқты танымал отандық психологтардың еңбектерінде көрініс тапты ,сонымен қатар педагогтар А.В. Лагутина, Ф.А. Сохин, О.С. Ушакова және т. б. Алайда, бұл еңбектерде мәнерлігін жеке аспектілері оның интегративті сипатын ескерусіз қарастырылды.Осы уақытқа дейін мазмұнды және әдістемелік сипаттағы бірқатар маңызды мәселелер шешілген жоқ: ересек мектеп жасына дейіңгі балалардың қабылдауы мен тәуелсіз қолдануы үшін қандай мәнерлілік құралдары бар; балалардың сөйлеу мәнерлілігін әртүрлі құралдарын кеңінен қолдануды қалай қамтамасыз етуге болады; сөйлеудің мәнерлілігін қандай мазмұнмен және қандай іс-әрекетте дамыту ұсынылады. Баланың көркемдік эстетикалық дамуын қамтамасыз ететін балалардың шығармашылық белсенділігін дамыту қажеттілігі балалардың жасына 4 және жеке ерекшеліктеріне және бейімділігіне сәйкес дамуына қолайлы жағдай жасау, әр баланың қабілеттері мен шығармашылық әлеуетін дамыту; баланың жеке басының жалпы мәдениетін қалыптастыру, олардың әлеуметтік адамгершілік, эстетикалық қасиеттерін дамыту.
Осылайша, жұмыстың өзектілігі мен талаптары қоғамның шығармашылық тұлғаны тәрбиелеуге деген қажеттілігімен анықталады, онда баланың ана тілін, сөйлеудің мәнерлілін меңгеруі маңызды рөл атқарады. Мектеп жасына дейінгі балалардағы сөйлеу мәнерлілігі ойын іс-әрекетінде айқын және қарқынды түрде көрінеді, өйткені ойын жетекші қызмет түрі болып табылады, баланың психикалық және жеке дамуына қолайлы жағдай жасайды. Ойын іс-әрекетінің бір түрі-ойын драматизациясы.
Ойын-драматизация балалардың сөйлеу мәнерлілігін қалыптастыру мүмкіндіктерін неғұрлым қызықты түрде ашуға және дамытуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты біздің зерттеуіміздің тақырыбы сөйлеудің мәнерлілігін дамытуда және сөйлеу мәдениетін дамытуда драматизация ойындарының сөзсіз маңыздылығын анықтады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлілігі өзекті болғандықтан, оны біз тереңірек зерттеу үшін таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: сөйлеудің мәнерлілігін дамыту мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерді зерттеу және ойын-драматизация арқылы ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлігін дамыту мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу мәнерлілігін дамыту процесі.
Зерттеу пәні: ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу мәнерлігін дамытуда ойын драматизацияның құралдарымен дамыту
Зерттеу міндеттері:
1) ересек мектеп жасына дейіңгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту проблемасы бойынша психологиялық педагогикалық әдебиеттерді талдау;
2) ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлілігін дамытудағы драматизациаланған ойындардың мүмкіндіктерін қарастыру
3) ойын-драматизациялар арқылы ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлігін қалыптастыру тәсілдерін зерттеу
4) мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың сөйлеу мәнерлігін дамыту бойынша драматизацилық ойындарды пайдалана отырып, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс жүргізу
Зерттеудің болжамы:
Ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу мәнерлілігін қалыптастыру тиімдірек болады, егер:
1) баланың жеке психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерді ескерілсе;
2) драматизациалық ойындарды өткізу кезінде ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін қалыптастырудың тиімді тәсілдерін қолданса
3) ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту процесіне ата-аналардың белсенді қатысуын ұйымдастырса.
Зерттеу кезең-кезеңімен жүргізілді, бұл ретте әрбір кезеңде оның міндетіне байланысты зерттеудің бірлескен әдістері қолданылды: теориялық әдістер: психологиялық-педагогикалық әдебиетті теориялық талдау; эмпирикалық әдістер: бақылау, сауалнама, эксперимент.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
А.П. Усова, Р.И. Жуковская, З.М. Богуславская, Е.О. Смирнова, Л.В. Артемова, Н.С. Карпинская, Л.П. Стрелкова, З. Колесникова, А.И. Матусиктердің ғылыми еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. ойын-драматизацияны қолдану арқылы мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда байланысты сөйлеуді қалыптастыру және дамыту бойынша тәрбие қызметін ұйымдастырудың ерекшеліктері анықталды;
2. мектеп жасына дейінгі ересек жастағы баланың сөйлеу мәнерлілігін ойын-драматизацияны қолдану арқылы қалыптастыру мен дамытудың негізгі бағыттары анықталды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - жұмыс тақырыбында айтылған ересек мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың сөйлеу мәнерлілігін даму ерекшеліктері зерттелді, ересек топтарында қайталау сабақтарының қысқаша мазмұны жасалды. Ойын-драматизацияға арналған жұмыстардың таңдауы жасалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы-материалды мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында сабақтарды дайындау және өткізу үшін пайдалану мүмкіндігі.
Зерттеу базасы: Павлодар облысы, Май ауданы, Көктөбе ауылы Ақбота сәбилер бала бақшасында тәжірибелі-эксперименттік зерттеу жүргізілді.
1. Ойын-драматизациясының ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту ерекшеліктері
Мәнерлі сөйлеудің ерекшеліктері адамның жеке басының көрінісімен тығыз байланысты, олар оның жеке және сөйлеу мәдениетінің деңгейін түсінуге көмектеседі. Ересек мектеп жасына дейінгі кезең - бұл әр түрлі іс-әрекетте баланың өзіндік сана-сезімі мен шығармашылық даралығының негіздерін қалыптастырумен сипатталатын тұлғаның қарқынды қалыптасу кезеңі (Л.С. Выготский, В.А. Жилин, Г.Г. Кравцов т.б.). Тұлғаның қалыптасуын анықтайтын факторлар жүйесінде сөйлеудің мәнерлілігі ерекше рөл атқарады. Онтогенездің алғашқы кезеңдерінде сөйлеу, қарым-қатынас, ойлау, іс-әрекетті жоспарлау, мінез-құлықты ерікті басқарудың негізгі құралына айналады (Л.С. Выготский және т. б. Көптеген зерттеушілер балалардың сөйлеуін зерттеу мәселесімен айналысты: А.Н. Гвоздев, Т.Б. Филичева, Н.Х. Швачкин және т.б.
Бірінші жылы баланың дыбыстық өрнектерінің психологиялық ерекшелігі - сөйлеу мағынасының негізгі тасымалдаушысы сөз емес, дыбыспен бірге жүретін интонация мен ырғақ. Сөздің пайда болуымен ғана дыбыстардың семантикалық мағынасы пайда бола бастайды. Сөз арқылы бала тілдік дыбыстар жүйесін меңгереді. Бала ересектердің сөздерінің дыбысына сезімтал болады, кейде ол тілдің дыбыстарын негізінен есту немесе артикуляция арқылы меңгеруде басшылыққа алады. Алайда, бала бірден тілдік дыбыстар жүйесін меңгермейді. Сөйлеуді білдіру және қабылдау саласында оның ырғағы, интонациялық көңіл-күйі әлі де айқын көрінеді. Баланың ритмико интонациялық белсенділігі поэтикалық шығармашылыққа бағытталған. Бұл мектепке дейінгі балалық шақтың бүкіл кезеңіне тән, ал кіші мектеп жасына дейінгі балада ырғақ пен интонацияның сөзден басым болуы байқалады. Балабақшада балалар әннің барлық сөздерін ұстамай, ырғағын түсінетін жағдайлар бар.
Баланың бастапқы кезеңдегі поэтикалық жұмысы әдетте оның қимылымен бірге жүреді. Алайда, баланың барлық өлеңдері ым-ишарамен тікелей байланысты емес. Әндер мен әзілдер ешқандай қозғалыстармен бірге жүрмейді және баланы мазмұнымен, ырғағымен, әуенімен қызықтырады. Үлкен мектеп жасына жеткенде сөйлеудің қалыптасуы соншалықты маңызды, оны фонетика, лексика, грамматиканы игеру туралы ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің мазмұны, дәлдігі және мәнерлігі сияқты қасиеттерін дамыту туралы да айтуға болады. Негізгі мақсатына тиімді коммуникация сөйлеу әдебінің қамтамасыз ету болып табылады. Бір жағынан, бұл тыңдаушыға тұжырымның ішкі, терең мағынасын, оның мақсатын және екінші жағынан, барабар эмоционалды табиғатты түсінуге көмектеседі. экспрессивті құралдар тұжырымның мазмұнын және сөйлеу тақырыбы мен сұхбаттасушыға деген көзқарасын объективті түрде жеткізуге мүмкіндік береді. Ф. Сохин мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігі ана тілінің дыбыстарының нақты артикуляциясын, олардың дұрыс айтылуын, сөздер мен сөз тіркестерінің анық және таза айтылуын, дұрыс сөйлеу тыныс алуын, сондай-ақ дауыстың жеткілікті көлемін, сөйлеудің қалыпты қарқынын және мәнерліктің әртүрлі интонациялық құралдарын (әуен, логикалық үзілістер, темп, ырғақ және тембр) сөйлеу есту қабілетін дамыту қалыптастыруды қамтиды деп санайды.
Сөйлеудің қалыптасуының бастапқы кезеңінде сөйлеу есту қабілетінің негізгі компоненттерінің дамуы біркелкі емес. Сөйлеудің алғашқы дамуында есту назарына ерекше рөл беріледі. Балалар дауыстың өзгеруін сөйлеу мен тембрдің эмоционалды түсіне сәйкес биіктікте тани алады, сонымен қатар сөздің ырғақты құрылымын дұрыс қабылдайды. Болашақта фонемалық есту қабілетінің қалыптасуы сөйлеудің дамуында үлкен рөл атқарады, яғни.кейбір дыбыстарды басқалардан нақты ажырата білу қабілеті. Жақсы дамыған сөйлеу есту қабілеті айқын және дұрыс айтылуды қамтамасыз етеді. Сөздердің айтылу көлемін дұрыс реттеуге, қалыпты қарқынмен сөйлеуге, интонациялық экспрессивті сөйлеуге мүмкіндік береді. Білім дыбыстар көзі сөйлеу ауа ағысы болып табылады.
Әлсіз тыныс алу және дем шығару қабілеті бар мектеп жасына дейінгі балалар, әдетте, тыныш сөйлейді, ұзақ сөз тіркестерін айту қиынға соғады. Дем шығару кезінде ауаны ұтымсыз жұмсау кезінде сөйлеудің тегістігі бұзылады, өйткені фразаның ортасындағы балалар ауаны алуға мәжбүр болады, көбінесе мұндай балалар сөздерді келіспейді. Қысқартылған тыныс сөздерді жылдам қарқынмен айтуға мәжбүр етеді. Дауыспен жұмыс көбінесе мектеп жасына дейінгі балаларда дауыстың бұзылуы баланың дауыс диапазонына сәйкес келмейтін дауыс тонының дұрыс қолданылмауына байланысты туындайды, сондықтан: ойындарда, ойын жаттығуларында дауыстың негізгі қасиеттерін, күші мен биіктігін дамыту; балаларды кернеусіз сөйлеуге үйрету, әртүрлі жағдайларға (тыныш, қатты) сәйкес дауысты пайдалану қабілетін дамыту қажет. Жақсы дикция, яғни әр дыбыстың жеке-жеке, сондай-ақ жалпы сөздер мен сөз тіркестерінің нақты айтылуы балада артикуляциялық аппарат органдарының дамуы мен жетілдірілуімен бірге біртіндеп қалыптасады. 2 жастан 6 жасқа дейін, сөйлеудің барлық аспектілері қарқынды дамыған кезде, баланың сөздер мен сөз тіркестерінің айтылуының анықтығы мен анықтығына назар аудару керек, балаларда еліктеу тілін баяу қарқынмен, сөздердегі барлық дыбыстардың, фразалардағы барлық сөздердің нақты айтылуымен тәрбиелеу керек.
А.М. Бородич мәнерлілік бойынша өз жұмысында баланың кездейсоқ сөйлеуі әрдайым мәнерлі екендігіне назар аударады. Бұл баланың сөйлеуінің күшті, айқын жағы. Ерікті мәнерлі қалыптастыру қиынырақ, балаларда еркін мәнерлілік қабілетін біртіндеп және мұқият дамыту керек, яғни, саналы ұмтылыстың нәтижесінде пайда болатын мәнерлілік.
Ересек топтарда балалар әр түрлі және нәзік сезімдерді (нәзіктік, мазасыздық, қайғы, мақтаныш және т. б.) білдіруі керек. Ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің өзіндік эмоционалдылығымен қатар, басқалардың сөйлеу мәнерлілігін есту қабілетін қалыптастыру керек, яғни. есту арқылы сөйлеудің кейбір қасиеттерін талдаңыз (өлең қалай көңілді немесе қайғылы, әзіл немесе байсалды оқылды). Сөйлеу қарқыны мен дауыс сапасын қалыптастыру. Сөйлеудің осы жақтарына назар аудару барлық жас кезеңдерінде қажет. Балаларды дауыс күшін қоршаған ортамен үйлестіруге, оны қорғауға үйрету керек. Ересек топтан бастап мұғалім балаларға дауыс сапасын тек еркін сөйлеуде ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың ойларын жеткізуде де мәнерлілік құралы ретінде қолдануға үйретеді. Ол үшін арнайы жаттығуларды қолдана отырып, баланың дауысының икемділігін дамытады, баланы тыныш және қатты, баяу және жылдам, жоғары және төмен сөйлеуге үйретеді (дауыстың табиғи биіктігіне сәйкес). Сөйлеу тынысы - дауыс қалыптастыру мен сөйлеудің негіздерінің бірі. Тәрбиешінің міндеті - балаларға сөйлеу тынысының жасқа байланысты кемшіліктерін жеңуге көмектесу, диафрагматикалық тыныс алуды дұрыс үйрету. Сөйлеу процесінде ауаның ұзақтығы мен күшіне және сөйлемді айтпас бұрын үнсіз терең дем алуға ерекше назар аударылады. Дем шығару ұзақтығы баланың жасына сәйкес келуі керек: екі үш жасар балаға дем шығару 2-3 сөзден тұратын фразаның, орта және ересек мектеп жасына дейінгі балаға 3-5 сөзден тұратын фразаның айтылуын қамтамасыз етеді. Бірте-бірте балалар күшті дем шығаруға үйренеді, ал баланың дұрыс тұрғанына көз жеткізу керек, сондықтан шиеленіс немесе шаршау пайда болмайды.
Сөйлеудің мәнерлілігі қарым-қатынастың тиімділігін қамтамасыз етеді, тыңдаушыларға мәлімдеменің мағынасын жеткізуге көмектеседі. ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу мәнерлілігін қалыптастыру бойынша жұмыс балабақшадағы балалардың бүкіл өмірін қамтуы керек, барлық ұйымдастырылған оқу қызметінде жүргізілуі керек: тәрбиешілер, музыкалық жетекші, дене шынықтыру сабақтарында, балабақшаға келген сәттен бастап барлық режимдік сәттерге қосылуы керек
Егер біз адамның сөйлеуі туралы жалпы айтатын болсақ, онда әртүрлі интонациялық сипаттамаларға бай сөйлеу мәнерлі болып саналатынын атап өткен жөн. Осындай сипаттамаларға келесі ұғымдар жатады:
Просодия, просодика (грек, prosodiaекпін, кайырма) бірнеше мағына білдіреді: сөйлеудін барлык бөлшектерінде (буын, сөзтіркесі, синтагма, фраза, мәтін) көрінетін, мағынаны ажыратуда мәні бар фонетикалык күралдар жүйесі. Оның негізгі элементтері: сөйлеу әуезі, екпін, тембр (әуен), ритм, сөз тоны..
Сөйлеудің қарқындылығы сөйлеу дыбыстарын айту кезінде дем шығарудың, дауыстың, жылдамдықтың және артикуляцияның жоғарылау немесе әлсіреу деңгейімен, яғни дыбыстарды, әсіресе дауысты дыбыстарды артикуляциялау кезінде сөйлеудің күші немесе әлсіздігімен анықталады.
Сөйлеу әуені(мелодикасы) белгілі бір тілге тән тональды құралдардың жиынтығын көрсетеді; сөйлемді айту кезінде тонның модуляциясы. Сөйлеу әуені - интонацияның негізгі компоненті; тонның жоғарылауына қарай дауыстың қозғалуы. Сөйлеу әуені фразаны қалыптастырады, айтылудың коммуникативті типтерін айқындайды.
Сөйлеу ырғағы (интонациясы)-бұл семантикалық тапсырмасымен анықталған сөйлеудің дыбыстық, ауызша және синтаксистік құрамының реттілігі. Дауыс ырғағын сөйлеудің мағыналы болуы. Көңіл күй мен ішкі сезімін, жан дүниесін тыңдаушыға алуан дауыс реңі арқылы жеткізу
Сөйлеу қарқыны-бұл сөйлеу уақытының жылдамдығы, оның үдеуі немесе баяулауы, бұл оның артикуляциялық және есту кернеулігінің дәрежесін анықтайды. Сөйлеу қарқыны өзгермелі. Күнделікті әңгімелесуде болса сөйлеу қарқыны өзгеріп, ұзақтығы әр түрлі кідірістер жасалып, ауызекі тілдің ақпараттық қанықтылығын арттырады.
Дауыс тембрі - бұл дауыстың бояулары - анықтығы, сыңғыры, жұмсақтығы, жылылығы, т.б. Дауыстың тембрлік реңіне қарай тыңдаушылар айтушының ойын әр түрлі түсінеді: Дауыстың алғашқы тембрін резонаторлардың көмегімен өзгертуге болады. Біз тембрді жағымды не жағымсыз, жұмсақ темірдей, сықырлаған, шаңқылдаған, т.б. деп қабылдаймыз. Әр адамның даусының тембрі әр басқа. Тембр тек адамның жасына қарай ғана емес, оның көңіл-күйіне , денсаулық жағдайына байланысты да өзгеріп отырады. Дауысына қарап адамның сау, науқас, тың не шаршағандығын, т.б. білуге болады.
Логикалық екпін - сөйлемдегі айрықша көңіл аударуға керекті нақты бір сөзді оқшаулап, ерекше әуенмен бөліп айтуға байланысты екпін. Ол ой екпіні деп те аталады. Ой екпіні сөйлем ішіндегі сөзді бөлектейді. Мысалы, таңеpтең оқушылаp балабақшаға кеттi деген сөйлемнің кез келген сөзі ой екпіні арқылы ерекшеленіп тұруы мүмкін.
Балаларда мақсатты оқыту процесінде ғана эмәнерлі сөйлеу қалыптасады, ол келесі сипаттамаларға ие: орташа қарқын, ырғақ, орташа дауыс, дауыстың орташа биіктігі. Бір жағынан, бұл қасиеттер сөйлеудің жалпы даралығын анықтайтын тұрақты, таныс қасиеттер ретінде әрекет ете алады. Екінші жағынан, сөйлеу қарқыны мен дауыс сапасы жеке күйлер мен сезімдерді білдіру үшін жеткілікті мобильді және икемді болуы керек, яғни, баланы қатты, баяу және тез және т. б.
1.2 Ойын драматизацияның ересек мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу мәнерлігін дамытудың мүмкіншіліктері
Білім мен тәрбие бастауын балалар ең алдымен балабақшадан алады. Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында мектепке дейінгі тәрбие беру саласы мамандарының алдында жан - жақты дамыған, сауатты, саналы, өзіндік орны бар үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін азаматты тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Бүлдіршіндердің білімді, білікті, саналы болуында ойынның алатын орны ерекше.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін тәрбие құралы. Ойын баланың барлық қабілетінің дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсінікте- рінің кеңейуіне,тілінің дамуына, құрбылармен жақындасуына көмектеседі.Баланың қуанышы мен реніші ойын арқылы көрінеді. Балалар ойын арқылы тез тіл табысып, жақсы ұғысады, бірінен - бірі ептілікті үйренеді.
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму қуралы, таным көзі, білімдік,тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді.Ойынды әрбір адам ойнап өседі,ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік,нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына,қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да,үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекеті. Балалар тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжетті-рөлдік, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, ермек-ойындары, дамытушы ойныдардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар.
Қазақ халқының ұлы ойшылы, дана ақыны, дара ақыны Абай атамыз: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?, - деп айтқандай, баланың өмірінде ойын ерекше орын алады.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С. Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады.
Н.К. Крупская: Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ойынның ерекше маңызы бар: олар үшін ойын - оқу, олар үшін ойын - еңбек, олар үшін ойын - тәрбиенің маңызды түрі деп атап өткен.
Ойын - баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, танымдық қасиеттерін, зейінін, есте сақтау қабілетін, ауызекі сөйлеу мәдениетін дамытады. Ойын-баланың өмірді танудағы алғашқы қадамы.
Ойынның түрлері көп, әсіресе, тілді дамытуда драматизацияланған ойындардың орны ерекше. Драматизациялық ойындарда ертегілерді, әңгімелерді пайдалана отырып баланың ой-өрісін дамыту, сонымен бірге зер салып тыңдай білуге, есте сақтау, түсіну, рөлге бөліп сомдау, мәнерлеп оқуға, қазақша әдемі сөйлей білу мәнерін арттырамыз.
Драматизациялық ойындары-бұл мектеп жасына дейінгі балалардың ерекше іс-әрекеттерінің бірі, онда балалар өздігінен, бірақ логикалық дамуын жүзеге асыра отырып, өздеріне белгілі сюжетті ойнайды. сөйлеудің экспрессивтілігі-бұл тыңдаушылардың қызығушылығы мен назарын сақтауға бағытталған сөйлеудің бірқатар ерекшеліктерінің жиынтығы.
Ойын драматизация мәнерлеп сөйлеуді қалыптастырудың тиімді құралы ретінде А.П. Усова, Р.И. Жуковская, З.М. Богуславская, Е.О. Смирнова, Л.В. Артемова, Н.С. Карпинская, Л.П. Стрелкова, З. Колесникова, А.И. Матусиктердің ғылыми еңбектерінде көрініс тапқан.
С.И. Ожеговтың сөздігінде драматургия кез-келген туындыны қайта құру мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі, оған диалог түрінде жазылған және сахнада актерлердің ойнауына арналған әдеби шығармалардың түрінің драмасы түрінде беріледі [1].
А.М. Леонтьев пьеса-драматизацияны басқа адамдарға әсер етудің өзіндік мотиві бар өнімді, эстетикалық қызметке ауысу формаларының бірі,
эстетикалыққа дейінгі қызмет деп анықтайды. Ойын - драматизация - мектеп жасына дейінгі баланың ерекше іс-әрекетке деген қажеттіліктерін қанағаттандыратын көркемдік қызметі, реинкарнацияға және өзгені сезінуге деген ұмтылыс.
Р.И. Жуковская келесі ойындарды - драматизацияларды ажыратады:
:: балалардың рөлдерді тікелей орындауы;
:: балаларға ойыншықтар мен кейіпкерлерді қолданатын үстелдік театрды көрсету;
:: қардан ертегі үйлер салу, декорация жасай отырып, жануарларды модельдеу [3].
Э. Смирнова ойын-драматизацияның тұжырымдаманың әдеттегі шығармашылық ойыннан ерекшелігі, олар кітаптан алынған дайын сюжет бойынша жасалуымен ерекшеленетін ерекше сипат алатындығына назар аударады. Ойын жоспары мен іс-әрекеттердің реттілігі алдын-ала анықталған. Мұндай ойын балаларға өмірдегі оқиғаларға еліктеуден гөрі қиын: сіз кейіпкерлердің бейнелерін, олардың мінез-құлқын жақсы түсініп, сезінуіңіз керек, мәтінді - шығармаларды есте сақтаңыз. Драматизациялық ойындар мектеп жасына дейінгі балаларға оның көркемдік құндылығын тереңірек сезінуге көмектеседі, сөйлеу мен қимыл-қозғалыстың мәнерлілігін дамытуға ықпал етеді [4].
Қазіргі заманғы күрделі өзгермелі бағдарламалар баланы туылғаннан бастап мектепке дейінгі жасқа дейін драматизациялық ойындар арқылы тәрбиелеу, оқыту және дамыту мәселелерін органикалық түрде шешуді көздейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың:
:: бірлескен және жеке ойынның сюжетін құру, әртүрлі көздерден алынған білімді пайдалану және біріктіру;
:: ойдан шығарылған ауызша жоспарда ойнау, ойын сұхбаты түрінде, яғни рөлдік диалог түрінде рөлдерді ойнату және орындау, сонымен қатар сюжеттік оқиғаларды нақты ойыншықтардан бастап, жазуға жақын ойын монологы түрінде сахналау, суреттер, суреттер, әсерлер;
:: құрдастарымен шығармашылық жеке идеяларды үйлестіру, олардың ойын әрекеттерін, соның ішінде серіктес ұсынған іс-шараларды жалғастыру;
:: бейтарап объектіні ойынның мағыналық өрісінде ойын мағынасымен қамтамасыз ету, формаланбаған көмекші материалдардан, қоршаған ортаны қалыптастырушы заттардан, графикалық кескіндерден ойын жағдайын жасау және оларды ойындағы сюжеттің дамуына сәйкес өзгерту;
:: әр түрлі ойындарды еркін және қызығушылықпен - рөлдік, режиссуралық, драматургиялық ойындар, ережелері бар ойындарды ойнау дағдылары қалыптасқан.
Қазіргі мектепке дейінгі педагогикада драматизациялық ойындар - театрландырылған ойындардың бір түрі. Театрландырылған ойындар, Т.А. Куликовтың дайын сюжеті бар, яғни баланың белсенділігі көбінесе көркем шығарманың мәтінімен анықталады [8].
Л.В. Артемова ойын-драматургиясында бала өзіне рөл алады, көркем шығарманың кейіпкерінің образына енеді деп баса айтады. З.Колесникованың айтуы бойынша баланың мұндай ойында өзінің кішкентай әлемін құруы және өзін болып жатқан оқиғалардың қожайыны, жасаушысы сезінуі маңызды. Ол кейіпкерлердің іс-әрекеттерін басқарады және олардың қарым-қатынасын қалыптастырады [10].
Ойындағы бала актерге, режиссерге және сценаристке айналады. Ол кейіпкерлерді дауыстап айтады, әңгіме ойлап табады, қарапайым өмірде оған оңай өмір сүрмейтін нәрсені өмір сүреді. Мұндай ойындар кезінде сөйлеудің қарқынды дамуы [9].
Т.А. Куликова балалардың драматургия ойынына толыққанды қатысуы ерекше дайындықты қажет етеді, бұл өнерді, көркем сөздерді эстетикалық қабылдау қабілетінде, мәтінді тыңдай білуде, интонацияны, сөйлеу ерекшеліктерін ұстай білуде көрінеді. бұрылады. Батырдың не екенін түсіну үшін оның іс-әрекетін қарапайым түрде талдауды, бағалауды және шығарманың адамгершілігін түсінуді үйрену керек. Шығарманың кейіпкерін, оның тәжірибесін, оқиғалар дамитын нақты ортаны ұсына білу көбінесе баланың жеке тәжірибесіне байланысты: оның қоршаған өмірден алған әсерлері неғұрлым алуан түрлі болса, қиял, сезім, қабілет те соншалықты бай болады ойлау. Бала рөлді ойнау үшін әр түрлі құралдарды (мимика, дене қимылы, қимылдар, лексика мен интонациядағы мәнерлі сөйлеу және т.б.) иеленуі керек. Демек, [8] Р.И. Жуковская драматизациялық ойындар мимиканы, пантомимиканы, сөйлеу моторикасын, ым-шарамен мәнерлілікті дамытуға бағытталған - басқаша айтқанда эмоциялардың тілі, даралықтың көрінуіне, эмоционалды сезімталдықтың дамуына қолайлы жағдай жасайды, т.б. [3].
Н.С. Карпинскаяның пікірінше ойын-драматизациялар үйдегі жинақталған кітаптарға негізделген, қарапайым этикалық мәтіндерге негізделген, сондай-ақ балалардың өмірінен туындаған проблемалық жағдайлар мен жағдайларға негізделген ойындармен ұсынылған. Ойындар-қойылымдар ертегілер сюжеттеріне негізделуі мүмкін [11].
Моральдық құндылықтардың қалыптасуына кейіпкерлердің тәжірибесін түсіну, оларды мәтінде сипатталған оқиғаларды сахналау барысында оларды кейінгі тіршілікке қабылдау ықпал етеді.
Балаларды театрландырылған ойындарға біртіндеп тарту маңызды. Жұмыстың реттілігі, Н.С. Карпинская [11] келесідей болуы мүмкін:
1) мәтінмен танысу;
2) кейіпкерлермен ойын-әңгіме;
3) мәтінді қайталап оқу-ойнау;
4) сурет немесе картиналар сериясы және мәтін фрагменттері туралы әңгіме;
5) мәтінді өз бетінше оқу;
6) үйренген сюжетке негізделген театрландырылған ойынға дайындық;
7) ертегіге негізделген қойылым.
Л.В. Артемова театр ойындарының тақырыбы мен мазмұны адамгершілікке бағдарланғанын, ол әр ертегіде, әдеби шығармада болатындығын және импровизацияланған қойылымдарда өз орнын табуы керектігін ескертеді. Бұл достық, жауаптылық, мейірімділік, адалдық, батылдық. Сүйікті кейіпкерлер үлгі болады. Қуанышпен, сүйікті бейнеге айнала отырып, нәресте ерікті түрде өзіне тән ерекшеліктерін қабылдайды және тағайындайды. Балалардың өз бетінше рөлдік ойыны олардың адамгершілік мінез-құлық тәжірибесін, адамгершілік нормаларына сәйкес әрекет ету қабілетін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл мектеп жасына дейінгі балаларға жағымды және жағымсыз бейнелердің әсері [10].
Оң қасиеттер көтермеленіп, жағымсыз қасиеттер айыпталғандықтан, балалар көп жағдайда мейірімді, адал кейіпкерлерге еліктегілері келеді. Ересектердің лайықты іс-әрекеттерді мақұлдауы олардың бойында қанағаттану сезімін тудырады, бұл олардың мінез-құлқын әрі қарай басқаруға түрткі болады.
Бірақ көптеген тақырыптар мен сюжеттер жағымды және жағымсыз кейіпкерлерді эмоционалды сипаттау арқылы күрес, жақсылық пен жамандыққа қарсы тұруды ұсынады. Балалар жақсы нәрселермен бірге жағымсыз нәрселерге еліктей алады, бұл жиі кездеседі.
Л.П. Стрелкова көркем шығармалар, әсіресе ертегілер мектеп жасына дейінгі балалар үшін шындықтың ерекше формасы - бұл адамның ерекше ертегі жағдайындағы эмоциялар мен сезімдер шындығы екенін атап өтеді. Шығармашылық ойын түрі, көркем шығарма сюжеті негізінде пьесалық-драматизациялаудың өзіндік ерекшеліктері бар: бұл көркем шығарманы қабылдаудың синтезі, біріншіден, ерекше ішкі шығармашылық іс-әрекет; екіншіден, кейіпкерлерге деген жанашырлық барысында баланың бойында жаңа эмоционалды қатынастар пайда болады. Алайда, ересек адам осындай ойын пайда болуы және дамуы үшін жағдай жасауы, дайындауы керек [12].
Л.В. Артемова ойындардың артықшылығы оларды тек сыныпта және тәрбиешінің балалармен бірлескен іс-әрекетінде ғана емес, сонымен бірге балалардың бірлескен іс-әрекетінде, сонымен қатар олардың адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру үшін қолайлы эмоционалды фон құру. Драмалық, драматизациялық ойындар, дайын диалогтық мәтіндері бар режиссерлік, дидактикалық және ашық ойындар, сондай-ақ осы мәтіндерді балалардың өздері құратын ойындар сияқты ойындар мектеп жасына дейінгі балаларды диалогқа үйретудің тиімді әдістері бола алады. Егер топта оқып, балаларға ұнаған шығармада, әсіресе ертегілерге тән моральдық бағыттағы қарама-қарсы кейіпкерлер мен жағдайлар кездессе, оны сахналау үшін ұсынуға болады [10].
Н.С. Карпинская ойын-драматургия егер қатаң түрде емес, белгілі бір тапсырмаларға бағынатын, икемді түрде қолданылса, мұғалімге балалардың бойында адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу үшін тамаша жағдайлар жасай алады дейді. Драматизациялық ойын балаға психологиялық тұрғыдан ертегі кейіпкерімен жақындасуға, оның жеңістері мен жеңілістерін, бақыт пен бақытсыздықтарын сезінуге мүмкіндік береді. Мұның өзі мектеп жасына дейінгі баланың өмірлік тәжірибесінің шекарасын ашады, оны байытады. Драматизациялық ойындарда балалар белгілі бір шеңберде оқиға желісінің кейбір сәттерін өзгерте алады, яғни. жігіттер ертегі мен қуыршақ театрын оқу кезінде бастан кешірген барлық жақсы нәрселерді, олар ойын барысында жүзеге асыра алады, белсенділіктерін, берілгендіктерін, жауаптылықтарын көрсете алады. Бұл қасиеттер жағымды және жағымсыз рөлдерді ойнайтын балаларда лайықты жауап табады [11].
Н.К.Колесникова мектеп жасына дейінгі ересек балалардың бақылаулардан, кітаптардан және ересектерден алынған әңгімелерден, ойыннан алынған білімдерін біріктіруге неғұрлым батыл және әр түрлі екендігіне назар аударады. Кішкентай балалар сияқты, олар өздерінің сүйікті ойындарында жаңа тәжірибелерді көрсетеді, бірақ білімдері мен байқауларын әдейі пайдаланады [9].
Н. Губанова тұжырымдама драматизациялық ойындарда шығармашылық ойындардан өзгешелігі, олар кітаптан алынған дайын сюжет бойынша жасалатындығымен ерекшеленеді деп санайды. Ойын жоспары мен іс-әрекеттердің реттілігі алдын-ала анықталған. Мұндай ойын балаларға өмірдегі оқиғаларға еліктеуден гөрі қиын: сіз кейіпкерлердің бейнелерін, олардың мінез-құлқын жақсы түсініп, сезінуіңіз керек, мәтінді - шығармаларды есте сақтаңыз. Драматизациялық ойындар мектеп жасына дейінгі балаларға оның көркемдік құндылығын тереңірек сезінуге көмектеседі, сөйлеу мен қимыл-қозғалыстың мәнерлілігін дамытуға ықпал етеді. А.И. Матусик [14].
Әр түрлі жастағы балалар ойындарында ертегілер мен әңгімелер әр түрлі көрініс табады деген пікір айтады. Кішкентай балалар әдетте бірнеше эпизодты ғана ойнайды. Жасы ұлғайған сайын балалар бүкіл ертегіні жеткізе бастайды, кейде оған өмірлік тәжірибесін қолдана отырып өзгертулер енгізеді.Ересек жастағы мектеп жасына дейінгі балалар үшін пьеса драматизациясы көбінесе қарапайым ойындағыдай өздері үшін емес, көрермендер ойнайтын спектакльге айналады. Ойында балалар көбіне өмірде әлі қол жетімді емес эмоцияларды көрсетеді. А.П. Усова көркем шығарма сюжеті негізінде құрылған драматизация ойындарының өзіндік ерекшеліктері бар екенін атап өтеді: бұл шығарманы қабылдау мен рөлдік ойынның синтезі. Көркем шығарманы игеру мен қабылдау процесінің өзі, біріншіден, ерекше ішкі шығармашылық қызмет; екіншіден, соның нәтижесінде кейіпкерлерге деген жанашырлық пен жанашырлық барысында балада жаңа идеялар мен жаңа эмоционалдық қатынастар пайда болады [2].
Сонымен, ойындар драматизацияларда балалар шығарманың кейіпкерлеріне жақындайды, бұл баланың мәнерлі сөйлеуін дамытумен қатар олардың адамгершілік құндылықтардың даму деңгейін анықтауға, тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасауға мүмкіндік. Мектеп жасына дейінгі балалар ойын барысында сезінуге мүмкіндік алады - көркем шығарманы қабылдау кезінде бастан кешкендерін драматизациялайды.
Ойын-бұл балаға қол жетімді және ол үшін әсер, білім мен эмоцияны өңдеудің және білдірудің ең қызықты тәсілі. Драматизациялық ойыны оның бір түрі ретінде мектеп жасына дейінгі баланы әдеби немесе фольклорлық шығарманың моральдық мазмұнын түсіну және ұжымдық сипатқа ие ойынға қатысу процесінде әлеуметтендірудің тиімді құралы болып табылады, бұл серіктестік сезімін дамытуға және жағымды өзара әрекеттесу тәсілдерін игеруге қолайлы жағдай жасайды. Драматизациялық ойынының және сөйлеуді дамыту үшін маңызы зор (диалогтар мен монологтарды жетілдіру, сөйлеудің экспрессивтілігін дамыту); драматизация ойыны баланың өзін-өзі көрсету және өзін-өзі тану құралы болып табылады. Драматизациялық ойынының ерекшеліктері-оның мазмұнының әдеби немесе фольклорлық негізі және көрермендердің болуы. Драматизациялық ойындарда бала суретші рөлін атқара отырып, ауызша және вербальды емес экспрессивтілік құралдарының көмегімен өз бетінше сурет жасайды. Драматизация түрлері-жануарлардың, адамдардың, әдеби кейіпкерлердің бейнелеріне еліктейтін ойындар; мәтін негізіндегі рөлдік Диалогтар; туындыларды сахналау; бір немесе бірнеше шығармадан спектакльдер қою; алдын ала дайындықсыз сюжетті (немесе бірнеше сюжетті) ойнай отырып, импровизация ойындары. Ересек мектеп жасына дейінгі жастағы драматизация ойынын дамытудың негізгі бағыттары баланың ересек адамның театр қойылымын бақылаудан тәуелсіз ойын іс-әрекетіне біртіндеп ауысуы; жеке ойыннан және жақын ойыннан рөлдерді орындайтын үш-бес құрдастарынан тұратын топта ойнауға; фольклорлық және әдеби кейіпкерлердің іс-әрекеттерін еліктеуден кейіпкердің негізгі эмоцияларын берумен және рөлді игерумен бірге іс-әрекеттерді еліктеуге дейін, драматизация ойынында қарапайым типтік бейнені құру ретінде.
Драматизациялық ойындарында мазмұн, рольдер, ойын әрекеттері қандай да бір әдеби шығарманың, ертегінің және т.б. сюжеті мен мазмұнына шарттас болады. Олар сюжетті - рольді ойындарға ұқсас: екеуіде құблыстарды, оқиғаларды, адамдардың іс-әрекеті мен өзара қарым - қатынастарын, т.т шартты түрде елестеуге негізделген, сондай - ақ екеуінде де творчество элементтері бар. Драматизациялық ойындарының өзіндік ерекшелігі сол, ертегінің немесе әңгіменің сюжеті бойынша балалар белгілі бір рольдерді атқарады, оқиғалаларды дәл жүйелілікпен жасайды.
Драматизациялық ойындарының көмегімен балалар шығарманың идеялық мазмұнын, оқиғалардың логикасы мен бірізділігін,олардың дамуы мен себептік шартын жақсы түсінеді.Ортақ әсерленумен біріккен балалар үйлесімді іс-әрекет жасауға,өз қалауын коллектив мүддесіне бағындыра білуге үйренеді.
1.3 Драматизация ойындардың ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігінің тәсілдері мен әдістері
Ойын арқылы оқытудың арқасында дидактикалық ойындар, драматизациялық ойындар пайда болды. Берілген әр түрлі сипаттағы ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады, шығармашылық жеке-дара дарындылығын, логикалық тұжырымдарын ұштастыруға әкеледі. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай театрландырылған ойын түрлерін пайдалануға болады.
Сондықтан, балалардың жас ерекшелігіне, қызығушылықтарына байланысты ойындарды ойнау, драмалық қойылымдарды сомдау, кейіпкерлер рөліне ену балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет. Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы да жекелеген элементтерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой-өрісі, қиялы дамиды. Рөлде ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді. Осындай эмоциялық күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көріністеріне таңқалдырып, өз сезімін мимика, ым-ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді.
Драматизациялық ойындарын өрістету үшін мыналар қажет: балалардың ойынға ынтасын туғызу және дамыту,олардың шығарма мазмұны мен тексін білуі, костюмдердің, ойыншықтардың болуы. Ойынға костюм кейіпкер бейнесін толықтаырады, бірақ ол балаға жайсыз болмауға тиіс. Егер костюм жасауға мүмкіндік болмаса, онда қайсыбір персонажға тән ерекшеліктерін сипаттайтын және элементтерді: қораздың айдарын, түлкінің құйрығын, қоянның құлағын, т.б. пайдалануға болады. Костюмдер жасауға балалардың өздерін тартқан жақсы.
Тәрбиешінің басшылығы мынада: ол ең алдымен тәрбиелік маңызы бар, сюжеті балалардың игеруіне және драматизация ойынына айналдыруға қиын емес шығармаларды іріктеп алады.
Мектепке дейінгі балалармен ертегіні арнайы жаттаудың қажеті жоқ. Тамаша тіл, тартымды сюжет, текстегі қайталаулар, оқиға дамуының ширақтығы - осының бәрі оны тезірек игеруге көмектеседі. Ертегі қайталап айтқанда балалар оны жадында жақсы сақтайды да, ойынға араласып, жекелеген кейіпкерлердің рольдерін орындай бастайды. Ойнай жүріп бала өз сезімдерін сөзбен, ишаратпен, ыммен, интонациямен тікелей жеткізеді.
Драматизациялық ойынында балаға қандай да болсын айқын тәсіл көрсетпеу керек- ол үшін ойынның шын мәнінде болғаны дұрыс.
Драматизациялық ойынын өрістетуде, ойынның сипатты белгілерін игеріп, оны рольде ойнап көрсетуге, оған педагогтың өзінің ықылас қойып ертегіні оқып немесе айтып берген кезде көркемдік әсерлендіру құралдарын пайдалана білуінің зор маңызы бар. Дұрыс ырғақ, алуан түрлі интонация, пауза, кейбір ишараттар бейнені жандандырып, оларды балалағарға жақын етеді, олардың ойнауға ықыласын күшейтеді. Ойынды үсті - үстіне қайталай бастайды. Драматизация ойынына бір мезгілде бірнеше бала ғана қатыса алады, сондықтан педагог балалардың бәрі де кезекпен қатысып шығатындай етуге тиіс.
Драматизациялық ойындар - ойын қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қойылымдарға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы өте зор. Баланы сахнада болсын, ұйымдастырылған іс-әрекеттен тыс іс-шараларда болсын кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан - жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлық сезімдерін ояту. Бүлдіршіндер сахнада шағын рөлдерді ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Өзге ортада өзін еркін ұстай білуге дағдыланады. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді. Драматизацияланған ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, қойылым туралы ата - аналарына, достарына, араласатын ортасына әңгімелеп беруге итермелейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз болады. Оларды біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Павлодар педагогикалық университеті
Г.М. Ибраева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ойын-драматизация ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамыту құралы ретінде
Білім беру бағдарламасы: 6В01210 - Мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту
Павлодар 2021
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті
Педагогика жоғары мектебі
Қорғауға жіберілді
____________ БББ жетекшісі Б.М. Жапарова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ойын-драматизация ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамыту құралы ретінде
6В01210 - Мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту бағдарламасы бойынша
Орындаған _____________________ Г.М. Ибраева
Ғылыми жетекшісі
ф.ғ.к., ПЖМ доценті ___________________ Н.Р. Омаров
Нормабақылаушы________________ А. Расола
Павлодар 2021
Мазмұны
Кіріспе
4
1.
Ойын-драматизациясының ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамытудың теориялық негіздері
7
1.1
Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту ерекшеліктері
7
1.2
Ойын драматизацияның ересек мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу мәнерлігін дамытудың мүмкіншіліктері
12
1.3
Драматизация ойындардың ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігінің тәсілдері мен әдістері
24
2.
Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін ойын-драматизация арқылы дамыту бойынша эксперименттік зерттеу жұмысы
35
2.1
Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін ойын-драматизация арқылы дамуының диагностикасы
35
2.2
Ойын-драматизация іс-әрекетінде ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамыту бойынша жұмыстың мазмұны
43
2.3
Ойын-драматизация іс-әрекетінде ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлігін дамыту бойынша жұмыстың динамикасын талдау
51
Қорытынды
56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі қазіргі уақытта мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту құралы ретінде драматизациялық ойындарды қолдану бойынша әзірлемелер мен әдістемелік материалдар жеткіліксіз екендігімен анықталады.
Сөйлеудің мәнерлігін дамыту бірнеше бағытта жүреді:оны басқа адамдармен қарым-қатынаста практикалық қолдану жетілдіріледі, сонымен бірге сөйлеу психикалық процестерді қайта құрудың негізіне, ойлау құралына айналады.
Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген жөн. Балабақшада балаларды дұрыс сөйлей білу мәдениетіне айнала қоршаған ортамен, сондай-ақ көркем әдебиетпен теңестіру арқылы жүзеге асыруға болады. Әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде дидактикалық ойындарды қолдану арқылы балалардың қиялын шарықтатып, ойлау қабілетін ұштауға болады. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Стандартта мектепке дейінгі білім беру бағдарламасының мазмұны әр түрлі іс-әрекеттегі балалардың жеке басының дамуын, мотивациясы мен қабілеттерін қамтамасыз етуі керек делінген . Даму бағыттарының бірі (білім беру саласы) балалардың сөйлеу тілін дамыту болып табылады. Әр бағыттың мазмұны нені білдіретіні нақтыланды. Сөйлеуді дамыту: сөйлеуді қарым - қатынас құралы ретінде меңгеруді және белсенді сөздікті байытуды, үйлесімді, грамматикалық тұрғыдан дұрыс диалогтық және монологтық сөйлеуді дамытуды, сөйлеу шығармашылығын дамытуды, сөйлеудің дыбыстық және интонациялық мәдениетін, фонемалық естуді дамытуды, кітапты мәдениетпен, балалар әдебиетімен танысуды, балалар әдебиетінің әртүрлі жанрларының мәтіндерін есту арқылы түсінуді, сауаттылықты оқытудың алғышарттары ретінде дыбыстық аналитикалық-синтетикалық белсенділікті қалыптастыруды. Мәнерлілік - бұл сөйлеудің сапалық сипаттамасы, сондықтан ол жеке тұлғаның сөйлеу мәдениетінің маңызды көрсеткіші ретінде қарастырылады. Барлық балалар сөйлеудің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық жағын бірдей сәтті игере бермейді. Бірақ олардың өзара байланысы сөйлеудің мәнерлігін қалыптастырудың маңызды шарты болып табылады.
Балалар сөзінің мәнерлілігін қалыптастыру мәселесі Л.С.Выготский, Б.М. Теплов, А.В. Запорожец сияқты танымал отандық психологтардың еңбектерінде көрініс тапты ,сонымен қатар педагогтар А.В. Лагутина, Ф.А. Сохин, О.С. Ушакова және т. б. Алайда, бұл еңбектерде мәнерлігін жеке аспектілері оның интегративті сипатын ескерусіз қарастырылды.Осы уақытқа дейін мазмұнды және әдістемелік сипаттағы бірқатар маңызды мәселелер шешілген жоқ: ересек мектеп жасына дейіңгі балалардың қабылдауы мен тәуелсіз қолдануы үшін қандай мәнерлілік құралдары бар; балалардың сөйлеу мәнерлілігін әртүрлі құралдарын кеңінен қолдануды қалай қамтамасыз етуге болады; сөйлеудің мәнерлілігін қандай мазмұнмен және қандай іс-әрекетте дамыту ұсынылады. Баланың көркемдік эстетикалық дамуын қамтамасыз ететін балалардың шығармашылық белсенділігін дамыту қажеттілігі балалардың жасына 4 және жеке ерекшеліктеріне және бейімділігіне сәйкес дамуына қолайлы жағдай жасау, әр баланың қабілеттері мен шығармашылық әлеуетін дамыту; баланың жеке басының жалпы мәдениетін қалыптастыру, олардың әлеуметтік адамгершілік, эстетикалық қасиеттерін дамыту.
Осылайша, жұмыстың өзектілігі мен талаптары қоғамның шығармашылық тұлғаны тәрбиелеуге деген қажеттілігімен анықталады, онда баланың ана тілін, сөйлеудің мәнерлілін меңгеруі маңызды рөл атқарады. Мектеп жасына дейінгі балалардағы сөйлеу мәнерлілігі ойын іс-әрекетінде айқын және қарқынды түрде көрінеді, өйткені ойын жетекші қызмет түрі болып табылады, баланың психикалық және жеке дамуына қолайлы жағдай жасайды. Ойын іс-әрекетінің бір түрі-ойын драматизациясы.
Ойын-драматизация балалардың сөйлеу мәнерлілігін қалыптастыру мүмкіндіктерін неғұрлым қызықты түрде ашуға және дамытуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты біздің зерттеуіміздің тақырыбы сөйлеудің мәнерлілігін дамытуда және сөйлеу мәдениетін дамытуда драматизация ойындарының сөзсіз маңыздылығын анықтады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлілігі өзекті болғандықтан, оны біз тереңірек зерттеу үшін таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: сөйлеудің мәнерлілігін дамыту мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерді зерттеу және ойын-драматизация арқылы ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлігін дамыту мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу мәнерлілігін дамыту процесі.
Зерттеу пәні: ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу мәнерлігін дамытуда ойын драматизацияның құралдарымен дамыту
Зерттеу міндеттері:
1) ересек мектеп жасына дейіңгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту проблемасы бойынша психологиялық педагогикалық әдебиеттерді талдау;
2) ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлілігін дамытудағы драматизациаланған ойындардың мүмкіндіктерін қарастыру
3) ойын-драматизациялар арқылы ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің мәнерлігін қалыптастыру тәсілдерін зерттеу
4) мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың сөйлеу мәнерлігін дамыту бойынша драматизацилық ойындарды пайдалана отырып, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс жүргізу
Зерттеудің болжамы:
Ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу мәнерлілігін қалыптастыру тиімдірек болады, егер:
1) баланың жеке психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерді ескерілсе;
2) драматизациалық ойындарды өткізу кезінде ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін қалыптастырудың тиімді тәсілдерін қолданса
3) ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту процесіне ата-аналардың белсенді қатысуын ұйымдастырса.
Зерттеу кезең-кезеңімен жүргізілді, бұл ретте әрбір кезеңде оның міндетіне байланысты зерттеудің бірлескен әдістері қолданылды: теориялық әдістер: психологиялық-педагогикалық әдебиетті теориялық талдау; эмпирикалық әдістер: бақылау, сауалнама, эксперимент.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
А.П. Усова, Р.И. Жуковская, З.М. Богуславская, Е.О. Смирнова, Л.В. Артемова, Н.С. Карпинская, Л.П. Стрелкова, З. Колесникова, А.И. Матусиктердің ғылыми еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. ойын-драматизацияны қолдану арқылы мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда байланысты сөйлеуді қалыптастыру және дамыту бойынша тәрбие қызметін ұйымдастырудың ерекшеліктері анықталды;
2. мектеп жасына дейінгі ересек жастағы баланың сөйлеу мәнерлілігін ойын-драматизацияны қолдану арқылы қалыптастыру мен дамытудың негізгі бағыттары анықталды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы - жұмыс тақырыбында айтылған ересек мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың сөйлеу мәнерлілігін даму ерекшеліктері зерттелді, ересек топтарында қайталау сабақтарының қысқаша мазмұны жасалды. Ойын-драматизацияға арналған жұмыстардың таңдауы жасалды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы-материалды мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында сабақтарды дайындау және өткізу үшін пайдалану мүмкіндігі.
Зерттеу базасы: Павлодар облысы, Май ауданы, Көктөбе ауылы Ақбота сәбилер бала бақшасында тәжірибелі-эксперименттік зерттеу жүргізілді.
1. Ойын-драматизациясының ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігін дамыту ерекшеліктері
Мәнерлі сөйлеудің ерекшеліктері адамның жеке басының көрінісімен тығыз байланысты, олар оның жеке және сөйлеу мәдениетінің деңгейін түсінуге көмектеседі. Ересек мектеп жасына дейінгі кезең - бұл әр түрлі іс-әрекетте баланың өзіндік сана-сезімі мен шығармашылық даралығының негіздерін қалыптастырумен сипатталатын тұлғаның қарқынды қалыптасу кезеңі (Л.С. Выготский, В.А. Жилин, Г.Г. Кравцов т.б.). Тұлғаның қалыптасуын анықтайтын факторлар жүйесінде сөйлеудің мәнерлілігі ерекше рөл атқарады. Онтогенездің алғашқы кезеңдерінде сөйлеу, қарым-қатынас, ойлау, іс-әрекетті жоспарлау, мінез-құлықты ерікті басқарудың негізгі құралына айналады (Л.С. Выготский және т. б. Көптеген зерттеушілер балалардың сөйлеуін зерттеу мәселесімен айналысты: А.Н. Гвоздев, Т.Б. Филичева, Н.Х. Швачкин және т.б.
Бірінші жылы баланың дыбыстық өрнектерінің психологиялық ерекшелігі - сөйлеу мағынасының негізгі тасымалдаушысы сөз емес, дыбыспен бірге жүретін интонация мен ырғақ. Сөздің пайда болуымен ғана дыбыстардың семантикалық мағынасы пайда бола бастайды. Сөз арқылы бала тілдік дыбыстар жүйесін меңгереді. Бала ересектердің сөздерінің дыбысына сезімтал болады, кейде ол тілдің дыбыстарын негізінен есту немесе артикуляция арқылы меңгеруде басшылыққа алады. Алайда, бала бірден тілдік дыбыстар жүйесін меңгермейді. Сөйлеуді білдіру және қабылдау саласында оның ырғағы, интонациялық көңіл-күйі әлі де айқын көрінеді. Баланың ритмико интонациялық белсенділігі поэтикалық шығармашылыққа бағытталған. Бұл мектепке дейінгі балалық шақтың бүкіл кезеңіне тән, ал кіші мектеп жасына дейінгі балада ырғақ пен интонацияның сөзден басым болуы байқалады. Балабақшада балалар әннің барлық сөздерін ұстамай, ырғағын түсінетін жағдайлар бар.
Баланың бастапқы кезеңдегі поэтикалық жұмысы әдетте оның қимылымен бірге жүреді. Алайда, баланың барлық өлеңдері ым-ишарамен тікелей байланысты емес. Әндер мен әзілдер ешқандай қозғалыстармен бірге жүрмейді және баланы мазмұнымен, ырғағымен, әуенімен қызықтырады. Үлкен мектеп жасына жеткенде сөйлеудің қалыптасуы соншалықты маңызды, оны фонетика, лексика, грамматиканы игеру туралы ғана емес, сонымен қатар сөйлеудің мазмұны, дәлдігі және мәнерлігі сияқты қасиеттерін дамыту туралы да айтуға болады. Негізгі мақсатына тиімді коммуникация сөйлеу әдебінің қамтамасыз ету болып табылады. Бір жағынан, бұл тыңдаушыға тұжырымның ішкі, терең мағынасын, оның мақсатын және екінші жағынан, барабар эмоционалды табиғатты түсінуге көмектеседі. экспрессивті құралдар тұжырымның мазмұнын және сөйлеу тақырыбы мен сұхбаттасушыға деген көзқарасын объективті түрде жеткізуге мүмкіндік береді. Ф. Сохин мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлілігі ана тілінің дыбыстарының нақты артикуляциясын, олардың дұрыс айтылуын, сөздер мен сөз тіркестерінің анық және таза айтылуын, дұрыс сөйлеу тыныс алуын, сондай-ақ дауыстың жеткілікті көлемін, сөйлеудің қалыпты қарқынын және мәнерліктің әртүрлі интонациялық құралдарын (әуен, логикалық үзілістер, темп, ырғақ және тембр) сөйлеу есту қабілетін дамыту қалыптастыруды қамтиды деп санайды.
Сөйлеудің қалыптасуының бастапқы кезеңінде сөйлеу есту қабілетінің негізгі компоненттерінің дамуы біркелкі емес. Сөйлеудің алғашқы дамуында есту назарына ерекше рөл беріледі. Балалар дауыстың өзгеруін сөйлеу мен тембрдің эмоционалды түсіне сәйкес биіктікте тани алады, сонымен қатар сөздің ырғақты құрылымын дұрыс қабылдайды. Болашақта фонемалық есту қабілетінің қалыптасуы сөйлеудің дамуында үлкен рөл атқарады, яғни.кейбір дыбыстарды басқалардан нақты ажырата білу қабілеті. Жақсы дамыған сөйлеу есту қабілеті айқын және дұрыс айтылуды қамтамасыз етеді. Сөздердің айтылу көлемін дұрыс реттеуге, қалыпты қарқынмен сөйлеуге, интонациялық экспрессивті сөйлеуге мүмкіндік береді. Білім дыбыстар көзі сөйлеу ауа ағысы болып табылады.
Әлсіз тыныс алу және дем шығару қабілеті бар мектеп жасына дейінгі балалар, әдетте, тыныш сөйлейді, ұзақ сөз тіркестерін айту қиынға соғады. Дем шығару кезінде ауаны ұтымсыз жұмсау кезінде сөйлеудің тегістігі бұзылады, өйткені фразаның ортасындағы балалар ауаны алуға мәжбүр болады, көбінесе мұндай балалар сөздерді келіспейді. Қысқартылған тыныс сөздерді жылдам қарқынмен айтуға мәжбүр етеді. Дауыспен жұмыс көбінесе мектеп жасына дейінгі балаларда дауыстың бұзылуы баланың дауыс диапазонына сәйкес келмейтін дауыс тонының дұрыс қолданылмауына байланысты туындайды, сондықтан: ойындарда, ойын жаттығуларында дауыстың негізгі қасиеттерін, күші мен биіктігін дамыту; балаларды кернеусіз сөйлеуге үйрету, әртүрлі жағдайларға (тыныш, қатты) сәйкес дауысты пайдалану қабілетін дамыту қажет. Жақсы дикция, яғни әр дыбыстың жеке-жеке, сондай-ақ жалпы сөздер мен сөз тіркестерінің нақты айтылуы балада артикуляциялық аппарат органдарының дамуы мен жетілдірілуімен бірге біртіндеп қалыптасады. 2 жастан 6 жасқа дейін, сөйлеудің барлық аспектілері қарқынды дамыған кезде, баланың сөздер мен сөз тіркестерінің айтылуының анықтығы мен анықтығына назар аудару керек, балаларда еліктеу тілін баяу қарқынмен, сөздердегі барлық дыбыстардың, фразалардағы барлық сөздердің нақты айтылуымен тәрбиелеу керек.
А.М. Бородич мәнерлілік бойынша өз жұмысында баланың кездейсоқ сөйлеуі әрдайым мәнерлі екендігіне назар аударады. Бұл баланың сөйлеуінің күшті, айқын жағы. Ерікті мәнерлі қалыптастыру қиынырақ, балаларда еркін мәнерлілік қабілетін біртіндеп және мұқият дамыту керек, яғни, саналы ұмтылыстың нәтижесінде пайда болатын мәнерлілік.
Ересек топтарда балалар әр түрлі және нәзік сезімдерді (нәзіктік, мазасыздық, қайғы, мақтаныш және т. б.) білдіруі керек. Ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің өзіндік эмоционалдылығымен қатар, басқалардың сөйлеу мәнерлілігін есту қабілетін қалыптастыру керек, яғни. есту арқылы сөйлеудің кейбір қасиеттерін талдаңыз (өлең қалай көңілді немесе қайғылы, әзіл немесе байсалды оқылды). Сөйлеу қарқыны мен дауыс сапасын қалыптастыру. Сөйлеудің осы жақтарына назар аудару барлық жас кезеңдерінде қажет. Балаларды дауыс күшін қоршаған ортамен үйлестіруге, оны қорғауға үйрету керек. Ересек топтан бастап мұғалім балаларға дауыс сапасын тек еркін сөйлеуде ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың ойларын жеткізуде де мәнерлілік құралы ретінде қолдануға үйретеді. Ол үшін арнайы жаттығуларды қолдана отырып, баланың дауысының икемділігін дамытады, баланы тыныш және қатты, баяу және жылдам, жоғары және төмен сөйлеуге үйретеді (дауыстың табиғи биіктігіне сәйкес). Сөйлеу тынысы - дауыс қалыптастыру мен сөйлеудің негіздерінің бірі. Тәрбиешінің міндеті - балаларға сөйлеу тынысының жасқа байланысты кемшіліктерін жеңуге көмектесу, диафрагматикалық тыныс алуды дұрыс үйрету. Сөйлеу процесінде ауаның ұзақтығы мен күшіне және сөйлемді айтпас бұрын үнсіз терең дем алуға ерекше назар аударылады. Дем шығару ұзақтығы баланың жасына сәйкес келуі керек: екі үш жасар балаға дем шығару 2-3 сөзден тұратын фразаның, орта және ересек мектеп жасына дейінгі балаға 3-5 сөзден тұратын фразаның айтылуын қамтамасыз етеді. Бірте-бірте балалар күшті дем шығаруға үйренеді, ал баланың дұрыс тұрғанына көз жеткізу керек, сондықтан шиеленіс немесе шаршау пайда болмайды.
Сөйлеудің мәнерлілігі қарым-қатынастың тиімділігін қамтамасыз етеді, тыңдаушыларға мәлімдеменің мағынасын жеткізуге көмектеседі. ересек мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу мәнерлілігін қалыптастыру бойынша жұмыс балабақшадағы балалардың бүкіл өмірін қамтуы керек, барлық ұйымдастырылған оқу қызметінде жүргізілуі керек: тәрбиешілер, музыкалық жетекші, дене шынықтыру сабақтарында, балабақшаға келген сәттен бастап барлық режимдік сәттерге қосылуы керек
Егер біз адамның сөйлеуі туралы жалпы айтатын болсақ, онда әртүрлі интонациялық сипаттамаларға бай сөйлеу мәнерлі болып саналатынын атап өткен жөн. Осындай сипаттамаларға келесі ұғымдар жатады:
Просодия, просодика (грек, prosodiaекпін, кайырма) бірнеше мағына білдіреді: сөйлеудін барлык бөлшектерінде (буын, сөзтіркесі, синтагма, фраза, мәтін) көрінетін, мағынаны ажыратуда мәні бар фонетикалык күралдар жүйесі. Оның негізгі элементтері: сөйлеу әуезі, екпін, тембр (әуен), ритм, сөз тоны..
Сөйлеудің қарқындылығы сөйлеу дыбыстарын айту кезінде дем шығарудың, дауыстың, жылдамдықтың және артикуляцияның жоғарылау немесе әлсіреу деңгейімен, яғни дыбыстарды, әсіресе дауысты дыбыстарды артикуляциялау кезінде сөйлеудің күші немесе әлсіздігімен анықталады.
Сөйлеу әуені(мелодикасы) белгілі бір тілге тән тональды құралдардың жиынтығын көрсетеді; сөйлемді айту кезінде тонның модуляциясы. Сөйлеу әуені - интонацияның негізгі компоненті; тонның жоғарылауына қарай дауыстың қозғалуы. Сөйлеу әуені фразаны қалыптастырады, айтылудың коммуникативті типтерін айқындайды.
Сөйлеу ырғағы (интонациясы)-бұл семантикалық тапсырмасымен анықталған сөйлеудің дыбыстық, ауызша және синтаксистік құрамының реттілігі. Дауыс ырғағын сөйлеудің мағыналы болуы. Көңіл күй мен ішкі сезімін, жан дүниесін тыңдаушыға алуан дауыс реңі арқылы жеткізу
Сөйлеу қарқыны-бұл сөйлеу уақытының жылдамдығы, оның үдеуі немесе баяулауы, бұл оның артикуляциялық және есту кернеулігінің дәрежесін анықтайды. Сөйлеу қарқыны өзгермелі. Күнделікті әңгімелесуде болса сөйлеу қарқыны өзгеріп, ұзақтығы әр түрлі кідірістер жасалып, ауызекі тілдің ақпараттық қанықтылығын арттырады.
Дауыс тембрі - бұл дауыстың бояулары - анықтығы, сыңғыры, жұмсақтығы, жылылығы, т.б. Дауыстың тембрлік реңіне қарай тыңдаушылар айтушының ойын әр түрлі түсінеді: Дауыстың алғашқы тембрін резонаторлардың көмегімен өзгертуге болады. Біз тембрді жағымды не жағымсыз, жұмсақ темірдей, сықырлаған, шаңқылдаған, т.б. деп қабылдаймыз. Әр адамның даусының тембрі әр басқа. Тембр тек адамның жасына қарай ғана емес, оның көңіл-күйіне , денсаулық жағдайына байланысты да өзгеріп отырады. Дауысына қарап адамның сау, науқас, тың не шаршағандығын, т.б. білуге болады.
Логикалық екпін - сөйлемдегі айрықша көңіл аударуға керекті нақты бір сөзді оқшаулап, ерекше әуенмен бөліп айтуға байланысты екпін. Ол ой екпіні деп те аталады. Ой екпіні сөйлем ішіндегі сөзді бөлектейді. Мысалы, таңеpтең оқушылаp балабақшаға кеттi деген сөйлемнің кез келген сөзі ой екпіні арқылы ерекшеленіп тұруы мүмкін.
Балаларда мақсатты оқыту процесінде ғана эмәнерлі сөйлеу қалыптасады, ол келесі сипаттамаларға ие: орташа қарқын, ырғақ, орташа дауыс, дауыстың орташа биіктігі. Бір жағынан, бұл қасиеттер сөйлеудің жалпы даралығын анықтайтын тұрақты, таныс қасиеттер ретінде әрекет ете алады. Екінші жағынан, сөйлеу қарқыны мен дауыс сапасы жеке күйлер мен сезімдерді білдіру үшін жеткілікті мобильді және икемді болуы керек, яғни, баланы қатты, баяу және тез және т. б.
1.2 Ойын драматизацияның ересек мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу мәнерлігін дамытудың мүмкіншіліктері
Білім мен тәрбие бастауын балалар ең алдымен балабақшадан алады. Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында мектепке дейінгі тәрбие беру саласы мамандарының алдында жан - жақты дамыған, сауатты, саналы, өзіндік орны бар үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор бола білетін азаматты тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Бүлдіршіндердің білімді, білікті, саналы болуында ойынның алатын орны ерекше.
Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін тәрбие құралы. Ойын баланың барлық қабілетінің дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсінікте- рінің кеңейуіне,тілінің дамуына, құрбылармен жақындасуына көмектеседі.Баланың қуанышы мен реніші ойын арқылы көрінеді. Балалар ойын арқылы тез тіл табысып, жақсы ұғысады, бірінен - бірі ептілікті үйренеді.
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму қуралы, таным көзі, білімдік,тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді.Ойынды әрбір адам ойнап өседі,ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік,нағыз сезімтал тұлға болмақ. Әрине, ойын адамның дамуына,қалыптасуына әртүрлі әсер береді. Кей бала ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей бала ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін факторлар өте көп. Мысалы, үлкендердің ойынға басшылық жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін ортасы, балалар ұжымы, баланың тәрбиесі т.б. Дегенмен де ойын тек әрекет емес, балалардың да,үлкендердің де қызығушылық ермегі, адамды рахат және қанағат сезіміне бөлейтін іс-әрекеті. Балалар тұрмақ, үлкен адамдар да әлі күнге дейін ойнайды, әрине ойынның түрлері өте көп. Балалар ойынына талдау жасайтын болсақ, оның өзгеріп отыруы балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, сюжетті-рөлдік, қимыл-қозғалыс, драматизациялық, музыкалық, дидактикалық, құрастыру, ұлттық, спорттық, ермек-ойындары, дамытушы ойныдардың түрлері бар. Әрқайсысының өзіндік мәні, ерекшеліктері, мазмұны, ережелері, тәртібі, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық функциялары бар.
Қазақ халқының ұлы ойшылы, дана ақыны, дара ақыны Абай атамыз: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма?, - деп айтқандай, баланың өмірінде ойын ерекше орын алады.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С. Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойында басталады.
Н.К. Крупская: Мектепке дейінгі жастағы балалар үшін ойынның ерекше маңызы бар: олар үшін ойын - оқу, олар үшін ойын - еңбек, олар үшін ойын - тәрбиенің маңызды түрі деп атап өткен.
Ойын - баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, танымдық қасиеттерін, зейінін, есте сақтау қабілетін, ауызекі сөйлеу мәдениетін дамытады. Ойын-баланың өмірді танудағы алғашқы қадамы.
Ойынның түрлері көп, әсіресе, тілді дамытуда драматизацияланған ойындардың орны ерекше. Драматизациялық ойындарда ертегілерді, әңгімелерді пайдалана отырып баланың ой-өрісін дамыту, сонымен бірге зер салып тыңдай білуге, есте сақтау, түсіну, рөлге бөліп сомдау, мәнерлеп оқуға, қазақша әдемі сөйлей білу мәнерін арттырамыз.
Драматизациялық ойындары-бұл мектеп жасына дейінгі балалардың ерекше іс-әрекеттерінің бірі, онда балалар өздігінен, бірақ логикалық дамуын жүзеге асыра отырып, өздеріне белгілі сюжетті ойнайды. сөйлеудің экспрессивтілігі-бұл тыңдаушылардың қызығушылығы мен назарын сақтауға бағытталған сөйлеудің бірқатар ерекшеліктерінің жиынтығы.
Ойын драматизация мәнерлеп сөйлеуді қалыптастырудың тиімді құралы ретінде А.П. Усова, Р.И. Жуковская, З.М. Богуславская, Е.О. Смирнова, Л.В. Артемова, Н.С. Карпинская, Л.П. Стрелкова, З. Колесникова, А.И. Матусиктердің ғылыми еңбектерінде көрініс тапқан.
С.И. Ожеговтың сөздігінде драматургия кез-келген туындыны қайта құру мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі, оған диалог түрінде жазылған және сахнада актерлердің ойнауына арналған әдеби шығармалардың түрінің драмасы түрінде беріледі [1].
А.М. Леонтьев пьеса-драматизацияны басқа адамдарға әсер етудің өзіндік мотиві бар өнімді, эстетикалық қызметке ауысу формаларының бірі,
эстетикалыққа дейінгі қызмет деп анықтайды. Ойын - драматизация - мектеп жасына дейінгі баланың ерекше іс-әрекетке деген қажеттіліктерін қанағаттандыратын көркемдік қызметі, реинкарнацияға және өзгені сезінуге деген ұмтылыс.
Р.И. Жуковская келесі ойындарды - драматизацияларды ажыратады:
:: балалардың рөлдерді тікелей орындауы;
:: балаларға ойыншықтар мен кейіпкерлерді қолданатын үстелдік театрды көрсету;
:: қардан ертегі үйлер салу, декорация жасай отырып, жануарларды модельдеу [3].
Э. Смирнова ойын-драматизацияның тұжырымдаманың әдеттегі шығармашылық ойыннан ерекшелігі, олар кітаптан алынған дайын сюжет бойынша жасалуымен ерекшеленетін ерекше сипат алатындығына назар аударады. Ойын жоспары мен іс-әрекеттердің реттілігі алдын-ала анықталған. Мұндай ойын балаларға өмірдегі оқиғаларға еліктеуден гөрі қиын: сіз кейіпкерлердің бейнелерін, олардың мінез-құлқын жақсы түсініп, сезінуіңіз керек, мәтінді - шығармаларды есте сақтаңыз. Драматизациялық ойындар мектеп жасына дейінгі балаларға оның көркемдік құндылығын тереңірек сезінуге көмектеседі, сөйлеу мен қимыл-қозғалыстың мәнерлілігін дамытуға ықпал етеді [4].
Қазіргі заманғы күрделі өзгермелі бағдарламалар баланы туылғаннан бастап мектепке дейінгі жасқа дейін драматизациялық ойындар арқылы тәрбиелеу, оқыту және дамыту мәселелерін органикалық түрде шешуді көздейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың:
:: бірлескен және жеке ойынның сюжетін құру, әртүрлі көздерден алынған білімді пайдалану және біріктіру;
:: ойдан шығарылған ауызша жоспарда ойнау, ойын сұхбаты түрінде, яғни рөлдік диалог түрінде рөлдерді ойнату және орындау, сонымен қатар сюжеттік оқиғаларды нақты ойыншықтардан бастап, жазуға жақын ойын монологы түрінде сахналау, суреттер, суреттер, әсерлер;
:: құрдастарымен шығармашылық жеке идеяларды үйлестіру, олардың ойын әрекеттерін, соның ішінде серіктес ұсынған іс-шараларды жалғастыру;
:: бейтарап объектіні ойынның мағыналық өрісінде ойын мағынасымен қамтамасыз ету, формаланбаған көмекші материалдардан, қоршаған ортаны қалыптастырушы заттардан, графикалық кескіндерден ойын жағдайын жасау және оларды ойындағы сюжеттің дамуына сәйкес өзгерту;
:: әр түрлі ойындарды еркін және қызығушылықпен - рөлдік, режиссуралық, драматургиялық ойындар, ережелері бар ойындарды ойнау дағдылары қалыптасқан.
Қазіргі мектепке дейінгі педагогикада драматизациялық ойындар - театрландырылған ойындардың бір түрі. Театрландырылған ойындар, Т.А. Куликовтың дайын сюжеті бар, яғни баланың белсенділігі көбінесе көркем шығарманың мәтінімен анықталады [8].
Л.В. Артемова ойын-драматургиясында бала өзіне рөл алады, көркем шығарманың кейіпкерінің образына енеді деп баса айтады. З.Колесникованың айтуы бойынша баланың мұндай ойында өзінің кішкентай әлемін құруы және өзін болып жатқан оқиғалардың қожайыны, жасаушысы сезінуі маңызды. Ол кейіпкерлердің іс-әрекеттерін басқарады және олардың қарым-қатынасын қалыптастырады [10].
Ойындағы бала актерге, режиссерге және сценаристке айналады. Ол кейіпкерлерді дауыстап айтады, әңгіме ойлап табады, қарапайым өмірде оған оңай өмір сүрмейтін нәрсені өмір сүреді. Мұндай ойындар кезінде сөйлеудің қарқынды дамуы [9].
Т.А. Куликова балалардың драматургия ойынына толыққанды қатысуы ерекше дайындықты қажет етеді, бұл өнерді, көркем сөздерді эстетикалық қабылдау қабілетінде, мәтінді тыңдай білуде, интонацияны, сөйлеу ерекшеліктерін ұстай білуде көрінеді. бұрылады. Батырдың не екенін түсіну үшін оның іс-әрекетін қарапайым түрде талдауды, бағалауды және шығарманың адамгершілігін түсінуді үйрену керек. Шығарманың кейіпкерін, оның тәжірибесін, оқиғалар дамитын нақты ортаны ұсына білу көбінесе баланың жеке тәжірибесіне байланысты: оның қоршаған өмірден алған әсерлері неғұрлым алуан түрлі болса, қиял, сезім, қабілет те соншалықты бай болады ойлау. Бала рөлді ойнау үшін әр түрлі құралдарды (мимика, дене қимылы, қимылдар, лексика мен интонациядағы мәнерлі сөйлеу және т.б.) иеленуі керек. Демек, [8] Р.И. Жуковская драматизациялық ойындар мимиканы, пантомимиканы, сөйлеу моторикасын, ым-шарамен мәнерлілікті дамытуға бағытталған - басқаша айтқанда эмоциялардың тілі, даралықтың көрінуіне, эмоционалды сезімталдықтың дамуына қолайлы жағдай жасайды, т.б. [3].
Н.С. Карпинскаяның пікірінше ойын-драматизациялар үйдегі жинақталған кітаптарға негізделген, қарапайым этикалық мәтіндерге негізделген, сондай-ақ балалардың өмірінен туындаған проблемалық жағдайлар мен жағдайларға негізделген ойындармен ұсынылған. Ойындар-қойылымдар ертегілер сюжеттеріне негізделуі мүмкін [11].
Моральдық құндылықтардың қалыптасуына кейіпкерлердің тәжірибесін түсіну, оларды мәтінде сипатталған оқиғаларды сахналау барысында оларды кейінгі тіршілікке қабылдау ықпал етеді.
Балаларды театрландырылған ойындарға біртіндеп тарту маңызды. Жұмыстың реттілігі, Н.С. Карпинская [11] келесідей болуы мүмкін:
1) мәтінмен танысу;
2) кейіпкерлермен ойын-әңгіме;
3) мәтінді қайталап оқу-ойнау;
4) сурет немесе картиналар сериясы және мәтін фрагменттері туралы әңгіме;
5) мәтінді өз бетінше оқу;
6) үйренген сюжетке негізделген театрландырылған ойынға дайындық;
7) ертегіге негізделген қойылым.
Л.В. Артемова театр ойындарының тақырыбы мен мазмұны адамгершілікке бағдарланғанын, ол әр ертегіде, әдеби шығармада болатындығын және импровизацияланған қойылымдарда өз орнын табуы керектігін ескертеді. Бұл достық, жауаптылық, мейірімділік, адалдық, батылдық. Сүйікті кейіпкерлер үлгі болады. Қуанышпен, сүйікті бейнеге айнала отырып, нәресте ерікті түрде өзіне тән ерекшеліктерін қабылдайды және тағайындайды. Балалардың өз бетінше рөлдік ойыны олардың адамгершілік мінез-құлық тәжірибесін, адамгершілік нормаларына сәйкес әрекет ету қабілетін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл мектеп жасына дейінгі балаларға жағымды және жағымсыз бейнелердің әсері [10].
Оң қасиеттер көтермеленіп, жағымсыз қасиеттер айыпталғандықтан, балалар көп жағдайда мейірімді, адал кейіпкерлерге еліктегілері келеді. Ересектердің лайықты іс-әрекеттерді мақұлдауы олардың бойында қанағаттану сезімін тудырады, бұл олардың мінез-құлқын әрі қарай басқаруға түрткі болады.
Бірақ көптеген тақырыптар мен сюжеттер жағымды және жағымсыз кейіпкерлерді эмоционалды сипаттау арқылы күрес, жақсылық пен жамандыққа қарсы тұруды ұсынады. Балалар жақсы нәрселермен бірге жағымсыз нәрселерге еліктей алады, бұл жиі кездеседі.
Л.П. Стрелкова көркем шығармалар, әсіресе ертегілер мектеп жасына дейінгі балалар үшін шындықтың ерекше формасы - бұл адамның ерекше ертегі жағдайындағы эмоциялар мен сезімдер шындығы екенін атап өтеді. Шығармашылық ойын түрі, көркем шығарма сюжеті негізінде пьесалық-драматизациялаудың өзіндік ерекшеліктері бар: бұл көркем шығарманы қабылдаудың синтезі, біріншіден, ерекше ішкі шығармашылық іс-әрекет; екіншіден, кейіпкерлерге деген жанашырлық барысында баланың бойында жаңа эмоционалды қатынастар пайда болады. Алайда, ересек адам осындай ойын пайда болуы және дамуы үшін жағдай жасауы, дайындауы керек [12].
Л.В. Артемова ойындардың артықшылығы оларды тек сыныпта және тәрбиешінің балалармен бірлескен іс-әрекетінде ғана емес, сонымен бірге балалардың бірлескен іс-әрекетінде, сонымен қатар олардың адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру үшін қолайлы эмоционалды фон құру. Драмалық, драматизациялық ойындар, дайын диалогтық мәтіндері бар режиссерлік, дидактикалық және ашық ойындар, сондай-ақ осы мәтіндерді балалардың өздері құратын ойындар сияқты ойындар мектеп жасына дейінгі балаларды диалогқа үйретудің тиімді әдістері бола алады. Егер топта оқып, балаларға ұнаған шығармада, әсіресе ертегілерге тән моральдық бағыттағы қарама-қарсы кейіпкерлер мен жағдайлар кездессе, оны сахналау үшін ұсынуға болады [10].
Н.С. Карпинская ойын-драматургия егер қатаң түрде емес, белгілі бір тапсырмаларға бағынатын, икемді түрде қолданылса, мұғалімге балалардың бойында адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу үшін тамаша жағдайлар жасай алады дейді. Драматизациялық ойын балаға психологиялық тұрғыдан ертегі кейіпкерімен жақындасуға, оның жеңістері мен жеңілістерін, бақыт пен бақытсыздықтарын сезінуге мүмкіндік береді. Мұның өзі мектеп жасына дейінгі баланың өмірлік тәжірибесінің шекарасын ашады, оны байытады. Драматизациялық ойындарда балалар белгілі бір шеңберде оқиға желісінің кейбір сәттерін өзгерте алады, яғни. жігіттер ертегі мен қуыршақ театрын оқу кезінде бастан кешірген барлық жақсы нәрселерді, олар ойын барысында жүзеге асыра алады, белсенділіктерін, берілгендіктерін, жауаптылықтарын көрсете алады. Бұл қасиеттер жағымды және жағымсыз рөлдерді ойнайтын балаларда лайықты жауап табады [11].
Н.К.Колесникова мектеп жасына дейінгі ересек балалардың бақылаулардан, кітаптардан және ересектерден алынған әңгімелерден, ойыннан алынған білімдерін біріктіруге неғұрлым батыл және әр түрлі екендігіне назар аударады. Кішкентай балалар сияқты, олар өздерінің сүйікті ойындарында жаңа тәжірибелерді көрсетеді, бірақ білімдері мен байқауларын әдейі пайдаланады [9].
Н. Губанова тұжырымдама драматизациялық ойындарда шығармашылық ойындардан өзгешелігі, олар кітаптан алынған дайын сюжет бойынша жасалатындығымен ерекшеленеді деп санайды. Ойын жоспары мен іс-әрекеттердің реттілігі алдын-ала анықталған. Мұндай ойын балаларға өмірдегі оқиғаларға еліктеуден гөрі қиын: сіз кейіпкерлердің бейнелерін, олардың мінез-құлқын жақсы түсініп, сезінуіңіз керек, мәтінді - шығармаларды есте сақтаңыз. Драматизациялық ойындар мектеп жасына дейінгі балаларға оның көркемдік құндылығын тереңірек сезінуге көмектеседі, сөйлеу мен қимыл-қозғалыстың мәнерлілігін дамытуға ықпал етеді. А.И. Матусик [14].
Әр түрлі жастағы балалар ойындарында ертегілер мен әңгімелер әр түрлі көрініс табады деген пікір айтады. Кішкентай балалар әдетте бірнеше эпизодты ғана ойнайды. Жасы ұлғайған сайын балалар бүкіл ертегіні жеткізе бастайды, кейде оған өмірлік тәжірибесін қолдана отырып өзгертулер енгізеді.Ересек жастағы мектеп жасына дейінгі балалар үшін пьеса драматизациясы көбінесе қарапайым ойындағыдай өздері үшін емес, көрермендер ойнайтын спектакльге айналады. Ойында балалар көбіне өмірде әлі қол жетімді емес эмоцияларды көрсетеді. А.П. Усова көркем шығарма сюжеті негізінде құрылған драматизация ойындарының өзіндік ерекшеліктері бар екенін атап өтеді: бұл шығарманы қабылдау мен рөлдік ойынның синтезі. Көркем шығарманы игеру мен қабылдау процесінің өзі, біріншіден, ерекше ішкі шығармашылық қызмет; екіншіден, соның нәтижесінде кейіпкерлерге деген жанашырлық пен жанашырлық барысында балада жаңа идеялар мен жаңа эмоционалдық қатынастар пайда болады [2].
Сонымен, ойындар драматизацияларда балалар шығарманың кейіпкерлеріне жақындайды, бұл баланың мәнерлі сөйлеуін дамытумен қатар олардың адамгершілік құндылықтардың даму деңгейін анықтауға, тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасауға мүмкіндік. Мектеп жасына дейінгі балалар ойын барысында сезінуге мүмкіндік алады - көркем шығарманы қабылдау кезінде бастан кешкендерін драматизациялайды.
Ойын-бұл балаға қол жетімді және ол үшін әсер, білім мен эмоцияны өңдеудің және білдірудің ең қызықты тәсілі. Драматизациялық ойыны оның бір түрі ретінде мектеп жасына дейінгі баланы әдеби немесе фольклорлық шығарманың моральдық мазмұнын түсіну және ұжымдық сипатқа ие ойынға қатысу процесінде әлеуметтендірудің тиімді құралы болып табылады, бұл серіктестік сезімін дамытуға және жағымды өзара әрекеттесу тәсілдерін игеруге қолайлы жағдай жасайды. Драматизациялық ойынының және сөйлеуді дамыту үшін маңызы зор (диалогтар мен монологтарды жетілдіру, сөйлеудің экспрессивтілігін дамыту); драматизация ойыны баланың өзін-өзі көрсету және өзін-өзі тану құралы болып табылады. Драматизациялық ойынының ерекшеліктері-оның мазмұнының әдеби немесе фольклорлық негізі және көрермендердің болуы. Драматизациялық ойындарда бала суретші рөлін атқара отырып, ауызша және вербальды емес экспрессивтілік құралдарының көмегімен өз бетінше сурет жасайды. Драматизация түрлері-жануарлардың, адамдардың, әдеби кейіпкерлердің бейнелеріне еліктейтін ойындар; мәтін негізіндегі рөлдік Диалогтар; туындыларды сахналау; бір немесе бірнеше шығармадан спектакльдер қою; алдын ала дайындықсыз сюжетті (немесе бірнеше сюжетті) ойнай отырып, импровизация ойындары. Ересек мектеп жасына дейінгі жастағы драматизация ойынын дамытудың негізгі бағыттары баланың ересек адамның театр қойылымын бақылаудан тәуелсіз ойын іс-әрекетіне біртіндеп ауысуы; жеке ойыннан және жақын ойыннан рөлдерді орындайтын үш-бес құрдастарынан тұратын топта ойнауға; фольклорлық және әдеби кейіпкерлердің іс-әрекеттерін еліктеуден кейіпкердің негізгі эмоцияларын берумен және рөлді игерумен бірге іс-әрекеттерді еліктеуге дейін, драматизация ойынында қарапайым типтік бейнені құру ретінде.
Драматизациялық ойындарында мазмұн, рольдер, ойын әрекеттері қандай да бір әдеби шығарманың, ертегінің және т.б. сюжеті мен мазмұнына шарттас болады. Олар сюжетті - рольді ойындарға ұқсас: екеуіде құблыстарды, оқиғаларды, адамдардың іс-әрекеті мен өзара қарым - қатынастарын, т.т шартты түрде елестеуге негізделген, сондай - ақ екеуінде де творчество элементтері бар. Драматизациялық ойындарының өзіндік ерекшелігі сол, ертегінің немесе әңгіменің сюжеті бойынша балалар белгілі бір рольдерді атқарады, оқиғалаларды дәл жүйелілікпен жасайды.
Драматизациялық ойындарының көмегімен балалар шығарманың идеялық мазмұнын, оқиғалардың логикасы мен бірізділігін,олардың дамуы мен себептік шартын жақсы түсінеді.Ортақ әсерленумен біріккен балалар үйлесімді іс-әрекет жасауға,өз қалауын коллектив мүддесіне бағындыра білуге үйренеді.
1.3 Драматизация ойындардың ересек мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу мәнерлігінің тәсілдері мен әдістері
Ойын арқылы оқытудың арқасында дидактикалық ойындар, драматизациялық ойындар пайда болды. Берілген әр түрлі сипаттағы ойындарды қолдану іс-әрекеттің әсерлігін арттырып, балалардың логикалық ойлауын, математикалық қабілеттерін дамытады, шығармашылық жеке-дара дарындылығын, логикалық тұжырымдарын ұштастыруға әкеледі. Бұл ойындарды тәрбиешінің шығармашылықпен түрлендіре отырып, балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау кезінде іс-әрекеттің мазмұнына сай театрландырылған ойын түрлерін пайдалануға болады.
Сондықтан, балалардың жас ерекшелігіне, қызығушылықтарына байланысты ойындарды ойнау, драмалық қойылымдарды сомдау, кейіпкерлер рөліне ену балалардың ойлау, қабылдау, еліктеу қабілеті және заттардың түрін, түсін, көлемін ажырата білуін дамыта түсу үшін өте қажет. Ойын барысында ойын ситуациясына бейімделу, алғашқы да жекелеген элементтерді, кейінен рөлді толығымен ойнау арқылы баланың ой-өрісі, қиялы дамиды. Рөлде ойнау арқылы өз кейіпкерін алдына елестетіп қана қоймай, бала оның әрекеттерін, сезімдерін сезінеді. Осындай эмоциялық күйлер баланы бұрын байқамаған өмір көріністеріне таңқалдырып, өз сезімін мимика, ым-ишара, тағы басқа көріністер арқылы біреуге үйретеді.
Драматизациялық ойындарын өрістету үшін мыналар қажет: балалардың ойынға ынтасын туғызу және дамыту,олардың шығарма мазмұны мен тексін білуі, костюмдердің, ойыншықтардың болуы. Ойынға костюм кейіпкер бейнесін толықтаырады, бірақ ол балаға жайсыз болмауға тиіс. Егер костюм жасауға мүмкіндік болмаса, онда қайсыбір персонажға тән ерекшеліктерін сипаттайтын және элементтерді: қораздың айдарын, түлкінің құйрығын, қоянның құлағын, т.б. пайдалануға болады. Костюмдер жасауға балалардың өздерін тартқан жақсы.
Тәрбиешінің басшылығы мынада: ол ең алдымен тәрбиелік маңызы бар, сюжеті балалардың игеруіне және драматизация ойынына айналдыруға қиын емес шығармаларды іріктеп алады.
Мектепке дейінгі балалармен ертегіні арнайы жаттаудың қажеті жоқ. Тамаша тіл, тартымды сюжет, текстегі қайталаулар, оқиға дамуының ширақтығы - осының бәрі оны тезірек игеруге көмектеседі. Ертегі қайталап айтқанда балалар оны жадында жақсы сақтайды да, ойынға араласып, жекелеген кейіпкерлердің рольдерін орындай бастайды. Ойнай жүріп бала өз сезімдерін сөзбен, ишаратпен, ыммен, интонациямен тікелей жеткізеді.
Драматизациялық ойынында балаға қандай да болсын айқын тәсіл көрсетпеу керек- ол үшін ойынның шын мәнінде болғаны дұрыс.
Драматизациялық ойынын өрістетуде, ойынның сипатты белгілерін игеріп, оны рольде ойнап көрсетуге, оған педагогтың өзінің ықылас қойып ертегіні оқып немесе айтып берген кезде көркемдік әсерлендіру құралдарын пайдалана білуінің зор маңызы бар. Дұрыс ырғақ, алуан түрлі интонация, пауза, кейбір ишараттар бейнені жандандырып, оларды балалағарға жақын етеді, олардың ойнауға ықыласын күшейтеді. Ойынды үсті - үстіне қайталай бастайды. Драматизация ойынына бір мезгілде бірнеше бала ғана қатыса алады, сондықтан педагог балалардың бәрі де кезекпен қатысып шығатындай етуге тиіс.
Драматизациялық ойындар - ойын қойылымдары болып саналады, бұл жерде балаларға арналған көркемдік шығармаларды сахналық қойылымдарға айналдырып, оларды кейіпкер ретінде қатыстырудың маңызы өте зор. Баланы сахнада болсын, ұйымдастырылған іс-әрекеттен тыс іс-шараларда болсын кейіпкер ретінде ойната отырып, оның жеке тұлғасын жан - жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге деген құштарлық сезімдерін ояту. Бүлдіршіндер сахнада шағын рөлдерді ойнау арқылы байланыстыра сөйлеуге, әдемі киініп, жинақы жүруге, үлкендермен және өзге де балалармен тіл табыса білуге үйренеді. Өзге ортада өзін еркін ұстай білуге дағдыланады. Жетілген диалог балалардың өз пікірін жеткізе білуге жетелейді. Драматизацияланған ойындар балалардың ой - өрісін кеңейтеді, балаларды әңгімеге араласуға, қойылым туралы ата - аналарына, достарына, араласатын ортасына әңгімелеп беруге итермелейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың зейіні тұрақсыз болады. Оларды біркелкі жұмыс тез жалықтырады. Сондықтан олардың зейінін үнемі қажетті бағытқа аудару үшін ойын түрінде жүргізу қажет. Өйткені ұйымдастырылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz