Азаматтық процестегі үшінші тұлғалар
Мазмұны
Кіріспе
1Тарау Азаматтық іс жүргізу қатысушылары туралы жалпы ережелер
1.1 Азаматтық іс жүргізу қатысушыларының түсінігі мен құрамы
1.2 Азаматтық процессуалдық құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілік
1.3 Cот-азаматтық процесстің ерекше қатысушысы ретінде
2Тарау Іске қатысатын тұлғалардың процессуалдық жағдайы
2.1 Азаматтық процестегі тараптар
2.2 Азаматтық процестегі үшінші тұлғалар
2.3 Азаматтық процестегі прокурордың құқықтық жағдайы
2.4 Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының басқа тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін сотқа жүгінуі
3Тарау Сот әділдігін жүзеге асыруға ықпал етуші тұлғалардың процессуалдық мәртебесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Реферат
Бұл бітіру жұмысы арнайы әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілерді қолдана отырып, 51 парақта жазылған. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Жұмыста келесі терминдер қолданылады:
Сот
Тараптар
Талапкер
Жауапкер
Үшінші тұлғалар
Прокурор
Сарапшы
Бұл жұмыс азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектілерінің түсінігі мен жіктелуіне байланысты мәселелерді зерттеуге арналған.
Жұмыстың бірінші тарауында азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектілері туралы түсінік, олардың жіктелуі, сондай-ақ азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыратын адамдардың құқықтық жағдайы қарастырылған.
Екінші тарауда процестің негізгі қатысушылары, іске қатысатын адамдар, атап айтқанда тараптар, үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік органдар және жергілікті өзін-өзі басқару органдары туралы түсінік берілген.
Үшінші тарау сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін адамдардың құқықтық жағдайын, олардың сот ісін жүргізудегі маңыздылығын ашуға арналған.
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақстанның жаңартылған қоғамдық-экономикалық жүйесі жағдайында азаматтар азаматтық істерді бірінші саты бойынша, апелляциялық тәртіппен, жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қарау және шешу тәртібін реттейтін неғұрлым маңызды қағидаларды білуі қажет.
Азаматтық заңдар реттелетін қатынастарға қатысушылардың теңдігін тануға, меншікке қол сұғылмаушылыққа, келісім бостандығына, жеке істерге біреудің ерікті түрде араласуына жол бермеуге, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру қажеттілігіне, бұзылған құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз етуге, оларды сот арқылы қорғауға негізделген
Нарықтық өмірдің қазіргі жағдайлары әртүрлі азаматтық-құқықтық қатынастардағы заңды және жеке тұлғалардың өзара әрекеттесуінің артуымен сипатталады.
Өзара әрекеттесу барысында бұл субъектілер жиі жанжалды жағдайларға және оларды шешуді талап ететін дауларға түседі. Сот органдарына жүгіну бұзылған және даулы құқықтарды қорғаудың негізгі құралдарының бірі болып табылады.
Азаматтық процеске қатысатын адам онда қатаң түрде анықталған құқықтық позицияны алады. Іске қатысушының процестік мәртебесін дұрыс айқындамау соттың қате акт шығаруына әкеп соқтыруы мүмкін сот қателігі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының қатысушылары болып табылатын барлық адамдар істе белгілі бір іс жүргізу позициясын алады, іс жүргізу құқықтарының белгілі бір кешенін пайдаланады және белгілі бір іс жүргізу міндеттерін атқарады. Олардың барлығы сотпен іс жүргізу құқықтық қатынастарында тұрады.
Процеске әрбір қатысушының ісіндегі ереже және оның соттағы қызметі процеске қатысушы мен сот арасында болатын процестік құқықтық қатынастардың мазмұнымен айқындалады.
Бітіру жұмысының мақсаты-процеске қатысушылардың шеңберін анықтап, олар мен сот арасында туындайтын процедуралық құқықтық қатынастардың ерекшеліктерін көрсете отырып, қатысушылардың әрқайсысының процедуралық жағдайын егжей-тегжейлі анықтау және осы Ережеден туындайтын негізгі мәселелерді қарастыру.
Мысалы, жұмыста талап қоюға, талап қоюдан бас тартуға, бітімгершілік келісім жасасуға, талаптың негізі мен мәнін өзгертуге, процеске үшінші тұлғалардың, прокурордың, мемлекеттік органдардың қатысуына, процесте тиісті тараптарды дұрыс анықтау мәселесіне және т.б. байланысты тараптардың іс жүргізу құқықтары талданады.
Сот ісін жүргізу істеріндегі процеске қатысушылардың бітіру жұмысын шектей отырып, мен арнайы іс жүргізу істеріндегі процеске қатысушылар туралы мәселе арнайы қарауды қажет етеді деп санаймын.
0.1 Азаматтық іс жүргізу қатысушыларының түсінігі мен құрамы
ҚР АПК 43-ші бабында іске қатысушы тұлғалардың құрамы беріглен. Сот процесінде олар нақты соттық дау бойынша өз мүдделерімен анықталатын түрлі іс жүргізушілік жағдайда болады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектісі - дерексіз ұғым. Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілері - бұл субъективті іс жүргізу құқықтары мен заңды міндеттеріне ие бола алатын заңмен танылған адамдар. Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілері жеке және заңды тұлғалар, ұйымдар мен мемлекет заңда белгіленген объективті құқықтар мен міндеттердің тасымалдаушысы болып табылады. Құқық субъектісі - бұл құқықтық қатынастардың қатысушысы бола алатын адам. Сіз процестің және құқықтық қатынастардың субъектісі болмай, Заңның субъектісі бола аласыз. Құқық субъектілері объективті құқық нормаларын іске асыру нәтижесінде белгілі бір заңды фактілер болған кезде ғана құқықтық қатынастардың субъектілеріне айналады. "Құқық "және" құқықтық қатынастар " - әртүрлі құбылыстарды бейнелейтін ұғымдар. Сондықтан құқық пен құқықтық қатынастардың субъектісі де әртүрлі ұғымдар екенін мойындау қисынды.
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектісі - нақты ұғым. Адам өзінің іс жүргізу құқығына сәйкес құқықты жүзеге асыру нәтижесінде құқықтық қатынастардың субъектісіне айналады.
Процесс субъектісі-белгілі бір азаматтық іс қатысушыларының құрамына кіретін адам.
Субъектілер, яғни азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарына қатысатын немесе қатыса алатын адамдар үш топқа бөлінеді.
1. Сот төрелігін жүзеге асыратын адамдар.
Сот процестің ерекше қатысушысы болып табылады, себебі арнайы құрылған мемлекеттік билік органы ретінде сот төрелігін жүзеге асырады. Сотқа азаматтық процестің анық сатыларында басшылық рөл берілген. Іске қатысушы тұлғалар судьяға қарсылық білдірулері мүмкін, мұндай жағдайда судья ауыстырылып, істі басқа судья қарайды.
Сот отырысының хатшысы азаматтық істерді қарау барысында сот отырысының хаттамасын жасайды және сот отырысына төрағалық етушінің басқа да тапсырмаларын орындайды. Сот отырысының хатшысы сотқа іс бойынша шақырылған адамдардың қайсысының келгенін, келмей қалған адамдарға хабарланғандығы туралы және олардың келмей қалуының қандай себептері бар екендгін хабарлайды.
Сот приставы - төмендегідей мндеттерді атқаратын адам: сот отырысы кезінде залдағы қоғамдық тәртіпті қадағалайды, сотқа іс жүргізу әрекеттерін орындауды жәрдемдеседі, сот ғимаратын, судьяларды жне процестің басқа қатысушыларын қорғауды қамтамасыз етеді, соттың және басқа органдардың атқару құжаттарын мәжбүрлеп орындалатын сот орындаушыларына көмек көрсетеді.
Сот орындаушысы - бұл мемлекеттік қызметтегі және заңмен жүктелген соттың және басқа органдардың актілерін орындау жөніндегі міндеттерді атқаратын лауазымды тұлға.
2. Іске қатысушы адамдар - тараптар; даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар; процеске қатысатын жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе жеке азаматтар; ерекше өндіріс тәртібінде сотта қаралатын істер бойынша өтініш берушілер және басқа да мүдделі тұлғалар.
Тараптар - сотта субьективтік құқықтары немесе заңмен қорғалатын жеке мүддесі туралы даулары қаралып және шешілуге тиіс іске қатысушы тұлғалар.
Тараптар деп талап қоюшы мен жауапкерді атайды. Талап қоюшы мен жауапкер ретінде жеке тұлғалар (ҚР-ның азаматы, шетел азаматы және азаматтығы жоқ адам) мен заңды тұлғалар (мекемелер, ұйымдар және кәсіпорындар) болып табылады.
Талап қоюшы - сотқа талап арыз беру арқылы өзінің субьективтік құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғаушы тұлға. Талап қоюшы өз мүдделері мен құқықтарын көздеп талап қою арқылы қатысады немесе оларды қорғапөзге де тұлғалар талап беріп сотқа жүгінеді.
Жауапкер - талап қоюшының талабы бойынша сот алдында жауап беретін тұлға. Талап қоюшының айтуынша, жауапкер оның субьективтік құқығын немесе заңмен қорғалатын мүддесін бұзып не дауға салып отыр. Талап қоюшы мен жауапкер - сотта қаралуға жататын даулы құқық қатынасының немесе заңмен қорғалатын мүдденің субьектілері.
Азаматтық іс жүргузіде тараптар ретінде қатысушы үшін азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі (АПК-нің 44-бабы) болуы тиіс,ал сотта өзінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыру үшін азаматтық іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыру үшін азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі (АПК-нің 45-бабы) қажет.
Іске қатысушы адамдар өздеріне тиесілі барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануы тиіс. Осы тұлғалар іс жүргізу құқықтарын орындамаған жағдайда заңдарда азаматтық сот ісін жүргізу туралы қарастырылған салдарлар туындайды.
Іске қатысатын адамдардың мынадай құқықтары бар: іс материалдарымен танысуға, олардан үзінді көшірмелер жасауға және көшірмелерін алуға; қарсылық білдіруді мәлімдеуге; дәлелдемелер ұсынуға және оларды зерттеуге қатысуға; іске қатысатын басқа да адамдарға, куәларға, сарапшыларға және мамандарға сұрақтар қоюға; өтінішхаттар, оның ішінде қосымша дәлелдемелерді талап ету туралы өтінішхат мәлімдеуге; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге; сот процесі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша дәлелдер келтіруге; іске қатысатын басқа да; хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертулер беруге; соттың шешімдері мен ұйғарымдарына шағым жасауға; азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңнамада берілген өзге де процестік құқықтарды пайдалануға құқығы бар.
Іске қатысатын адамдар өздеріне тиесілі барлық процестік құқықтарды адал пайдалануға тиіс.
Іске қатысушы барлық адамдар екі шағын топқа бөлінеді:
- өз құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдар. Оларға үшінші тұлғалар, яғни ерекше өндіріс істері бойынша өтініш берушілер мен мүдделі тұлғалар кіреді;
- мемлекеттік, қоғамдық мүдделерді не жеке адамдар мүдделері мен құқықтарын қорғайтын адамдар. Олар прокурор, мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе жеке азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға жәрдемесетін адамдар.
Бұл топқа куәгерлер, сарапшылар, аудармашылар, мамандар, мүлікті сақтаушылар және басқалары кіреді.Мұндай адамдарда азаматтық іске заңды мүдделілік болмайды.
Олардың азаматтық процестегі рөлі қосалқы-қызметтік болып табылады, олар сотқа істің нақтылы мән-жайларын анықтауға, оны дұрыс шешуге жәрдемдеседі және нақты әрекетерді жүзеге асыруға көмектеседі, тап осындай көмекті олар іске қатысушы басқа да адамдарға көмектеседі.
Талапкер мен жауапкер процестің тараптары болып табылады, олар құқық туралы дауларын сотта шешетін адамдар. Талапкер - өз мүддесін немесе мүддесі көзделіп талап қойылған азамат немесе заңды тұлға. Талапкердіңм құқықтары мензаңды мүдделері бойынша сот дауы пайда болып, ол сотпен шешіледі.
Сотқа талап-арыз қоюшы адам әрқашан талапкер бола бермейді. Азаматтық істер мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар, азаматтар не прокурор басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін талап арыздарының негізінде қозғалуы мүмкін.
Жауапкер - өздеріне қуыным талабы қойылған азаматтар немесе заңды тұлғалар. Жауапкер бұл құқық жөніндегі даудың екінші тарабы, ол талап қоюшының көзқарасы бойынша оның құқығын бұзған немесе дау бойынша құқығы мен заңды мүдделеріне дауласады.
Процесте тек Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары ғана емес, сонымен бірге Қазақстан Республикасының соттарында құқық туралы даулар қаралуға тиіс болса шетелдік құқық субъектілері де (шетелдіктер азаматтығы жоқ тұлғалар, шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар) тараптар болуы мүмкін
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектісі және процесс субъектісі - тұтастай алғанда, олардың мазмұнына сәйкес келетін ұғымдар. Ерекшелік - бұл сот пен ұйым немесе процестің қатысушысы болып табылмайтын жеке тұлға арасында туындайтын белгілі бір құқықтық қатынастардың субъектілері., жазбаша дәлелдемелер жинауға, жауапкерді іздеуге және т. б. байланысты.
Процеске қатысушылардың құрамы сот қарайтын істің сипатына, даулы материалдық қатынастарға, сондай-ақ істің нақты жағдайларына байланысты.
Азаматтық іс жүргізу қатынастарының субъектісі-бұл азаматтық іске кіріскен және онда қатаң анықталған іс жүргізу ережесін қабылдаған адам. Қазақстан Республикасының азаматтық және заңды тұлғалары, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, азаматтығы жоқ адамдар, халықаралық ұйымдар, сондай-ақ мемлекет азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілері болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарына кіре отырып, олар нақты іс жүргізу мәртебесін алады: талапкер, жауапкер, үшінші тұлға, сарапшы, куә және т. б.
Азаматтық процеске қатысушылардың құрамы өте кең және әртүрлі. Олардың барлығында іске қатысудың әртүрлі функциялары, мақсаттары мен міндеттері бар, бұл осы құқықтық қатынастардың субъектілерін жіктеуді қажет етеді. Ғылыми әдебиеттерде мұндай жіктеудің критерийлері туралы қарама-қайшы пікірлер бар, ал субъектілер тобын анықтауда терминологияның бірлігі жоқ.
Осылайша, іске қатысушыларды азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субьектілері ретінде танимыз. Олардың құрамына ҚР Азаматтық процестік кодексінің 44-бабына сәйкес:
- тараптарды (талап қоюшы мен жауапкерді);
- үшінші тұлғаларды (даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін және даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін);
- прокурор;
- мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары;
- ҚР АПК-нің 55-бабында көрсетілген негіздер бойынша процеске қатысатын ұйымдар немесе жеке адамдар;
- арыз берушілер және басқа да мүдделі тұлғаларды жатқызамыз.
Сот төрелігін жүзеге асыруға жәрдемдесушілер - азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субьектілері. Олардың қатарына: аудармашы, куә, маман, сот приставы, сот хатшысы, өкіл және т.б. жатқызамыз.
1.2 Азаматтық процессуалдық құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілік
Азаматтық процестік құқықтық қатынастардың барлық субъектілері процестік құқықтық қабілетке және әрекетке қабілеттілікке ие.
ҚР АПК 44-ші бабына сәйкес, азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі дегеніміз - азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі. Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі (азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі) материалдық құқық субьектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұыймдар үшін бірдей дәрежеде танылады.
Азаматтық процестік құқық қабілеттілігі - заңда көзделген процестік құқықтарға ие болу және процестік міндеттерді атқару мүмкіндігі. Ол азаматтық құқықтық қабілетпен тығыз байланысты, бірақ онымен бірдей емес. Азаматтық іс жүргізу құқығы мен құқықтық қабілеттілік ұғымын материалдық, ең алдымен азаматтық, отбасылық, конституциялық, әкімшілік және азаматтық іс жүргізу құқығының тығыз диалектикалық байланысын ескере отырып түсіндіруге болады. Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне азаматтық құқықтық қатынастардың қатысушылары ретінде өздеріне тиесілі құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау қажеттілігіне байланысты іс жүргізу құқығы мен құқық қабілеттілігі беріледі, өйткені Азаматтық құқық субъектісі азаматтық процеске қатыса алмайтын жағдай туындамауы керек.
Іске қатысушы барлық адамдар үшін азаматтық процеске қатысудың жалпы негізі азаматтық процестік құқық қабілеттілігінің, яғни азаматтық процестік құқықтарға ие болу және процестік міндеттерді атқару қабілетінің болуы болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне әртүрлі және екіұшты жағдайларда азаматтық іс жүргізу құқығы беріледі. Азаматтық процестік құқық қабілеттілігі - Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына олардың туу фактісіне қарай, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдарға-заңды тұлғаның құқықтары болған кезде тең шамада танылады. Ол азаматтар мен ұйымдардың бәрі үшін бір деңгейде танылады және азаматтардың туған сәтінен басталып, қайтыс болған сәтінде бітеді. Ұйымдар да тіркелген сәтінен басталып, таралған сәтінде тоқтатылады.
Азаматтар туылған сәтінен бастап, материалдық құқық субьектілері болып саналады. Мысалы, дүниеге келген нәресте өзінің туылу фактісіне сәйкес, ата-анасының қайтыс болуы салдарынан азаматтық құқықтық қатынастарға (мысалы, мұрагер ретінде) қатысушы болуы мүмкін.
Сот құқықтарын өз іс-әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру азаматтық іс жүргізу қабілеттілігі болып табылады. Он сегіз жасқа толған азаматтарда және тіркелген ұйымдарда азаматтық іс жүргізу қабілеттілігі толық көлемде болады.
Іс жүргізу заңнамасында кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әрекет қабілеттілігі шектеулі азаматтар үшін арнайы шарттар қарастырылған. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың өздерін тартуға міндетті. Шетелдік азаматтарға, азаматтығы жоқ адамдар, шетелдік кәсіпорындар және ұйымдарға Қазақстан азаматтарына сәйкес тең дәрежеде процестік құқық қабілеттілігі беріледі.
Азаматтар - жасына, жынысына қарамастан тең дәрежеде құқықтық қабілетті, нәсілі, психикалық жағдайы және басқа да өлшемдері. Сондықтан практикалық мағынада тек коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар үшін іс жүргізу құқығына ие болу шарты маңызды. Ол Ұйымның Жарғысын не ережесін және оны заңда белгіленген тәртіппен мемлекеттік тіркеу фактісін тексеру арқылы белгіленеді. Демек, бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылар тарап және іске қатысатын өзге тұлға ретінде әрекет ете алмайды, өйткені жай серіктестік заңды тұлға болып табылмайды. Бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылар өздерінің қызметіне байланысты даулар бойынша тең талапкерлер немесе тең жауапкерлер ретінде әрекет ете алады. Филиалдар мен өкілдіктер сотта дербес рөл атқара алмайды, олар азаматтық процеске филиал немесе өкілдік туралы ережені бекіткен орган берген өкілеттіктер шегінде ғана қатысуға құқылы.
Азаматтар үшін туу фактісі, ұйымдар үшін заңды тұлға құқықтарының не мемлекеттік органдар, органдар үшін құзыретінің болуы жергілікті өзін-өзі басқару, қоғамдық бірлестіктер мен өзге де құралымдар азаматтық іс жүргізуге қатысу үшін бірыңғай негіз болып табылатын азаматтық іс жүргізу құқығының аталған субъектілеріне процестік құқық қабілеттілігін берудің әртүрлі Шарттарын білдіреді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы субъектілерінің құқықтық мәртебесі ол сондай-ақ азаматтық іс жүргізу қабілеттілігінің болуымен байланысты. Бұл сотта өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігі және істі жүргізуді өкілге тапсыру. Азаматтық іс жүргізу әрекетке қабілеттілігі кәмелетке толған азаматтарға тиесілі және заңды тұлғаларға.
Бұл ескертпелер он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар мен тиісті тәртіппен әрекет қабілетсіз деп танылғандардын құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауға таралмайды. Ондай санаттағы азаматтардың құқықтарын сотта олардың заңды өкілдері ғана қорғайды.
Толық процессуалдық құқық қабілеттілігі жалпы ереже бойынша кәмелетке толғанда, яғни 18 жасқа толғанда пайда болады. Осы жасқа дейін іс жүргізу қабілеттілігі келесі жағдайларда пайда болады: кәмелетке толмаған бала заң актілеріне сәйкес үйленеді. ҚР Азаматтық кодексінің 17-бабына сәйкес неке қию нәтижесінде алынған азаматтық, сондай-ақ азаматтық процестік әрекет қабілеттілігі толық көлемде және неке бұзылған жағдайда 18 жасқа толғанға дейін сақталады.
16 жасқа толған(кәмелетке толмаған) бала толық жариялануы мүмкін егер ол еңбек шарты бойынша, оның ішінде немесе ата-анасының, асырап алушыларының немесе қамқоршысының келісімімен кәсіпкерлік қызметпен айналысса. Кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке қабілетті деп жариялау (эмансипация) ата-анасының екеуінің келісімімен қорғаншы және қамқоршы органның шешімі бойынша жүргізіледі, не мұндай келісім болмаған кезде-сот белгілейді.
Эмансипация рәсімінің нәтижесінде азаматтық құқықта толығымен әрекетке қабілетті деп танылған адамдар тиісінше 18 жасқа толғанға дейін азаматтық процестік әрекетке толық көлемде ие болады.
Көріп отырғанымыздай, жалпы ереже бойынша кәмелетке толмағандардың құқықтары 15 жастан 18 жасқа дейін оларды заңды өкілдері қорғайды. Сонымен қатар, егер кәмелетке толмағандарға азаматтық құқықта құқық субъектісі 18 жастан ерте жаста берілсе , тиісінше, оларға өз құқықтары мен мүдделерін өз бетінше қорғау мүмкіндігі беріледі. 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар ішінара әрекетке қабілетті болып табылады, демек, өздерінің азаматтық құқықтарын іске асырудан туындайтын, өздері дербес жүзеге асыра алатын даулар бойынша сот арқылы қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы, мысалы, егер дау жалақыға, стипендияға және басқаға байланысты болса табыс, авторлық құқықты жүзеге асыру. Еңбек туралы Заңның 11 - бабына сәйкес Қазақстан Республикасында жұмысқа қабылдауға 16 жастан бастап, ал ерекше жағдайларда-15 жастан бастап жол беріледі. Ата-аналарының, асырап алушыларының немесе қамқоршысының келісімімен кәмелетке толмағандардың 14 жастан бастап жеңіл еңбекті орындауы үшін жұмысқа қабылдануына жол беріледі. Мұндай адамдарға еңбек құқығы берілгендіктен, олардың сотта мүдделерін қорғау үшін іс жүргізу қабілеті болуы керек. 18 жасқа толмаған адамдарды еңбек даулары бойынша соттар кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссияға хабарлауы, сондай-ақ іске ата-аналарды, бала асырап алушыларды және қамқоршыларды тарту туралы мәселені талқылауы керек.
ҚР АПК 46-шы бабында іске қатысушы тұлағалардың құқықтары мен міндеттері анықталған.
Олар келесі құқықтарға ие:
oo іс материалдарымен танысуға, олардан үзінділер жазып алуға және көшірмелер түсіруге;
oo қарсылықтар мәлімдеуге;
oo дәлелдеме табыс етуге дәне оларды зерттеуге қатысуға; іске қатысушы басқа адамдарға, куәлерге, сарапшылар мен мамандарға сұрақтар қоюға;
oo өтінім жасауға, соның ішінде қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтініш жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге; сот процесі барысында келтіруге; іске қатысушы басқа тұлағалардың өтінімдері мен дәлелдеріне қарсылық білдіруге;
oo сот жарыссөздеріне қатысуға;
oo сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге;
oo соттың шешімі мен ұйғарымына (сот актілеріне) шағымдануға; азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдарда берілген басқа да іс жүргізу құқықтарын пайдалануға құқығы бар.
Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға тиіс. Сонымен қатар, олар іс жүргізу міндеттемелеріне ие, оларды орындалмаған жағдайы белгілі құқықтық салдар туындайды. Іске қатысушыларға қатысты шаралары сот қолданады, ал қолданылған щаралары сот отырысында сот приставтары жүзеге асырады.
Әрекетке қабілетсіз адамның іс-әрекеті, оның ішінде талап қою заңды өкілі оны растаған жағдайда ғана күшіне енеді.
Заңды өкіл қабілетсіз адамның барлық әрекеттерін немесе олардың кейбірін растай алады, ол растамаған әрекеттер заңды мәннен айырылады. Бұл тек толық қабілетсіз адамдарға қатысты.
0.3 Cот-азаматтық процесстің ерекше қатысушысы ретінде
Соттың азаматтық іс жүргізу құқығының субъектісі ретіндегі сипаттамасы оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі жағдайын ескерместен жеткілікті түрде толық және жан-жақты бола алмайды.
Сот-бұл процестің ерекше қатысушысы, өйткені ол арнайы құрылған мемлекеттік орган ретінде сот төрелігін жүзеге асырады. Сот билігі азаматтық сот ісін жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Сот азаматтық процесте оның барлық кезеңдерінде жетекші рөл атқарады.
Сот-азаматтық істерді шешу жөніндегі өкілеттіктердің иесі. Бұл өкілеттіктерді мемлекет сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі орган ретінде сотқа берді.
Өз функцияларын жүзеге асыру үшін соттарға В. Н. Щеглов үш топқа бөлген процессуалдық құқықтар мен міндеттер кешені берілген:
а) олардың біріншісі және негізгісі бірінші сатыдағы соттың азаматтық істі тез әрі дұрыс шешуін қамтамасыз етумен, ол бойынша шешім (ұйғарым) шығарумен, қажет болған жағдайларда кез келген процестік әрекеттерді жасау кезінде заңдылықты қатаң сақтау жағдайларында шешімнің орындалуын қамтамасыз етумен байланысты.
Апелляциялық және қадағалау сатысындағы соттардың құқықтары мен міндеттері төмен тұрған сот сатылары актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру жөніндегі өздерінің алдында тұрған міндеттермен алдын ала айқындалған. Апелляциялық сатыдағы сотқа неғұрлым кең құқықтар мен міндеттер беріледі, өйткені оның міндеттері бірінші сатыдағы сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру ғана емес, сонымен бірге істі мәні бойынша шешу болып табылады;
б) екіншісі - соттың тәрбиелік және алдын алу сипатындағы шараларды жүзеге асыруымен байланысты (жеке ұйғарымдар шығару, көшпелі сот отырыстарын өткізу және т. б.).);
в) үшінші-соттың процеске қатыспайтын ұйымдармен және жеке тұлғалармен қатынастарымен байланысты:
-сол жүйенің соттары (мысалы, сот тапсырмаларына, істі басқа сотқа беруге байланысты);
-құқық қорғау органдары (мысалы, жауапкерді іздеуге байланысты);
-өзге ұйымдар, лауазымды адамдар және жекелеген азаматтар (мысалы, іс бойынша дәлелдемелер мен өзге де материалдарды талап етуге не сот шешімін орындауға байланысты).
Азаматтық процестің өзіне тән ерекшелігі-соттың көптеген құқықтары бір уақытта және оның процедуралық міндеттері болып табылады.
Судья - Қазақстан Республикасындағы сот билігін жүргізуші. Судьяның өз өкілеттіктерін жүзеге асыруы кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары , жеке және заңды тұлғалар орындауға міндетті. Судьяның талаптарын орындамау заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады. Азаматтық істі қарау және шешу кезінде судья объективтілік пен бейтараптылықты сақтауға тиіс. Сот төрелігінің сот актісін шығаруды қамтамасыз ету мақсатында заң судьяға қарсылық білдіру (өздігінен бас тарту) үшін негіздерді көздейді. ҚР АПК-нің 38-бабы мынадай негіздерді көздейді:
1) осы істі осының алдында қараған кезде медиацияны жүргізген судья, прокурор, куә, сарапшы, маман, аудармашы, консультант, тараптың немесе үшінші тұлғаның өкілі, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы ретінде қатысқан болса;
2) іске қатысатын адамдардың немесе олардың өкілдерінің бірінің туысы, жұбайы (зайыбы) немесе жекжаты болса;
3) істің нәтижесіне жеке өзі, тікелей немесе жанама түрде мүдделі болса не, егер оның бейтараптығына негізді күмән тудыратын өзге де мән-жайлар болса, істі қарауға және шешуге қатыса алмайды және оған қарсылық білдірілуге (өздігінен бас тартуға) тиіс;
Істі қарайтын соттың құрамына өзара туыстық қатынастағы адамдар кіре алмайды. Жоғарыда көрсетілген негіздердің кез келгені болған жағдайда судья өздігінен бас тартуды мәлімдеуге міндетті. Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімделуге тиіс.
Қарсылық білдіруді қабылдамай тастау немесе қанағаттандыру туралы ұйғарым шағымдануға, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарыммен келіспеу туралы дәлелдер апелляциялық және қадағалау шағымдарына, наразылықтарға енгізілуі мүмкін.
Соттың бірінші сатысындағы істердің соттың атынан әрекет ететін
судьяның жеке дара қарауы туралы ереже Қазақ ССР-нің Азаматтық іс жүргізу кодексіне өзгеріс енгізу жолымен 90-шы жылдары қабылданған. Отандық заң шығарушының осы бағыттағы қадамдары шала және бірізділіксіз сипатқа ие болып, тәжірибелік қызметкерлер тарапынан түсінбеушілік туындатты.
Осылайша, алдымен судьяның жеке дара шешім шығаруына болатын біршама шектелген істер тізімі бекітілді; олардың қатарында мыналар болды;
Алимент өндіру туралы істер (егер талап арызда әкелігін анықтау туралы сұрақ қойылмаса);
некені бұзу туралы істер (егер іс бойынша жұбайлардың балаларына қатысты дау туындамаса);
меншік құқығы жөнінде істер (осы сипаттағы істердің қайсысы екендігі заңда нақты анықталмады);
Ал қалған сипаттағы істер, ескіше, яғни істің талқылануына міндетті түрде халық заседательдерінің қатысуымен қарастырылды.
Соттың құрамы процессуалдық термині дәл осы реформаға
дейінгі заңнама негізінде пайда болды, ол реформа қолданыста болған кезде барлық сот сатыларында азаматтық істер де, қылмыстық істер де судьямен жеке дара қарастырылмайты. Реформаға дейінгі заңнама бойынша соттың құрамы төмендегідей болатын (азаматтық істердің көпшілігі бойынша); төрағалық етуші - аудандық және оған теңестірілген соттың судьясы (халық судьясы) және өз жұмыс орындары бойынша еңбек ұжымдарымен сайланып, қоғамдық негізінде соттарда қызмет ететін екі халық заседателі.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы АПК 35-ші бабының 1-ші бөлігіне сәйкес бірінші, апелляциялық сатыдағы соттарда азаматтық істерді соттың атынан әрекет ететін судья жеке дара қарайды. Істердің кассациялық сотта немесе қадағалау сатысындағы соттарда қарауды соттың алқалы құрамы жүзеге асырады. Іс алқалы түрде қаралған кезде соттың құрамына саны тақ (кем дегенде үш) судья кіруге тиіс, олардың біреуі төрағалық етуші болып табылады. Төрағаның тапсыруымен олардың біреуі немесе тиісті алқа төрағасы тапсыруымен олардың біреуі немесе тиісті алқа төрағасы өзі төрағалық етуші міндетін атқарады. Азаматтық процесс кодексіне ҚР 2009 жылғы 10 желтоқсандағы № 227-IV Заңымен өзгеріс енгізілгенге дейін апелляциялық сатыдағы сотта істі қарау алқалық құрамда жүзеге асырылатын (төрағалық етуші және облыстық , оған теңестірілген, соттың екі судьясы).
Істі соттың алқалы құрамы қараған және шешкен кезде барлық судьялар тең құқықтары пайдаланады. Істі алқалы түрде қараған және шешкен кезде туындаған барлық мәселелерді судьялар көпшілік дауыспен шешеді. Әрбір мәселені шешкен кезде судьялардың ешқайсысы дауыс беруден қалыс қалуға құқылы емес.
Дауыс беру тәртібі бойынша төрағалық етуші ұсыныстарды енгізеді, өз пікірін айтады және соңынан дауыс береді деген ереже қолданылады.
Көпшілік шешімімен келіспеген судья осы шешімге қол қоюға міндетті және ерекше пікірін жазбаша түрде баяндай алады, ол төрағалық етушіге тапсырылады және мөр басылған конвертте іске қоса тіркеледі. Ерекше пікірмен қадағалау сатыдағы сот осы істі қарау кезінде танысуға құқылы. Судьяның ерекше пікірінің бар екендігі туралы іске қатысушы адамдарға хабарланбайды және ерекше пікір соттың отырыс залында жарияланбайды.
Судьяның істі қарауға қайта қатысуына жол берілмейтіндігі
Азаматтық іс жүргізу заңнамасы судьяның азаматтық істі қарауға қайталап қатысуына жол бермейді. ҚР АПК 37-ші бабына сәйкес, бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қарауға қатысқан судья сол істі апелляциялық, кассациялық немесе қадағалау сатысындағы сотта қарауға, сондай-ақ оның қатысуымен қабылданған шешім күшін жойған жағдайда бірінші сатыдағы сотта істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.
Апелляциялық, кассациялық немесе қадағалау сатысындағы сотта істі қарауға қатысқан судья, өзінің қатысуымен қабылданған қаулы күшін жойған жағдайда аталған сатылары осы істі қарауға қайтадан қатыса алмайды.
Қадағалау сатысындағы сотта істі қарауға қатысқан судьяға қатысты да осы тыйым салынады: осы істі бірінші, апелляциялық, кассациялық сатылардағы соттарда жаңадан қарауға ол қатыса алмайды.
Қарсылық білдіру және оларды шешу тәртібі
Бұрын қолданыста болған іс жүргізу заңнамасында (істі жеке дара қарау туралы ереже енгізілгенге дейін қарсылық білдіру және оларды шешу тәртібі тек алқалық сот құрамына ғана қатысты болған, себебі іс жүргізу заңнамасынада істерді қарастырудың өзге тәртібі көзделмеген болатын). Халық заседательдері (бірінші сатыдағы сотта) істі талқылау және шешім қабылдау барысында судьяның барлық өкілеттіктерін пайдаланатын, тиісінше негіздеме болған жағдайда судьяға да, халық заседательдеріне де іске қатысушылар қарсылық білдіре алатын.
Қазақ ССР АІЖК-нің 44 бабының ережелері бойынша қарсылық нақты судьяға білдірілетін, қарсылық туралы арыз сот отырысында жарияланып, сот отырысының хаттамасына енгізілген. Егер сотта төрағалық етушіге (судьяға) қарсылық білдірілсе, онда оған қарсылық білдіру жөніндегі сұрақты өзге судьялар,яғни халық заседательдері кеңесу бөлмесінде ол судьяның қатысуынсыз шешетін. Дауыстар тең болған жағдайда, біреуі жақтап, екіншісі - қарсы дауыс бергенде, судьяға білдірілген қарсылық орынды деп есептелетін. Мұндай шешім қабылданған жағдайда сот төрағасы істі басқа судьяның қарауына беретін. Егер қарсылық екі судьяға немесе барлық судьяларға қатысты берілсе, онда қарсылық туралы арызды барлық сот құрамы қарап, алқалық шешім қабылданатын. Қарсылық білдіру және оларды шешу тәртібіне қатысты осы ережелер істерді жоғарғы сатыдағы сотта алқалық құраммен қарастырған кезде де қолданылатын.
Қарсылық білдіру негіздері
Іс жүргізу заңы істі қарау барысында судьяның қатысуына болмайтын өзге де негіздер тізімін бекітеді.
1.Егер судья:
1) осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапты, маман, аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы ретінде қатысса;
2) іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің біреуінің туысы болса;
3) істің нәтижесінде жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның әділдігіне негізді күмән туғызатын өзге де мән-жайлар болса,
оның істі қарауға қатыса алмайтындығын негіздеп, процеске қатысушылар оған қарсылық білдіруге құқылы.
Сот құрамының заңдылығын білдіретін шарттардың бірі ретінде алқалық тәртіппен істі қараушы соттың құрамына өзара туыс адамдар кіре алмайтындығы танылады. Бұл шарттар ҚР АПК 39-шы бабында қарастырылған. Қарсылық білдіру үшін негіздер судьяға (судьяларға) ғана қатысты емес, сондай-ақ ол прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот отырысының хатшысына, сот приставына да қолданылады.
Сарапшы мен маманға қатысты жеке (қосымша) ережелер қолданылады.
Сарапшы немесе маман,егер:
1) ол іске қатысушы адамдарға немесе олардың өкілдеріне қызмет жағынан немесе өзгедей тәуелді болса немесе тәуелділікте болып келсе;
2) ол тексеру жүргізіп,оның материалдары сотқа жүгінуге негіз болса, не осы азаматтық істі қарағанда пайдаланылса, істі қарауға қатыса алмайды.
Прокурордың, маманның, аудармашының, сот отырысы
хатшысының, сот приставының осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор,сарапшы, маман, аудармашы, сот отырысының хатышысы, сот приставы ретінде қатысуы оларға қарсылық білдіруге негіз болып табылмайды. Сараптама қорытындысының дұрыстығына күмән туындауына орай ол қайталап жүргізілетін жағдайлары қоспағанда, сарапшының осы істі алдыңғы қарау кезінде сарапшы ретінде қатысуы оған қарсылық білдіру үшін негіз болып табылмайды.
Осылайша, судьяның және іске қатысушы өзге де тұлғалардың қарсылық білдіру негіздері белгілі іс жүргізу салдарын туындатады.
ҚР АПК 41-42 баптарында аталып өткен тұлғалардың жоғары санатты ар-ожданға ие болуы, азаматтық дауды дұрыс шешіп, дәлелдемелерді шынайы бағалауды қамтамасыз ету үшін олардың өздігінен бас тартуымен жүзеге асырылуы мүмкін. Егер аталған қарсылықтар анықталса, немесе оған қатысты белгілі деңгейдегі күмән пайда болса,онда тараптар және олардың өкілдері, үшінші тұлғалар,прокурор қарсылық білдіруге құқылы.
Қарсылық білдіру құқығы маңызды іс жүргізу көпілдемесі болып табылады, оған сәйкес судьяның (судьялардың) және өзге тұлғалардың бұлтартпастығы қамтамасыз етіліп, соттың дер кезінде негізді және заңды шешім қабылдауына мүмкіндік береді.
ҚР АПК 41-ші бабының 2-бөлігіне сәйкес, өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімделуге тиіс. Істі қарау барысында өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәлімдеме жасалуы мүмкін. Бірақ мұндай әрекетке
-қарсылық білдіру негіздері
-өздігінен бас тарту негіздері
оларды мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда ғана жол беріледі.
Істі соттың алқалы құрамда қарауы кезінде судьялардың біреуі өздігінен бас тартуды (қарсылық білдіруді) мәлімдеген жағдайда сот іске қатысушы адамдардың пікірін тыңдайды және, егер ол түсініктеме бергісі келсе, қарсылық білдірілген судьяның пікірін тыңдайды және қарсылық білдіру туралы мәселені қарсылық білдірілген судьяның қатысуынсыз шешді. Қарсылық білдіруді жақтаған және оған қарсы дауыстар саны тең болған кезде судьяға білдірілген қарсылық негізді болып есептеледі. Бірнеше судьяға немесе соттың бүкіл құрамына мәлімделген қарсылық білдіруді нақ сол сот толық құрамында жай көпшілік дауыспен шешеді.
Білдірілген қарсылық бойынша сот ұйғарым түріндегі іс жүргізушілік құжат қабылдайды. Білдірілген қарсылықты қабылдамау туралы, немесе қанағаттандыру туралы ұйғарым шағым беруге, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарымға келіспеушілік туралы дәлелдер апелляциялық, кассациялық немесе қадағалау шағымдарына, наразылық келтіруге енгізілуі мүмкін.
Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының, сот орындаушысының, сот приставының өздігінен бас тартуы (қарсылық білдіруі) туралы мәселені істі қарайтын сот шешеді.
Қарсылық білдіру (өздігінен бас тарту) мәлімделгендігінің салдары. Егер сотта істі жекедара қараушы судьяға қарсылық білдірілсе (судья өздігінен бас тартса), бұл сұрақты сот төрағасы шешеді. Егер шынайы себептермен қарсылық білдірілген (судья өздігінен бас тартқан) арызды (арыздарды) сот төрағасы қарай алмаса, ол арызды соттың басқа судьясы қарайды, ал ол да мүмкін болмаған жағдайда жоғары тұрған сот сульясы қарайды. Егер судьяға білдірілген қарсылық қанағаттанлырылса, онда істі осы сотта басқа судья қарайды.
Егер облыстық немесе оған теңестірілген сотта өздігінен бас тарту немесе қарсылықтар білдіру қанағаттандырылғаннан кейін, не ҚР АПК 37-ші бабында аталған себептермен (судьяның істі қарауға қайта қатысуына жол берілмеуі) істі қарау үшін соттың жаңа құрамын құру мүмкін болмаса, облыстық немесе соған теңестірілген сот іс бойынша таратар болса, істі қарайтын сотты белгілеу үшін іс Қазақстан Республиканың Жоғарғы Сотына жіберілуге тиіс.
2Тарау Іске қатысатын тұлғалардың процессуалдық жағдайы
2.1 Азаматтық процестегі тараптар
Тараптар-процестің қажетті субъектілері, оларсыз сот ісін жүргізудің азаматтық ісі мүмкін емес. Азаматтық процестегі Тараптар-бұл олардың атынан процесс жүргізіліп жатқан және заңды дауды сот шешуі керек адамдар.
Азаматтық процесс - бұл сот пен процеске қатысушылар арасындағы құқықтық қатынастардың күрделі жүйесі, әрқайсысы азаматтық іс жүргізу құқығының белгілі бір нормаларының негізінде пайда болады. Азаматтық іс жүгізу құқықтық қатынастарының міндетті субъектілері: бір тараптан - сот, екінші тараптан процеске қатысушылар болып есептеледі. Сонымен қатар, азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының пайда болуы, өзгертілуі, тоқтатылуы іске қатысушы тұлғаның ерік білдіруіне байланысты. Құқықтық қатынастардың пайда болуы үшін осы қатынастарға қатысушылардың құқық қабілеттіліг мен әрекет қабілеттілігін айқындайтын құқық субъектілігі болуы керек.
Екі тарап даулы құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады. Бірақ сот соңғы жауапты тек сот шешімінде ғана бере алады, шешім қабылданғанға дейін бұл тұлғалар даулы субъектілер болып танылады.
Азаматтық процестің тараптары - талапкер және жауапкер азаматтар, кәсіпкер азаматтар, мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер, кооперативтік ұйымдар, қоғамдық ұйымдар және заңды тұлғалардың құқықтарын пайдаланатын басқа да субъектілер бола алады.Тараптар шетелдік азаматтар мен фирмалар, азаматтығы жоқ адамдар бола алады. Сот ісін жүргізудің әр ісінде әрқашан екі жағы болады. Талапкер-бұл субъективті құқықтары немесе заңмен қорғалатын мүдделері бұзылған немесе даулы және соған байланысты қорғауды қажет ететін адам. Мүдделі тұлғаның өзі іс қозғауы мүмкін, оны прокурор жасай алады, ал заңда қарастырылған жағдайларда іс бастамасымен қозғалған мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар, кәсіпорындар және басқа да қоғамдық ұйымдар, сондай-ақ жеке азаматтар. "Талапкер" сөзі "іздеу" - қорғаныс іздеу деген сөзден шыққан. Талап қоюшы тарап әдетте белсенді деп аталады, өйткені оның құқықтары мен мүдделерін қорғаудағы іс-әрекеттер процестің пайда болуына әкеледі. Алайда, бұл әрдайым талапкердің субъективті белсенділігі емес. Егер істі прокурор немесе осыған құқығы бар ұйымдар немесе азаматтар қозғаса, мүдделі адамға бұл туралы хабарлануға және іске талапкер ретінде қатысуға тиіс. Жауапкер - бұл талап қоюшының өзінің субъективті құқықтары немесе заңмен қорғалатын мүдделері бұзылғандығы немесе дауласқаны туралы мәлімдемесіне байланысты жауапқа тартылған және пассивті тарап болып табылатын адам. Көптеген жағдайларда талап қоюдың себебі жауапкердің әрекеті немесе әрекетсіздігі (қарызды белгіленген мерзімде төлемеу, авторлық құқықты біріктіру, зиян келтіру және т.б.) болып табылады. Алайда, кейбір жағдайларда жауапкердің өзі ешқандай әрекет жасай алмайды, (жоғары қауіптілік көзінің иесі, жас Мұрагерге өсиеті жарамсыз деп тану туралы талап қойылған және т.б.), пассивті Тарап деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1Тарау Азаматтық іс жүргізу қатысушылары туралы жалпы ережелер
1.1 Азаматтық іс жүргізу қатысушыларының түсінігі мен құрамы
1.2 Азаматтық процессуалдық құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілік
1.3 Cот-азаматтық процесстің ерекше қатысушысы ретінде
2Тарау Іске қатысатын тұлғалардың процессуалдық жағдайы
2.1 Азаматтық процестегі тараптар
2.2 Азаматтық процестегі үшінші тұлғалар
2.3 Азаматтық процестегі прокурордың құқықтық жағдайы
2.4 Мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының басқа тұлғалардың құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін сотқа жүгінуі
3Тарау Сот әділдігін жүзеге асыруға ықпал етуші тұлғалардың процессуалдық мәртебесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Реферат
Бұл бітіру жұмысы арнайы әдебиеттер мен нормативтік құқықтық актілерді қолдана отырып, 51 парақта жазылған. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Жұмыста келесі терминдер қолданылады:
Сот
Тараптар
Талапкер
Жауапкер
Үшінші тұлғалар
Прокурор
Сарапшы
Бұл жұмыс азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектілерінің түсінігі мен жіктелуіне байланысты мәселелерді зерттеуге арналған.
Жұмыстың бірінші тарауында азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектілері туралы түсінік, олардың жіктелуі, сондай-ақ азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыратын адамдардың құқықтық жағдайы қарастырылған.
Екінші тарауда процестің негізгі қатысушылары, іске қатысатын адамдар, атап айтқанда тараптар, үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік органдар және жергілікті өзін-өзі басқару органдары туралы түсінік берілген.
Үшінші тарау сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін адамдардың құқықтық жағдайын, олардың сот ісін жүргізудегі маңыздылығын ашуға арналған.
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақстанның жаңартылған қоғамдық-экономикалық жүйесі жағдайында азаматтар азаматтық істерді бірінші саты бойынша, апелляциялық тәртіппен, жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша қарау және шешу тәртібін реттейтін неғұрлым маңызды қағидаларды білуі қажет.
Азаматтық заңдар реттелетін қатынастарға қатысушылардың теңдігін тануға, меншікке қол сұғылмаушылыққа, келісім бостандығына, жеке істерге біреудің ерікті түрде араласуына жол бермеуге, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру қажеттілігіне, бұзылған құқықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз етуге, оларды сот арқылы қорғауға негізделген
Нарықтық өмірдің қазіргі жағдайлары әртүрлі азаматтық-құқықтық қатынастардағы заңды және жеке тұлғалардың өзара әрекеттесуінің артуымен сипатталады.
Өзара әрекеттесу барысында бұл субъектілер жиі жанжалды жағдайларға және оларды шешуді талап ететін дауларға түседі. Сот органдарына жүгіну бұзылған және даулы құқықтарды қорғаудың негізгі құралдарының бірі болып табылады.
Азаматтық процеске қатысатын адам онда қатаң түрде анықталған құқықтық позицияны алады. Іске қатысушының процестік мәртебесін дұрыс айқындамау соттың қате акт шығаруына әкеп соқтыруы мүмкін сот қателігі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының қатысушылары болып табылатын барлық адамдар істе белгілі бір іс жүргізу позициясын алады, іс жүргізу құқықтарының белгілі бір кешенін пайдаланады және белгілі бір іс жүргізу міндеттерін атқарады. Олардың барлығы сотпен іс жүргізу құқықтық қатынастарында тұрады.
Процеске әрбір қатысушының ісіндегі ереже және оның соттағы қызметі процеске қатысушы мен сот арасында болатын процестік құқықтық қатынастардың мазмұнымен айқындалады.
Бітіру жұмысының мақсаты-процеске қатысушылардың шеңберін анықтап, олар мен сот арасында туындайтын процедуралық құқықтық қатынастардың ерекшеліктерін көрсете отырып, қатысушылардың әрқайсысының процедуралық жағдайын егжей-тегжейлі анықтау және осы Ережеден туындайтын негізгі мәселелерді қарастыру.
Мысалы, жұмыста талап қоюға, талап қоюдан бас тартуға, бітімгершілік келісім жасасуға, талаптың негізі мен мәнін өзгертуге, процеске үшінші тұлғалардың, прокурордың, мемлекеттік органдардың қатысуына, процесте тиісті тараптарды дұрыс анықтау мәселесіне және т.б. байланысты тараптардың іс жүргізу құқықтары талданады.
Сот ісін жүргізу істеріндегі процеске қатысушылардың бітіру жұмысын шектей отырып, мен арнайы іс жүргізу істеріндегі процеске қатысушылар туралы мәселе арнайы қарауды қажет етеді деп санаймын.
0.1 Азаматтық іс жүргізу қатысушыларының түсінігі мен құрамы
ҚР АПК 43-ші бабында іске қатысушы тұлғалардың құрамы беріглен. Сот процесінде олар нақты соттық дау бойынша өз мүдделерімен анықталатын түрлі іс жүргізушілік жағдайда болады.
Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектісі - дерексіз ұғым. Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілері - бұл субъективті іс жүргізу құқықтары мен заңды міндеттеріне ие бола алатын заңмен танылған адамдар. Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілері жеке және заңды тұлғалар, ұйымдар мен мемлекет заңда белгіленген объективті құқықтар мен міндеттердің тасымалдаушысы болып табылады. Құқық субъектісі - бұл құқықтық қатынастардың қатысушысы бола алатын адам. Сіз процестің және құқықтық қатынастардың субъектісі болмай, Заңның субъектісі бола аласыз. Құқық субъектілері объективті құқық нормаларын іске асыру нәтижесінде белгілі бір заңды фактілер болған кезде ғана құқықтық қатынастардың субъектілеріне айналады. "Құқық "және" құқықтық қатынастар " - әртүрлі құбылыстарды бейнелейтін ұғымдар. Сондықтан құқық пен құқықтық қатынастардың субъектісі де әртүрлі ұғымдар екенін мойындау қисынды.
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектісі - нақты ұғым. Адам өзінің іс жүргізу құқығына сәйкес құқықты жүзеге асыру нәтижесінде құқықтық қатынастардың субъектісіне айналады.
Процесс субъектісі-белгілі бір азаматтық іс қатысушыларының құрамына кіретін адам.
Субъектілер, яғни азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарына қатысатын немесе қатыса алатын адамдар үш топқа бөлінеді.
1. Сот төрелігін жүзеге асыратын адамдар.
Сот процестің ерекше қатысушысы болып табылады, себебі арнайы құрылған мемлекеттік билік органы ретінде сот төрелігін жүзеге асырады. Сотқа азаматтық процестің анық сатыларында басшылық рөл берілген. Іске қатысушы тұлғалар судьяға қарсылық білдірулері мүмкін, мұндай жағдайда судья ауыстырылып, істі басқа судья қарайды.
Сот отырысының хатшысы азаматтық істерді қарау барысында сот отырысының хаттамасын жасайды және сот отырысына төрағалық етушінің басқа да тапсырмаларын орындайды. Сот отырысының хатшысы сотқа іс бойынша шақырылған адамдардың қайсысының келгенін, келмей қалған адамдарға хабарланғандығы туралы және олардың келмей қалуының қандай себептері бар екендгін хабарлайды.
Сот приставы - төмендегідей мндеттерді атқаратын адам: сот отырысы кезінде залдағы қоғамдық тәртіпті қадағалайды, сотқа іс жүргізу әрекеттерін орындауды жәрдемдеседі, сот ғимаратын, судьяларды жне процестің басқа қатысушыларын қорғауды қамтамасыз етеді, соттың және басқа органдардың атқару құжаттарын мәжбүрлеп орындалатын сот орындаушыларына көмек көрсетеді.
Сот орындаушысы - бұл мемлекеттік қызметтегі және заңмен жүктелген соттың және басқа органдардың актілерін орындау жөніндегі міндеттерді атқаратын лауазымды тұлға.
2. Іске қатысушы адамдар - тараптар; даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар; процеске қатысатын жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе жеке азаматтар; ерекше өндіріс тәртібінде сотта қаралатын істер бойынша өтініш берушілер және басқа да мүдделі тұлғалар.
Тараптар - сотта субьективтік құқықтары немесе заңмен қорғалатын жеке мүддесі туралы даулары қаралып және шешілуге тиіс іске қатысушы тұлғалар.
Тараптар деп талап қоюшы мен жауапкерді атайды. Талап қоюшы мен жауапкер ретінде жеке тұлғалар (ҚР-ның азаматы, шетел азаматы және азаматтығы жоқ адам) мен заңды тұлғалар (мекемелер, ұйымдар және кәсіпорындар) болып табылады.
Талап қоюшы - сотқа талап арыз беру арқылы өзінің субьективтік құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғаушы тұлға. Талап қоюшы өз мүдделері мен құқықтарын көздеп талап қою арқылы қатысады немесе оларды қорғапөзге де тұлғалар талап беріп сотқа жүгінеді.
Жауапкер - талап қоюшының талабы бойынша сот алдында жауап беретін тұлға. Талап қоюшының айтуынша, жауапкер оның субьективтік құқығын немесе заңмен қорғалатын мүддесін бұзып не дауға салып отыр. Талап қоюшы мен жауапкер - сотта қаралуға жататын даулы құқық қатынасының немесе заңмен қорғалатын мүдденің субьектілері.
Азаматтық іс жүргузіде тараптар ретінде қатысушы үшін азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі (АПК-нің 44-бабы) болуы тиіс,ал сотта өзінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыру үшін азаматтық іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыру үшін азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі (АПК-нің 45-бабы) қажет.
Іске қатысушы адамдар өздеріне тиесілі барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануы тиіс. Осы тұлғалар іс жүргізу құқықтарын орындамаған жағдайда заңдарда азаматтық сот ісін жүргізу туралы қарастырылған салдарлар туындайды.
Іске қатысатын адамдардың мынадай құқықтары бар: іс материалдарымен танысуға, олардан үзінді көшірмелер жасауға және көшірмелерін алуға; қарсылық білдіруді мәлімдеуге; дәлелдемелер ұсынуға және оларды зерттеуге қатысуға; іске қатысатын басқа да адамдарға, куәларға, сарапшыларға және мамандарға сұрақтар қоюға; өтінішхаттар, оның ішінде қосымша дәлелдемелерді талап ету туралы өтінішхат мәлімдеуге; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге; сот процесі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша дәлелдер келтіруге; іске қатысатын басқа да; хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертулер беруге; соттың шешімдері мен ұйғарымдарына шағым жасауға; азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңнамада берілген өзге де процестік құқықтарды пайдалануға құқығы бар.
Іске қатысатын адамдар өздеріне тиесілі барлық процестік құқықтарды адал пайдалануға тиіс.
Іске қатысушы барлық адамдар екі шағын топқа бөлінеді:
- өз құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдар. Оларға үшінші тұлғалар, яғни ерекше өндіріс істері бойынша өтініш берушілер мен мүдделі тұлғалар кіреді;
- мемлекеттік, қоғамдық мүдделерді не жеке адамдар мүдделері мен құқықтарын қорғайтын адамдар. Олар прокурор, мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе жеке азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға жәрдемесетін адамдар.
Бұл топқа куәгерлер, сарапшылар, аудармашылар, мамандар, мүлікті сақтаушылар және басқалары кіреді.Мұндай адамдарда азаматтық іске заңды мүдделілік болмайды.
Олардың азаматтық процестегі рөлі қосалқы-қызметтік болып табылады, олар сотқа істің нақтылы мән-жайларын анықтауға, оны дұрыс шешуге жәрдемдеседі және нақты әрекетерді жүзеге асыруға көмектеседі, тап осындай көмекті олар іске қатысушы басқа да адамдарға көмектеседі.
Талапкер мен жауапкер процестің тараптары болып табылады, олар құқық туралы дауларын сотта шешетін адамдар. Талапкер - өз мүддесін немесе мүддесі көзделіп талап қойылған азамат немесе заңды тұлға. Талапкердіңм құқықтары мензаңды мүдделері бойынша сот дауы пайда болып, ол сотпен шешіледі.
Сотқа талап-арыз қоюшы адам әрқашан талапкер бола бермейді. Азаматтық істер мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар, азаматтар не прокурор басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін талап арыздарының негізінде қозғалуы мүмкін.
Жауапкер - өздеріне қуыным талабы қойылған азаматтар немесе заңды тұлғалар. Жауапкер бұл құқық жөніндегі даудың екінші тарабы, ол талап қоюшының көзқарасы бойынша оның құқығын бұзған немесе дау бойынша құқығы мен заңды мүдделеріне дауласады.
Процесте тек Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары ғана емес, сонымен бірге Қазақстан Республикасының соттарында құқық туралы даулар қаралуға тиіс болса шетелдік құқық субъектілері де (шетелдіктер азаматтығы жоқ тұлғалар, шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар) тараптар болуы мүмкін
Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектісі және процесс субъектісі - тұтастай алғанда, олардың мазмұнына сәйкес келетін ұғымдар. Ерекшелік - бұл сот пен ұйым немесе процестің қатысушысы болып табылмайтын жеке тұлға арасында туындайтын белгілі бір құқықтық қатынастардың субъектілері., жазбаша дәлелдемелер жинауға, жауапкерді іздеуге және т. б. байланысты.
Процеске қатысушылардың құрамы сот қарайтын істің сипатына, даулы материалдық қатынастарға, сондай-ақ істің нақты жағдайларына байланысты.
Азаматтық іс жүргізу қатынастарының субъектісі-бұл азаматтық іске кіріскен және онда қатаң анықталған іс жүргізу ережесін қабылдаған адам. Қазақстан Республикасының азаматтық және заңды тұлғалары, шетелдік жеке және заңды тұлғалар, азаматтығы жоқ адамдар, халықаралық ұйымдар, сондай-ақ мемлекет азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілері болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарына кіре отырып, олар нақты іс жүргізу мәртебесін алады: талапкер, жауапкер, үшінші тұлға, сарапшы, куә және т. б.
Азаматтық процеске қатысушылардың құрамы өте кең және әртүрлі. Олардың барлығында іске қатысудың әртүрлі функциялары, мақсаттары мен міндеттері бар, бұл осы құқықтық қатынастардың субъектілерін жіктеуді қажет етеді. Ғылыми әдебиеттерде мұндай жіктеудің критерийлері туралы қарама-қайшы пікірлер бар, ал субъектілер тобын анықтауда терминологияның бірлігі жоқ.
Осылайша, іске қатысушыларды азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субьектілері ретінде танимыз. Олардың құрамына ҚР Азаматтық процестік кодексінің 44-бабына сәйкес:
- тараптарды (талап қоюшы мен жауапкерді);
- үшінші тұлғаларды (даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін және даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін);
- прокурор;
- мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары;
- ҚР АПК-нің 55-бабында көрсетілген негіздер бойынша процеске қатысатын ұйымдар немесе жеке адамдар;
- арыз берушілер және басқа да мүдделі тұлғаларды жатқызамыз.
Сот төрелігін жүзеге асыруға жәрдемдесушілер - азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының субьектілері. Олардың қатарына: аудармашы, куә, маман, сот приставы, сот хатшысы, өкіл және т.б. жатқызамыз.
1.2 Азаматтық процессуалдық құқыққабілеттілік пен әрекетқабілеттілік
Азаматтық процестік құқықтық қатынастардың барлық субъектілері процестік құқықтық қабілетке және әрекетке қабілеттілікке ие.
ҚР АПК 44-ші бабына сәйкес, азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі дегеніміз - азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі. Азаматтық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттілігі (азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі) материалдық құқық субьектілері болып табылатын барлық азаматтар мен ұыймдар үшін бірдей дәрежеде танылады.
Азаматтық процестік құқық қабілеттілігі - заңда көзделген процестік құқықтарға ие болу және процестік міндеттерді атқару мүмкіндігі. Ол азаматтық құқықтық қабілетпен тығыз байланысты, бірақ онымен бірдей емес. Азаматтық іс жүргізу құқығы мен құқықтық қабілеттілік ұғымын материалдық, ең алдымен азаматтық, отбасылық, конституциялық, әкімшілік және азаматтық іс жүргізу құқығының тығыз диалектикалық байланысын ескере отырып түсіндіруге болады. Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне азаматтық құқықтық қатынастардың қатысушылары ретінде өздеріне тиесілі құқықтар мен заңды мүдделерді қорғау қажеттілігіне байланысты іс жүргізу құқығы мен құқық қабілеттілігі беріледі, өйткені Азаматтық құқық субъектісі азаматтық процеске қатыса алмайтын жағдай туындамауы керек.
Іске қатысушы барлық адамдар үшін азаматтық процеске қатысудың жалпы негізі азаматтық процестік құқық қабілеттілігінің, яғни азаматтық процестік құқықтарға ие болу және процестік міндеттерді атқару қабілетінің болуы болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқығының субъектілеріне әртүрлі және екіұшты жағдайларда азаматтық іс жүргізу құқығы беріледі. Азаматтық процестік құқық қабілеттілігі - Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына олардың туу фактісіне қарай, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдарға-заңды тұлғаның құқықтары болған кезде тең шамада танылады. Ол азаматтар мен ұйымдардың бәрі үшін бір деңгейде танылады және азаматтардың туған сәтінен басталып, қайтыс болған сәтінде бітеді. Ұйымдар да тіркелген сәтінен басталып, таралған сәтінде тоқтатылады.
Азаматтар туылған сәтінен бастап, материалдық құқық субьектілері болып саналады. Мысалы, дүниеге келген нәресте өзінің туылу фактісіне сәйкес, ата-анасының қайтыс болуы салдарынан азаматтық құқықтық қатынастарға (мысалы, мұрагер ретінде) қатысушы болуы мүмкін.
Сот құқықтарын өз іс-әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру азаматтық іс жүргізу қабілеттілігі болып табылады. Он сегіз жасқа толған азаматтарда және тіркелген ұйымдарда азаматтық іс жүргізу қабілеттілігі толық көлемде болады.
Іс жүргізу заңнамасында кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әрекет қабілеттілігі шектеулі азаматтар үшін арнайы шарттар қарастырылған. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды. Алайда сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың өздерін тартуға міндетті. Шетелдік азаматтарға, азаматтығы жоқ адамдар, шетелдік кәсіпорындар және ұйымдарға Қазақстан азаматтарына сәйкес тең дәрежеде процестік құқық қабілеттілігі беріледі.
Азаматтар - жасына, жынысына қарамастан тең дәрежеде құқықтық қабілетті, нәсілі, психикалық жағдайы және басқа да өлшемдері. Сондықтан практикалық мағынада тек коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар үшін іс жүргізу құқығына ие болу шарты маңызды. Ол Ұйымның Жарғысын не ережесін және оны заңда белгіленген тәртіппен мемлекеттік тіркеу фактісін тексеру арқылы белгіленеді. Демек, бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылар тарап және іске қатысатын өзге тұлға ретінде әрекет ете алмайды, өйткені жай серіктестік заңды тұлға болып табылмайды. Бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылар өздерінің қызметіне байланысты даулар бойынша тең талапкерлер немесе тең жауапкерлер ретінде әрекет ете алады. Филиалдар мен өкілдіктер сотта дербес рөл атқара алмайды, олар азаматтық процеске филиал немесе өкілдік туралы ережені бекіткен орган берген өкілеттіктер шегінде ғана қатысуға құқылы.
Азаматтар үшін туу фактісі, ұйымдар үшін заңды тұлға құқықтарының не мемлекеттік органдар, органдар үшін құзыретінің болуы жергілікті өзін-өзі басқару, қоғамдық бірлестіктер мен өзге де құралымдар азаматтық іс жүргізуге қатысу үшін бірыңғай негіз болып табылатын азаматтық іс жүргізу құқығының аталған субъектілеріне процестік құқық қабілеттілігін берудің әртүрлі Шарттарын білдіреді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы субъектілерінің құқықтық мәртебесі ол сондай-ақ азаматтық іс жүргізу қабілеттілігінің болуымен байланысты. Бұл сотта өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігі және істі жүргізуді өкілге тапсыру. Азаматтық іс жүргізу әрекетке қабілеттілігі кәмелетке толған азаматтарға тиесілі және заңды тұлғаларға.
Бұл ескертпелер он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар мен тиісті тәртіппен әрекет қабілетсіз деп танылғандардын құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауға таралмайды. Ондай санаттағы азаматтардың құқықтарын сотта олардың заңды өкілдері ғана қорғайды.
Толық процессуалдық құқық қабілеттілігі жалпы ереже бойынша кәмелетке толғанда, яғни 18 жасқа толғанда пайда болады. Осы жасқа дейін іс жүргізу қабілеттілігі келесі жағдайларда пайда болады: кәмелетке толмаған бала заң актілеріне сәйкес үйленеді. ҚР Азаматтық кодексінің 17-бабына сәйкес неке қию нәтижесінде алынған азаматтық, сондай-ақ азаматтық процестік әрекет қабілеттілігі толық көлемде және неке бұзылған жағдайда 18 жасқа толғанға дейін сақталады.
16 жасқа толған(кәмелетке толмаған) бала толық жариялануы мүмкін егер ол еңбек шарты бойынша, оның ішінде немесе ата-анасының, асырап алушыларының немесе қамқоршысының келісімімен кәсіпкерлік қызметпен айналысса. Кәмелетке толмаған адамды толығымен әрекетке қабілетті деп жариялау (эмансипация) ата-анасының екеуінің келісімімен қорғаншы және қамқоршы органның шешімі бойынша жүргізіледі, не мұндай келісім болмаған кезде-сот белгілейді.
Эмансипация рәсімінің нәтижесінде азаматтық құқықта толығымен әрекетке қабілетті деп танылған адамдар тиісінше 18 жасқа толғанға дейін азаматтық процестік әрекетке толық көлемде ие болады.
Көріп отырғанымыздай, жалпы ереже бойынша кәмелетке толмағандардың құқықтары 15 жастан 18 жасқа дейін оларды заңды өкілдері қорғайды. Сонымен қатар, егер кәмелетке толмағандарға азаматтық құқықта құқық субъектісі 18 жастан ерте жаста берілсе , тиісінше, оларға өз құқықтары мен мүдделерін өз бетінше қорғау мүмкіндігі беріледі. 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар ішінара әрекетке қабілетті болып табылады, демек, өздерінің азаматтық құқықтарын іске асырудан туындайтын, өздері дербес жүзеге асыра алатын даулар бойынша сот арқылы қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы, мысалы, егер дау жалақыға, стипендияға және басқаға байланысты болса табыс, авторлық құқықты жүзеге асыру. Еңбек туралы Заңның 11 - бабына сәйкес Қазақстан Республикасында жұмысқа қабылдауға 16 жастан бастап, ал ерекше жағдайларда-15 жастан бастап жол беріледі. Ата-аналарының, асырап алушыларының немесе қамқоршысының келісімімен кәмелетке толмағандардың 14 жастан бастап жеңіл еңбекті орындауы үшін жұмысқа қабылдануына жол беріледі. Мұндай адамдарға еңбек құқығы берілгендіктен, олардың сотта мүдделерін қорғау үшін іс жүргізу қабілеті болуы керек. 18 жасқа толмаған адамдарды еңбек даулары бойынша соттар кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссияға хабарлауы, сондай-ақ іске ата-аналарды, бала асырап алушыларды және қамқоршыларды тарту туралы мәселені талқылауы керек.
ҚР АПК 46-шы бабында іске қатысушы тұлағалардың құқықтары мен міндеттері анықталған.
Олар келесі құқықтарға ие:
oo іс материалдарымен танысуға, олардан үзінділер жазып алуға және көшірмелер түсіруге;
oo қарсылықтар мәлімдеуге;
oo дәлелдеме табыс етуге дәне оларды зерттеуге қатысуға; іске қатысушы басқа адамдарға, куәлерге, сарапшылар мен мамандарға сұрақтар қоюға;
oo өтінім жасауға, соның ішінде қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтініш жасауға; сотқа ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге; сот процесі барысында келтіруге; іске қатысушы басқа тұлағалардың өтінімдері мен дәлелдеріне қарсылық білдіруге;
oo сот жарыссөздеріне қатысуға;
oo сот отырысының хаттамасымен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге;
oo соттың шешімі мен ұйғарымына (сот актілеріне) шағымдануға; азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдарда берілген басқа да іс жүргізу құқықтарын пайдалануға құқығы бар.
Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға тиіс. Сонымен қатар, олар іс жүргізу міндеттемелеріне ие, оларды орындалмаған жағдайы белгілі құқықтық салдар туындайды. Іске қатысушыларға қатысты шаралары сот қолданады, ал қолданылған щаралары сот отырысында сот приставтары жүзеге асырады.
Әрекетке қабілетсіз адамның іс-әрекеті, оның ішінде талап қою заңды өкілі оны растаған жағдайда ғана күшіне енеді.
Заңды өкіл қабілетсіз адамның барлық әрекеттерін немесе олардың кейбірін растай алады, ол растамаған әрекеттер заңды мәннен айырылады. Бұл тек толық қабілетсіз адамдарға қатысты.
0.3 Cот-азаматтық процесстің ерекше қатысушысы ретінде
Соттың азаматтық іс жүргізу құқығының субъектісі ретіндегі сипаттамасы оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі жағдайын ескерместен жеткілікті түрде толық және жан-жақты бола алмайды.
Сот-бұл процестің ерекше қатысушысы, өйткені ол арнайы құрылған мемлекеттік орган ретінде сот төрелігін жүзеге асырады. Сот билігі азаматтық сот ісін жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Сот азаматтық процесте оның барлық кезеңдерінде жетекші рөл атқарады.
Сот-азаматтық істерді шешу жөніндегі өкілеттіктердің иесі. Бұл өкілеттіктерді мемлекет сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі орган ретінде сотқа берді.
Өз функцияларын жүзеге асыру үшін соттарға В. Н. Щеглов үш топқа бөлген процессуалдық құқықтар мен міндеттер кешені берілген:
а) олардың біріншісі және негізгісі бірінші сатыдағы соттың азаматтық істі тез әрі дұрыс шешуін қамтамасыз етумен, ол бойынша шешім (ұйғарым) шығарумен, қажет болған жағдайларда кез келген процестік әрекеттерді жасау кезінде заңдылықты қатаң сақтау жағдайларында шешімнің орындалуын қамтамасыз етумен байланысты.
Апелляциялық және қадағалау сатысындағы соттардың құқықтары мен міндеттері төмен тұрған сот сатылары актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру жөніндегі өздерінің алдында тұрған міндеттермен алдын ала айқындалған. Апелляциялық сатыдағы сотқа неғұрлым кең құқықтар мен міндеттер беріледі, өйткені оның міндеттері бірінші сатыдағы сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру ғана емес, сонымен бірге істі мәні бойынша шешу болып табылады;
б) екіншісі - соттың тәрбиелік және алдын алу сипатындағы шараларды жүзеге асыруымен байланысты (жеке ұйғарымдар шығару, көшпелі сот отырыстарын өткізу және т. б.).);
в) үшінші-соттың процеске қатыспайтын ұйымдармен және жеке тұлғалармен қатынастарымен байланысты:
-сол жүйенің соттары (мысалы, сот тапсырмаларына, істі басқа сотқа беруге байланысты);
-құқық қорғау органдары (мысалы, жауапкерді іздеуге байланысты);
-өзге ұйымдар, лауазымды адамдар және жекелеген азаматтар (мысалы, іс бойынша дәлелдемелер мен өзге де материалдарды талап етуге не сот шешімін орындауға байланысты).
Азаматтық процестің өзіне тән ерекшелігі-соттың көптеген құқықтары бір уақытта және оның процедуралық міндеттері болып табылады.
Судья - Қазақстан Республикасындағы сот билігін жүргізуші. Судьяның өз өкілеттіктерін жүзеге асыруы кезіндегі талаптарын барлық мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары , жеке және заңды тұлғалар орындауға міндетті. Судьяның талаптарын орындамау заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады. Азаматтық істі қарау және шешу кезінде судья объективтілік пен бейтараптылықты сақтауға тиіс. Сот төрелігінің сот актісін шығаруды қамтамасыз ету мақсатында заң судьяға қарсылық білдіру (өздігінен бас тарту) үшін негіздерді көздейді. ҚР АПК-нің 38-бабы мынадай негіздерді көздейді:
1) осы істі осының алдында қараған кезде медиацияны жүргізген судья, прокурор, куә, сарапшы, маман, аудармашы, консультант, тараптың немесе үшінші тұлғаның өкілі, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы ретінде қатысқан болса;
2) іске қатысатын адамдардың немесе олардың өкілдерінің бірінің туысы, жұбайы (зайыбы) немесе жекжаты болса;
3) істің нәтижесіне жеке өзі, тікелей немесе жанама түрде мүдделі болса не, егер оның бейтараптығына негізді күмән тудыратын өзге де мән-жайлар болса, істі қарауға және шешуге қатыса алмайды және оған қарсылық білдірілуге (өздігінен бас тартуға) тиіс;
Істі қарайтын соттың құрамына өзара туыстық қатынастағы адамдар кіре алмайды. Жоғарыда көрсетілген негіздердің кез келгені болған жағдайда судья өздігінен бас тартуды мәлімдеуге міндетті. Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімделуге тиіс.
Қарсылық білдіруді қабылдамай тастау немесе қанағаттандыру туралы ұйғарым шағымдануға, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарыммен келіспеу туралы дәлелдер апелляциялық және қадағалау шағымдарына, наразылықтарға енгізілуі мүмкін.
Соттың бірінші сатысындағы істердің соттың атынан әрекет ететін
судьяның жеке дара қарауы туралы ереже Қазақ ССР-нің Азаматтық іс жүргізу кодексіне өзгеріс енгізу жолымен 90-шы жылдары қабылданған. Отандық заң шығарушының осы бағыттағы қадамдары шала және бірізділіксіз сипатқа ие болып, тәжірибелік қызметкерлер тарапынан түсінбеушілік туындатты.
Осылайша, алдымен судьяның жеке дара шешім шығаруына болатын біршама шектелген істер тізімі бекітілді; олардың қатарында мыналар болды;
Алимент өндіру туралы істер (егер талап арызда әкелігін анықтау туралы сұрақ қойылмаса);
некені бұзу туралы істер (егер іс бойынша жұбайлардың балаларына қатысты дау туындамаса);
меншік құқығы жөнінде істер (осы сипаттағы істердің қайсысы екендігі заңда нақты анықталмады);
Ал қалған сипаттағы істер, ескіше, яғни істің талқылануына міндетті түрде халық заседательдерінің қатысуымен қарастырылды.
Соттың құрамы процессуалдық термині дәл осы реформаға
дейінгі заңнама негізінде пайда болды, ол реформа қолданыста болған кезде барлық сот сатыларында азаматтық істер де, қылмыстық істер де судьямен жеке дара қарастырылмайты. Реформаға дейінгі заңнама бойынша соттың құрамы төмендегідей болатын (азаматтық істердің көпшілігі бойынша); төрағалық етуші - аудандық және оған теңестірілген соттың судьясы (халық судьясы) және өз жұмыс орындары бойынша еңбек ұжымдарымен сайланып, қоғамдық негізінде соттарда қызмет ететін екі халық заседателі.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы АПК 35-ші бабының 1-ші бөлігіне сәйкес бірінші, апелляциялық сатыдағы соттарда азаматтық істерді соттың атынан әрекет ететін судья жеке дара қарайды. Істердің кассациялық сотта немесе қадағалау сатысындағы соттарда қарауды соттың алқалы құрамы жүзеге асырады. Іс алқалы түрде қаралған кезде соттың құрамына саны тақ (кем дегенде үш) судья кіруге тиіс, олардың біреуі төрағалық етуші болып табылады. Төрағаның тапсыруымен олардың біреуі немесе тиісті алқа төрағасы тапсыруымен олардың біреуі немесе тиісті алқа төрағасы өзі төрағалық етуші міндетін атқарады. Азаматтық процесс кодексіне ҚР 2009 жылғы 10 желтоқсандағы № 227-IV Заңымен өзгеріс енгізілгенге дейін апелляциялық сатыдағы сотта істі қарау алқалық құрамда жүзеге асырылатын (төрағалық етуші және облыстық , оған теңестірілген, соттың екі судьясы).
Істі соттың алқалы құрамы қараған және шешкен кезде барлық судьялар тең құқықтары пайдаланады. Істі алқалы түрде қараған және шешкен кезде туындаған барлық мәселелерді судьялар көпшілік дауыспен шешеді. Әрбір мәселені шешкен кезде судьялардың ешқайсысы дауыс беруден қалыс қалуға құқылы емес.
Дауыс беру тәртібі бойынша төрағалық етуші ұсыныстарды енгізеді, өз пікірін айтады және соңынан дауыс береді деген ереже қолданылады.
Көпшілік шешімімен келіспеген судья осы шешімге қол қоюға міндетті және ерекше пікірін жазбаша түрде баяндай алады, ол төрағалық етушіге тапсырылады және мөр басылған конвертте іске қоса тіркеледі. Ерекше пікірмен қадағалау сатыдағы сот осы істі қарау кезінде танысуға құқылы. Судьяның ерекше пікірінің бар екендігі туралы іске қатысушы адамдарға хабарланбайды және ерекше пікір соттың отырыс залында жарияланбайды.
Судьяның істі қарауға қайта қатысуына жол берілмейтіндігі
Азаматтық іс жүргізу заңнамасы судьяның азаматтық істі қарауға қайталап қатысуына жол бермейді. ҚР АПК 37-ші бабына сәйкес, бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қарауға қатысқан судья сол істі апелляциялық, кассациялық немесе қадағалау сатысындағы сотта қарауға, сондай-ақ оның қатысуымен қабылданған шешім күшін жойған жағдайда бірінші сатыдағы сотта істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.
Апелляциялық, кассациялық немесе қадағалау сатысындағы сотта істі қарауға қатысқан судья, өзінің қатысуымен қабылданған қаулы күшін жойған жағдайда аталған сатылары осы істі қарауға қайтадан қатыса алмайды.
Қадағалау сатысындағы сотта істі қарауға қатысқан судьяға қатысты да осы тыйым салынады: осы істі бірінші, апелляциялық, кассациялық сатылардағы соттарда жаңадан қарауға ол қатыса алмайды.
Қарсылық білдіру және оларды шешу тәртібі
Бұрын қолданыста болған іс жүргізу заңнамасында (істі жеке дара қарау туралы ереже енгізілгенге дейін қарсылық білдіру және оларды шешу тәртібі тек алқалық сот құрамына ғана қатысты болған, себебі іс жүргізу заңнамасынада істерді қарастырудың өзге тәртібі көзделмеген болатын). Халық заседательдері (бірінші сатыдағы сотта) істі талқылау және шешім қабылдау барысында судьяның барлық өкілеттіктерін пайдаланатын, тиісінше негіздеме болған жағдайда судьяға да, халық заседательдеріне де іске қатысушылар қарсылық білдіре алатын.
Қазақ ССР АІЖК-нің 44 бабының ережелері бойынша қарсылық нақты судьяға білдірілетін, қарсылық туралы арыз сот отырысында жарияланып, сот отырысының хаттамасына енгізілген. Егер сотта төрағалық етушіге (судьяға) қарсылық білдірілсе, онда оған қарсылық білдіру жөніндегі сұрақты өзге судьялар,яғни халық заседательдері кеңесу бөлмесінде ол судьяның қатысуынсыз шешетін. Дауыстар тең болған жағдайда, біреуі жақтап, екіншісі - қарсы дауыс бергенде, судьяға білдірілген қарсылық орынды деп есептелетін. Мұндай шешім қабылданған жағдайда сот төрағасы істі басқа судьяның қарауына беретін. Егер қарсылық екі судьяға немесе барлық судьяларға қатысты берілсе, онда қарсылық туралы арызды барлық сот құрамы қарап, алқалық шешім қабылданатын. Қарсылық білдіру және оларды шешу тәртібіне қатысты осы ережелер істерді жоғарғы сатыдағы сотта алқалық құраммен қарастырған кезде де қолданылатын.
Қарсылық білдіру негіздері
Іс жүргізу заңы істі қарау барысында судьяның қатысуына болмайтын өзге де негіздер тізімін бекітеді.
1.Егер судья:
1) осы істі мұның алдындағы қарау кезінде куә, сарапты, маман, аудармашы, өкіл, сот отырысының хатшысы, сот орындаушысы, сот приставы ретінде қатысса;
2) іске қатысушы адамдардың немесе олардың өкілдерінің біреуінің туысы болса;
3) істің нәтижесінде жеке, тікелей немесе жанама түрде мүдделі не оның әділдігіне негізді күмән туғызатын өзге де мән-жайлар болса,
оның істі қарауға қатыса алмайтындығын негіздеп, процеске қатысушылар оған қарсылық білдіруге құқылы.
Сот құрамының заңдылығын білдіретін шарттардың бірі ретінде алқалық тәртіппен істі қараушы соттың құрамына өзара туыс адамдар кіре алмайтындығы танылады. Бұл шарттар ҚР АПК 39-шы бабында қарастырылған. Қарсылық білдіру үшін негіздер судьяға (судьяларға) ғана қатысты емес, сондай-ақ ол прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот отырысының хатшысына, сот приставына да қолданылады.
Сарапшы мен маманға қатысты жеке (қосымша) ережелер қолданылады.
Сарапшы немесе маман,егер:
1) ол іске қатысушы адамдарға немесе олардың өкілдеріне қызмет жағынан немесе өзгедей тәуелді болса немесе тәуелділікте болып келсе;
2) ол тексеру жүргізіп,оның материалдары сотқа жүгінуге негіз болса, не осы азаматтық істі қарағанда пайдаланылса, істі қарауға қатыса алмайды.
Прокурордың, маманның, аудармашының, сот отырысы
хатшысының, сот приставының осы істі мұның алдында қараған кезде тиісінше прокурор,сарапшы, маман, аудармашы, сот отырысының хатышысы, сот приставы ретінде қатысуы оларға қарсылық білдіруге негіз болып табылмайды. Сараптама қорытындысының дұрыстығына күмән туындауына орай ол қайталап жүргізілетін жағдайлары қоспағанда, сарапшының осы істі алдыңғы қарау кезінде сарапшы ретінде қатысуы оған қарсылық білдіру үшін негіз болып табылмайды.
Осылайша, судьяның және іске қатысушы өзге де тұлғалардың қарсылық білдіру негіздері белгілі іс жүргізу салдарын туындатады.
ҚР АПК 41-42 баптарында аталып өткен тұлғалардың жоғары санатты ар-ожданға ие болуы, азаматтық дауды дұрыс шешіп, дәлелдемелерді шынайы бағалауды қамтамасыз ету үшін олардың өздігінен бас тартуымен жүзеге асырылуы мүмкін. Егер аталған қарсылықтар анықталса, немесе оған қатысты белгілі деңгейдегі күмән пайда болса,онда тараптар және олардың өкілдері, үшінші тұлғалар,прокурор қарсылық білдіруге құқылы.
Қарсылық білдіру құқығы маңызды іс жүргізу көпілдемесі болып табылады, оған сәйкес судьяның (судьялардың) және өзге тұлғалардың бұлтартпастығы қамтамасыз етіліп, соттың дер кезінде негізді және заңды шешім қабылдауына мүмкіндік береді.
ҚР АПК 41-ші бабының 2-бөлігіне сәйкес, өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімделуге тиіс. Істі қарау барысында өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәлімдеме жасалуы мүмкін. Бірақ мұндай әрекетке
-қарсылық білдіру негіздері
-өздігінен бас тарту негіздері
оларды мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда ғана жол беріледі.
Істі соттың алқалы құрамда қарауы кезінде судьялардың біреуі өздігінен бас тартуды (қарсылық білдіруді) мәлімдеген жағдайда сот іске қатысушы адамдардың пікірін тыңдайды және, егер ол түсініктеме бергісі келсе, қарсылық білдірілген судьяның пікірін тыңдайды және қарсылық білдіру туралы мәселені қарсылық білдірілген судьяның қатысуынсыз шешді. Қарсылық білдіруді жақтаған және оған қарсы дауыстар саны тең болған кезде судьяға білдірілген қарсылық негізді болып есептеледі. Бірнеше судьяға немесе соттың бүкіл құрамына мәлімделген қарсылық білдіруді нақ сол сот толық құрамында жай көпшілік дауыспен шешеді.
Білдірілген қарсылық бойынша сот ұйғарым түріндегі іс жүргізушілік құжат қабылдайды. Білдірілген қарсылықты қабылдамау туралы, немесе қанағаттандыру туралы ұйғарым шағым беруге, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарымға келіспеушілік туралы дәлелдер апелляциялық, кассациялық немесе қадағалау шағымдарына, наразылық келтіруге енгізілуі мүмкін.
Прокурордың, сарапшының, маманның, аудармашының, сот отырысы хатшысының, сот орындаушысының, сот приставының өздігінен бас тартуы (қарсылық білдіруі) туралы мәселені істі қарайтын сот шешеді.
Қарсылық білдіру (өздігінен бас тарту) мәлімделгендігінің салдары. Егер сотта істі жекедара қараушы судьяға қарсылық білдірілсе (судья өздігінен бас тартса), бұл сұрақты сот төрағасы шешеді. Егер шынайы себептермен қарсылық білдірілген (судья өздігінен бас тартқан) арызды (арыздарды) сот төрағасы қарай алмаса, ол арызды соттың басқа судьясы қарайды, ал ол да мүмкін болмаған жағдайда жоғары тұрған сот сульясы қарайды. Егер судьяға білдірілген қарсылық қанағаттанлырылса, онда істі осы сотта басқа судья қарайды.
Егер облыстық немесе оған теңестірілген сотта өздігінен бас тарту немесе қарсылықтар білдіру қанағаттандырылғаннан кейін, не ҚР АПК 37-ші бабында аталған себептермен (судьяның істі қарауға қайта қатысуына жол берілмеуі) істі қарау үшін соттың жаңа құрамын құру мүмкін болмаса, облыстық немесе соған теңестірілген сот іс бойынша таратар болса, істі қарайтын сотты белгілеу үшін іс Қазақстан Республиканың Жоғарғы Сотына жіберілуге тиіс.
2Тарау Іске қатысатын тұлғалардың процессуалдық жағдайы
2.1 Азаматтық процестегі тараптар
Тараптар-процестің қажетті субъектілері, оларсыз сот ісін жүргізудің азаматтық ісі мүмкін емес. Азаматтық процестегі Тараптар-бұл олардың атынан процесс жүргізіліп жатқан және заңды дауды сот шешуі керек адамдар.
Азаматтық процесс - бұл сот пен процеске қатысушылар арасындағы құқықтық қатынастардың күрделі жүйесі, әрқайсысы азаматтық іс жүргізу құқығының белгілі бір нормаларының негізінде пайда болады. Азаматтық іс жүгізу құқықтық қатынастарының міндетті субъектілері: бір тараптан - сот, екінші тараптан процеске қатысушылар болып есептеледі. Сонымен қатар, азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарының пайда болуы, өзгертілуі, тоқтатылуы іске қатысушы тұлғаның ерік білдіруіне байланысты. Құқықтық қатынастардың пайда болуы үшін осы қатынастарға қатысушылардың құқық қабілеттіліг мен әрекет қабілеттілігін айқындайтын құқық субъектілігі болуы керек.
Екі тарап даулы құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады. Бірақ сот соңғы жауапты тек сот шешімінде ғана бере алады, шешім қабылданғанға дейін бұл тұлғалар даулы субъектілер болып танылады.
Азаматтық процестің тараптары - талапкер және жауапкер азаматтар, кәсіпкер азаматтар, мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер, кооперативтік ұйымдар, қоғамдық ұйымдар және заңды тұлғалардың құқықтарын пайдаланатын басқа да субъектілер бола алады.Тараптар шетелдік азаматтар мен фирмалар, азаматтығы жоқ адамдар бола алады. Сот ісін жүргізудің әр ісінде әрқашан екі жағы болады. Талапкер-бұл субъективті құқықтары немесе заңмен қорғалатын мүдделері бұзылған немесе даулы және соған байланысты қорғауды қажет ететін адам. Мүдделі тұлғаның өзі іс қозғауы мүмкін, оны прокурор жасай алады, ал заңда қарастырылған жағдайларда іс бастамасымен қозғалған мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар, кәсіпорындар және басқа да қоғамдық ұйымдар, сондай-ақ жеке азаматтар. "Талапкер" сөзі "іздеу" - қорғаныс іздеу деген сөзден шыққан. Талап қоюшы тарап әдетте белсенді деп аталады, өйткені оның құқықтары мен мүдделерін қорғаудағы іс-әрекеттер процестің пайда болуына әкеледі. Алайда, бұл әрдайым талапкердің субъективті белсенділігі емес. Егер істі прокурор немесе осыған құқығы бар ұйымдар немесе азаматтар қозғаса, мүдделі адамға бұл туралы хабарлануға және іске талапкер ретінде қатысуға тиіс. Жауапкер - бұл талап қоюшының өзінің субъективті құқықтары немесе заңмен қорғалатын мүдделері бұзылғандығы немесе дауласқаны туралы мәлімдемесіне байланысты жауапқа тартылған және пассивті тарап болып табылатын адам. Көптеген жағдайларда талап қоюдың себебі жауапкердің әрекеті немесе әрекетсіздігі (қарызды белгіленген мерзімде төлемеу, авторлық құқықты біріктіру, зиян келтіру және т.б.) болып табылады. Алайда, кейбір жағдайларда жауапкердің өзі ешқандай әрекет жасай алмайды, (жоғары қауіптілік көзінің иесі, жас Мұрагерге өсиеті жарамсыз деп тану туралы талап қойылған және т.б.), пассивті Тарап деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz