Психологиялық талдаудың көркемдік қызметі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
І ТАРАУ: КӨРКЕМ ПРОЗАДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Психологиялық талдаудың түрлері
1.2 Психологиялық талдаудың көркемдік қызметі
II ТАРАУ
О.БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МЕН ӘЛЕУМЕТТІК ТАЛДАУ
2.1 О.Бөкей шығармаларындағы психологиялық параллелизм мен пейзаж
2.2 О.Бөкей шығармаларындағы әлеуметтік талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

О.Бөкей прозасындағы кейіпкерлер психологиясын суреттеудегі шеберлік атты курстық жұмысында әдеби кейіпкердің жан диалектикасын, ішкі рухани әлемін, құпиясы мол күрделі табиғатын зерттейтін әдебиеттану ғылымындағы психологизм поэтикасының теориялық мәселелері жан-жақты қарастырылады. Психологиялық романның өзге жанрлық түрлерден ерекшелігі кейіпкердің жан дүние бейнелеуінен көрінеді. Суреткер кейіпкердің жан дүние диалектикасын, белгілі бір іс-әрекетке бастар көңіл-күйінің себеп-салдарын көркемдік тұрғыда талдап жазғанда ғана шығармада психологизм өріс алған [1, 13]. Бұл ойымызды нақтыласақ: "Әдебиеттегі психологизм - кейіпкердің ішкі әлемнің толық суреттелуі шығармадағы эстетикалық әлемнің бөлігін құрайды" [2, 834].
Зерттеудің өзектілігі. Көркем шығарма - жалпы өмірді, адамды, адамның жанын,оның болмыс мінез-құлқын, психологиясын, характерін, арман тілегін, мұң-мұқтажын мен ол жасаған ортаны, кешегінің тарихын, бүгінгінің бейнесін, ертеңнің болашағын, ұлттың мұратын, жеке адамдық мен адамзаттық деңгейде көрсетіп беретін көркем сөз зергерінің табан ет маңдай терінен туатын еңбек. Ендеше көркем сөз шеберлерінің бірі Оралхан өзі қандай жазушы? Оның шығармаларының басты тақырыбы қандай? Өзгеден ерекшелігі қандай? Қандай шығармашылық әдістер қолданды? Оның кейіпкерлері кімдер?Әдебиет майданына қандай жаңалықтар әкелді? деген сұрақтар бізді қызықтырары хақ. Әрине шығарманың жазылуынан, идеясынан, тіл қолдану шеберлігі мен көркемдігінен, кейіпкерлер образынан, тілі мен психологиясынан, кейіпкерлеріне берген авторлық жасырын мен ашық көз қарастарынан әлеуметтік өмірді жоғары деңгейде бағалай алған-алмағанына қарап, оның қандай жазушы екенін біле аламыз десек артық айтпаспыз. Оралхан шығармаларына қарап отырсақ әр оқыған сайын тың құпиялары ашылып бітпейтін, әр оқыған сайын жаңа қырынан мойын қылтита беретін шығармалар жазған, ойы қордалы, жазуға дайындығы мықты, айтары мол қазыналы жазушы. Өзге жазушыларға қарағанда жеке адамның сырт көрнісі, қара байыр іс әрекеті, өмірге көз қарасы, ішкі жан дүниесін жалаң түрде ғана суреттеп қоймайды. Оның кейіпкері оқыған сайын күрделіленіп, қат-қабат жай көзге көрінбейтін терең философиялық ойларға жетелеп отырады. Шыншыл жазушы ауыл өмірін,сондағы адамдардың кескін-келбетін, қарапайым еңбек адмадрының жай-күйін қалай берді, оның әңгімелері қандай мәселелерді көтереді? Артқан жүгі қаншалықты ауыр? Міне осы мәселелер бойынша Оралхан шығармашылығына көз жібермекпін.
Оралхан өзі: Жиырмасыншы ғасырдың гуманистік ойы жазушылардан гуманистік шығарманы талап етіп қана қоймайды, замананың тамыршысы, елшісі болуды да талап етеді. Демек, біздер көркем шығармамыздың, басты қаhарманы адам мен сол адамның бейбітшілікті, еңбекті, жалпы адамзатты сүйгіштігін бейнелеуіміз керек. Өмірлік болмысты көркем бейнелеген де, әр қашан есімізге ұстар ақиқат та. Осы жазушылық дегеніміз шындыққа жүгіну, ал әдебиет дегеніміз сол шындықты щырақ алып іздеудің бірден-бір формасы-солай өзі айтқандай оның туындыларының барлығында да адам үлкен тұлғалы кейіпкер дәрежесіне көтерілді. Адам өмірі бәрінен маңызды. Оралхан өзінің әңгімелерінде жалпы адамзат тіршілік етіп жатқан өмір атты мәңгілік майданның өтінде жүрген адам пенденің осынау дүниеауи тіршіліктегі бітпес күресін әйгілейтін ізгілік пен зұлымдықтың, махаббат пен ғадауаттың,адалдық пен арамдықтың арасындағы бітпес айқасты суреттеуді арқау етеді.
Қилы-қилы тағдырлардың көркем бейнесін терең, қат-қабат драмалық
шиеленісте, асқақ пафоста сомдау арқылы қоғам, адам, уақытқа өз кесімін айтады.
Зертеудің мақсаты:Зерттеудің басты мақсаты О. Бөкей әңгімелерін ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеп, жазушының қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді
көтеріп айта білуіндегі суреткерлік ізденістеріне жаңаша пайымдаулар жасау
болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыруда мынандай міндеттердің шешімін табу көзделеді.
- жазушы әңгімелерін идеялық-тақырыптық тұрғыдан пайымдау;
- жазушы әңгімелерінің тақырыптық сабақтастығын, мазмұндық
байланысын көрсету;
- жасушының көркем бейне жасау шеберлігін, шығармашылық
ізденістерінің өзіндік ерекшеліктерін зерделеу;
- жазушының дәуір сипатын, қоғам тынысын реалистік тұрғыдан
бейнелеу сипатын саралау;
Психологиялық шығарманың өзіне тән жанрлық ерекшеліктері нақты көркем мәтіндерді талдау барысында төмендегідей айқындалған:
Біріншіден, психологиялық прозада оқиға, кейіпкер, кезең, уақыт, тақырып, идея деген мәселелер алдыңғы сапқа шыға қоймайды. Ол арнайы түрде талап етілмейді.
Екіншіден, мұнда ең бастысы - жеке адамның ішкі өмірі, өмір мен өлім арасындағы кезеңде адам бастан кешетін азапты тағдыр тәлкегі, кейіпкердің күрделі тұлғаға айналуы көркемдік назарға алынады.
Үшіншіден, шығармада шым-шытырық оқиғалар тізбегінен гөрі, жеке адам санасындағы сапалық өзгеріс, рухани қопарылыс, ішкі сезімдік құбылыстар тереңдетіле талданады.
Төртіншіден, психологиялық прозаның көркемдік әлемі өзінің жанрлық талабына сай жеке санада жүріп жатқан ой мен сезім қайшылықтарын, сөз бен іс сәйкессіздіктерін тереңсолай талдап, көркемдік жүйеде саралайды [1, 14].
Асылында, көркем шығармада психологиялық талдау жасалынбаса, "адамның ойына өң беріліп, көңіліне күй түсірілмейді" [5, 36].

І ТАРАУ: КӨРКЕМ ПРОЗАДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

1.1 Психологиялық талдаудың түрлері

Көркем әдебиеттегі психологизм - ғылыми, әдеби мәні мол, күрделі үдеріс. Психологизм - қоғамдық алғышарттар мен жеке адамдар дүниетанымын, олардың іс-әрекетіне жетекші сана-сезімдік қозғаушы күштерді сенімді суреттеудің дара жемісі болып табылады.
"Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал-тәсілдерінің жиынтығы немесе идеялық-эстетикалық шығармашылық феномен - психологизм" [6, 3], - дейді Б.Майтанов.
"Психологизм - көркемдік әлемнің жұлын-жүйесі" [6, 12] болғандықтан, психологияның әдебиет саласындағы тұрақты "елшісі" ғана солай есептеуге толық мүмкіндігіміз бар. Себебі әдебиет психологияның өзінен бұрын енші алып, ерте дамыған. Даму барысында психологизм элементтері ертедегі әдебиеттерде де орын тепкен. Нақтылы психологизмнің көркемдік тәсіл ретінде әдебиетке келуі XVIII ғасырдан басталған. Сол кездегі сентименталист жазушылардың алға қойған мақсаты - адамның жан қозғалысын, нәзік әрі терең сезімталдықты суреттей білу болатын.
XIX ғасырдың басына қарай адамның жан дүниесіне үңілу тіптен тереңдей түсті. Көркем шығармадағы басты нысана адам болғандықтан, оның ішкі, сыртқы болмысы шынайылықпен сомдалуы тиіс еді. Сондықтан да адам жанын жандандырудың басты тәсілі психологизмнің осы тұрғыда алатын орны ерекше, маңыздылығы жағынан алғашқы орында болды.
Қ.Әбдікова әдебиеттегі тұлға мәселесінің психологиялық талдау арқылы жүзеге асатынын айта келіп, Ж.Аймауытов талдау жасайды. Қазақ әдебиетіндегі тұлға мәселесін психологизм тұрғысында айтқан А.Иезуитов: "Біріншіден, психологизм- сөз өнерінің тектік белгісі, ажырамас қасиеті, көркемдік кепілі" [11, 50], -солай баса көрсеткен. Суреткер барлық күш- қайратын, шеберлігін бір ғана мақсатқа-адам жүрегінің сырын, адам жанының шындығын танытуға жұмылдырады. Адам жанына психологиялық талдау жасау жаңағы шеберлік шеңберімен астасып жатады.
"Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде" психологиялық талдаудың пайда болуын 3. Фрейд есімімен байланыстырып былай делінген: "Шығармашылық қабілетті жыныстық инстинктерімен төркіндететін әйгілі туындылардың психологиялық астарына басқаша үңілуге шақыратын психоанализ тәсілі өнердің барлық саласына соның ішінде әдебиетгануға ерекше ықпал етті...
Психологиялық талдау өнертанудағы соны сипаттағы белес болды, кейіпкер психологиясын талдау тареңдей түсті" [10;278б]. Көркем әдебиеттің негізгі предметі адам болғандықтан, оның рухани әлемін, ой-сезімін, түсінік-түйсігін, дүниетанымын, ішкі қайшылықтарын ашып көрсету-суреткердің негізгі міндеттерінің бірі. Мүны танытудың әдіс-тәсілі сана ағымы жан диапектикасы сияқты психологиялық талдау негізінде Р.Стендапь, Л.Толсгой, Ф.Достоевский шығармаларында қалыптасқаны айтылып жүр.
Психологизмге алғаш баға бергендердің бірі Н.Чернышевский Л.Толстой шығармаларындағы психологизмді реализмнің басты тәсілі, әсіресе адамды танытудың материалистік әдісі деген мен психологиялық талдау-шығармашылық таланттың қуатын көрсететін қасиеттің ең маңыздысы-екенін атап айтқан [11;36б]. Кейіпкердің жан қалтарысының, сезім толқындарының әрбір қақтығысын көз алдымызға тізбектей мөлдіретіп әкелу қаламның эпикалық қүлашы мен лирикалық толғанысын керек етеді. Шығарманың өн бойындағы үзілмес желі оқиғалар тізбегін адам жасаса, әрекет-қимыл, тартыс үстінде болса сол қозғалыстарға жан беретін- ақыл-ой, сана-сезім, яғни "жан диалектикасы" болып табылады.
Психологиялық талдаудың негізгі міндеті- кейіпкер жаны қоғаммен, адаммен, табиғатпен қарым-қатынаста қандай эмоционалды-психологиялық өзгеріске ұшырайды, қандай қалыпқа енеді, соны жіті бақылау. Көркемдік-шынайылық болса, оны ұғындыратын, әрі ұғынатын адамдар жалпы үрдістерден өзге жеке сезімдік әуендерді таңдауға бейім. Сол себепті көркем шығармадағы өмір шындығының ең жоғары деңгейі психология заңдылықтарымен сабақтас.
Психологиялық роман-адамның жан дүниесін, ішкі сезімін терең ашып көрсетуге айырықша мән берген [12;280б],-солай баға береді А. Ысмақова.
Орыс әдебиетінде XIX ғасырда психологиялық романды Л.Толстой шығармашылығынан бастап тарататынын айттық. Ол адамның сезім күйін, толғанысын, қуаныш-қайғысын барлық қайшылығымен терең ашып бейнелеген. Кейіпкердің ішкі дүниесінің нәзік иірімдерін, құпия сырларын әсерлі суреттеу адам мінезін асқан шыншылдықпен нанымды көрсетуге мүмкіндік береді. Л. Толстой жеке адамдардың "жан диалектикасын" ашу арқылы қоғамдық өмірдің қайшылықтарын адамгершілік пен қатыгездіктің қақтығысынан туған трагедиялық жағдайды әсерлі бейнелейді.
Ал, Ф.Достоевскийдің психологизмді берудегі жаңашылдығы - романдардағы сан алуан кейіпкердің өмір қүбылыстарын сезінуі әрқилы. Кейде тіпті бір-біріне мүлде қайшы дүниетаным көзқарастарын үңіле зерттеп сипаттауынан айқын аңғарылады. Кейіпкердің адам тағдыры, дүние жаратушы жайлы белгілі бір шешімнің, нақтылы түйіннің аясына симайтын, шығармаға көп үнділік -полифониялық қасиет дарытатын қым-қиғаш ой-толғаныстарынан, жеке адамның ой-санасы, ішкі сезімі бүкіл әлеммен, бүгінгі ғана емес, өткен өмір мен де, көлешекпен де жалғасып жатқанын байқаймыз [4;85б].
Әдебиетіміздегі тұнғыш психологиялық роман солай зерттеушілер Ж.Аймауытовтың "Ақбілек" романын атап жүр. "Ақбілектің" психологиялық роман табиғатына тән негізгі сипаты шығарманың сюжеттік-композициялық концепциясы кейіпкердің ішкі әлемін талдау мақсатына тәуелділігінде [12;280б]. Кейіпкердің қиын тағдырын жазушы ішкі монолог, толғаныс т.б. сияқты адами проблемаларды, бір кезеңдік қазақ өмірін: ондағы жаңа тіршілік-тынысты сыртқы реалдық өмір шындығын сана күресі, ой арпалысы, көзқарас қақтығысы арқылы бейнелейді. Суреткердің өзіне тән психологиялық стилі осы романда жан-жақты көрінген. Ол-күнделік ретінде берілген Ақбілек ойлары.
Адамның жан дүниесін бейнелеу- психологизм, әрине бір ғана жанрдың психологиялық романның шеңберімен шектелмейді. Кейбір шығармаларды бөліп, осы жанрлық түрге жатқызудың өзі де "шартты түрде жасалған жіктеу" [12;280б] солай санаған жөн.Осыған байланысты психологиялық талдаудың элементтерін басқа туындылардан табуға болады ( М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов т.б.).Ал бүлардағы психологизмның басты орны алмауы психологиялық талдаудың әр түрлі болатынымен төркіндес. Осы жөнінде Н.Чернешевский: "Психологиялық талдау әр түрлі бағытта кездесуі мүмкін: бір ақынға характердің сыртқы белгілері, екіншісіне қоғамдық қарым-қатынас пен өмір тартысының сол характерге жасайтын әсері мәндірек, үшіншіге-сезім мен әрекеттің байланысы, төртіншіге - құмарлықты талдау қымбат, ал граф Толстой үшін ең маңыздысы - психологиялық талдаудың өзі, соның формалары, заңдары, анықтауыштық терминмен айтқанда-адам жанының диалектикасы",-[И;36б] солай айтады. Ұлы сыншы психологизмнің межесін сол кездің өзінде-ақ жіті пайымдаған. Қазіргі қолданыста жүрген "аналитикалық, синтетикалық" деген терминдерді қолданбағанмен соларға жататын көркемдік әдіс-тәсілдерді атап көрсеткен. Ғылыми сында психологиялық талдаудың анапитикалық, синтетикалық яки динамикалық психологизм атты ұғымдары бар. М.Храпченко Н.Гоголь шығармашылығын зерттеп, типологиялық психологизм ұғымын енгізген. Психологизмнің бұл түрін Б.Майтанов М.Әуезов шығармашылығымен байланыстырып "тұйық психологизм" [3;86б] деген ат береді. Бұл синтетикалық психологизмнің бір сергек те, сыпайы түрі деуге келеді.
Ж.Дәдебаев М.Әуезов шығармашылығына қатысты психологиялық талдаудың эпикалық мен лирикалық тәсілі болатынын айтқан [9; 159б]. Қалай десе де екі ғалымның еңбегінде психологиялық талдаудың аты өзгергенмен негіздері бірдей шығып отырады. Бұған дәлел-М.Әуезов шығармашылығына қатысты талдаулары. Бірінші, Ж.Дәдебаев эпикалық тәсілмен психологиялық талдауды мынадай мысалдармен дәлелсолай көрсетеді: "Қунанбайдың қыбыр қақпай бір нүктеге қадалып сөйлеген сөзі, жалпы бет-бедері ешбір қимыл-қозғалыссыз беріледі. Ал, Абаймен алғаш кездескен сәттегі Тоғжан күйі, оның бет пішіні, бірнеше рет қызыл бояумен албырап толқып көрінеді. Жазушы Тоғжанның әшекей сырғасына дейін толқытып баяу дірілмен сілкіндіре суреттейді. Осылайша іс-әрекеттерді, олардың көріну процестерін суреттеген"[9;159б]. Психологизмнің синтетикалық түріне Б.Майтанов жоғарыда аталған психологиялық процестерді көрсетеді. Сонымен қатар , "Оянған өлкедегі" Ғ. Мүсірепов стилінде синтетикалық психологизмге жатқызады. Мұнда өзімізге мәлім сюжет қоюлығы, қоғамдық-саяси тартыстар шымырлығы, суреттеу құрылымындағы динамизм басым [3;137б]. Осыдан келіп, синтетикалық психологизм дегеніміз - қоғамдық тартыстағы кейіпкер көрсететін іс-әрекет, қақтығыстар, сыртқы кескін-келбет, бет-жүздегі қүбылулар екендішегін қорытуға болады.
Синтетикалық тәсіл қазақ әдебиетінде ертеден қалыптасқан. Бүгінгі таңдағы синтетикалық тәсіл жазушы идеясының жүзеге асуына қызмет етіп, жазушылық мақсат-мүддеге бағындырылады. Бұған дәлел портретті, қимыл-әрекетті алсақ, екеуі де ауыз әдебиетіндегі батырлар жырынан бастап, бүкіл әдебиеттегі кейіпкер түр-түлға, ой-санасын, мінез-қүлқын танытуға қызмет етіп келеді. Пейзаж да, деталь, штрих та (бүлар аналитикалық тәсілге де тән) ертеден қалыптасқан дәстүр.
Жоғарыда аталған синтетикалық элементке қарама-қайшы, бірақ онымен өзектес сана ағымындағы күрделі толқындарды суреттеу, ішкі толғаныстарды көрсету, жан диалектикасын бейнелеу-аналитикалық психологизм солай аталған. Аналитикалық психологизм-негізінен психологиялық роман жанрының тууына, шығармаға психологиялық талдау жасауға негіз болған бірден бір тәсіл. Аналитикалық тәсіл Қ.Әбдікованың көрсетуінше "Ақбілек" романының негізгі желісін қүраған, оның басты көрінісі- ішкі монолог. Романның бүкіл оқиғасы Ақбілектің айналысында соның ойында өтеді. Психологиялық талдаудың аналитикалық түрі арқылы кейіпкер өзін-өзі таниды. Ішкі жан дүниесінің дірілі, сезім қақтығыстары арқылы танылады[7;73б].
Г.Пірәлиева: "Эмоционалдық қозғалыс ой қозғалысына дем беріп отырады" [13.71б],- солай, ішкі әлемді әшкерелеудің (бейнелеудің) бірден-бір әдісі осы психологиялық тұрғыдан өзін-өзі талдау (өзін-өзі жегідей жеу) екенін айтады. Бұған "Ақбілектегі " Мүқаш бейнесін жатқызуға болады, аналитикалық тұрғыда Ақбілектің де, Мұқаштың да жандүниелерінің сұлбасы жасалған. Ж. Аймауытов аналитикалық психологизмге синтетикалық тәсілді де үстемелеп отырған. Бұл туралы Қ.Әбдікова өз еңбегінде атап көрсетіп: "Аналитикалық тәсіл мен синтездік тәсілдердің ғажап қосындысын жасаған" [7;45б], - дейді.
Таза аналитикалық тәсілмен жазылған шығармалар баршылық, олардың көркемдік бояуы кемімей, композициялық құрылымына шек келмей жазылған. Мұндай шығармаларды "сана ағымына" құрылған шығармалар солай атап көрсетіп жүрміз. Әдебиетімізде мұндай туындыларға Ә.Кекілбаевтың, 0. Бөкейдің шығармалары жататынын А. Ысмақова, Г. Пірәлиева атап көрсетті. Аталған жазушылар туындыларындағы психологизм мәселелерінің актуальды мәні жоғарыда айтылған жайттармен желілес.

1.2 Психологиялық талдаудың көркемдік қызметі

Қазіргі қазақ жазушыларына осы заманғы әдебиеттің жағдайына сәйкес уақыт қойып отырған үлкен міндеттің бірі - "адам жанының диалектикасын" ашу. Дәлірек айтқанда, кейіпкердің ішкі рухани әлеміне үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау саласында терең толғану, тынбай іздену керек болып отыр [9; 142б]. Психологиялық талдаудың бұлайша әдебиеттің күн тәртібінде бірінші мәселеге айналуының басты себебі неде?
Әдеби әдіс мәселелері ең басты дүниетанымдық, көркемдік құбылыс саналса, осы мәселелердің неғұрлым нақты, толымды, шешімі айқын ғылыми келбеті-кейіпкер жан дүниесін бейнелеу мүмкіндіктері мен амал, жолдары, бағыт-бағдары, сол бағдардағы жемісті нәтижелер арқылы танылмақ. Шартты теңеуге барсақ: "көркемдік әдіс-мазмұн, психологиялық талдау-пішін. Пішін мазмұнға қарай, мазмұн пішінге қарай өзгермек. Эстетикалық байлық-іш пен тыстың бірлігі мен өзара ықпал әсерінде, жаңа байланыс түзе алуында". Психологиялық талдаудың тағы бір көркемдік мәні мынада солай ойлаймыз, атап айтқанда "ол-жазушы үшін толыққанды образ, өміршең тұлға жасаудағы бірден бір қолайлы да, оңтайлы тәсіл". Расында, образ, характер жоқ жерде көркем шығарма рухы түгілі оның елесі де жоқ. Осы туралы сөз қозғаған Ә. Қоңыратбаев:" Даралау-характер жасаудың ішкі заңы" [14; 31б], - деген болатын. Даралыққа жету үшін типтендішеру қажет.
"Типизм - творчествоның негізгі заңының бірі, онсыз творчество жоқ" [14;32б]. Сонда біздің психологиялық талдаудың көркемдік қызметіне тоқталғанда айтатынымыз оның кейіпкер характерін даралаудағы басты сипаты. Мысалға: Қазіргі қазақ әдебиетінің классигі Ә.Қоңыратбаевтың шығармаларын алып қарайық. Жазушының қол артқан басты тәсілі-психологиялық талдаудың аналитикалық түрі. Аналитикалық дегеніміз- бір кейіпкердің жан дүниесін бүгі-шегісіне дейін талдау солай жүрміз. Яғни, Ә.Кекілбаев шығармаларының басты сипаты - психологизм.
"Аңыздың ақыры " романындағы кейіпкерлер - Yenлы Әмірші, Бибі ханым, шебер іс-әрекеттерімен емес, Г.Піралиеваның тілімен айтсақ:"Көңіл-күйлеріндегі күйзелістермен, жан әлеміндегі арпалыстармен, ішкі буырқаныстардан сыр берер бет-жүздегі, мінез-құлықтағы сезімдік құбылыстармен көрінеді" [13;172б]. Әмірші де кезінде Әмір әскерінің көп сардарының бірі ғана болатын. Сол көптің бірін осы данқ пен дақпыртқа, бақытқа жеткізген қанағаттанбаушылық
сезім еді. Жоғарыда біз айтып өткен типтендішеру мәселесі- Алмас ханның бойында. Өмірдің қаталдығы мен қатыгездігін, қулығы мен сұмдығын, әккілігін, талғампаздығын бойына жинақтаған тамаша кейіпкердің сұңғылалығына нандырады. Әккі Әмір ел қарамағындағыларды уысында ұстау үшін елді қабағынан тануды қажет құрал етті. Айналысындағы адамдардың іші-сыртын, пендешілік осалдығын, көңіл түкпіріндегі құпия сырларын Әміршінің тап басып зерттейтінін бейнелеуде үлкен суреткерлік алымдылық танытқан.
Жазушылық бұндай позиция туралы Ә. Қоңыратбаев былай деген: "Сонымен бірге оның өзіне адамдық характері болуы керек. Мұны даралау дейміз. Даралау жоқ жерде образ жоқ" [14;31б].
Өз сырын өзге түгіл өзінен жасыратын Әміршінің табиғаты-тұнып тұрған құпия, өзінің не күйінішін, не сүйінішін сырт көзге сездірмес тәкәппар. Кейіпкер-тек төңірегіндегілер үшін ғана емес, оқушысына да оңайлықпен сыр ашпайтын тылсым характер. Оның сырт көзге байқала бермейтін ішкі сезім иірімдеріне, жан арпалыстарына, ой-сезім құбылыстарына, санасындағы психологиялық процесгегі, терең тебіреністеріне тек автор көмегімен дендейсіз. Әміршінің ой-монолог, көпті көңіліне ойланса да, неден күдіктенсе де іште сақтайтын сарбаздығы оқиғаны оймен өрбітеді. Суреткерлік бүкіл роман бойына оқиға қумай, адам жандүниесіне терең бойлап, оның психологиясын, рухани әлемін, ішкі иірімдерін драматизммен ашуында жатыр. Біз айтып өткен сипаттамалар "даралаудың бір тәсілі мінездік талдау-психологизм" [9;173б]. Ендеше, кейіпкер психологиясын шынайы суреттеу шеберлігі суреткердің ерекшелігі ғана емес, оның ерекше талантының айғағы да. Психологтік түйсік немесе суреткерлік сезімталдық-туа біткен таланттың еншісі. "Аңыздың ақырындағы" Әміршінің тынымсыз ойға, небір қиялдарға бөленген ұзақ жол, жол бойындағы оңашалық, жалғыздық болса, еліне келген бетте оны мазалайтын нәрсе-өзегіне құрт түскен қызыл алма. Бұл жерде қызыл алма-Әміршінің тынышын тонаған көркемдік нышанның басты кілті. Иә, қызыл алма-опасыздықтың символы. Осы бір өзөгіне құрт түскен қызыл алма арқылы үй-ішінің, өз шаңырағы астындағы алауыздықты, өзі жоқта орын алған опасыздықты ғана түсініп қойған жоқ Әмірші, сонымен қатар, жалған өмірдің өткіншілігін, жер жүзінің жартысын билеген қаһары да, атағы жер жарған даңқ пен дақпырттың да шын ғашықтың жүрегінен шығып, көңілінен қаланған мұнара меңзеп тұрған адал махабаттың қасында ешқандай да құны жоқ екенін түсінеді, түсінеді де күйінеді. Күйініш оны күйреуге әкеледі. Жазушының шеберлігі сол дараланған образдың нанымдылығын, шынайылығын сақтайды. Бұл ретте психологиялық талдау ерекшелігі творчестволық ерекше категория ғана емес, ол реалистік әдебиеттегі көркемдік тәсілдердің бірі, яғни адам характерін ашып, образын сомдауға мүмкіндік беретін, әдеби тәжірибеде сыналып, өміршендішегін көрсеткен стильдік тәсіл. Айталық, бұл үрдістің беделді өкілі солай Ш.Айтматовты атауға болады. Кемеңгер жазушы өз шығармаларындағы даралауды психологизм тәсілімен жүзеге асырады. Барлық прозасында жоғарыда біз айттып өткен даралау типтендішеру, көркемдіктің шынайы заңдарына жүгіну, ұсақты дардай ету, реализм мен ғажап поэтика бар . "Алғашқы ұстаз", "Ақ кеме", "Боранды бекет" шығармаларындағы кейіпкерлердің сомдалуы, олардың саналарындағы ағым процестерімен астарлас. Ондағы адамдар схема емес автордың өзін де, оқушыны да үйіріп, тез билеп алған. Демек, шеберліктің кілті-мәселенің айқындығында, қолмен ұстап көргендей барлық жан-жүйесін таныта білуде.
Психологизм- көркем әдебиеттің тұтас болмысынан ажырамас қасиет, біз ол жағдайды байқай бермейміз. Сонымен бірге "психологизм-көркемдік бейнелеу принципі, ойлау типі, жазушы талантының төл белгісі" [6;318б]. Психологиялық талдау - шығарманың композициялық құрылымына, сюжөттік желісіне кейіпкер сомдау амал-тәсіліне әсерін тигізер бірден бір әдіс. Сондықтан да психологиялық талдау әдебиеттегі өміршеңдігін сақтай бермек.

II ТАРАУ О.БӨКЕЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МЕН ӘЛЕУМЕТТІК ТАЛДАУ

2.1 О.Бөкей шығармаларындағы психологиялық параллелизм мен пейзаж
Параллелизм екі құбылысгы салыстырып қана қоймады, сонымен бірге біреуне тән әрәкетгі өкіншісіне телиді. Егіздеудің негізгі мәнін еске алсақ, гүлмен, ағашпен т.б. көрінетін табиғат бейнесі адам өміріне ұқсасгырылды,- солай жазады А.Н. Веселовский [25;91б]
Параллелизм-екі нәрсені қатарластыра, жанастыра алып бейнелеу тәсілі. Екі түрлі ұғымды білдіретін тіл элементтері бір-біріне әсер етіп, тұтас поэтикалық бейне тудырады. Бұл халық ауыз әдебиетінде жиі қолданылады[13;91б]. Кейіпкердің ішкі толғанысын, тебіренісін білдіру үшін қолданылатын психологиялық параллелизмге "Ер Тарғын" жырындағы Тарғынның монологын мысал етуге болады. Психологиялық параллелизмнің әдебиетте баяғыдан қалыптасқан тәсіл екенін атап көрсету керек, Ол үшін бұл айшықтау үлгісінің табиғатына үңілу қажет. "Қызғыш құс" өлеңін зерттеушілер психологиялық параллелизм үлгісі солай қарастырады. Бұл өлеңде ақынның тағдыры қызғыш құспен салыстырылған.
Көл қорыған сен едің,
Сен де айырылдың көліңнен.
Ел қорыған мен едім,
Мен де айырылдым елімнен.
...Сені көлден айырған,
Лашын құстың тепкіні.
Мені елден айырған,
ХанЖәңгірдің екпіні[26;192б].
Адамдар тіршілігіне тән әрекеттер табиғатқа көшірілген. Сол арқылы табиғаттағы тіршілік иесі-қызғыш құстың әрекеті, тірлігі, аянышты халі бейнеленеді. Мен ақынның өз тағдыр-талайы, қызғыш қүсқа мүң шағып, тіл қатуының астарында оны өз көңіл-күйінің әуенімен түйсіну сезімі жатыр. Бул сияқты мысалдар Абай, М. Жұбанов, Қ. Аманжолов т.б. ақындар шығармаларынан кездеседі.
"Мүзтау" повесіндегі Ақтанның оқшау бітімімен күллі психологиясы оны қоршаған табиғатты жанды бейнеге айналдыру барысында танылады. Повесть оқиғасының мазмүнында Ақтанның "арғы жақтан келген" жүмбақ адаммен кездесуі бар. Жүмбақ адамды атуға оңтайланып, мылтығын кезеген Ақтан бәрібір оны ата алмайды. Кейіпкердің осы сәттегі көңіл-күйін жазушы табиғатпен егіздей берген: "Түлан түгқан табиғат қүр долылықтан түсер пайданың аздығын шамалған ма, әне ...бейшара ақыл-есін жиды... "[27;83б]. Ақтанның әрбір сәттегі көңіл-күйін табиғат қүбылысынан ажыратамыз.
"Бүгін де күн бүлтты... тек сурғылт түман ғана жер-көкгі жалмауыздай жалмап алып, қыдиып, іргеде жатыр"[ 27;84б].
"Аңшы соңғы рет жүрегі сазып, аспанға қарады: көкпеңбек боп, мүңсыз-қамсыз төңкеріліп түр екен. Қас қылғандай Алтай да дәл бүгін үзатылар қыздай жасануын шіркіннің. Аспаннан жылу, үңгірден салқындық білінеді. "[27 ;85б].
Кейіпкер бойындағы бір-біріне қарама-қарсы ой-сезімдердің тайталасын табиғат арқылы бейнелеу бүл повесге жиі үшырасады. "Таудың алты ай сүлап жатар қысы күшіне біржола енгендей, аса бір ауыр да түнжыр мінез танытады табиғат" [27;86б]. Ақтан болмысын Мүзтау биігімен үқсасгыра суреттеу оның ерекше бітімін таныта түсу үшін қажет болған сияқты. Мүзтау- Алтай табиғатының ерекше бітімі болса, Ақтан-тобырдан саяқ, рухы биік, ерекше тұлға, авторша айтсақ, "ертек адамның соңы".
"...Оның қазіргі табынары да қүдайы да сонау көк төсіне ракетадай атылған айналайын Мүзтау еді: Мүзтауды, оның алып бейнесін көрген адам бақытты болады деуші еді" [27;86б]. "Музтау" повесінде автор мүзтаумен егіздей суретгесе "Атау кереде" Таған назарына Музтау тылсым сипатымен ілігеді. 3 Ахметов бейнелеу, туспалдау тәсілдерінің кейіптеумен үласып жатқанын атап айтса, психологиялық егіздеуді де осы кейіптеумен сабақтасқан солай қараймыз. О.Бөкей табиғат құбылысын жанды бейнеге айналдырып табиғатты кейіпкер болмысымен егіздей суреттеуге назар аударған. Осы повесттегі егіздеу басқа да шығармаларына тән. "Қум мінезінде" қумның жазушы қаламына ілігуі жайдан-жай емес. " Қүм үнсіз жыласа, Бархан туншыға ызаланады, туншыға назаланады. Ақырында қум көшеді, Бархан буырқанады. Әдемі, асгарлы параллелизм ",- дейді сыншы Б.Ыбырайымов[28;35б]. Бархан мен қүмды егіздей суреттегенде жазушы қумға адамға тән әрекетті дарытады. Қумды жанды кейіпкерге айналдырып, кейіптеу тәсілінен егіздеу тәсіліне көшеді. "Қум жылдар бойы суырыла-суырыла езіліп қалған, баяғыша жер бауырлап, сусымай, албасты лағып көше бермей байыз тауып, біржола қоныстанған соңғы кезде Қызылқұм мінезі мүлдем өзгертіп, мынау қазақтарша отырықтана бастап еді... Сүмандап кеп, сусылдап кеп суыртпақтала жортар жо^а жүрісі саябырсып, тобан аяқ болып, томпайып-томпайып қалған құмдақ қызыл күрендене топыраққа айнала бастаған " [29; 18б]. Құмның осындай кейіпте бейнеленуі ұлттық болмыс пен мінезді де танытып өтеді. Көшкен қум көшпендіше халық тарихы мен шежіресі де кірігіп , әрекетіне ұлттық мінез кірігеді. Адамға тән көңіл-күй қумға көшіріледі: "Кей күндері мынау шымдауыттана бастаған қумның сыңсып, әлдебір аянышты үн шығарып, кейде мынау тарихтың бар шежіресін қойнына тығып, бүк түсіп жатқан қум өз-өзімен өксігендей демігіп, сырылдарын Бархан естігендей болушы еді... Қулақ түре-түре өзінен басқа тірі жан естіп, ұға бермейтін сыбыр есгігендей екі көзін тас жұмып, елістерін, ерте айырылған әке-шешенің
сол құмның астынан әлдиі талып жетіп, мәпелеп тербеткендей жабыраңқы жанын жұбатқандай болушы еді" [29;20б]. Жазушы суреттеуінде құмның жанды кейіпкері түрінде танылуының өзі күрделі сипатқа ұласқан. Құм әрекетінің құпия сыры Бархан түйсігіне аян.
"Иә, құм жылайтын, ...Иә құм сөйлейтін, ...иә, құм жырлайтын, ...иә, құм толғайтын, ...иә құм айтатын, ...иә, құдай құм күлетін, кәдімгідей күлөтін... Қызылқұмның тілін тек өзі ғана білетін Бархан онымен күбір-күбір әңгіме шертісер еді "[29;25б]. Бархан мен құмның тілдесуі адам мен табиғат арасындағы шиеленісті жағдайды паш етеді.
"Қызылқұм-аңызға айналған аңызақ шөл даланың-кейуана жердің мәңгілік мойынбайтын, мәңгілік өзгермөйтін, қайратты да қайсар мінез-құлқын танытар ұлы елдің бел баласы екен-ау"
Құмды суреттеуцө оны бүге-шігесіне дейін сөз ету Бархан бейнесін аша түсу үш;н кіжет. Құмның іс-әрекеті, мінезі Барханмен егізделе берілуі арқылы пығарма оқиғасының мазмұнын ашып тұр. "Иә, бүгін Қызылқұм мінез көрсетті! Неге ашуланады, ненің ырымы бұл?" [29;30б]. Бархан буырқанысының нышанындай болды... Ішкі нала мен ыза, оның үстіне өзі жарасын емдап жазған қарақұйрықты Сейтқұлдың атып, итке жемтікке тастауы Барханды ашындырады. Ол Сейтқұлға қол жұмсайды. "Мәңгі бақи ұйықтап келген арыстан ашуы" оянады. "Бархан мінез көрсетті",-дейді жазушы [29;32б]. Алдымен тып-тыныш жатқан құм көшп, . Жазушы суреттеуінде құмның көшуі-мінез көрсетуі. Табиғат құбылысы мен адам мінезін егіздей беру ұлттық рухани тамырдан нәр алған көркөмдеу тәсілін өз повесіне шеберлікпен арқау етіп, Құм мен оның көшуі арқылы Барханның бүкіл болмысын танытады. Құмның барлық іс-әрекеті адамға тән сипатымен ерекшеленеді. Оның сөйлеуі, сақ-сақ күлуі осыған мысал. "Жылдар бойы нығызданып, дөңайбат жасап жатып апған қиқар қамның аяқ астынан ер-тоқымын бауырына алып тұлауы қайран-қаларлық... жыртық, қызыл құмның бой жасағаны шығар... ендіше қайтіп ашу шақыра шамырқанып, мінезкөрсете алмайтын шығар... жарықтық, мәңгілікке көз жұмып, өлген шығар [29;36б]. Кейіпкердің ары қарай жалғасатын ішкі ойы құмның құпия сыры туралы тұжырымға тіреледі. Сол құмның суреттелуінен Бархан болмысын, оның іс-әрекетінен Бархан мінезін табу қиын емес. Құмды жазушы көйін тең тәсілмен суреттей отырып, Барханмен егіздейді. Кейіпкер есімінің де символдық мәні бар. Құм-Бархан жазушы бейнелеуінде бір-бірімен үйлесім тапқан егіз тұлға. Құмды жанды кейіпкерге айналдырып, Барханмен егіздейді. Повесге құм-саналы рух. Құм тағдыры мен Бархан тағдыры бірлікте алынған. Әрі екінші қырынан қарасақ, құм солай отырғанымыздың өзі Барханның ауыстырылған (метафоралық) бейнесі тәріздес. Дегенмен, бұл повесте кейіптеуге негізделген психологиялық параллелизмнің ролі басым. Адам мен табиғатты егіздей суреттеу "Жасын" әңгімесінен де көрінеді. Бас кейіпкер-Қиялхан, оның табиғаттағы "сыңарьГ-қарағай. Барханды құммен ішкі ойы арқылы тілдестірсе, Қиялханды қарағаймен түсінде тілдестіреді. Қарағай мен Қиялханды егіздей сурөттегенде ең алдымен сыртқы ұқсастық негізге алынады "бұлақ жағасындағы жалғыз қарағай жеке-дара қарауытады. Қалың жынысты орманнан оқшау адаса жаратылған қарағай Қиялханның қазіргі сақ өмірін қайталағандай болатын". Қарағай кейіпкердің түсінде тіл бітіп, сөйлеп, оның арман-тілегіне бағыт береді, адамзат атаулыны табиғат, жаратылыс атынан жазғырады. Жалғыз қарағайға жай түсіп қирауының ишаралық сипаты бар. Қиялханның өзгелерге оғаш керінер ой-арманы бәрібір күйрейді.
Психологизм О.Бөкейде жақсылық пен жамандық арасындағы бітіспес күрестің түп тамырына үңілу, бүгін мен болашақты кешегі күн көзімен бағамдау мақсатында көрінеді. Жоғары саналы, сезімтал кейіпкерлер қалай болғанда да бүгінгі күнмен, тіршілікпен үйлесім таппай жатады. Сондықтанда олар табиғатқа жақын.
Жазушы туындыларын тағы бір қырынан қарауға негіз болатын табиғат суреттерінің өрнекгелуі. Жазушының пейзаж жасау шеберлігіне С.Қирабаев: ...Суреткерлігі еш талас тудырмайды тіл өнерін жақсы меңгерген... образды тілге, бейнелі суретке бай. Ол адам психологиясын еркін, ішіне кіре суреттейді. Табиғатгы Алтай табиғатын жетік біледі, оны да геройларының тағдырымен ортақтастыра көркем бейнелейді [30; 529б],- дейді.
Жазушының суреткерлігі туған жер табиғатының суретін шебер бейнелеуінде "Алақаншықтана басталып сабалап үрген қарлы боранда қан түкіртерлік қатыгездік бар. Әлемдегі затты әзірше болса да, жалмап жүтып, жоғалтып жіберген. Айқай дүниенің бар билігі өзіне тиген, сол билікке масаттанған қарлы боран мың-миллион қамшысын үйіріп, оң жамбасына келгенін бәрін осқылып, көк айыл долылық қысып, өзгеше өкпегі қатігез мінезбен осқырынады" [30;529б]. Аспанның ішкі дүниесіндегі арпалыс жалғыз ұлдың қауіпті сапарға атгануы алдындағы қорқынышы боранның арпалысымен үндесіп түр. Шалдың санасында екі түрлі ойдың шарпысуы өтеді. Бірі-үлым сайтан көпірден аман өтер ме деген кауіпті ой да, екіншісі- сол қауіптің алдын алып тәңірге жалбарну қорымға барып аруаққа сыйыну. Бірінші ойдың конкретті көрінісі боранда, екінші ойдікі-Аспан, екеуі де арпалысып келеді. Ендіше құйрық-сайғақ шаншылған төмпешікке жеткеннен кейінгі табиғат көрінісі: "Боран басылайын деді. Аспаннан адасып келіп қашып үлегермей қалған қар ұшқындары ғана еріншектене қылаулайды'. Төңірек түгел көрініп қүлаққа Бұқтырманың сарыны талып жетті. Табиғаттағы бар зат дүр сілкіне серпіліп, азынаған пәледен құтылғанына қуанды. Ұлыған боранның зәрі сынып, айылын жия бастады. Бағанағы долылықтың бәрі жоқ тынши қалған, себебі аспан шал қорымға жетіп тәуіп етіп, аллаға сыйынып ішкі қауіптен арылып, сабырлы қалыпқа енген. Оның санасындағы боран-ойды, сыйынуы арқылы ығыстыра бастады. Аспанның санасындағы тыныштық табиғатқа да орнай қалды.
Мынау аппақ дүние повесінде көктемнің жайма-шуақ кезеңі Нұрланның жан дүниесіндей пәк, таза кейіпте суреттелген О.Бөкей пейзажды қаьарман жаныньщ нәзік қылын шертудегі басты перне етеді. Табиғат суретінсіз кейіпкердің жан диалектикасына бойлай алмайсыз. Табиғат сынды адам да құпия, соны ашу үшін О.Бөкей саралауды табиғаттан бастайды.

2.1 Оралхан Бөкей әңгімелеріндегі әлеуметтік талдау.

Оралхан Бөкейұлы тілдік қоры бай, ойы терең, адамның жан-дүниесін көп
жазып, табиғат пен адамның үйлесімділігіне, жұмыр басты пенденің тіршіліктегі тірлігіне көп бас қатырып, қалам тербеген жазушы. Оралхан
әдебиеттегі бар жанрлардың барлығында бағын сынап, қалам тербеп, қазақ
әдебиетінің көркемдік әлемінде ғажайып із қалдырған аса көрнекті жазушы,
қарымды қаламгер. Жазушының өзгелерде жоқ өзіндік жазу мәнерін, заманы мен айналасындағыларға жеткізу сонылығын біз роман, повесттерінен, әңгімелерінен анық байқаймыз, оларға тоқталмас бұрын жалпы әңгіме дегеніміз не? Әдебиет деген көркем сөз, көркем өнер, әсем мәдениетте әңгіменің алар орны қандай, заман шындығы мен кескін-келбетін оқырманға әңгіме жанры арқылы жеткізуге болады ма? Оның тілі, көлемі, стильі қандай болуы шарт? Осы сынды сұрақтарға жауап бере кетсем.Сонымен әңгіме дегеніміз не? Бәріміз білетін бұл сұрақтың жауабы, әңгіме роман мен повестен кішкентай, көп деген де он-он үш беттен аспайтын шағын оқиғаны қамтитын әдебиеттің бір жанры. Анығын айтқанда көбіміздің білетініміз осығана. Жалпы әңгіме деген не деген сұраққа кесіп-пішіп жауап беру қиын, әңгіменің сыр-сипаты біржола кесіп айтуға келмейді, бірыңғай анықтама шеңберіне сыймайды. Дегенмен Әңгіме, - дейді Сомерсет Моэм, - ұзын-қысқалығына қарай он минуттан бір сағатқа дейін оқылатын, әбден аршылып алынған бір-ақ нәрсе,бір ғана оқиға немесе бірігіп кеткен бірнеше оқиғалар тізбегі туралы жазылған шағын шығарма. Әңгімені еш нәрсе қосуға да, алуға да болмайтындай етіп жеткізу керек - солай сөз саптайды. [1, 250-б.]. Бұл арада Моэем әңгіменің жанрлық сипатын анықтай отырып, оны жазудың екі түрлі
ерекшелігін, біріншіден, қысқа жазылу керектігін, екіншіден, шебер жазылу
қажеттігін ескертеді. Бұл екеуі бір-біріне тығыз байланысты.Сөз жоқ, әңгіме - бес жүз бет роман емес; көлемі бес-ақ бет болуы мүмкін. Сергей Антонов, мәселен, бұл жанрдың үздік үлгісі - жеті-сегіз беттік әңгіме солай біледі. Қалай болғанда да, әйтеуір, әңгіме оқу үшін бір жеті керек емес. Моэем айтқандай, бір-ақ сағат жетуі мүмкін. Ал мұншалық қысқа мерзімде оқырманға қыруар эстетикалық ләззат беру тек шын шебер жазушының ғана қолынан келетін шаруа. Бес-он бет қана кішкене шығарма көлемінде үлкен өмірдің бір бөлігін жарқ еткізіп жайып тастап, оқырман алдында қилы-қилы мінездің адамын әкеліп, жақсысына сүйсінтіп,жаманынан түңілтіп отыру - ірі шеберлік. Мұндай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.