Педагогикалық ғылымның құрылымдық элементтері
Мазмұны
Кіріспе
1. Білім беру әдістемесінің әдіснамасы
1.1 Педагогика ғылым ретінде
1.2 Педагогика оқу пәні ретінде
2.Білім беру әдістемесі
2.1 Білім беру әдістемесінің әдіснамалық негіздері
2.2 Білім беру әдістемесінің нысаны, пәні, міндеттері
3.Білім беру технологиясы
3.1 Педагогиканы оқытудың заңдылықтары мен принциптері
3.2 Білім беру үдерісінің ерекшеліктері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Білім беруәдістемесін жоғары оқу орындарындағы оқу пәндерін оқытудың әдістемесі аясында қарастырған жөн. Мұндай жұмыстар бұрыннан пайда болған мен олар И.Г. Автухов, И.Т. Огородников, И.Т. Хант (1933 ж.), А.П. Минаков (1946 ж.), М.В. Остроградский, А. Блюм (1955 ж.), Т.Т. Тәжібаев (1958 ж.), С.М. Василевский (1959 ж.), Р.Г. Лемберг (1960 ж.), С.И. Архангельский (1974, 1980 жж.), С.И. Зиновьев (1975 ж.) мен т.б. есімдерімен байланысты.
Жоғары мектепте пәнді оқытудың жекелеген аспектілерін оқытудың әр түрлі технологияларын қолдану арқылы А.А. Вербицкий (1988 ж.), М.М. Левина (2001 ж.), Д.В. Чернилевский (2002 ж.), С.Д. Смирнов (2003 ж.), М.Я. Виленский, П.И. Образцов, А.И Уман (2004 ж.), Ю.Г. Фокин (2008 ж.) мен т.б. ғалымдар зерттеген. Тұтасымен алғанда қолымызда бар теориялық мен әдістемелік әзірлемелер бай әрі құнды материал болып табылады, оқытушылар оны оқып, пайдаланады.
Жоғары оқу орындары мен орта кәсіптік білім беретін мекемелердегі білім беруәдістемесіне арналған жұмыстардың біршамасы көпшілік назарын аудартып отыр. Атап айтсақ, Н.В. Савиннің Методика преподавания педагогики (1987 ж.); Т.А. Стефановскаяның Система и методика преподавания педагогических дисциплин в вузе (1992 ж.); Н.Д. Хмель Теория и технология реализации целостного педагогического процесса (2002 ж.); Л.А. Косолапованың Экспериментально-аналитическое обучение студентов педагогике (2010 ж.) мен т.б.
Білім беруәдістемесінің кейбір өзекті мәселелері отандық Қазақстандағы педагогикалық ғылымдар академиясының хабаршысы, Қазақстан жоғары мектебі, Ұлт тағылымы, Ізденіс мен т.б. мен шетелдік журналдарда Педагогическое образование и наука, Педагогика, Высшее образование в России, Вестник Московского университета. Серия: Педагогическое образование мен т.б. жарық көруде. Аталған журналдар беттерінде жоғары оқу орындары пәндерін оқыту әдістемесінің мәселелері мен оларды шешу жолдары туралы жарияланады мен олар көбінде эмпирикалық сипатқа ие, өйткені олар көп жағдайда оқытушылардың жеке тәжірибесін талдап қорыту арқылы қалыптасқан.
Педагогика ғылым мен оқу пәні ретінде педагогикалық мамандықтар үшін базалық болып саналғанымен, оны оқытудың әдістемесі әлі де толықтыруларды қажет етеді.
Аталған еңбектерді басшылыққа ала отырып, біз білім беруәдістемесінің құрылымы мен мазмұнына өзіндік амалымызды ұсындық.
Біріншіден, білім беруәдістемесі біз үшін педагогикалық білім саласы болып қаралады.
Екіншіден, біз педагогиканы оқытудың әдіснамалық негізін салуға тырыстық, өйткені әдіснамалық негіздерді ұғынып алмайынша аталған ғылым саласы бойынша білім мәнін, практикалық қолданылуын, ондағы таным үдерісінің ерекшеліктерін білу мүмкін емес. Осыдан педагогика мазмұнын меңгеру философияның теориялық мен әдіснамалық негіздерімен атап айтсақ, гносеология, тұлға мен іс-әрекет теорияларымен тығыз байланысты екендігі шығады.
Үшіншіден, білім беруәдістемесі - теория мен тәжірибенің бірлестігі болғандықтан, оның теориялық мен әдістемелік негіздерін жиынтықта қарастырдық. Бұл жол білім алушыларға оқу пәнін тұтасымен қабылдауға, теория мен практика арасындағы өзара байланысты көруге мүмкіндік береді, сонымен қатар теориялық білімдерін практикалық іс-әрекетте қолдануға көмектеседі.
Төртіншіден, білім беруәдістемесі педагогика мен дидактиканың түйіскен жерінде қаралады, сондықтан педагогиканы оқытудың формаларын, әдістері мен тәсілдерін таңдау жалпы педагогикалық мен негізгі дидактикалық ережелерге сүйенеді.
1.Білім беруәдістемесінің әдіснамасы
1.1 Педагогика ғылым ретінде
Эпистемологияда (ғылыми таным теориясы) ғылым ұғымына берілген анықтамалар өте көп. Олардың біразына тоқталайық.
Ғылым - әлемнің ғылыми картасының негізінде тексерілген, дәлелденген білімдер жүйесі; ғылыми білімнің жекелеген салалары [1, 190-бет].
Ғылым - білімді өндіруге байланысты туындайтын іс-әрекеттер (ғалымдардың білімділігі мен қабілеттері, ғылыми біліктілігі мен тәжірибесі; ғылыми еңбекті бөлу мен кооперациялау, ғылыми мекемелер мен оның құрал-жабдықтары); ғылыми-зерттеу жұмыстарының әдістері; ғылыми түсініктер мен категориялар; ғылыми ақпарат жүйесі мен ғылыми өндірістің негізі немесе құралы немесе нәтижесі ретінде көрінетін білімдер жиынтығы [2, 278-бет].
Ғылым төрт аспектіден тұрады:
-жеке-ғылыми (ғылым білімді алу көзі ретінде);
-әлеуметтік мәдени (ғылым әлеуметтік институт ретінде);
-пәндік (ғылым ғылыми пәндер үйлесімділігі ретінде);
-іс-әрекеттік (ғылым адамның іс-әрекеті ретінде).
Ғылымды мынандай белгілері ерекшелейді:
1) әлеуметтік, мұндай белгіде ғылымның дамуына қоғамның қажеттіліктері негіз болады;
2) жүйелілік, яғни ғылым - өзара байланысқан нысан мен пән, өзіндік категориялық аппарат, теория мен болжам, әдістер мен фактілер сияқты элементтерден құралған жүйелі феномен;
3) серпінділік, ғылым эмпирикалық тексерілген мен теориялық негізделген дәлелді білімдермен үздіксіз толықтырылып отырады [2, 278-бет].
Сондықтан, кез келген ғылым - бұл тек білім ғана емес, сонымен қатар білімді өндірудің үдерісі; пән ретінде әрекеттегі білім саласы болып табылатын адамның практикалық іс-әрекетінің бір түрі. Педагогика ғылым ретінде жоғарыда аталған аспектілер мен белгілерге сүйенеді мен еш күмәнсіз жеке ғылымдар жүйесіне жатқызылады.
Педагогика - педагогикалық үдерістің мақсатын, заңдылықтарын, принциптерін, әдістері мен құралдарын, формаларын, мазмұны мен технологиясын адам дамуының құралы мен факторы ретінде зерттейтін ғылым.
Педагогикалық ғылымның құрылымдық элементтері ретінде қаралатындар: нысан, пән, категориялы-түсініктілік аппарат, теория, болжау, әдістер мен фактілер. Педагогикалық ғылымның құрылымдық элементтерін қарастырайық (1-сурет).
Әдістер мен фактілер
Болжау
Теория
Категориялық-түсініктілік аппарат
Пән
Нысан
Әдістер мен фактілер
Болжау
Теория
Категориялық-түсініктілік аппарат
Пән
Нысан
1-сурет. Педагогикалық ғылымның құрылымдық элементтері
Ғылым нысаны жалпы түсінікте нақтылы ғылым зерттейтін шындықтың саласын, бөлігін қамтиды.
Педагогика нысаны ретінде кең мағынасында білім беруді танимыз, яғни тұтас педагогикалық үдерістегі адамның дамуы мен қалыптасуы, білім алуы мен тәрбиеленуі.
Ғылым нысаны көпқырлы, көп аспектілі феномен, сондықтан оның ғылым пәні ретінде қызмет ететін нақтылы жақтары ғана алынады.
Педагогика пәні ретінде тұтас педагогикалық үдерісі саналады, оған оқыту мен тәрбие үдерістері кіреді [3, 78-бет].
Кез келген ғылым өзінің категориялық-түсініктілік аппараты негізінде танылады. Осыған байланысты термин, ұғым мен категория сөздерінің мәнін ашып алу керек.
Термин (лат. terminus - шек, шекара) - шындық нысанын айқын бейнелейтін мен жеке сала аясында басқа ұғымдармен қатынас орнататын сөздер мен сөз тіркестері.
Категория (грек. kategoria - анықтама) - шынайылықтың қатынасы мен заңдылықтарын, қасиеттерін, ұғымдарын бейнелейтін мен ғылыми-теориялық ойлау сипатын анықтайтын жалпы мен нақтылы ұғым.
Ұғым - белгілі бір мазмұндағы сөз бен сөз тіркестігі [3, 88-бет].
Педагогикада негізгі категорияларға жататындар: білім беру, тәрбие, оқыту, педагогикалық үдеріс, өздігінен білім алу, өзін-өзі тәрбиелеу. Бұл категориялардың анықтамасына тоқталайық.
Білім беру - білім алушылардың білімдер жүйесін қалыптастырудағы білім, іскерлік пен дағдыларын меңгертудің үдерісі, олардың негізінде дүниетанымдық, адамгершілік мен т.б. тұлға қасиеттері, адамға тән көзқарастардың қалыптасуы, шығармашылық күш пен қабілеттерінің дамуы.
Тәрбие - тұлғаның дамуына мен қалыптасуына негізгі жағдайларды жасауға бағытталған мақсатты үдеріс.
Оқыту - арнайы ұйымдастырылған, мақсатты бағытталған үдеріс, оның жүргізілу барысында білім алушылар белгілі бір көлемде білім, іскерлік пен дағдылар жүйесін игеріп, табиғи қабілеттері дамиды, әлеуметтік мен тұлғалық мәнге ие қасиеттердің қалыптасуы жүзеге асады.
Педагогикалық үдеріс - тұлғаның білім алуы мен дамуы, оқуы мен тәрбиеленуі туралы міндеттер шешілетін арнайы ұйымдастырылған педагогтар мен білім алушылардың өзара әрекеттестігі.
Білім беру мен тәрбие ұғымдарынан өздігінен білім алу мен өзін-өзі тәрбиелеу деген сөздер туындайды.
Өздігінен білім алу - білімді іздеу мен игеру жолындағы адамның мақсатты әрекеті мен нысаналы бағытталған жұмысы.
Өзін-өзі тәрбиелеу - адамның өзіне қажетті мінез-құлық сапаларын қалыптастыру үшін мақсатты бағытталған саналы жұмыс түрі.
Кез келген ғылым теория мен фундаментальді білім жүйесінен тұрады.
Педагогикалық теория - сипаттау, түсіндіру, болжалдау мен сәйкес келетін педагогикалық шынайылықты қайта құрайтын педагогикалық нысандардың обьективті мен заңнамалық қасиеттері мен байланыстары туралы ретке келтірілген білімдер жүйесі [4, 188-бет].
Фундаментальді мен жеке педагогикалық теорияларды ажыратқан дұрыс. Фундаментальді теория ретінде оқыту теориясы (дидактика) мен тәрбие теориясы танылып жүр. Жеке педагогикалық теорияға білім алушылардың танымдық іс-әрекетін арттыру теориясы (Г.И. Щукина мен т.б.), проблемалық оқыту теориясы (М.И. Махмутов мен т.б.), дамыта оқыту теориясы (Л.В. Занков, В.В. Давыдов мен т.б.), педагогикалық жүйелерді басқару теориясы (М.М. Поташник мен т.б.), тұтас педагогикалық үдеріс теориясы (Н.Д. Хмель мен т.б.) жатады.
Теорияны қалыптастыру алдында болжам жасалады. Болжам - теориялық қалыптасқан болжалдар жиынтығы, оның шынайылығы тәжірибе жүзінде тексеріледі.
Педагогикалық болжам - ешбір ғылыми фактілермен, әдістермен, заңдармен түсіндірілмеген мен анықтауды қажет ететін педагогикалық шынайылық құбылыстарына қатысты теориялық болжам.
Кез келген педагогикалық болжам белгілі бір тәсілдер мен амалдар жүйесімен тексеріледі, оларды әдістер деп атайды. Әдіс (грек. metohodos - жол, зерттеу жолы) мәселелерді шешу тәсілін білдіреді.
Педагогикалық ғылым әдістері:
-теориялық (интерпретация, түсіну, анализ, синтез, модельдеу, аналогия, индукция, дедукция, салыстыру, талдап қорыту, рангілеу, жіктеу, монографиялық әдіс мен т.б.);
-эмпирикалық (бақылау, контент-анализ, тәжірибемен танысу, эксперимент, сауалнама мен т.б.);
-социометрикалық (рейтинг, шәкілдеу (шкалирование), полярлық сала әдісі, тестер мен т.б.).
Кез келген ғылым шынайылыққа, практикаға нақты сәйкес келетін білім элементі болып саналатын фактілерді зерттейді. Факт термині қарапайым түсініктемеде болған, орындалған жайт дегенді білдіреді.
Педагогикалық теориялар негізінде эмпирикалық материал ретінде қаралатын фактілер жатыр.
Педагогикалық факт - педагогикалық қатынас. Оның негізінде көбінесе адамды өзгертуге деген құлшыныс жатады, оның ішкі позициясын, іс-әрекеті мен мінез-құлқын, сонымен қатар тұлғаны қалыптастыруға жетекшілік жасайды [5, 139-бет].
Педагогикалық практика көп мөлшердегі педагогикалық фактілерді туындатады. Педагогикалық фактілердің формалары бойынша сапалық мен сапалық-сандық, жай мен күрделі, жағдай фактісі, жағдаят фактісі (үдерістері) болып бөлінеді. Педагогикалық фактілер талдап қорыту деңгейіне қарай жекелік мен көпшілік, бірлікті мен жалпы деп жіктеледі. Фактілер тіркелген байланыстардың қайталануларына қарай динамикалық мен статистикалық деп бөлінуі мүмкін.
Фактілер ғылыми бақылаулардың мәліметтері болып табылады. Олар педагогикалық құбылыстардың мәнін мен олардың арасындағы заңдылық байланыстарын анықтау үшін қажет. Әрбір педагогикалық факт бақыланып зерттеледі, оның басқа фактілермен байланысы анықталады. Содан кейін олар талдап қорытылады, жүйеленеді, белгілі бір теория тұрғысынан дәлелденеді, содан кейін ғана ғылыми білімнің құрамдас бөлігі болып қалыптасады.
Осылай, педагогикалық ғылым өзара байланысқан құрылымдық элементтерден тұрады мен оның тұтастығын қамтамасыз етеді.
Педагогика ғылым ретінде мынандай сапалық қасиеттерге ие:
-инновациялық (жаңашылдық) - педагогикалық ғылым қажеттіліктерін өтейді, онда барлығы жаңарып отырады, оларға педагогикалық іс-әрекеттің мақсаты мен міндеттері, құндылық бағдарлары, оқыту мен тәрбиеге жаңа нұсқаулар, педагогикалық қарым-қатынас формалары мен әдістері жатады. Барлық жаңалықтар білім беру мен тәрбиенің мақсаттарымен байланысты, олар педагогикалық еңбекті жоғары шығармашылық деңгейге көтереді;
-тұлғалық бағыттылық - кез келген педагогикалық жүйенің ортасында тұлғаның МЕН - концепциясы орналасқан;
-әдіснамалық бағыттылық - педагогикалық зерттеулердегі философиялық негіздер үнемі өзгеріске түседі, педагогика әрқашан әлем мен адамның философиялық концепциясына сүйеніп отырады, мысалы: экзистенциализм, прагматизм, диалектикалық материализм мен т.б. Оларды біріктіре отырып, педагогика гуманизм мен антропоцентризмнің синтезделген философиялық концепциясына шығады. Бұл тұлғаның белсенділігін жекелейді, оның өзін-өзі таныту, жетілдіру ортасын анықтайды;
-педагогикалық іс-әрекеттің жүйелілігі мен педагогикалық білімнің дамуы зерттеу аппараты мен белгіленген пәнде, зерттеу әдістері мен әдіснамасында, ғылыми концепция мен зерттеу іс-әрекетінің мазмұнында, оны қолдану технологиясында, үйлесімді нәтижеде көрініс береді.
Педагогика ғылым ретінде бірнеше қызмет атқарады. Ғылым өз дамуының алғашқы сатыларында белгілі бір көлемдегі міндеттерді, нақты айтқанда, педагогикалық шындық құбылысын түсіндіруге тырысты. Осыдан келіп, түсіндірмелі қызметі негізгі болып саналды.
Қоғамның дамуы, эмпирикалық материалдың көп жинақталуы, өмірдің барлық саласындағы интеграцияланған үрдістер педагогиканың көптеген сұрақтарына жеткілікті көлемде айқын түсініктеме бере алмауына әкеп соқты. Әр түрлі болжамдар, ойлар болды, олар ғалымдарды қойған сұрақтарға жауап іздеулерін талап етті. Біртіндеп білімдер жинақталып, жетілдірілді мен нақтыланып отырды. Педагогика адамдар өміріне дендеп ене бастады, өмір туралы ойлануларына себепкер болды. Осылай, түсіндірмелі қызмет қайта құру қызметімен алмастырылды.
Обьективті түрде шынайы әрі терең білім алу үшін ғылыми білімнің жекелеген салалары пайда болды, олар өз пәні мен нысанын таңдап алды. Педагогика да өз пәнін терең әрі толық зерделей бастады. Осыдан келіп оның басты қызметі болып зерттеу таңдалынды.
Менеджмент сапа жүйесі дамуының заманауи шарттарына байланысты инновацияларды экспертті бағалаудағы педагогика рөлі арта түсті, ізінше, жаңа қызмет - эксперттік қалыптасты.
Кез келген ғылым практикаға қатысты өз көзқарасын айқындайды. Педагогикалық ғылым практикаға қатысты үш позицияны ұстанады.
Бірінші позиция - әдістемелік енгізілім. Ол мемлекеттің қабылдаған шешімдеріне толық қолдау көрсету мен нақтылауға мен оларды ойдағыдай жүзеге асыруға байланысты нақты тәсілдер мен шарттарды өңдеуден тұрады.
Екінші позиция - таза ғылымдық (нейтралды). Ол ережелерді, концепцияларды, теориялар мен нұсқауларды ғалымдар туындатады дегенді білдіреді. Ал практика ғылым жетістіктерін пайдалануы мүмкін. Алайда бұл міндеттің шешімі өте күрделі, өйткені ғылым мен практика арасында үлкен алшақтық бар. Осыдан келіп ғылымның өмірден алшақтауы шығады, өйткені ол практикаға бүгінгі таңда өзекті болып келетін әрі педагогикалық шындық талап етіп отырған нәрсені бере алмайды. Мысалы, тұтас педагогикалық үдерістің күрделі айқын шарттарына әрқашан ене бермейтін ғылыми ұсыныстарды пайдалануға педагог-практиктерді қызықтырудың тәсілдерін іздестіруге тура келеді.
Үшінші позиция - белсенді-қайта құрушылық. Ғалымдар практиктермен бірлесе отырып, мәселелерді айқындап, жаралы жерлерді белгілеп, оны емдеу үшін концепциялар, жобалар мен ұсыныстар әзірлейді мен оларды ғылыми, әкімшілік қолдаумен бірлесіп әрекетке жібереді.
Сонымен, біз педагогиканың ғылым екенін былайша дәлелдедік:
1) оның өзіне тән пәні анық белгіленген, жекеленген мен айқындалған;
2) педагогика пәнін оқып білу үшін теориялық, эмпирикалық, социометрикалық әдістер қолданылады;
3) жеке категориялық-түсініктілік аппараты бар;
4) педагогикалық үдеріс бір-бірімен байланысты фактілерден тұрады, оны дәлелдеу үшін педагогикалық білім негізгі болып саналады.
Кез келген ғылым дамудың ұзақ тарихи жолымен өтеді. Олай болса, педагогиканың ғылым ретіндегі дамуының негізгі кезеңдерін қарастырайық.
Бірінші кезең адамдардың эмпирикалық жолмен жинақтаған педагогикалық тәжірибесін таратумен байланысты. Жинақталған тәжірибе сол кездегі көптеген наным-сенім, балалар қамқорлығы туралы ежелгі египеттің папирустары, ежелгі үнділік діни-философиялық Бхагавадгиту трактаты мен т.б. жазба дереккөздерінен көрініс тапты.
1.2 Педагогика оқу пәні ретінде
Ғылымның биіктігін бағындыру оның негізін зерттеуден басталатындығы барлығымызға аян. Бұл негіздер оқу пәнінде жинақталған. Ғылым мен оқу пәні бір-бірімен тығыз байланысты.
Әдебиеттерде оқу пәні төмендегідей ретпен анықталады:
-білім жүйесі; білімді меңгерудегі оқу-танымдық іс-әрекет түрлерінің жүйесі; ғылымның негізін дидактикалық жүйелі түрде мазмұндау [2, 347-бет];
-білім жүйесіндегі белгілі сатының модулі, оның ішіне мақсаттылық, мазмұндық, қисындық-әдістемелік (технологиялық), нәтиже-бағалаушылық компоненттері енеді; өзіне сәйкес ғылым негізінде әлеуметтік тәжірибе әсерінен қалыптасатын модуль [11, 17-бет].
Оқу пәні - ғылымның фотосуреті. Оқу пәні жаңа білімдерді ашпайды, ол ғылымның дайын болған қорытындысын пайдаланады. Ғылым мен оқу пәні ұғымдарының мазмұндық талдауы олардың бір нүктеде түйісетінін көрсетті, бұл - білімнің жүйелілігі.
Оқу пәні оқыту міндеттерін, білім алушылардың дайындығы мен жас ерекшелігін арнайы есепке алатын ғылымның негізінен тұрады. Оның негізгі қызметі - білім беру. Оқу пәні міндетті түрде ғылым құрылымының нақты көшірмесі емес. Оқу пәнін құрастырған кезде ғылыми түсініктер мен жағдайды анықтау, жүйелеу, нақтылау болады. Ғылыми түсініктер, категориялар оқу пәнінде қайта өңделгеннен кейін ғылыми қолданыста жаңа, нақтыланған түрде қолданыла алады.
Жоғары оқу орындарындағы оқу пәнінің ерекшелігі ғылымның құрылымына жақын болғандықтан, онда ғылым теориясымен анықталған мәліметтер мен оларды танып білудің әр түрлі жолдары ашып көрсетілген.
Педагогика оқу пәні ретінде келесі компоненттерден тұрады:
1) білім беру, оқыту, тәрбие жайлы білім жүйесі;
2) білім, іскерлік, дағдылар мен құзыреттіліктерді меңгеруге бағытталған оқу-танымдық іс-әрекет жүйесі.
Оқу пәнінің құрылысын жасау кезінде бірнеше факторлар ескеріледі. Оларды қарастырайық.
1. Егер ғылыми білімдер жеткілікті түрде жүйеленген мен оны оқытудың әдістемелік аспектілері болса, сонда ғана олар оқу пәніне енеді.
2. Сәйкес саладағы студенттердің біліміне байланысты оқытушы оқу пәнін жобалай алады. Сонымен бірге, білім алушылардың қабілеттілігі, жас мен жеке психологиялық ерекшеліктеріне тән оқу пәні әрқалай оқытылады.
3. Оқу пәні дәрістер, семинарлар, тәжірибелік мен зертханалық сабақтар көмегімен оқытылады.
4. Кез-келген оқу пәні дидактикалық материалдар қорымен (нақты тапсырмалар, көрнекілік материалдар, бақылау сұрақтары, әдістемелік нұсқаулар) бекітіледі.
5. Оқу пәнінде белгілі теория, концепциялармен қоса оқытушының әдіснамалық көзқарасы да орын алады.
Педагогиканың оқу пәні ретіндегі педагогикалық ғылым мен әлеуметтік тәжірибемен өзара қатынасы маңызды сұрақтардың бірі болып саналады. Бұны өзара байланысты мақсаттық мен қорытынды-бағалық компоненттер мысалында байқауға болады.
Педагогиканың мақсаттылық компоненті ғылым пәнін ескере отырып, әлеуметтік факторлар әсерімен өзгеріп, қалыптасады. Мысалы, жуырда 2000-жылдың басында педагогиканы оқудың мақсаты - педагогикалық үдерістің типтік міндеттерін шешу үшін педагогикалық білімді, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру болды. Ал қазіргі кездері педагогиканың оқу пәні ретіндегі мақсаты - әлемге деген этикалық қатынасының, дамыған дүниетанымдық көзқарасының мәдениеті мен инновациялық ойлау типіндегі кәсіби педагогты қалыптастыру [12, 5-бет].
Педагогогиканың қорытынды-бағалық компоненті де әлеуметтік практика әсерімен қалыптасады. Сонымен қатар, педагогикалық білім әлеуметтік практиканы ғылыми тұрғыдан түсіндіріп, болжалдап, жобалап отырады. Егер педагогикалық білім базалық ғылымның негізгі қызметтерін орындай алса, сонда ол сапалы болып саналады.
Оқу пәні өз кезегінде, педагогикалық ғылымға әсер етеді. Мысалы, педагогикада ғылым ретінде инновация секілді ұғымның жаңартылған түсіндірмесі ашылады. Әсіресе педагогикалық практика педагогиканы зерттеу саласында маңызды бағыттарды нұсқап, ғылыми концепциялардың қалыптасуына әсер етеді.
Оқу пәнінің мазмұны зерттелетін ғылым теорияларының үйлесімділігімен, оқу орындарының дәстүрлі, инновациялық тәжірибелерімен, оқытылатын ғылым саласындағы оқытушылардың мен студенттердің жеке тәжірибелерімен анықталады.
Тарихи педагогикалық әдебиетке сүйенсек, танымал педагогтар педагогикалық пәндерді оқыту үшін арнайы кафедралар құру керек екендігін айтқан. К.Д. Ушинский: Егер университеттерде медициналық, тіпті камералық факультеттер бар болып, бірақ педагогикалық факультеттер жоқ болса, онда бұл адамның әлі күнге дейін өзінің адамгершілік тұлғасы, үлгілі тәрбиесі жөнінде ойламай, тек денсаулығы мен қалтасының қалыңдығын, келешек ұрпағының бай болуын ойлайтындығын көрсетеді [9, 55-бет].
2.Білім беру әдістемесі
2.1 Білім беру әдістемесінің әдіснамалық негіздері
Педагогика оқу пәні ретінде бұрыннан бері оқытылып келеді. Оқытудың әдіснамалық, теориялық, әдістемелік негіздері анық мен толық меңгерілген. Педагогиканы оқытудың әдістемесін оқу пәні ретінде оқыту көбінде эмпирикалық ыңғайға негізделген. Педагогиканың оқу пәні ретінде қалыптасуы мен әдістемелік жүйенің қалыптасу үдерісі қатар жүргендіктен, білім беруәдістемесі әлі жеке тұтас жүйе бола қойған жоқ. Айта кеткен жөн, педагогиканы оқытушылардың тәжірибесі мен жоғары мектептегі дидактика саласындағы жекелей түрдегі ғылыми зерттеулер білім беруәдістемесіндегі теориялық ұстанымдар, қағидалар, ережелер мен ұсыныстарды жүйелеуге мүмкіндік берді.
Білім беруәдістемесі екі бөлімнен тұрады (жалпы мен жеке). Әдістеменің жалпы бөліміне педагогиканың әдіснамалық мен жалпы педагогикалық негіздері кіреді.
Әдістеме қолданбалы дидактика ретінде қарастырылған кезеңде, әдіснаманы жасап шығаруға қажеттілік болмады, себебі мұндай түрде дидактика әдіснама ретінде саналған еді. Оқыту әдістемесінің әдіснамасын ұғынбастан, берілген ғылым саласының негізін, оның тәжірибелік қолданылуын да, таным үдерісінің ерекшеліктерін де түсіне алмаймыз. Педагогиканы оқытудың оқу құралдарында әдіснама жайлы сұрақтар тура қойылмаған, алайда олардың авторлары әдіснамаға әдістеменің нысаны мен пәнін, арнайы ғылыми саламен дидактикамен, философиямен, психологиямен байланысын жатқызады. Зерттеушілер әдіснамалық негіз ретінде философиялық мен педагогикалық концепциялар мен теорияларды, оқытушылардың, психологтар мен әдіскерлердің еңбектерін санайды. Осыдан оқу пәнінің әдістемелік әдіснамасы деп нені түсінеміз деген сұрақ туындайды.
Ғылым әдіснамасының жалпы сипатына қысқаша тоқталсақ. Анықтамалық әдебиеттерде әдіснама танымның ғылыми әдісі ретінде; теориялық мен практикалық іс-әрекетті ұйымдастыру тәсілдері мен принциптерін зерттейтін ілім ретінде; ғылымдарда қолданылатын әдістердің үйлесімділігі ретінде анықталады [13, 118-бет].
Философияда әдіснаманың мазмұнына біртұтас көзқарас қалыптаспаған. Оны көп жағдайда белгілі саладағы іс-әрекеттің қисындық ұйымдастыруына, әдістері мен құралдарына жатқызады [2, 108-бет].
Әдіснаманың философиялық мен арнайы-ғылыми деңгейлері бар. Осы деңгейлерді білім беруәдістемесіне қатысты қарастырамыз.
Әдіснаманың жоғарғы деңгейі - философия. Білім беруәдістемесіне келсек, кеңес кезінде философиялық негіз ретінде сөзсіз материалистік диалектика танылды. Қазіргі уақытта білім беруәдістемесінің көптеген әдіснамалық жағдайы қайтадан қарастырылып отыр. Алайда, көптеген ғалымдар қазіргі кездегі амалдардың көптүрлілігіне қарамастан, бұрынғыдай әдістеменің философиялық негізі ретінде диалектиканы есептейді. Олар келесі көзқарасты ұстанады: диалектиканың жағдайы жалпылама болып табылады, сондықтан да тәрбие, оқыту, педагогикалық жүйе құбылыстарына қолданылады [4, 61-бет]. Сондықтан философиялық теориялардың маңызды негіздерін еске түсіргеніміз жөн, өйткені білім беруәдістемесі тұрақты түрде онымен байланысты болады.
Философияда ғылымның белгілері болып идеялар, принциптер, заңдар, заңдылықтар, ұғымдар, категориялар саналады. Бұл белгілердің мазмұндық жағы білім беруәдістемесінде ерекше. Материалистік диалектиканың басты идеялары ішінен детерминизм, құбылыстар мен дамудың өзара жалпы байланысы принциптерін ерекшелейік.
Әлеуметтік мен көптеген күрделі құбылыстар, яғни жалпылама педагогикалық үдеріс пен оны құрайтын қосалқы үдерістер (оқыту мен тәрбие) білім беруәдістемесінде қолданылатын даму қағидасы ретінде түсіндіріледі. Педагогикалық үдерісті құраушылар өзара байланысты мен өзара әрекеттеседі, мысалы, қоғамның сұранысы мен оқытудың, тәрбиенің мақсаттары, педагог пен оқушы, оқытылатын материал мен ақпаратты алу, беру әдістері, оқытушы қадағалауымен жүргізілетін сабақ пен оқушының өзіндік жеке дайындалуы, оқу мен тәрбиелік жұмыстар мен т.б.
Білім беруүдерісіндегі даму жайлы айтсақ, кешегі мектептің оқушысы студент болып, оқу жылының аяғында таңдалған мамандығына деген тұрақты мен оң уәжі болып, педагогикалық мәселелерді шешу мен талдауға қажетті нақты білім жүйесіне иеленеді. Ал балалармен бірге жұмыс істеу қажеттілігі, педагогикалық мәселелерді шығармашылық түрде шешуге тырысу, педагогикалық ойлау қабілетін иелену сияқты басқа сипаттық өзгерістер 3-4 курстарда педагогикалық іс-тәжірибеден өту кезінде байқалады. Соның бәрі даму қағидасымен анықталады.
Білім беруәдістемесінде ұдайы қарама-қайшылықтармен күрес мен тұтастық заңы көрініс табады. Осыдан қарама-қайшылық туралы сұрақ туындайды. Қарама-қайшылықтар дегеніміз бір-бірін жоққа шығаратын кереғарлықтар бірлігі. Қарама-қайшылықтардың өзара әрекеттесуінде кереғарлықтың жүргізу күші тұр. Кереғарлық барлық қозғалыс пен өміршеңдіктің тамыры, - деп Г. Гегель жазған [14, 11-бет].
Қарама-қайшылықтың күресі мен біртұтастық заңдарының қызметін кеңес педагогы М.А. Данилов 1969 ж. дәлелдеп, келесі маңызды қорытындыны жасады: Оқу үдерісінің қозғаушы күші - оқушылардың ақыл-ойы мен икемділігінің, білімінің даму деңгейі мен оқыту кезінде алдыға қойылатын оқу мен практикалық міндеттері арасындағы кереғарлық [15, 22-бет]. Осыдан бері дидактикада кереғарлық оқытудың басты қозғалтқышы ретінде сипатталады.
Кереғарлық қозғаушы күш тек қана дидактикада емес, білім беруәдістемесінде көрініс береді. Мысалы, білім алушының педагогиканы меңгеру ықыласы мен оның дайындығы педагог іс-әрекетінің қорытындысы мен мақсаты арасындағы кереғарлықтар. Осындай кереғарлықтың ерекшеліктері олардың бірлесіп өзара бағынуларында тұрады. Кереғарлықтың басты мен бағынушы, негізгі мен туынды түрлері бар. Педагогтың міндеті болып кереғарлықтарды анықтау, олардың бірлесіп бағынуын айқындау мен қай кезеңде екендігін, қандай екендігін, кім шешу керек екендігін - педагог пе, әлде нақты бір студент пе, соны белгілейді.
Білім беруәдістемесіндегі сандық өзгерістердің сапалыққа ауысу заңын қарастырайық. Педагогика бойынша бірнеше рет орындалған жаттығулар іс-әрекеттің қорытындысы ретінде бір үлгідегі педагогикалық міндеттердің шешімін табуға көмектеседі. Мысалы, педагогика бойынша іс-әрекетті бірнеше қайталау нәтижесінде, сонымен қатар педагогтың өз бойында қалыптасқан іскерлігі мен дағдысына байланысты оқу сабағының ұйымдастырушылық кезеңін тез әрі нақты өткізу мәселесін шешу - педагогикалық міндеттің бір түрі. Сонымен қатар, оқытушыдағы аналитикалық, прогностикалық, құрылымдық іскерліктер мен дағдылардың қалыптасуы мақсатты түрде бағытталған әрекеттер мен оларды түзету мен қайталауларының қорытындысы болып табылады. Көптеген дамушы әрекеттердің (сандық өзгерістер) кезінде біртіндеп жаңа қорытынды - құзыреттілік (сапалық өзгеріс) пайда болады.
Терісті теріске шығарудың заңы білім беруәдістемесінің теориясы мен практикасында көрініс тапқан. Оның философиялық мәні төмендегідей. Даму - қарама-қайшылықтар күресінің қорытындысы. Даму үдерісі кезінде санның сапаға ауысуы жүріп, бұрынғы сапа жоғалып, жаңасы пайда болады. Бұл қозғалыс түзу мен шеңбер бойымен жүрмей, шиыршық тәрізді жүреді, яғни, бір жерден шыққан шиыршықтар бастапқы жағдайларға қайта оралып, сол жерде түйісіп, келесінде алдыңғыдан неғұрлым жоғары орналасады. Олардың арасындағы өзгерістер мен байланыс, философтардың есептеуінше, терісті теріске шығару заңына бағынады. Бұл заңның дамуы мен көрініс табуында өзара байланысты екі ерекшелік бар: қайталанушылық мен үдемелілік. Білім беруәдістемесіндегі терісті теріске шығару заңының көрініс табуының мысалдары көп, себебі білім беруүдерісі білім алушыларды дамытуға бағытталған, ал оның қорытындысы болашақ педагогтың тұлғасын қалыптастырады, өзгертеді, яғни алдыңғы жағдайы теріске шығарылып, жаңасы осындай болып тек бірнеше уақытқа дейін ғана сақталып, одан кейін тағы теріске шығарылады.
Оқыту әдістемесінің философиялық негізін қарастыра отырып, мазмұн мен форма мен олардың өзара байланысы деген келесі категорияларды сипаттауымызға болады. Осы категориялармен педагог үнемі қатынаста болады, сондықтан оның практикада маңызы зор.
Философиялық категориялар ретіндегі мазмұн мен форма табиғат пен қоғамдағы байланысты көрсетеді. Мазмұн - құбылыс немесе нысанды құрайтын бір ретке келтірілген элементтер мен үдерістердің жиынтығы [13, 204-бет.]. Форма - мазмұнның бар екендігінің мен оның көрінісінің, әр түрлі модификациясының тәсілі [13, 318-бет]. Форма мазмұнның сыртқы жағы мен ішкі ұйымдастыруын көрсетеді.
Мазмұн мен форманың өзара байланысы төмендегідей. Мазмұн әрқашан қандай болса да формада көрінеді. Форма да өз кезегінде мазмұнды болып келеді. Мазмұн формаға қарағанда жетекші мәнге ие. Бұл оқыту үдерісіндегі басымдылық мазмұнда дегенді білдіреді. Жұмыстың формасын мазмұнға қарап таңдайды мен ұйымдастырады. Бір мазмұн әр формада көріне алады, бір формада бірнеше мазмұн бола алады. Мысалы, педагогикалық міндеттерді (мазмұн) шешуге үйрету тәжірибелік сабақтарда (форма), кеңес беруде (форма), басқа білім алушылармен бірге жұптасып шешуде (тағы бір форма) болады. Бұл жерде бір мазмұн бірнеше форманы иеленген. Дәріс барысында (форма) педагогиканы (мазмұн), білім беруәдістемесін (мазмұн), психологияны (мазмұн) мен басқа оқу пәндерін (мазмұн) оқуға болады. Бұл жағдайда біз бір формада бірнеше мазмұн бар екенін көреміз. Аталған немесе басқа мазмұн бір формада жақсы көрініс табады, ал екіншісінде нашар көрініс беретіндігін айтамыз. Мысалы, білім беруәдістемесінде оқу сабақтарының (мазмұн) талдауы мен өзіндік талдауы туралы оқытылса, ал мектепке экскурсия (форма) жасау сабақта дәрісті оқудан (форма) қарағанда қолайлырақ. Олай болса, мазмұн бір болса да, бір форма екінші формаға қарағанда қолайлырақ болып отыр. Форма мазмұнға қарағанда қолайлы болғанына қарамастан, белгілі автономиялыққа ие. Бұл оның мазмұнның ішкі ұйымдастырушысы болу қызметіне байланысты. Осы автономиялық кез келген мазмұндағы бір немесе басқа форманың ішкі ұйымдастырушылық бірлігімен сақталады.
Мазмұн формаға қарағанда қозғалмалы, ал форма кертартпа. Бұл мазмұн да, форма да бірдей жылдамдықпен болмаса да ұдайы өзгеріп, жаңарып тұратындығын көрсетеді. Кейбір жағдайларда жаңа мазмұн жаңа формада да, бұрынғы формада да көрініс береді. Сонымен қатар бұрынғы мазмұн бұрынғы формада да, жаңа формада да беріледі.
Осылай, біз білім беруәдістемесінде қолданылатын, білім беруәдістемесінің әдіснамалық негіздері ретінде саналатын философиялық заңдар мен негізгі философиялық категорияларды қарастырдық. Олар әдіснаманың философиялық деңгейін құрастырады.
Арнайы-ғылыми әдіснама жалпы ғылыми, нақты-ғылыми мен технологиялық деңгейлерден құралған. Сол деңгейдерді қарастырайық.
Жалпы ғылыми әдіснама ғылымның кең ауқымында қолданылатын ғылыми танымның әмбебап принциптерімен, құралдарымен, формаларымен сипатталады. Бұл деңгейге білім беруәдістемесі сүйенетін модельдеу, жүйелілік, құрылымды-жүйелілік мен тағы басқа амалдар жатады.
Білім беруәдістемесінің әдіснамасы жалпы ғылыми деңгейде жалпы ғылыми әдістер арқылы ашылады. Олардың кейбірі, атап айтсақ, модельдеу мен т.б. педагогиканың әдістемесінде бұрыннан пайдаланып жүр, ал эвристика сияқты түрі жаңадан қолданысқа ену үстінде.
Жалпы ғылыми әдістерге қисындық әдістер жатады. Оның ішінде сәйкестендіру мен салыстыру, анализ бен синтез, жүйелеу мен жіктеу, жинақтау мен абстрактілеу. Содан кейін оны нақты-педагогикалық әдістердің сериясы жалғастырады. Бұлар - сауалнама, эксперименттік, тәжірибені зерттеу мен т.б. Аталған әдістер білім беруүдерісін зерттеуге, нақты бір жағдайда пайда болатын заңдар мен заңдылықтардың ерекшелігін талдауға көмектеседі. Барлық қисындық әдістер жалпы ғылыми әдістермен өзара байланыста мен үйлесімділікте қолданылады.
Нақты-ғылыми әдіснама нақты бір ғылым шегіндегі танымның өзіне тән принциптерімен, құралдарымен, формаларымен танылған. Білім беруәдістемесінде қолданылатын осы деңгейге әрекеттік, жүйелілік, тұлғалық, нысана-әрекеттік амалдарды мен т.б. жатқызады. Мысалы, оқыту әдістемесінің әдіснамалық негізінде педагогиканың теориялық концепциялары жатады. Осылай, проблемалық оқытудың теориясына білім алушылардың өзіндік жұмыстарын белсендендіруді әдіснама ретінде алуға болады.
Осылай, ғылыми-нақты деңгей педагогикалық әдіснамамен танылған. Педагогикалық әдіснама - ол бастапқы, негіздік, жалпы ғылыми мен педагогикалық ережелер (теориялар, концепциялар) жүйесі [3, 38-бет].
Технологиялық әдіснама зерттеудің әдістемесі мен техникасынан тұрады, яғни эмпирикалық шынайы материалдарды алу мен оны өңдеу рәсімдердің жиынтығынан тұрады. Бұл деңгейге эксперименттің барлық түрін, әлеуметтану мен математикалық статистиканың т.б. әдістерін жатқызады.
Оқыту әдістемесі әдіснамасының технологиялық деңгейінде гносеология, қисын мен әлеуметтанудың әдістері қолданылады. Мысалы, оқу үдерісі, оқытудың мазмұны, оқу жұмысының әдістемесі мен формаларының жіктелуі, оқытудың алгоритмденуі, проблемалық оқыту деген сияқты дидактика тақырыптарын қисынсыз қарастыру мүмкін емес.
Әлеуметтану әдістері тұлғаны тәрбиелеу мен ұжымды қалыптастыруға (оның құрылымы, сатылары, дамуы, әлеуметтік байланыс мен т.б.), балалар топтары мен бірлестіктеріне, отбасы мен мектепке, отбасы мен қоғамға, педагогикалық ұжымға қатысты сұрақтарды қарастыруда қажет деп табылады.
Педагогиканың жекелеген бөлімдерінде балалардың ақыл-ой тәрбиесі мен дамуына, оқушылардың танымдық іс-әрекетіне (проблемалық оқыту, білімді бақылау мен т.б., теориялық мен практикалық оқыту, оқу материалдарындағы сезімдік мен абстрактілік жақтары мен т.б.) қатынасты білдіретін мәселелерді гносеология (таным теориясы) әдісінсіз ұғыну мүмкін емес. Осылай, қисын, әлеуметтану, гносеология әдістері білім беруәдістемесі әдіснамасының технологиялық деңгейін құрайды.
Сонымен, білім беруәдістемесінің әдіснамасы философиялық, жалпы ғылыми, нақты-ғылыми, технологиялық деңгейлеріне негізделген. Әдіснаманың барлық түрлері мен деңгейлері өзара байланысты мен өзара бір-біріне бағынышты, сондықтан бір жүйені құрайды. Білім беруәдістемесі әдіснамасының сызбалық моделі 2-суретте көрсетілген.
Оқытушы білім беруәдістемесінің әдіснамасын білгені жөн, себебі оның көмегімен білім беруүдерісін сапалы ұйымдастырып, басқаруға болады.
Оқыту әдістемесі бойынша оқу әдебиеттерінде әдістеме мен дидактиканың, психология мен қисынның арақатынасына ерекше назар аударылған. Осы байланысты қарастырайық.
Білім беру мен оқытудың теориясына дидактика деген атау кейіннен берілген, ол тәрбие теориясынан кейін қалыптасты. Дидактика терминінің (грек. didaktikos - оқытушы, оқуға қатысты) пайда болуы б.з.д. V-IV ғасырдағы тәрбиелеудің Афиналық жүйесімен байланысты.
Педагогиканы оқыту әдістемесінің әдіснамасы
Әдіснама деңгейлері
Философиялық
Әдіснамалық амалдар
Гносеология, әлеуметтану мен қисын заңдары
Қисындық әдістер
Нақтылы-ғылыми
Теориялық амалдар
Жалпы ғылымдық мен қисындық әдістер
Педагогикалық әдістер
Педагогиканы оқыту әдістемесінің әдіснамасы
Әдіснама деңгейлері
Философиялық
Әдіснамалық амалдар
Гносеология, әлеуметтану мен қисын заңдары
Қисындық әдістер
Нақтылы-ғылыми
Теориялық амалдар
Жалпы ғылымдық мен қисындық әдістер
Педагогикалық әдістер
2-сурет. - Білім беруәдістемесі әдіснамасының сызбалық моделі
Дидактика оқыту теориясының термині ретінде ХVII ғасырдың басында пайда болды. Неміс педагогы Вольфганг Ратке (1571-1635) өзінің дәрістер курсын дидактика, оқытудың өнері (1613 ж.) деп атады.
Э. Бодин ХVII ғасырдың басында Дидактика деген кітабын жарыққа шығарды. Олардың замандасы, чех педагог-ғалымы Я.А. Коменский (1592-1670) сәл кейінірек дидактиканы ғылыми білімдер жүйесі ретінде ұсынды. Ол өзінің барлығын барлығына үйрету... деген әмбебап теориясының негізінен тұратын басты еңбегін тура солай Ұлы дидактика деп атады (1657 ж). Ұлы славян педагогы дидактиканы тек оқыту теорияларымен ғана шектеп қоймағанын айтқанымыз жөн. Ол еңбегіне адамгершілік тәрбиесінің әдістерін, діншілдікті дамыту, тәртіпке қатысты сұрақтар мен білім беруді ұйымдастыруды қосты. Басқаша айтсақ, Я.А. Коменский дидактика ұғымын кең мағынадағы педагогика деп санады.
Пәндік әдістемелер қашан пайда болды? деген сұрақтар заңды түрде туындайды. Оған жауапты біз тарихи-педагогикалық әдебиеттерден табамыз. Оқытудың тәсілдерін қолданудағы алғашқы нұсқаулықтар Аристотельдің еңбегінде болған. Кейіннен оның пайда болуы ХVIIІ ғасырға жатқызылды. Оқытудың әдістемесі дидактикалық тәсілдерді таңдап алу мақсатында құрылған. Сол әдістер оқытылатын пәннің мазмұнын сапалы түрде меңгеруді қамтамасыз етеді. Олар пәнді оқытуда міндетті түрде қолданылуға тиіс амалдар болды.
Педагогикалық ұғымдарды қалыптастыру үдерісіндегі бейнелі ойлау мәнін есепке ала отыра, біз педагогика курсында белгілі бір нысанды оңай түсініп, елестетуге мүмкіндік беретін анықтамалар қажет деп ойлаймыз. Аталған талаптарға сәйкес ең қолайлы деп табылған анықтама ол білім берудің дәстүрлі анықтамасы, мысал үшін, білім беру - білімді тұлға қалыптастырудың, яғни адамның ОБРАЗЫН, БЕЙНЕСІН жасаудың мақсатты бағытталған үдерісі.
Осылай, оқыту әдістемесінің дидактикамен, психологиямен, логикамен байланысы туралы айта отыра, ғылым салаларының күрделі әрекеттестігі деп атауға болады.
Сонымен, білім беруәдістемесінің әдіснамасы диалектика, гносеология, қисын мен әлеуметтану мен педагогикалық, психологиялық теориялармен (концепциялармен), оқу пәнін оқыту әдістемесінің зерттеу әдістерімен анықталады.
2,2 Білім беруәдістемесінің нысаны, пәні, міндеттері
Білім беруәдістемесінің әдіснамалық негізін нақтылау оның нысаны, пәні мен міндеттері жайлы сұрақтардың туындауына әкелді. Оқу әдебиеттерін қарастыру барысында аталған сұрақтар бойынша біртұтас түсініктердің жоқ екенін анықтадық.
Осылай, өткен ғасырдың 60-жылдары оқу пәнінің әдістемесі - нақты бір оқу пәнінің оқыту заңдылықтарын зерттейтін педагогикалық ғылым деген классикалық анықтама кең жайылды [20, 807-бет]. Бұл амал көптеген зерттеушілерді мен практик-педагогтарды білім беруәдістемесін дәл осындай контексте қарастыруға бағдарлады.
Кейіннен білім беруәдістемесі былайша аталды:
-пәндік дидактика, білім берумен дәріс берудің жалпы заңдылықтарын қолданудың ерекшеліктерін зерттейді [5, 91-бет];
-әдістемелік жүйе, педагогиканы оқытудағы нормативтік талаптардан көрінетін, әдістемелік элементтердің жиынтығын анықтайды [19, 17-бет];
-жеке немесе пәндік әдістеме, оқу-тәрбие мекемелерінің барлық түрлерінде оқытылатын оқу пәндерін оқытудың заңдылықтарын зерттейді [21, 36-бет].
Келтірілген анықтамалардан көптеген зерттеушілер әдістеменің нысаны ретінде оқыту үдерісін ерекшелегенін, ал пәні ретінде оқыту үдерісінің заңдылықтарын алғанын көреміз. Олар Кімді оқыту?, Не үшін оқыту?, Не нәрсеге оқыту?, Қалай оқыту? деген міндеттерді шешуге қаншалықты сәйкес болып келеді деген сұрақтар туады. Олай емес екені түсінікті.
Оқыту әдістемесінің нысаны пәндік білім берумен, тәрбиелеумен мен оқытумен анықталады. Білім беру, тәрбиелеу мен дамыту оқыту үдерісі кезінде жүзеге асатыны белгілі, егер оқытудың қызмет түрлері көбейсе, сонда ғана пәнді оқыту үдерісін әдістеменің нысаны деп санауға болады. Оқытудың негізгі қызметтері білім беру, тәрбиелеу, дамытудан тұрады, сонымен қатар олар ұйымдастырушылық, психологиялық, интеграциялды-дифференциалды, құрылымдық, түзетуші, фасилитациондық, рефлексивті мен т.б. қызметтермен толықтырылуы тиіс.
Барлық қызметтердің ішіндегі ең бастысы - білім беру. Білім беру қызметінің мағынасы педагогикалық білім, іскерлік пен дағды жүйелерін қалыптастырып, оларды білім алушылардың практикада қолдануына жағдай жасаудан тұрады.
Дамытушылық қызмет оқытудың белсенді әдістерін қолданғанда іске асады. Ол әдістердің көмегімен білім алушылар тұлғасының ойлау, сенсорлық, эмоционалды-еріктік, уәждік, коммуникативті салаларын дамытудың шарттары құрылады.
Тәрбиелік қызмет - білім алушыларды әр түрлі іс-әрекеттерге баулып, оларды ұйымдастыру. Қорытындысында білім алушылардың интеллектуалды, тұлғалық эмоционалды-ерік қасиеттері, кәсіби-бағдарлық көзқарастары мен пікірлері, оқу-танымдық қызметінің уәждері қалыптасады.
Оқытудың ұйымдастырушылық қызметінің көмегімен білім алушылардың оқу іс-әрекеті мен білім берумазмұнының сапасы, көлемі арасындағы қатынастар реттеледі.
Психологиялық қызмет білім алушылардың жұмыс істеуіне қолайлы жағдайлар туғызуында, әдеттегідей уақыт, таныс оқу бөлмелері, таныс оқу талаптары мен т.б. - осының барлығы жұмысқа деген қолайлы икемділік пен жайлы әсер туғызады.
Интеграциалды-дифференциалды қызмет әрбір білім алушының мүмкіндігі мен қабілеттілігін ескере отырып, оның жеке іс-әрекет жасауына жағдай туғызып, олардың басқа білім алушылармен бірігіп жүзеге асыратын іс-әрекеттерін ұйымдастырады.
Оқытудың құрылымдық қызметі педагогика бойынша әрбір жеке оқу сабағының оқу материалдарын жүйелеп, құрылымдайды.
Түзетуші қызмет білім алушылардың орындаған жұмысын бақылау мен бағалау негізінде оқу ісін реттейді мен түзетеді.
Рефлексивті қызметі өзіндік әрекетті қорытуға, басқаларды (студенттер мен әріптестерді) түсінуге, оларға көмектесуге, білім беруүдерісінде өзінің әрекеттерін басқа субъектілердің әрекетімен үйлестіруге бағдарланған.
Оқытудың фасилитациондық қызметі студенттерге педагогикалық білімді меңгеруге көмектеседі.
Осылай, оқытудың дәстүрлі қызметтері туралы түсініктер біртіндеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Білім беру әдістемесінің әдіснамасы
1.1 Педагогика ғылым ретінде
1.2 Педагогика оқу пәні ретінде
2.Білім беру әдістемесі
2.1 Білім беру әдістемесінің әдіснамалық негіздері
2.2 Білім беру әдістемесінің нысаны, пәні, міндеттері
3.Білім беру технологиясы
3.1 Педагогиканы оқытудың заңдылықтары мен принциптері
3.2 Білім беру үдерісінің ерекшеліктері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Білім беруәдістемесін жоғары оқу орындарындағы оқу пәндерін оқытудың әдістемесі аясында қарастырған жөн. Мұндай жұмыстар бұрыннан пайда болған мен олар И.Г. Автухов, И.Т. Огородников, И.Т. Хант (1933 ж.), А.П. Минаков (1946 ж.), М.В. Остроградский, А. Блюм (1955 ж.), Т.Т. Тәжібаев (1958 ж.), С.М. Василевский (1959 ж.), Р.Г. Лемберг (1960 ж.), С.И. Архангельский (1974, 1980 жж.), С.И. Зиновьев (1975 ж.) мен т.б. есімдерімен байланысты.
Жоғары мектепте пәнді оқытудың жекелеген аспектілерін оқытудың әр түрлі технологияларын қолдану арқылы А.А. Вербицкий (1988 ж.), М.М. Левина (2001 ж.), Д.В. Чернилевский (2002 ж.), С.Д. Смирнов (2003 ж.), М.Я. Виленский, П.И. Образцов, А.И Уман (2004 ж.), Ю.Г. Фокин (2008 ж.) мен т.б. ғалымдар зерттеген. Тұтасымен алғанда қолымызда бар теориялық мен әдістемелік әзірлемелер бай әрі құнды материал болып табылады, оқытушылар оны оқып, пайдаланады.
Жоғары оқу орындары мен орта кәсіптік білім беретін мекемелердегі білім беруәдістемесіне арналған жұмыстардың біршамасы көпшілік назарын аудартып отыр. Атап айтсақ, Н.В. Савиннің Методика преподавания педагогики (1987 ж.); Т.А. Стефановскаяның Система и методика преподавания педагогических дисциплин в вузе (1992 ж.); Н.Д. Хмель Теория и технология реализации целостного педагогического процесса (2002 ж.); Л.А. Косолапованың Экспериментально-аналитическое обучение студентов педагогике (2010 ж.) мен т.б.
Білім беруәдістемесінің кейбір өзекті мәселелері отандық Қазақстандағы педагогикалық ғылымдар академиясының хабаршысы, Қазақстан жоғары мектебі, Ұлт тағылымы, Ізденіс мен т.б. мен шетелдік журналдарда Педагогическое образование и наука, Педагогика, Высшее образование в России, Вестник Московского университета. Серия: Педагогическое образование мен т.б. жарық көруде. Аталған журналдар беттерінде жоғары оқу орындары пәндерін оқыту әдістемесінің мәселелері мен оларды шешу жолдары туралы жарияланады мен олар көбінде эмпирикалық сипатқа ие, өйткені олар көп жағдайда оқытушылардың жеке тәжірибесін талдап қорыту арқылы қалыптасқан.
Педагогика ғылым мен оқу пәні ретінде педагогикалық мамандықтар үшін базалық болып саналғанымен, оны оқытудың әдістемесі әлі де толықтыруларды қажет етеді.
Аталған еңбектерді басшылыққа ала отырып, біз білім беруәдістемесінің құрылымы мен мазмұнына өзіндік амалымызды ұсындық.
Біріншіден, білім беруәдістемесі біз үшін педагогикалық білім саласы болып қаралады.
Екіншіден, біз педагогиканы оқытудың әдіснамалық негізін салуға тырыстық, өйткені әдіснамалық негіздерді ұғынып алмайынша аталған ғылым саласы бойынша білім мәнін, практикалық қолданылуын, ондағы таным үдерісінің ерекшеліктерін білу мүмкін емес. Осыдан педагогика мазмұнын меңгеру философияның теориялық мен әдіснамалық негіздерімен атап айтсақ, гносеология, тұлға мен іс-әрекет теорияларымен тығыз байланысты екендігі шығады.
Үшіншіден, білім беруәдістемесі - теория мен тәжірибенің бірлестігі болғандықтан, оның теориялық мен әдістемелік негіздерін жиынтықта қарастырдық. Бұл жол білім алушыларға оқу пәнін тұтасымен қабылдауға, теория мен практика арасындағы өзара байланысты көруге мүмкіндік береді, сонымен қатар теориялық білімдерін практикалық іс-әрекетте қолдануға көмектеседі.
Төртіншіден, білім беруәдістемесі педагогика мен дидактиканың түйіскен жерінде қаралады, сондықтан педагогиканы оқытудың формаларын, әдістері мен тәсілдерін таңдау жалпы педагогикалық мен негізгі дидактикалық ережелерге сүйенеді.
1.Білім беруәдістемесінің әдіснамасы
1.1 Педагогика ғылым ретінде
Эпистемологияда (ғылыми таным теориясы) ғылым ұғымына берілген анықтамалар өте көп. Олардың біразына тоқталайық.
Ғылым - әлемнің ғылыми картасының негізінде тексерілген, дәлелденген білімдер жүйесі; ғылыми білімнің жекелеген салалары [1, 190-бет].
Ғылым - білімді өндіруге байланысты туындайтын іс-әрекеттер (ғалымдардың білімділігі мен қабілеттері, ғылыми біліктілігі мен тәжірибесі; ғылыми еңбекті бөлу мен кооперациялау, ғылыми мекемелер мен оның құрал-жабдықтары); ғылыми-зерттеу жұмыстарының әдістері; ғылыми түсініктер мен категориялар; ғылыми ақпарат жүйесі мен ғылыми өндірістің негізі немесе құралы немесе нәтижесі ретінде көрінетін білімдер жиынтығы [2, 278-бет].
Ғылым төрт аспектіден тұрады:
-жеке-ғылыми (ғылым білімді алу көзі ретінде);
-әлеуметтік мәдени (ғылым әлеуметтік институт ретінде);
-пәндік (ғылым ғылыми пәндер үйлесімділігі ретінде);
-іс-әрекеттік (ғылым адамның іс-әрекеті ретінде).
Ғылымды мынандай белгілері ерекшелейді:
1) әлеуметтік, мұндай белгіде ғылымның дамуына қоғамның қажеттіліктері негіз болады;
2) жүйелілік, яғни ғылым - өзара байланысқан нысан мен пән, өзіндік категориялық аппарат, теория мен болжам, әдістер мен фактілер сияқты элементтерден құралған жүйелі феномен;
3) серпінділік, ғылым эмпирикалық тексерілген мен теориялық негізделген дәлелді білімдермен үздіксіз толықтырылып отырады [2, 278-бет].
Сондықтан, кез келген ғылым - бұл тек білім ғана емес, сонымен қатар білімді өндірудің үдерісі; пән ретінде әрекеттегі білім саласы болып табылатын адамның практикалық іс-әрекетінің бір түрі. Педагогика ғылым ретінде жоғарыда аталған аспектілер мен белгілерге сүйенеді мен еш күмәнсіз жеке ғылымдар жүйесіне жатқызылады.
Педагогика - педагогикалық үдерістің мақсатын, заңдылықтарын, принциптерін, әдістері мен құралдарын, формаларын, мазмұны мен технологиясын адам дамуының құралы мен факторы ретінде зерттейтін ғылым.
Педагогикалық ғылымның құрылымдық элементтері ретінде қаралатындар: нысан, пән, категориялы-түсініктілік аппарат, теория, болжау, әдістер мен фактілер. Педагогикалық ғылымның құрылымдық элементтерін қарастырайық (1-сурет).
Әдістер мен фактілер
Болжау
Теория
Категориялық-түсініктілік аппарат
Пән
Нысан
Әдістер мен фактілер
Болжау
Теория
Категориялық-түсініктілік аппарат
Пән
Нысан
1-сурет. Педагогикалық ғылымның құрылымдық элементтері
Ғылым нысаны жалпы түсінікте нақтылы ғылым зерттейтін шындықтың саласын, бөлігін қамтиды.
Педагогика нысаны ретінде кең мағынасында білім беруді танимыз, яғни тұтас педагогикалық үдерістегі адамның дамуы мен қалыптасуы, білім алуы мен тәрбиеленуі.
Ғылым нысаны көпқырлы, көп аспектілі феномен, сондықтан оның ғылым пәні ретінде қызмет ететін нақтылы жақтары ғана алынады.
Педагогика пәні ретінде тұтас педагогикалық үдерісі саналады, оған оқыту мен тәрбие үдерістері кіреді [3, 78-бет].
Кез келген ғылым өзінің категориялық-түсініктілік аппараты негізінде танылады. Осыған байланысты термин, ұғым мен категория сөздерінің мәнін ашып алу керек.
Термин (лат. terminus - шек, шекара) - шындық нысанын айқын бейнелейтін мен жеке сала аясында басқа ұғымдармен қатынас орнататын сөздер мен сөз тіркестері.
Категория (грек. kategoria - анықтама) - шынайылықтың қатынасы мен заңдылықтарын, қасиеттерін, ұғымдарын бейнелейтін мен ғылыми-теориялық ойлау сипатын анықтайтын жалпы мен нақтылы ұғым.
Ұғым - белгілі бір мазмұндағы сөз бен сөз тіркестігі [3, 88-бет].
Педагогикада негізгі категорияларға жататындар: білім беру, тәрбие, оқыту, педагогикалық үдеріс, өздігінен білім алу, өзін-өзі тәрбиелеу. Бұл категориялардың анықтамасына тоқталайық.
Білім беру - білім алушылардың білімдер жүйесін қалыптастырудағы білім, іскерлік пен дағдыларын меңгертудің үдерісі, олардың негізінде дүниетанымдық, адамгершілік мен т.б. тұлға қасиеттері, адамға тән көзқарастардың қалыптасуы, шығармашылық күш пен қабілеттерінің дамуы.
Тәрбие - тұлғаның дамуына мен қалыптасуына негізгі жағдайларды жасауға бағытталған мақсатты үдеріс.
Оқыту - арнайы ұйымдастырылған, мақсатты бағытталған үдеріс, оның жүргізілу барысында білім алушылар белгілі бір көлемде білім, іскерлік пен дағдылар жүйесін игеріп, табиғи қабілеттері дамиды, әлеуметтік мен тұлғалық мәнге ие қасиеттердің қалыптасуы жүзеге асады.
Педагогикалық үдеріс - тұлғаның білім алуы мен дамуы, оқуы мен тәрбиеленуі туралы міндеттер шешілетін арнайы ұйымдастырылған педагогтар мен білім алушылардың өзара әрекеттестігі.
Білім беру мен тәрбие ұғымдарынан өздігінен білім алу мен өзін-өзі тәрбиелеу деген сөздер туындайды.
Өздігінен білім алу - білімді іздеу мен игеру жолындағы адамның мақсатты әрекеті мен нысаналы бағытталған жұмысы.
Өзін-өзі тәрбиелеу - адамның өзіне қажетті мінез-құлық сапаларын қалыптастыру үшін мақсатты бағытталған саналы жұмыс түрі.
Кез келген ғылым теория мен фундаментальді білім жүйесінен тұрады.
Педагогикалық теория - сипаттау, түсіндіру, болжалдау мен сәйкес келетін педагогикалық шынайылықты қайта құрайтын педагогикалық нысандардың обьективті мен заңнамалық қасиеттері мен байланыстары туралы ретке келтірілген білімдер жүйесі [4, 188-бет].
Фундаментальді мен жеке педагогикалық теорияларды ажыратқан дұрыс. Фундаментальді теория ретінде оқыту теориясы (дидактика) мен тәрбие теориясы танылып жүр. Жеке педагогикалық теорияға білім алушылардың танымдық іс-әрекетін арттыру теориясы (Г.И. Щукина мен т.б.), проблемалық оқыту теориясы (М.И. Махмутов мен т.б.), дамыта оқыту теориясы (Л.В. Занков, В.В. Давыдов мен т.б.), педагогикалық жүйелерді басқару теориясы (М.М. Поташник мен т.б.), тұтас педагогикалық үдеріс теориясы (Н.Д. Хмель мен т.б.) жатады.
Теорияны қалыптастыру алдында болжам жасалады. Болжам - теориялық қалыптасқан болжалдар жиынтығы, оның шынайылығы тәжірибе жүзінде тексеріледі.
Педагогикалық болжам - ешбір ғылыми фактілермен, әдістермен, заңдармен түсіндірілмеген мен анықтауды қажет ететін педагогикалық шынайылық құбылыстарына қатысты теориялық болжам.
Кез келген педагогикалық болжам белгілі бір тәсілдер мен амалдар жүйесімен тексеріледі, оларды әдістер деп атайды. Әдіс (грек. metohodos - жол, зерттеу жолы) мәселелерді шешу тәсілін білдіреді.
Педагогикалық ғылым әдістері:
-теориялық (интерпретация, түсіну, анализ, синтез, модельдеу, аналогия, индукция, дедукция, салыстыру, талдап қорыту, рангілеу, жіктеу, монографиялық әдіс мен т.б.);
-эмпирикалық (бақылау, контент-анализ, тәжірибемен танысу, эксперимент, сауалнама мен т.б.);
-социометрикалық (рейтинг, шәкілдеу (шкалирование), полярлық сала әдісі, тестер мен т.б.).
Кез келген ғылым шынайылыққа, практикаға нақты сәйкес келетін білім элементі болып саналатын фактілерді зерттейді. Факт термині қарапайым түсініктемеде болған, орындалған жайт дегенді білдіреді.
Педагогикалық теориялар негізінде эмпирикалық материал ретінде қаралатын фактілер жатыр.
Педагогикалық факт - педагогикалық қатынас. Оның негізінде көбінесе адамды өзгертуге деген құлшыныс жатады, оның ішкі позициясын, іс-әрекеті мен мінез-құлқын, сонымен қатар тұлғаны қалыптастыруға жетекшілік жасайды [5, 139-бет].
Педагогикалық практика көп мөлшердегі педагогикалық фактілерді туындатады. Педагогикалық фактілердің формалары бойынша сапалық мен сапалық-сандық, жай мен күрделі, жағдай фактісі, жағдаят фактісі (үдерістері) болып бөлінеді. Педагогикалық фактілер талдап қорыту деңгейіне қарай жекелік мен көпшілік, бірлікті мен жалпы деп жіктеледі. Фактілер тіркелген байланыстардың қайталануларына қарай динамикалық мен статистикалық деп бөлінуі мүмкін.
Фактілер ғылыми бақылаулардың мәліметтері болып табылады. Олар педагогикалық құбылыстардың мәнін мен олардың арасындағы заңдылық байланыстарын анықтау үшін қажет. Әрбір педагогикалық факт бақыланып зерттеледі, оның басқа фактілермен байланысы анықталады. Содан кейін олар талдап қорытылады, жүйеленеді, белгілі бір теория тұрғысынан дәлелденеді, содан кейін ғана ғылыми білімнің құрамдас бөлігі болып қалыптасады.
Осылай, педагогикалық ғылым өзара байланысқан құрылымдық элементтерден тұрады мен оның тұтастығын қамтамасыз етеді.
Педагогика ғылым ретінде мынандай сапалық қасиеттерге ие:
-инновациялық (жаңашылдық) - педагогикалық ғылым қажеттіліктерін өтейді, онда барлығы жаңарып отырады, оларға педагогикалық іс-әрекеттің мақсаты мен міндеттері, құндылық бағдарлары, оқыту мен тәрбиеге жаңа нұсқаулар, педагогикалық қарым-қатынас формалары мен әдістері жатады. Барлық жаңалықтар білім беру мен тәрбиенің мақсаттарымен байланысты, олар педагогикалық еңбекті жоғары шығармашылық деңгейге көтереді;
-тұлғалық бағыттылық - кез келген педагогикалық жүйенің ортасында тұлғаның МЕН - концепциясы орналасқан;
-әдіснамалық бағыттылық - педагогикалық зерттеулердегі философиялық негіздер үнемі өзгеріске түседі, педагогика әрқашан әлем мен адамның философиялық концепциясына сүйеніп отырады, мысалы: экзистенциализм, прагматизм, диалектикалық материализм мен т.б. Оларды біріктіре отырып, педагогика гуманизм мен антропоцентризмнің синтезделген философиялық концепциясына шығады. Бұл тұлғаның белсенділігін жекелейді, оның өзін-өзі таныту, жетілдіру ортасын анықтайды;
-педагогикалық іс-әрекеттің жүйелілігі мен педагогикалық білімнің дамуы зерттеу аппараты мен белгіленген пәнде, зерттеу әдістері мен әдіснамасында, ғылыми концепция мен зерттеу іс-әрекетінің мазмұнында, оны қолдану технологиясында, үйлесімді нәтижеде көрініс береді.
Педагогика ғылым ретінде бірнеше қызмет атқарады. Ғылым өз дамуының алғашқы сатыларында белгілі бір көлемдегі міндеттерді, нақты айтқанда, педагогикалық шындық құбылысын түсіндіруге тырысты. Осыдан келіп, түсіндірмелі қызметі негізгі болып саналды.
Қоғамның дамуы, эмпирикалық материалдың көп жинақталуы, өмірдің барлық саласындағы интеграцияланған үрдістер педагогиканың көптеген сұрақтарына жеткілікті көлемде айқын түсініктеме бере алмауына әкеп соқты. Әр түрлі болжамдар, ойлар болды, олар ғалымдарды қойған сұрақтарға жауап іздеулерін талап етті. Біртіндеп білімдер жинақталып, жетілдірілді мен нақтыланып отырды. Педагогика адамдар өміріне дендеп ене бастады, өмір туралы ойлануларына себепкер болды. Осылай, түсіндірмелі қызмет қайта құру қызметімен алмастырылды.
Обьективті түрде шынайы әрі терең білім алу үшін ғылыми білімнің жекелеген салалары пайда болды, олар өз пәні мен нысанын таңдап алды. Педагогика да өз пәнін терең әрі толық зерделей бастады. Осыдан келіп оның басты қызметі болып зерттеу таңдалынды.
Менеджмент сапа жүйесі дамуының заманауи шарттарына байланысты инновацияларды экспертті бағалаудағы педагогика рөлі арта түсті, ізінше, жаңа қызмет - эксперттік қалыптасты.
Кез келген ғылым практикаға қатысты өз көзқарасын айқындайды. Педагогикалық ғылым практикаға қатысты үш позицияны ұстанады.
Бірінші позиция - әдістемелік енгізілім. Ол мемлекеттің қабылдаған шешімдеріне толық қолдау көрсету мен нақтылауға мен оларды ойдағыдай жүзеге асыруға байланысты нақты тәсілдер мен шарттарды өңдеуден тұрады.
Екінші позиция - таза ғылымдық (нейтралды). Ол ережелерді, концепцияларды, теориялар мен нұсқауларды ғалымдар туындатады дегенді білдіреді. Ал практика ғылым жетістіктерін пайдалануы мүмкін. Алайда бұл міндеттің шешімі өте күрделі, өйткені ғылым мен практика арасында үлкен алшақтық бар. Осыдан келіп ғылымның өмірден алшақтауы шығады, өйткені ол практикаға бүгінгі таңда өзекті болып келетін әрі педагогикалық шындық талап етіп отырған нәрсені бере алмайды. Мысалы, тұтас педагогикалық үдерістің күрделі айқын шарттарына әрқашан ене бермейтін ғылыми ұсыныстарды пайдалануға педагог-практиктерді қызықтырудың тәсілдерін іздестіруге тура келеді.
Үшінші позиция - белсенді-қайта құрушылық. Ғалымдар практиктермен бірлесе отырып, мәселелерді айқындап, жаралы жерлерді белгілеп, оны емдеу үшін концепциялар, жобалар мен ұсыныстар әзірлейді мен оларды ғылыми, әкімшілік қолдаумен бірлесіп әрекетке жібереді.
Сонымен, біз педагогиканың ғылым екенін былайша дәлелдедік:
1) оның өзіне тән пәні анық белгіленген, жекеленген мен айқындалған;
2) педагогика пәнін оқып білу үшін теориялық, эмпирикалық, социометрикалық әдістер қолданылады;
3) жеке категориялық-түсініктілік аппараты бар;
4) педагогикалық үдеріс бір-бірімен байланысты фактілерден тұрады, оны дәлелдеу үшін педагогикалық білім негізгі болып саналады.
Кез келген ғылым дамудың ұзақ тарихи жолымен өтеді. Олай болса, педагогиканың ғылым ретіндегі дамуының негізгі кезеңдерін қарастырайық.
Бірінші кезең адамдардың эмпирикалық жолмен жинақтаған педагогикалық тәжірибесін таратумен байланысты. Жинақталған тәжірибе сол кездегі көптеген наным-сенім, балалар қамқорлығы туралы ежелгі египеттің папирустары, ежелгі үнділік діни-философиялық Бхагавадгиту трактаты мен т.б. жазба дереккөздерінен көрініс тапты.
1.2 Педагогика оқу пәні ретінде
Ғылымның биіктігін бағындыру оның негізін зерттеуден басталатындығы барлығымызға аян. Бұл негіздер оқу пәнінде жинақталған. Ғылым мен оқу пәні бір-бірімен тығыз байланысты.
Әдебиеттерде оқу пәні төмендегідей ретпен анықталады:
-білім жүйесі; білімді меңгерудегі оқу-танымдық іс-әрекет түрлерінің жүйесі; ғылымның негізін дидактикалық жүйелі түрде мазмұндау [2, 347-бет];
-білім жүйесіндегі белгілі сатының модулі, оның ішіне мақсаттылық, мазмұндық, қисындық-әдістемелік (технологиялық), нәтиже-бағалаушылық компоненттері енеді; өзіне сәйкес ғылым негізінде әлеуметтік тәжірибе әсерінен қалыптасатын модуль [11, 17-бет].
Оқу пәні - ғылымның фотосуреті. Оқу пәні жаңа білімдерді ашпайды, ол ғылымның дайын болған қорытындысын пайдаланады. Ғылым мен оқу пәні ұғымдарының мазмұндық талдауы олардың бір нүктеде түйісетінін көрсетті, бұл - білімнің жүйелілігі.
Оқу пәні оқыту міндеттерін, білім алушылардың дайындығы мен жас ерекшелігін арнайы есепке алатын ғылымның негізінен тұрады. Оның негізгі қызметі - білім беру. Оқу пәні міндетті түрде ғылым құрылымының нақты көшірмесі емес. Оқу пәнін құрастырған кезде ғылыми түсініктер мен жағдайды анықтау, жүйелеу, нақтылау болады. Ғылыми түсініктер, категориялар оқу пәнінде қайта өңделгеннен кейін ғылыми қолданыста жаңа, нақтыланған түрде қолданыла алады.
Жоғары оқу орындарындағы оқу пәнінің ерекшелігі ғылымның құрылымына жақын болғандықтан, онда ғылым теориясымен анықталған мәліметтер мен оларды танып білудің әр түрлі жолдары ашып көрсетілген.
Педагогика оқу пәні ретінде келесі компоненттерден тұрады:
1) білім беру, оқыту, тәрбие жайлы білім жүйесі;
2) білім, іскерлік, дағдылар мен құзыреттіліктерді меңгеруге бағытталған оқу-танымдық іс-әрекет жүйесі.
Оқу пәнінің құрылысын жасау кезінде бірнеше факторлар ескеріледі. Оларды қарастырайық.
1. Егер ғылыми білімдер жеткілікті түрде жүйеленген мен оны оқытудың әдістемелік аспектілері болса, сонда ғана олар оқу пәніне енеді.
2. Сәйкес саладағы студенттердің біліміне байланысты оқытушы оқу пәнін жобалай алады. Сонымен бірге, білім алушылардың қабілеттілігі, жас мен жеке психологиялық ерекшеліктеріне тән оқу пәні әрқалай оқытылады.
3. Оқу пәні дәрістер, семинарлар, тәжірибелік мен зертханалық сабақтар көмегімен оқытылады.
4. Кез-келген оқу пәні дидактикалық материалдар қорымен (нақты тапсырмалар, көрнекілік материалдар, бақылау сұрақтары, әдістемелік нұсқаулар) бекітіледі.
5. Оқу пәнінде белгілі теория, концепциялармен қоса оқытушының әдіснамалық көзқарасы да орын алады.
Педагогиканың оқу пәні ретіндегі педагогикалық ғылым мен әлеуметтік тәжірибемен өзара қатынасы маңызды сұрақтардың бірі болып саналады. Бұны өзара байланысты мақсаттық мен қорытынды-бағалық компоненттер мысалында байқауға болады.
Педагогиканың мақсаттылық компоненті ғылым пәнін ескере отырып, әлеуметтік факторлар әсерімен өзгеріп, қалыптасады. Мысалы, жуырда 2000-жылдың басында педагогиканы оқудың мақсаты - педагогикалық үдерістің типтік міндеттерін шешу үшін педагогикалық білімді, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру болды. Ал қазіргі кездері педагогиканың оқу пәні ретіндегі мақсаты - әлемге деген этикалық қатынасының, дамыған дүниетанымдық көзқарасының мәдениеті мен инновациялық ойлау типіндегі кәсіби педагогты қалыптастыру [12, 5-бет].
Педагогогиканың қорытынды-бағалық компоненті де әлеуметтік практика әсерімен қалыптасады. Сонымен қатар, педагогикалық білім әлеуметтік практиканы ғылыми тұрғыдан түсіндіріп, болжалдап, жобалап отырады. Егер педагогикалық білім базалық ғылымның негізгі қызметтерін орындай алса, сонда ол сапалы болып саналады.
Оқу пәні өз кезегінде, педагогикалық ғылымға әсер етеді. Мысалы, педагогикада ғылым ретінде инновация секілді ұғымның жаңартылған түсіндірмесі ашылады. Әсіресе педагогикалық практика педагогиканы зерттеу саласында маңызды бағыттарды нұсқап, ғылыми концепциялардың қалыптасуына әсер етеді.
Оқу пәнінің мазмұны зерттелетін ғылым теорияларының үйлесімділігімен, оқу орындарының дәстүрлі, инновациялық тәжірибелерімен, оқытылатын ғылым саласындағы оқытушылардың мен студенттердің жеке тәжірибелерімен анықталады.
Тарихи педагогикалық әдебиетке сүйенсек, танымал педагогтар педагогикалық пәндерді оқыту үшін арнайы кафедралар құру керек екендігін айтқан. К.Д. Ушинский: Егер университеттерде медициналық, тіпті камералық факультеттер бар болып, бірақ педагогикалық факультеттер жоқ болса, онда бұл адамның әлі күнге дейін өзінің адамгершілік тұлғасы, үлгілі тәрбиесі жөнінде ойламай, тек денсаулығы мен қалтасының қалыңдығын, келешек ұрпағының бай болуын ойлайтындығын көрсетеді [9, 55-бет].
2.Білім беру әдістемесі
2.1 Білім беру әдістемесінің әдіснамалық негіздері
Педагогика оқу пәні ретінде бұрыннан бері оқытылып келеді. Оқытудың әдіснамалық, теориялық, әдістемелік негіздері анық мен толық меңгерілген. Педагогиканы оқытудың әдістемесін оқу пәні ретінде оқыту көбінде эмпирикалық ыңғайға негізделген. Педагогиканың оқу пәні ретінде қалыптасуы мен әдістемелік жүйенің қалыптасу үдерісі қатар жүргендіктен, білім беруәдістемесі әлі жеке тұтас жүйе бола қойған жоқ. Айта кеткен жөн, педагогиканы оқытушылардың тәжірибесі мен жоғары мектептегі дидактика саласындағы жекелей түрдегі ғылыми зерттеулер білім беруәдістемесіндегі теориялық ұстанымдар, қағидалар, ережелер мен ұсыныстарды жүйелеуге мүмкіндік берді.
Білім беруәдістемесі екі бөлімнен тұрады (жалпы мен жеке). Әдістеменің жалпы бөліміне педагогиканың әдіснамалық мен жалпы педагогикалық негіздері кіреді.
Әдістеме қолданбалы дидактика ретінде қарастырылған кезеңде, әдіснаманы жасап шығаруға қажеттілік болмады, себебі мұндай түрде дидактика әдіснама ретінде саналған еді. Оқыту әдістемесінің әдіснамасын ұғынбастан, берілген ғылым саласының негізін, оның тәжірибелік қолданылуын да, таным үдерісінің ерекшеліктерін де түсіне алмаймыз. Педагогиканы оқытудың оқу құралдарында әдіснама жайлы сұрақтар тура қойылмаған, алайда олардың авторлары әдіснамаға әдістеменің нысаны мен пәнін, арнайы ғылыми саламен дидактикамен, философиямен, психологиямен байланысын жатқызады. Зерттеушілер әдіснамалық негіз ретінде философиялық мен педагогикалық концепциялар мен теорияларды, оқытушылардың, психологтар мен әдіскерлердің еңбектерін санайды. Осыдан оқу пәнінің әдістемелік әдіснамасы деп нені түсінеміз деген сұрақ туындайды.
Ғылым әдіснамасының жалпы сипатына қысқаша тоқталсақ. Анықтамалық әдебиеттерде әдіснама танымның ғылыми әдісі ретінде; теориялық мен практикалық іс-әрекетті ұйымдастыру тәсілдері мен принциптерін зерттейтін ілім ретінде; ғылымдарда қолданылатын әдістердің үйлесімділігі ретінде анықталады [13, 118-бет].
Философияда әдіснаманың мазмұнына біртұтас көзқарас қалыптаспаған. Оны көп жағдайда белгілі саладағы іс-әрекеттің қисындық ұйымдастыруына, әдістері мен құралдарына жатқызады [2, 108-бет].
Әдіснаманың философиялық мен арнайы-ғылыми деңгейлері бар. Осы деңгейлерді білім беруәдістемесіне қатысты қарастырамыз.
Әдіснаманың жоғарғы деңгейі - философия. Білім беруәдістемесіне келсек, кеңес кезінде философиялық негіз ретінде сөзсіз материалистік диалектика танылды. Қазіргі уақытта білім беруәдістемесінің көптеген әдіснамалық жағдайы қайтадан қарастырылып отыр. Алайда, көптеген ғалымдар қазіргі кездегі амалдардың көптүрлілігіне қарамастан, бұрынғыдай әдістеменің философиялық негізі ретінде диалектиканы есептейді. Олар келесі көзқарасты ұстанады: диалектиканың жағдайы жалпылама болып табылады, сондықтан да тәрбие, оқыту, педагогикалық жүйе құбылыстарына қолданылады [4, 61-бет]. Сондықтан философиялық теориялардың маңызды негіздерін еске түсіргеніміз жөн, өйткені білім беруәдістемесі тұрақты түрде онымен байланысты болады.
Философияда ғылымның белгілері болып идеялар, принциптер, заңдар, заңдылықтар, ұғымдар, категориялар саналады. Бұл белгілердің мазмұндық жағы білім беруәдістемесінде ерекше. Материалистік диалектиканың басты идеялары ішінен детерминизм, құбылыстар мен дамудың өзара жалпы байланысы принциптерін ерекшелейік.
Әлеуметтік мен көптеген күрделі құбылыстар, яғни жалпылама педагогикалық үдеріс пен оны құрайтын қосалқы үдерістер (оқыту мен тәрбие) білім беруәдістемесінде қолданылатын даму қағидасы ретінде түсіндіріледі. Педагогикалық үдерісті құраушылар өзара байланысты мен өзара әрекеттеседі, мысалы, қоғамның сұранысы мен оқытудың, тәрбиенің мақсаттары, педагог пен оқушы, оқытылатын материал мен ақпаратты алу, беру әдістері, оқытушы қадағалауымен жүргізілетін сабақ пен оқушының өзіндік жеке дайындалуы, оқу мен тәрбиелік жұмыстар мен т.б.
Білім беруүдерісіндегі даму жайлы айтсақ, кешегі мектептің оқушысы студент болып, оқу жылының аяғында таңдалған мамандығына деген тұрақты мен оң уәжі болып, педагогикалық мәселелерді шешу мен талдауға қажетті нақты білім жүйесіне иеленеді. Ал балалармен бірге жұмыс істеу қажеттілігі, педагогикалық мәселелерді шығармашылық түрде шешуге тырысу, педагогикалық ойлау қабілетін иелену сияқты басқа сипаттық өзгерістер 3-4 курстарда педагогикалық іс-тәжірибеден өту кезінде байқалады. Соның бәрі даму қағидасымен анықталады.
Білім беруәдістемесінде ұдайы қарама-қайшылықтармен күрес мен тұтастық заңы көрініс табады. Осыдан қарама-қайшылық туралы сұрақ туындайды. Қарама-қайшылықтар дегеніміз бір-бірін жоққа шығаратын кереғарлықтар бірлігі. Қарама-қайшылықтардың өзара әрекеттесуінде кереғарлықтың жүргізу күші тұр. Кереғарлық барлық қозғалыс пен өміршеңдіктің тамыры, - деп Г. Гегель жазған [14, 11-бет].
Қарама-қайшылықтың күресі мен біртұтастық заңдарының қызметін кеңес педагогы М.А. Данилов 1969 ж. дәлелдеп, келесі маңызды қорытындыны жасады: Оқу үдерісінің қозғаушы күші - оқушылардың ақыл-ойы мен икемділігінің, білімінің даму деңгейі мен оқыту кезінде алдыға қойылатын оқу мен практикалық міндеттері арасындағы кереғарлық [15, 22-бет]. Осыдан бері дидактикада кереғарлық оқытудың басты қозғалтқышы ретінде сипатталады.
Кереғарлық қозғаушы күш тек қана дидактикада емес, білім беруәдістемесінде көрініс береді. Мысалы, білім алушының педагогиканы меңгеру ықыласы мен оның дайындығы педагог іс-әрекетінің қорытындысы мен мақсаты арасындағы кереғарлықтар. Осындай кереғарлықтың ерекшеліктері олардың бірлесіп өзара бағынуларында тұрады. Кереғарлықтың басты мен бағынушы, негізгі мен туынды түрлері бар. Педагогтың міндеті болып кереғарлықтарды анықтау, олардың бірлесіп бағынуын айқындау мен қай кезеңде екендігін, қандай екендігін, кім шешу керек екендігін - педагог пе, әлде нақты бір студент пе, соны белгілейді.
Білім беруәдістемесіндегі сандық өзгерістердің сапалыққа ауысу заңын қарастырайық. Педагогика бойынша бірнеше рет орындалған жаттығулар іс-әрекеттің қорытындысы ретінде бір үлгідегі педагогикалық міндеттердің шешімін табуға көмектеседі. Мысалы, педагогика бойынша іс-әрекетті бірнеше қайталау нәтижесінде, сонымен қатар педагогтың өз бойында қалыптасқан іскерлігі мен дағдысына байланысты оқу сабағының ұйымдастырушылық кезеңін тез әрі нақты өткізу мәселесін шешу - педагогикалық міндеттің бір түрі. Сонымен қатар, оқытушыдағы аналитикалық, прогностикалық, құрылымдық іскерліктер мен дағдылардың қалыптасуы мақсатты түрде бағытталған әрекеттер мен оларды түзету мен қайталауларының қорытындысы болып табылады. Көптеген дамушы әрекеттердің (сандық өзгерістер) кезінде біртіндеп жаңа қорытынды - құзыреттілік (сапалық өзгеріс) пайда болады.
Терісті теріске шығарудың заңы білім беруәдістемесінің теориясы мен практикасында көрініс тапқан. Оның философиялық мәні төмендегідей. Даму - қарама-қайшылықтар күресінің қорытындысы. Даму үдерісі кезінде санның сапаға ауысуы жүріп, бұрынғы сапа жоғалып, жаңасы пайда болады. Бұл қозғалыс түзу мен шеңбер бойымен жүрмей, шиыршық тәрізді жүреді, яғни, бір жерден шыққан шиыршықтар бастапқы жағдайларға қайта оралып, сол жерде түйісіп, келесінде алдыңғыдан неғұрлым жоғары орналасады. Олардың арасындағы өзгерістер мен байланыс, философтардың есептеуінше, терісті теріске шығару заңына бағынады. Бұл заңның дамуы мен көрініс табуында өзара байланысты екі ерекшелік бар: қайталанушылық мен үдемелілік. Білім беруәдістемесіндегі терісті теріске шығару заңының көрініс табуының мысалдары көп, себебі білім беруүдерісі білім алушыларды дамытуға бағытталған, ал оның қорытындысы болашақ педагогтың тұлғасын қалыптастырады, өзгертеді, яғни алдыңғы жағдайы теріске шығарылып, жаңасы осындай болып тек бірнеше уақытқа дейін ғана сақталып, одан кейін тағы теріске шығарылады.
Оқыту әдістемесінің философиялық негізін қарастыра отырып, мазмұн мен форма мен олардың өзара байланысы деген келесі категорияларды сипаттауымызға болады. Осы категориялармен педагог үнемі қатынаста болады, сондықтан оның практикада маңызы зор.
Философиялық категориялар ретіндегі мазмұн мен форма табиғат пен қоғамдағы байланысты көрсетеді. Мазмұн - құбылыс немесе нысанды құрайтын бір ретке келтірілген элементтер мен үдерістердің жиынтығы [13, 204-бет.]. Форма - мазмұнның бар екендігінің мен оның көрінісінің, әр түрлі модификациясының тәсілі [13, 318-бет]. Форма мазмұнның сыртқы жағы мен ішкі ұйымдастыруын көрсетеді.
Мазмұн мен форманың өзара байланысы төмендегідей. Мазмұн әрқашан қандай болса да формада көрінеді. Форма да өз кезегінде мазмұнды болып келеді. Мазмұн формаға қарағанда жетекші мәнге ие. Бұл оқыту үдерісіндегі басымдылық мазмұнда дегенді білдіреді. Жұмыстың формасын мазмұнға қарап таңдайды мен ұйымдастырады. Бір мазмұн әр формада көріне алады, бір формада бірнеше мазмұн бола алады. Мысалы, педагогикалық міндеттерді (мазмұн) шешуге үйрету тәжірибелік сабақтарда (форма), кеңес беруде (форма), басқа білім алушылармен бірге жұптасып шешуде (тағы бір форма) болады. Бұл жерде бір мазмұн бірнеше форманы иеленген. Дәріс барысында (форма) педагогиканы (мазмұн), білім беруәдістемесін (мазмұн), психологияны (мазмұн) мен басқа оқу пәндерін (мазмұн) оқуға болады. Бұл жағдайда біз бір формада бірнеше мазмұн бар екенін көреміз. Аталған немесе басқа мазмұн бір формада жақсы көрініс табады, ал екіншісінде нашар көрініс беретіндігін айтамыз. Мысалы, білім беруәдістемесінде оқу сабақтарының (мазмұн) талдауы мен өзіндік талдауы туралы оқытылса, ал мектепке экскурсия (форма) жасау сабақта дәрісті оқудан (форма) қарағанда қолайлырақ. Олай болса, мазмұн бір болса да, бір форма екінші формаға қарағанда қолайлырақ болып отыр. Форма мазмұнға қарағанда қолайлы болғанына қарамастан, белгілі автономиялыққа ие. Бұл оның мазмұнның ішкі ұйымдастырушысы болу қызметіне байланысты. Осы автономиялық кез келген мазмұндағы бір немесе басқа форманың ішкі ұйымдастырушылық бірлігімен сақталады.
Мазмұн формаға қарағанда қозғалмалы, ал форма кертартпа. Бұл мазмұн да, форма да бірдей жылдамдықпен болмаса да ұдайы өзгеріп, жаңарып тұратындығын көрсетеді. Кейбір жағдайларда жаңа мазмұн жаңа формада да, бұрынғы формада да көрініс береді. Сонымен қатар бұрынғы мазмұн бұрынғы формада да, жаңа формада да беріледі.
Осылай, біз білім беруәдістемесінде қолданылатын, білім беруәдістемесінің әдіснамалық негіздері ретінде саналатын философиялық заңдар мен негізгі философиялық категорияларды қарастырдық. Олар әдіснаманың философиялық деңгейін құрастырады.
Арнайы-ғылыми әдіснама жалпы ғылыми, нақты-ғылыми мен технологиялық деңгейлерден құралған. Сол деңгейдерді қарастырайық.
Жалпы ғылыми әдіснама ғылымның кең ауқымында қолданылатын ғылыми танымның әмбебап принциптерімен, құралдарымен, формаларымен сипатталады. Бұл деңгейге білім беруәдістемесі сүйенетін модельдеу, жүйелілік, құрылымды-жүйелілік мен тағы басқа амалдар жатады.
Білім беруәдістемесінің әдіснамасы жалпы ғылыми деңгейде жалпы ғылыми әдістер арқылы ашылады. Олардың кейбірі, атап айтсақ, модельдеу мен т.б. педагогиканың әдістемесінде бұрыннан пайдаланып жүр, ал эвристика сияқты түрі жаңадан қолданысқа ену үстінде.
Жалпы ғылыми әдістерге қисындық әдістер жатады. Оның ішінде сәйкестендіру мен салыстыру, анализ бен синтез, жүйелеу мен жіктеу, жинақтау мен абстрактілеу. Содан кейін оны нақты-педагогикалық әдістердің сериясы жалғастырады. Бұлар - сауалнама, эксперименттік, тәжірибені зерттеу мен т.б. Аталған әдістер білім беруүдерісін зерттеуге, нақты бір жағдайда пайда болатын заңдар мен заңдылықтардың ерекшелігін талдауға көмектеседі. Барлық қисындық әдістер жалпы ғылыми әдістермен өзара байланыста мен үйлесімділікте қолданылады.
Нақты-ғылыми әдіснама нақты бір ғылым шегіндегі танымның өзіне тән принциптерімен, құралдарымен, формаларымен танылған. Білім беруәдістемесінде қолданылатын осы деңгейге әрекеттік, жүйелілік, тұлғалық, нысана-әрекеттік амалдарды мен т.б. жатқызады. Мысалы, оқыту әдістемесінің әдіснамалық негізінде педагогиканың теориялық концепциялары жатады. Осылай, проблемалық оқытудың теориясына білім алушылардың өзіндік жұмыстарын белсендендіруді әдіснама ретінде алуға болады.
Осылай, ғылыми-нақты деңгей педагогикалық әдіснамамен танылған. Педагогикалық әдіснама - ол бастапқы, негіздік, жалпы ғылыми мен педагогикалық ережелер (теориялар, концепциялар) жүйесі [3, 38-бет].
Технологиялық әдіснама зерттеудің әдістемесі мен техникасынан тұрады, яғни эмпирикалық шынайы материалдарды алу мен оны өңдеу рәсімдердің жиынтығынан тұрады. Бұл деңгейге эксперименттің барлық түрін, әлеуметтану мен математикалық статистиканың т.б. әдістерін жатқызады.
Оқыту әдістемесі әдіснамасының технологиялық деңгейінде гносеология, қисын мен әлеуметтанудың әдістері қолданылады. Мысалы, оқу үдерісі, оқытудың мазмұны, оқу жұмысының әдістемесі мен формаларының жіктелуі, оқытудың алгоритмденуі, проблемалық оқыту деген сияқты дидактика тақырыптарын қисынсыз қарастыру мүмкін емес.
Әлеуметтану әдістері тұлғаны тәрбиелеу мен ұжымды қалыптастыруға (оның құрылымы, сатылары, дамуы, әлеуметтік байланыс мен т.б.), балалар топтары мен бірлестіктеріне, отбасы мен мектепке, отбасы мен қоғамға, педагогикалық ұжымға қатысты сұрақтарды қарастыруда қажет деп табылады.
Педагогиканың жекелеген бөлімдерінде балалардың ақыл-ой тәрбиесі мен дамуына, оқушылардың танымдық іс-әрекетіне (проблемалық оқыту, білімді бақылау мен т.б., теориялық мен практикалық оқыту, оқу материалдарындағы сезімдік мен абстрактілік жақтары мен т.б.) қатынасты білдіретін мәселелерді гносеология (таным теориясы) әдісінсіз ұғыну мүмкін емес. Осылай, қисын, әлеуметтану, гносеология әдістері білім беруәдістемесі әдіснамасының технологиялық деңгейін құрайды.
Сонымен, білім беруәдістемесінің әдіснамасы философиялық, жалпы ғылыми, нақты-ғылыми, технологиялық деңгейлеріне негізделген. Әдіснаманың барлық түрлері мен деңгейлері өзара байланысты мен өзара бір-біріне бағынышты, сондықтан бір жүйені құрайды. Білім беруәдістемесі әдіснамасының сызбалық моделі 2-суретте көрсетілген.
Оқытушы білім беруәдістемесінің әдіснамасын білгені жөн, себебі оның көмегімен білім беруүдерісін сапалы ұйымдастырып, басқаруға болады.
Оқыту әдістемесі бойынша оқу әдебиеттерінде әдістеме мен дидактиканың, психология мен қисынның арақатынасына ерекше назар аударылған. Осы байланысты қарастырайық.
Білім беру мен оқытудың теориясына дидактика деген атау кейіннен берілген, ол тәрбие теориясынан кейін қалыптасты. Дидактика терминінің (грек. didaktikos - оқытушы, оқуға қатысты) пайда болуы б.з.д. V-IV ғасырдағы тәрбиелеудің Афиналық жүйесімен байланысты.
Педагогиканы оқыту әдістемесінің әдіснамасы
Әдіснама деңгейлері
Философиялық
Әдіснамалық амалдар
Гносеология, әлеуметтану мен қисын заңдары
Қисындық әдістер
Нақтылы-ғылыми
Теориялық амалдар
Жалпы ғылымдық мен қисындық әдістер
Педагогикалық әдістер
Педагогиканы оқыту әдістемесінің әдіснамасы
Әдіснама деңгейлері
Философиялық
Әдіснамалық амалдар
Гносеология, әлеуметтану мен қисын заңдары
Қисындық әдістер
Нақтылы-ғылыми
Теориялық амалдар
Жалпы ғылымдық мен қисындық әдістер
Педагогикалық әдістер
2-сурет. - Білім беруәдістемесі әдіснамасының сызбалық моделі
Дидактика оқыту теориясының термині ретінде ХVII ғасырдың басында пайда болды. Неміс педагогы Вольфганг Ратке (1571-1635) өзінің дәрістер курсын дидактика, оқытудың өнері (1613 ж.) деп атады.
Э. Бодин ХVII ғасырдың басында Дидактика деген кітабын жарыққа шығарды. Олардың замандасы, чех педагог-ғалымы Я.А. Коменский (1592-1670) сәл кейінірек дидактиканы ғылыми білімдер жүйесі ретінде ұсынды. Ол өзінің барлығын барлығына үйрету... деген әмбебап теориясының негізінен тұратын басты еңбегін тура солай Ұлы дидактика деп атады (1657 ж). Ұлы славян педагогы дидактиканы тек оқыту теорияларымен ғана шектеп қоймағанын айтқанымыз жөн. Ол еңбегіне адамгершілік тәрбиесінің әдістерін, діншілдікті дамыту, тәртіпке қатысты сұрақтар мен білім беруді ұйымдастыруды қосты. Басқаша айтсақ, Я.А. Коменский дидактика ұғымын кең мағынадағы педагогика деп санады.
Пәндік әдістемелер қашан пайда болды? деген сұрақтар заңды түрде туындайды. Оған жауапты біз тарихи-педагогикалық әдебиеттерден табамыз. Оқытудың тәсілдерін қолданудағы алғашқы нұсқаулықтар Аристотельдің еңбегінде болған. Кейіннен оның пайда болуы ХVIIІ ғасырға жатқызылды. Оқытудың әдістемесі дидактикалық тәсілдерді таңдап алу мақсатында құрылған. Сол әдістер оқытылатын пәннің мазмұнын сапалы түрде меңгеруді қамтамасыз етеді. Олар пәнді оқытуда міндетті түрде қолданылуға тиіс амалдар болды.
Педагогикалық ұғымдарды қалыптастыру үдерісіндегі бейнелі ойлау мәнін есепке ала отыра, біз педагогика курсында белгілі бір нысанды оңай түсініп, елестетуге мүмкіндік беретін анықтамалар қажет деп ойлаймыз. Аталған талаптарға сәйкес ең қолайлы деп табылған анықтама ол білім берудің дәстүрлі анықтамасы, мысал үшін, білім беру - білімді тұлға қалыптастырудың, яғни адамның ОБРАЗЫН, БЕЙНЕСІН жасаудың мақсатты бағытталған үдерісі.
Осылай, оқыту әдістемесінің дидактикамен, психологиямен, логикамен байланысы туралы айта отыра, ғылым салаларының күрделі әрекеттестігі деп атауға болады.
Сонымен, білім беруәдістемесінің әдіснамасы диалектика, гносеология, қисын мен әлеуметтану мен педагогикалық, психологиялық теориялармен (концепциялармен), оқу пәнін оқыту әдістемесінің зерттеу әдістерімен анықталады.
2,2 Білім беруәдістемесінің нысаны, пәні, міндеттері
Білім беруәдістемесінің әдіснамалық негізін нақтылау оның нысаны, пәні мен міндеттері жайлы сұрақтардың туындауына әкелді. Оқу әдебиеттерін қарастыру барысында аталған сұрақтар бойынша біртұтас түсініктердің жоқ екенін анықтадық.
Осылай, өткен ғасырдың 60-жылдары оқу пәнінің әдістемесі - нақты бір оқу пәнінің оқыту заңдылықтарын зерттейтін педагогикалық ғылым деген классикалық анықтама кең жайылды [20, 807-бет]. Бұл амал көптеген зерттеушілерді мен практик-педагогтарды білім беруәдістемесін дәл осындай контексте қарастыруға бағдарлады.
Кейіннен білім беруәдістемесі былайша аталды:
-пәндік дидактика, білім берумен дәріс берудің жалпы заңдылықтарын қолданудың ерекшеліктерін зерттейді [5, 91-бет];
-әдістемелік жүйе, педагогиканы оқытудағы нормативтік талаптардан көрінетін, әдістемелік элементтердің жиынтығын анықтайды [19, 17-бет];
-жеке немесе пәндік әдістеме, оқу-тәрбие мекемелерінің барлық түрлерінде оқытылатын оқу пәндерін оқытудың заңдылықтарын зерттейді [21, 36-бет].
Келтірілген анықтамалардан көптеген зерттеушілер әдістеменің нысаны ретінде оқыту үдерісін ерекшелегенін, ал пәні ретінде оқыту үдерісінің заңдылықтарын алғанын көреміз. Олар Кімді оқыту?, Не үшін оқыту?, Не нәрсеге оқыту?, Қалай оқыту? деген міндеттерді шешуге қаншалықты сәйкес болып келеді деген сұрақтар туады. Олай емес екені түсінікті.
Оқыту әдістемесінің нысаны пәндік білім берумен, тәрбиелеумен мен оқытумен анықталады. Білім беру, тәрбиелеу мен дамыту оқыту үдерісі кезінде жүзеге асатыны белгілі, егер оқытудың қызмет түрлері көбейсе, сонда ғана пәнді оқыту үдерісін әдістеменің нысаны деп санауға болады. Оқытудың негізгі қызметтері білім беру, тәрбиелеу, дамытудан тұрады, сонымен қатар олар ұйымдастырушылық, психологиялық, интеграциялды-дифференциалды, құрылымдық, түзетуші, фасилитациондық, рефлексивті мен т.б. қызметтермен толықтырылуы тиіс.
Барлық қызметтердің ішіндегі ең бастысы - білім беру. Білім беру қызметінің мағынасы педагогикалық білім, іскерлік пен дағды жүйелерін қалыптастырып, оларды білім алушылардың практикада қолдануына жағдай жасаудан тұрады.
Дамытушылық қызмет оқытудың белсенді әдістерін қолданғанда іске асады. Ол әдістердің көмегімен білім алушылар тұлғасының ойлау, сенсорлық, эмоционалды-еріктік, уәждік, коммуникативті салаларын дамытудың шарттары құрылады.
Тәрбиелік қызмет - білім алушыларды әр түрлі іс-әрекеттерге баулып, оларды ұйымдастыру. Қорытындысында білім алушылардың интеллектуалды, тұлғалық эмоционалды-ерік қасиеттері, кәсіби-бағдарлық көзқарастары мен пікірлері, оқу-танымдық қызметінің уәждері қалыптасады.
Оқытудың ұйымдастырушылық қызметінің көмегімен білім алушылардың оқу іс-әрекеті мен білім берумазмұнының сапасы, көлемі арасындағы қатынастар реттеледі.
Психологиялық қызмет білім алушылардың жұмыс істеуіне қолайлы жағдайлар туғызуында, әдеттегідей уақыт, таныс оқу бөлмелері, таныс оқу талаптары мен т.б. - осының барлығы жұмысқа деген қолайлы икемділік пен жайлы әсер туғызады.
Интеграциалды-дифференциалды қызмет әрбір білім алушының мүмкіндігі мен қабілеттілігін ескере отырып, оның жеке іс-әрекет жасауына жағдай туғызып, олардың басқа білім алушылармен бірігіп жүзеге асыратын іс-әрекеттерін ұйымдастырады.
Оқытудың құрылымдық қызметі педагогика бойынша әрбір жеке оқу сабағының оқу материалдарын жүйелеп, құрылымдайды.
Түзетуші қызмет білім алушылардың орындаған жұмысын бақылау мен бағалау негізінде оқу ісін реттейді мен түзетеді.
Рефлексивті қызметі өзіндік әрекетті қорытуға, басқаларды (студенттер мен әріптестерді) түсінуге, оларға көмектесуге, білім беруүдерісінде өзінің әрекеттерін басқа субъектілердің әрекетімен үйлестіруге бағдарланған.
Оқытудың фасилитациондық қызметі студенттерге педагогикалық білімді меңгеруге көмектеседі.
Осылай, оқытудың дәстүрлі қызметтері туралы түсініктер біртіндеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz