Мектеп оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіру факторлары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
Мектепке дейінгі және бастауыш білім кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Бағдарлама көшбасшысы
___________ Т.Б.Байназарова
__________2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Адамгершілік құндылықтар негізінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендіру (4-сынып)
5В010200- Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: сырттай оқу бөлімінің
3 жылдық 3 курс студенті
Советбайқызы Роза
Ғылыми жетекшісі: п.ғ.м., аға оқытушы
Э.Н.Айтжанова
Алматы, 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің қоғамдық және педагогикалық мәселелері
1.1 "Әлеуметтендіру" ұғымы және оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 7
1.2 Оқушылардың тәртіпсізденуінің әлеуметтік-тұрмыстық себептері мен салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Оқушыларды адамгершілік кұндылықтар негізінде әлеуметтендіру мәселелері бойынша жүргізілген эксперименттік жұмыстарының нәтижелері
2.1 Оқушыларға ұлттық және жалпыадамзаттық адамгершілік құндылықтарын игертудің педагогикалық нысандары
2.2 Эксперименттік жұмыстарының оқушыларды адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіруге ықпалын зерттеу нәтижелері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің егемендігінің алғашқы сатылары - нарықтық кезеңінен бастап, болашаққа бүкіл әлемдік өркениет алаңында өз орны бар мемлекет деңгейінде дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына, әсіресе, жас ұрпақтың тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты. Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас, адамгершілік, ізеттілік, сыпайлық, эстетикалық, экономикалық, экологиялық, құқықтық және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелдікке жүзеге асырылуы тиіс.
Бұл міндетке, халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие дәстүрлер тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір-қасиеттері тағылымды, рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті еліміздің болашағы ұшін қызмет етуге дайын азаматты қалыптастыру арқылы жетуге болады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: ...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсиби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға кабілетті, рухани және адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады,- деп атап көрсетті [1].
Осыған байланысты бүгінгі өскелең ұрпақтың бойындағы рухани құндылықтардың жетімсіздігі, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың өнегелік нұсқаларын бір-біріне кіріктіре отырып игеруге бағыттай білу балалар тәрбиесінің мазмұнын, құрылысын және нысандарын одан әрі жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр. Бұл мәселенің шешімін табу, өсіп келе жатқан ұрпақты жан-жақты жетіліп, үйлесімді дамыған, адамгершілік қадір-қасиеттері мол жеке тұлға етіп тәрбиелеуде берік тұғырлық негіз қалайды.
Қазақстан Республикасының 2007 жылы шыққан Білім беру туралы Заңының 1 тарауы, білім беру жүйелерінің міндеттері деп аталатын 8 бабының 1 тармағында: Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, - делінсе, осы баптың 2 тармағында: Жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интелектін байыту; - деп айтылған [2].
Ал, қазақтың ұлы ағартушысы педагогы Ы.Алтынсарин қазақ - табиғатынан ақын жанды, дарынды халық, осы халыққа жетпей жүрген екі нәрсе бар: ол біріншіден, олардың білімінің кенжелігі, екіншіден, еңбек етуге баулуын және еңбек тәрбиесінің жетіспеу - деген екен.одан әрі пікірін жалғастыра отырып, алтынсарин балалрды оқыту және тәрбиелеу ісінде мұғалімдердің ролін көтере отырып, олар балаларды еңбекке баулып, еңбек тәрбиесін адамгершілік тәрбиесімен ұштастыра отырып жүргізу қажеттігін сан рет атап көрсетті [3].
Сонымен қатар, классикалық педагогикада жеткіншек ұрпақтың адамгершілікке тәрбиелей мәселелерімен айналысқан педагог ғалымдар О. С. Богданова, В. И. Петрова, Р. Г. Амосова, Т. В. Вершинина, И.А. Каиров бейнелеу өнері, еңбекке баулу, ана тілі сабақтарында және тәрбиелік іс-шараларда кіші мектеп жасындағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуді ұйымдастыру жолдарын қарастырған. Бірақ, бұл жұмыстардағы адамгершілік нормалары бұрынғы кеңестік жүйеге сәйкес. Ал қазіргі заманның талабына сәйкес бұл жұмыстар қайта қаралуы керек және оларды жүзеге асыру барысында халқымыздың даналығын, ата салт-дәстүрімізді және имандылық, инабаттылық ұғымдарын қолдану керек тәрізді[4].
Республикамызда Қ. Құнантаева, А. Бейсенбаева, Р. К. Төлеубекова, Л. А. Байсерке, В. А. Ким, О.С. Сәлімбаев, Қ. Бөлеев, Г.К. Құрманбаева, М.Н.Сарыбеков т. б. ғалымдарының еңбектері құнды нәтижелерімен белгілі. Сонымен қатар педагогика саласында жүйелік тұрғыдан зерттеу әдістерінің қолданылуы туралы Н.А. Половникова, И.Д. Зверев, А.Т. Куракин, П.И. Гупало, Т.А.Ильина, Құсайынов Г.М., П.И.Суравегина, М.Н.Сарыбеков, Г.К. Нұрғалиеваның т.б. еңбектерінде көп мәселенің шешімі берілген. Бірақ, ізгілік қасиеттерін адамгершілік-имандылық тұрғыдан жүйелі зерттеу жұмыстарының теориялық-әдістемелік базасы жеткіліксіз даму деңгейде келе жатқаны, нақтылы және тиімді зерттеулерді қажет етеді[5].
Адам өмірге дайын мінез-құлық нормалар, рухани құндылықтар жəне қызығушылықтармен келмейді. Бұл қасиеттердің барлығы бірте-бірте əр түрлі əлеуметтік құрылымдар мен топтарда қалыптасып, дамып, қоғам дамуындағы өзгерістерге орай, қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан топтар мен жеке адамдардың іс-əрекетін реттейтін талаптарға бағынады. Ал əрбір адам қалыптасып, дамып тұлға, дербес адамға айналғанша өзі өмір сүріп отырған əлеуметтік жүйенің мəдени мұралары мен құндылықтарын игеруде өзіне тəн жолдары мен сатылардан өтеді. Əлеуметтендіру үрдісі əлеуметтіктен тыс қалған адамды тəрбие арқылы əлеуметтендіріп, сол қоғамға сай өмір сүруге дағдыландырады. Бұл үрдіс жеке бастың жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп, өзгеріске ұшырайды. Əлеуметтендіру сөзі əлеуметтік сөзімен төркіндес, яғни (латынша -- socіalіs) əлеуметтік, қоғамдық деген ұғымдарды білдіреді. Əлеуметтену -- индивидтің нақты қоғамға, əлеуметтік топқа тəн құндылықтарды, нормаларды, мінез-құлық үлгілерін игеріп, тұлғаға айналу процесі
Жалпы тәрбие жұмыстарының бағыттарының ішінде адамгершілік тәрбиесінінің мәніні зор және кіші мектеп жасындағы балалардың бойында адамгершілік тәрбиесін беру арқылы рухани құндылықтарды қалыптастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі
Жоғарыда аталған педагогтардың ғылыми еңбектерінде кіші мектеп жасындағы балаларға адамгершілік тәрбие беру мәселесі біркелкі зерттелгені айқындалады. Дегенмен жаңартылған білім мазмұны жағдайында кіші мектеп жасындағы балаларға адамгершілік тәрбие беру мәселесі арнайы қарастырылмаған.
Сонымен, атап көрсетілген мәселелер мен олардың шешімін табу жолдары теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткілікті қарастырылмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы белгілі болды. Осы аталған қайшылықтың шешімін іздестіру, зерттеу проблемасын айқындауға және зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Адамгершілік құндылықтар негізінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендіру (4-сынып) деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие үрдісі негізінде халқымыздың ұрпақ өсіруде қоғамымызда қабылданып, тұрақтанған жоғары адамгершілік қадір-қасиеттерді, мұраттарды, рухани құндылықтарды, мінез-құлық нормаларын меңгерту арқылы оқушы тұлғасын әлеуметтендіруге бағытталған іс-тәжірибені саралап, жүйелі түрде зерттеу.
Зерттеудің нысаны: бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәні: кіші мектеп жасындағы балаларды жаңартылған білім мазмұны жағдайында адамгершілікке тәрбиелеу және әлеуметтендіру жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектепте балаларды заманауи әдістер арқылы адамгершілікке тәрбиелесе, оның мазмұны теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделіп, құрылымдық-мазмұндық моделі құрылса, педагогикалық жүйесі құрылып, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда бастауыш сынып жасындағы балалардың адамгершілік тәрбиесі қалыптасады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үрдістің жүйелілігі мен тұтастығы, тиімділігі қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің міндеттері:
1."Әлеуметтендіру" ұғымының мәні мен тәлім-тәрбиелік маңызына сәйкес оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің теориялық негіздерін айқындау;
2.оқыту мен тәрбиелеу процесінде оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің нысандарын, жолдарын және тәсілдерін көрсету;
3.рухани құндылықтар мен жағымды мінез-құлықтық қылықтардың әрқайсысының мәнін, мазмұнын және оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіруде атқаратын міндеттерінің мәнін ашу; ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері негізінде оқушы тұлғасын әлеуметтендіруге бағытталған нұсқаулар дайындау.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, білім стандартына, оқу бағдарламаларға теориялық талдау, мұрағат деректерді зерделеу, талдау, жинақтау, қорыту және жүйелеу; бастауыш мектеп тәжірибесінен жинақталған материалдарға салыстырмалы талдау жасау, іріктеу, тұжырымдау, сауалнама жүргізу, эксперимент нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
адамгершілік құндылықтар негізінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендірудің теориялық негіздері айқындалды;
адамгершілік, әлеумет, рухани құндылық, руханилық, кіші мектеп жасындағы балалардың адамгершілік тәрбиесі ұғымдарына талдау жасалды;
адамгершілік құндылықтар негізінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендірудің әдістемесі жасалып, эксперимент жүргізу арқылы тәжірибеге енгізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу нәтижелерін бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу мақсатында бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесінде қолдануға болады
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы: Алматы облысы Талғар ауданы Еркін ауылы №26 жалпы білім беретін орта мектеп
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері айтылады. Жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері ашылып, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, деректі көздері, зерттеу базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәні сипатталып, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі, негізділігі, дипломдық жұмыс құрылымы қамтылған.
Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендірудің қоғамдық-педагогикалық мәселелері атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге қатысты социологиялық, психологиялық, педагогикалық зерттеулердегі ғалымдардың ой-пікірлері талданып, оқушыларды әлеуметтендірудің құралы ретінде адамгершілік құндылықтардың мазмұны, мәні қарастырылды. Адамгершілік құндылықтарға теориялық сипаттама беріліп, бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендірудегі педагогикалық мүмкіндіктері ашылып, проблеманың қазіргі жағдайы сипатталды.
Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіруге бағытталған эксперимент жұмыстары деп аталатын екінші бөлімінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіруге бағытталған тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының қорытындысы берілді. Адамгершілік құндылықтарға байланысты материалдарды оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді жолдары айқындалып, әдістемелік нұсқау ұсынылды. Оқушыларды әлеуметтендіруде сыныптан тыс жүргізілетін адамгершілікті дәріптейтін сабақтардың рөлі анықталып, оларды ұйымдастырудың жолдары көрсетілді.
Қорытындыда бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендірудің теориялық және тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар нәтижелері негізінде тұжырымдар жасалып, ұсыныстар берілді.
.
1 Оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің қоғамдық және педагогикалық мәселелері
1.1 "Әлеуметтендіру" ұғымы және оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің теориялық негіздері
Жастар болашақтың тұтқасы демекші Қазақстан қазір өз жастарының білімі мен тәрбиесіне көп көңіл бөлуде. Осы мақсатты жүзеге асыруда өзіне деген сенімі мол ерік-жігері мықты, патриот, жан-жақты дамыған, сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Қазіргі мектептің алдында қоғамға бейімділігі бар өз-өзін жүзеге асыра алатын, қажастарды жаңа әлеуметтік ортаға дайын тұлға қалыптастыруды міндеттейді. Сондықтан оқушыны әлеуметтендіру бүгінгі таңда педагогика ғылымының ең көкейтесті мәселесі болып отыр.
Жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиесі бала-бақшадан бастап, жанұя, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары барысында қалыптаса, қоғамдық сана дәрежесіне көтерілгенге дейін дамып отырады. Дегенмен де жеке тұлғаға тәрбие беру институттарының ішінде мектептің орны аса маңызды. Өйткені, мектеп өскелең ұрпақтың бойына ғылым негіздерін сіңірумен бірге, өз ұлтына тән этикалық, эстетикалық құндылықтармен қауышуын қамтамасыз етеді.
Жас ұрпақтың жан-жақты дамуын, олардың бойында, қоғамдық талаптар алдындағы жауапкершілігін, білім алуға, ғылымға, техникаға, өнерге ұмтылысын, ұлттық дәстүрге деген құштарлық сезімін қалыптастыру арқылы, адамгершілік, эстетикалық құндылықтарды игерту нәтижесінде, олардың жеке тұлғасын әлеуметтендіру арқылы қоғамдық өмірге даярлау, мектептің оқу-тәрбие процесінің басты міндеті болып табылады.
"Әлеуметтендіру" ұғымы алғаш рет өткен ғасырдың орта шенінде американдық психология мектебі өкілдерінің еңбектерінде қолданыла бастады. Сондықтан да болар бұл ұғымды ғылымға ендірушілердің алдыңғы санатында американдық психолог-ғалымдар Дж.Кольман, А.Бондура, Д.Доллэрд, В.Уолтерс және басқаларының аттары атала бастайды. Дей тұрғанмен, бұл феноменнің мән-мағынасы мен қоғамда атқаратын қызметін (міндетін) екшелеуге деген қызығушылық өткен ғасырдың 70-ші жылдары белең алды. Мұның себебі, батыстық жалаң, даңғаза, бейресмилік өмір салтынан түңілген жас, өсіп келе жатқан балауса ұрпақтардың бойында өмірге болмысына қызықпаушылық пен немқұрайлық психология пайда бола бастады. Бейресми топтар көбейіп кетті. Басқару жүйесіне жаппай наразылық көрсетулер орын алды. Өмірге түңіліп өз-өзіне қолсалушылық, нашаға әуестенушілік, жезөкшелік, қоғамға жат құбылыстар өрістеді.
Жоғарыда біздер тарапынан нақтыланған және басқа да жалпыадамзаттық құндылықтар қатарынан орын алатын адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушылардың бойына дарыту үшін, ең алдымен, олардың саналығын көтеру, екіншіден, адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту, үшіншіден, оқушылардың бойына жағымды мінез-құлықтық дағдылар мен қылықтарды үнемі сіндіріп отыру қажеттілігі туындайды.
Сондықтан, балаларға, өзі өскен аймақпен, қоғамдық ортамен тікелей байланысты, оған тәуелді екендігін, өзінің жүріс-тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада қабылданған тәртіп ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптастыруы қажеттігін түсіндіру, оларды халықаралық аренада қолданылып келе жатқан өзара сыйластық пен құрмет түтушылық сезімдерді тәрбиелеу мәселелерін жүзеге асырыруда басты бағыт-бағдар ретінде белгіленуі тиіс.
Қоғамдық өмірдің төрінен орын алып, өсіп келе жатқан жас ұрпақтың арасында жаппай өрістеген осындай әлеуметтік дерттің, келеңсіз құбылыстардың астары мен мәнін, жас ұрпақтың тәртіпсізденуінің себебі мен салдарларын бағымдаған ғалымдар оның алдын алудың, жастар арасынан мүлдем алыстатудың, жас ұрпаққа тәлімді тәрбие беріп, оларды қоғамдық өмірге белсенді азамат ретінде қосудың жолдары мен айла-амалдарын іздестіре бастады. Нәтижесінде өсіп келе жатқан жас ұрпаққа дұрыс тәлім-тәрбие бере отырып, оларды әлеуметтендірудің, яғни әрбір жас ұрпақты мақсатты бағытта тәрбиелеп, қоғамдық өмірге қосудың ғылыми тұрғыдан негізделіп, жан-жақты қорытылған ондаған тұғырнамалары пайда болды.
Дей тұрғанмен, түрлі ғалымдар мазмұнында "әлеуметтендіру", жеке тұлғаны қоғамдық қатынастар мен талаптар негізінде тәрбиелеудің сапалы белгісі ретінде қарастырылады. Мысалы, бұл мәселе философияда: "әлеуметтендіру - ғасырлар бойы жинақталған, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын еңбек дағдыларын, білімін, этикалық нормаларын, құндылықтарын, дәстүрлерін жеке тұлғаның игеруі мен одан әрі дамыту және оның бойында әлеуметтік сапаларды қалыптастыру арқылы қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу үрдісі" тұрғысынан қарастырылса философиялық сөздік, ал, психологиялық түсініктер сөздігінде: "жеке тұлғаны әлеуметтендіру - оның өмір сүріп отырған қоғамның толыққанды мүшесі ретінде әрекеттенуіне мүмкіндік туғызатын белгілі білім, ғылым, нормалар мен құндылықтарды меңгеру үрдісі" деген анықтама беріледі. Сол сияқты, бұл ұғым әр түрлі ғылыми мектептерде де әр түрлі мағынада түсіндіріледі. Мысалы: необихевиоризм мектебі "әлеуметтендіруді" әлеуметтік ілім ретінде түсіндірілетін болса, символикалық интерекционизм мектебінде әлеуметтік өзара әрекеттестіктің нәтижесі саналады.
Ал, гуманистік психологияда Мен тұжырымдамасының өзіндік актуализациясы ретінде қабылданады (2, 15-17).
Бастауышда келтірілген "әлеуметтендіру" түсінігі мазмұнына берілген анықтамаларды, тұжырымдарды салыстырмалы талдай отырып, біз, бұл феноменнің жеке тұлға бойына қалыптасуына ықпал ететін факторлардың өзара сабақтастық байланысын төмендегідей сурет арқылы өрнектедік (1 сурет).
Мектептегі тәрбие жұмыстары:
- ақыл-ой тәрбиесі; - эстетикалық тәрбие;
- адамгершілік тәрбиесі; - экологиялық тәрбие;
- дене тәрбиесі; - саяси-экономикалық тәрбие;
- еңбек тәрбиесі; - құқық негіздері тәрбиесі т.б.
Адамгершілік құндылықтар
Білім, ғылым, техникалық жетістіктер
Материалдық, рухани қазыналар
Моральдық мінез-құлық тәрбиесі
Отансүйгіштік, ұлтжандылық қасиеттер
Қоғамдық, әлеуметтік қарым-қатынастар
Интернационалдық қатынастар
Имандылық, адамгершілік құндылықтар
Ә Л Е У М Е Т Т Е Н Д І Р У
Қоғамдық қатынастар талаптары
Әлеуметтік-өркениеттік талаптар
Ата-ана мақсаты,
қоршаған орта талаптары
1 сурет - Жеке тұлғаны әлеуметтендірудің негізгі факторлары
Жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелері өзектелген алғашқы монографиялық зерттеулердің алдыңғы қатарында Дж.Кольманның "Молодежное общество" (1961), А.Бондура мен В.Уолтерстің "Социальное изучение и развитие личности" (1964), С.Шерифтің "Социализация после детства" (1966), Дж.Эронфридтің "Поведение и сознание. Социализация интернализованного контроля над поведением", Э.Макнейланның "Социализация человека" (1964), Р.Смарттың "Развитие и взаимное отношение подростков" (1973), Д.Гослингтің редакциясымен бір топ авторлар коллективі жариялаған "Книга по теории и исследованиям социализации" (1969) атты еңбектерін атауға болады.
Дей тұрғанмен, батыстық социологиялық, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелері өзектелген еңбектер көп-ақ. Бірақ олардың бәрін талдап жатуға біздің зерттеуіміз аясында мүмкіндік шектеулі. Сондықтан, жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелерін өзектеген батыстық ғылыми әдебиеттерді бастауышда аттары аталған еңбектермен шектей отырып, осы мәселе төңірегінде ой қозғаған ресейлік ғылыми әдебиеттердің ішінен Г.М.Андрееваның "Социальная психология" (1994), И.С.Конның "Социология личности" (1993) және Я.Шепаньскийдің "Элементарные понятия социологии" (1969) атты еңбектеріне қысқаша шолу жасай кеткенді жөн көріп отырмыз.
Батыс Европалық оқымыстылардан өзгеше ресейлік бұл ғалымдар "әлеуметтендіру" терминінің мазмұнын әлеуметтік тәжірибені меңгерту арқылы жеке тұлғаның өмірлік позициясын қалыптастыру мәселелері құрайтындығына баса назар аударады. Сонымен бірге, жеке тұлғаны әлеуметтендіру тұрғысынан айқындайтын мақсатты түрдегі тәрбие үрдісін және оның қалыптасуын стихиялы ықпал ететін әртүрлі өмір-тіршілігі жағдайларын қамтитынын көрсетеді (К.К.Платонов (3, 134 б.)).
Бұл мәселеге байланысты, И.С.Конның анықтауынша "әлеуметтендіру дегеніміз индивидке әлеуметтік тәжірибені меңгерту арқылы жеке тұлға ретінде қалыптастыру үрдісі" десе, (4) Я.Шепаньскийдің түсіндіруінше "әлеуметтендіру үрдісі - бұл индивидтің әлеуметтік ортаға ендірілуі...оның әлеуметтік ықпалға бой ұсынуы..." (5). Бұлардан өзгеше Г.М.Андреева әлеуметтендіруді бір жағынан, тұлғаның белгілі бір әлеуметтік ортаға еніп, онда жинақталған әлеуметтік тәжірибені меңгеруін, екінші жағынан, индивид өзінің белсенді іс-әрекетінің ықпалымен әлеуметтік қарым-қатынастар жүйесінің ұдайы толықтырылып отырылуын қамтамасыз ете алуы, әлеуметтік ортаға белсенді түрде қосылуы," - деп анықтайды (6).
Сонымен, жас ұрпақтың әлеуметтенуі дегеніміз - жас, өсіп келе жатқан әрбір баланың басқалармен қарым-қатынас және іс-әрекет барысында өзі өмір сүріп отырған қоғамда қабылданып, тұрақтанған адамгершілік сапалары мен мінез-құлық нормаларын, тәртіп ережелері мен құндылықтарды өз бойына сіңіріп, әлеуметтік тәжірибені меңгеріп қалыптасуы, өмірге бейімделуі. Жас ұрпақтың әлеуметтенуі, бір жағынан ол өмір сүріп отырған қоғамдағы әртүрлі сипаттағы факторлар мен әр түрлі өмірлік жағдаяттардың ықпалымен әсер етудің стихиялы жолымен қалыптасса, екіншіден, мақсатты тәлім-тәрбиелік жұмыстар арқылы адамгершілігі бастауыш азамат, қоғамдық талапқа сай, біліктілігі сан қырлы маман ретінде қалыптасуы жүзеге асырылады.
Сондықтан, мектептік оқыту мен тәрбие процесі, жас ұрпақты әлеуметтендірудің жетекші әрі айқындаушы негізі болып табылады. Айталық, ғалым О.Нұсқабаевтың пікірінше "әлеуметтендіру" ұғымы, өзінің мазмұны жағынан "тәрбие", "білім беру" және "оқыту" ұғымдары мазмұндық қосындыларының мәнінен де тереңірек, ауқымды. Ол, "тәрбие", "оқыту", тіпті қала берді "білім беру" ұғымы да "әлеуметтендіру" ұғымының құрамдас элементтері, мазмұнын толықтырар бөлшектік компоненттері, ал "Тәрбие ұғымы қоғамның өз мүшелеріне сапалы түрде арнайы жоспарланған мақсатты тәрбие беруін білдіреді". (7, 12 б.) деп тұжырымдайды.
Сонымен бірге, О.Нұсқабаев, мектептік оқу, тәрбие, білім беру жүйесіндегі тұлғаны әлеуметтендіру мәселелеріне баса көңіл бөле отырып, әлеуметтендіру "... өзінің мазмұнына мемлекеттік тәрбие жүйесіне тән белгілерден басқа қоршаған нақты әлеуметтік ортаның ықпалымен өмірдің өзінен туындайтын әрі күнделікті тұрмыста жиі кездесіп отыратын тәрбиелік мүмкіндіктерді де қамтиды" деп жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін басқа факторлардың да ықпалды әсеріне тоқталады (7, 12 б.).
Бұдан, мектептік тәлім-тәрбие үрдісінің мазмұны мен қоршаған өмір шындығының болмысына сезімдік, танымдық дәрежеде бейімделуі арасындағы мақсатты бірліктің қажеттігін, жас ұрпақты қоғамдық талаптарға сәйкес әлеуметтендірудегі бұл екі процестің маңыздылығын көруге болады.
Қазіргі кездегі мектептік білім беру жүйесінде, жас ұрпақты тәрбиелеудің мазмұндық жүйесінен, бастауышда айтылған әлеуметтік факторлар толық орын алмағандығына қарамай, бұл факторлардың жеке тұлғаның, қоғамның даму заңдылықтары мен талаптарына сәйкес қалыптасуын қамтамасыз ететін маңызы мен мәні туралы ғылыми зерттеулер тұжырымдары жеткілікті.
Осындай пікір әлеуметтендіру ғылымының құрылымдық компонентіне кіріктірілген "білім беру" мен "оқыту" ұғымдары туралы 2003 жылы жарық көрген "Социологиялық сөздік" мазмұнында орын алған. Онда, "тәрбие" ұғымы сияқты "білім беру" және "оқыту" ұғымдары да "әлеуметтендіру" терминінің негізгі құрылымдық компоненттерінің қатарынан берік орын алатыны көрсетілген (2).
Жалпы, тәлім-тәрбиеге байланысты іс-шаралар мазмұны: жеке тұлғаның балалық шағынан бастап, мектептік оқу-тәрбие үрдісі арқылы сезімдік, танымдық, ойлау, талғам қабілеттіліктерін қалыптастыру, дүниетанымдық өрісін кеңейтуге, олардың әлеуметтік ағымдарымен, қоғамдық талаптармен тығыз байланыста өмір сүруін қамтамасыз ететін білім, ғылым негіздерін, жалпыадамзаттық, ұлттық мәдени, моральдық-этикалық құндылықтарды игерту, сол арқылы қоғам өміріне белсенді араласуға бағыттап әлеуметтендіруді қамтуы тиіс.
Өйткені, адам бойында қалыптасатын тәлім-тәрбие және оның әлеуметтенуі - рухани байлық. Ал ол рухани байлықтың, тұлғаның бала кезінен, оның өзімен бірге өсіп, дамуына, қалыптасуына қоршаған өмір шындығының болмысы, туып-өскен орта, халықтың эстетикалық, этикалық салт-дәстүрлері, ата-әже, ата-ана тәрбиесі, т.б. факторлар зор ықпал ететіні мәлім (4). Әсіресе, бұл факторлар жас ұрпаққа адамгершілік-имандылық тәрбие беруде маңызды рольге ие.
Олай болса, өскелең ұрпақты адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіруде, әсіресе, жалпы білім беретін мектептің орны мен ролі айрықша бөлек. Өйткені, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың адамгершілік бітім-болмысының, жеке тұлға ретінде қалыптасуының бастапқы кезеңі оқыту мен тәрбиелеудің осы мектептегі жылдарымен дәл келеді. Жас ұрпақты өмірге даярлап, қоғам дамуына үлес қосуға қажетті мамандықты сапалы таңдауға, Отан алдындағы азаматтық борышты адал орындауға баулитын да осы мектеп. Осыған байланысты қазіргі таңда мектептен, өскелең ұрпақты оқыту арқылы оларға тек жалпы білім мен дағды-біліктілік негіздерін меңгерту ғана емес, сонымен бірге оларды қоғамымызды ізгілікті-адамгершілікті тұрғыдан жаңартудың әлеуметтік-экономикалық міндеттерін іс жүзіне асыруға қабілетті өзін-өзі қоғамдық талаптармен сұраныстарға сай іскерлік пен шығармашыл әрекеттерге икемді, әлеуметтік қатынастарға тән мінез-құлықты қалыптастыра алатын адамгершілік қадір-қасиеттері бастауыш азаматтар даярлауды қамтамасыз ететін тәрбие жұмыстарын жүзеге асырудың қажеттілігі туындайды. Өйткені, жаңа-нарықтық ашық, өркениетті қоғам талаптарына жауап бере алатын адамдардың жаңа ұрпағын қалыптастыру үшін олардың бойына қоғамдық сұраныстарға сай, әлеуметтік қатынастарға тән дүниетаным негіздерімен қаруландыра, олардың өмірлік ұстанымдық сенімдері мен ерік-жігерлерін шыңдай, биік адамгершілік мұраттарын ұштай білу керек.
Жеке тұлғаны әлеуметтендіруге байланысты бастауышда талданған негіздеулерді басшылыққа ала отырып, біз, зерттеуіміздің мақсаты мен болжамы негізінде қорыта отырып " әлеуметтендіруді" - адамзат қоғамының даму сатыларында ғасырлар бойғы тәжірибелерде сынақтан өткен ұлттық, жалпыадамзаттық рухани, имандылық-эстетикалық құндылықтарды, жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда зор мүмкіндік беретін халықтық тәлім-тәрбие дәстүрлерін, мінез-құлық нормаларын, мектептік оқу-тәрбие үрдісінде тиімді пайдалану арқылы жас ұрпақты бүгінгі, ертеңгі қоғам өміріне бейімді азамат ретінде белсенді араластырудың сапалы көрсеткіші деп тұжырымдаймыз (9). Әлеуметтендіру - жан-жақты процесс. Әлеуметтендірудің қалыптасуына көптеген жағдайлар ықпал етуі шартты. Осыны негізге ала отырып, біз зерттеу барысында мектеп оқушыларының әлеуметтік тұрғыда қалыптасуына тікелей әсер ететін факторларды анықтап, оларды сурет арқылы өрнектедік (2-сурет).
Әлеуметтендіру факторлары
Білім
Тәрбие
Оқу
:: қоғамдық құбылыстар;
:: еңбек, шаруашылық түрлері;
:: күнделікті тұрмыстық жағдайлар, отбасы;
:: қоршаған орта; аула, көше, топ;
:: мәдени және эстетикалық құндылықтар.
:: этикалық, білім негіздерін;
:: ұлттық тәлімдік салт-дәстүрлерді;
:: әдет-ғұрыптарды;
:: жөн-жоралғыларды;
:: мінез-құлық пен тәртіптілік нормаларын;
:: инабаттылықты меңгеруі.
:: оқу-білімді;
:: кәсіби біліктілікті;
:: ғылымды;
:: техниканы;
:: өнерді т.б.
меңгеруі.
Нәтижесінде
Жас өспірім толыққанды жетілген, қоғамдық өмірге лайықты өмір сүре алатын білімді қабілетті азамат болып қалыптасады.
2 сурет - Мектеп оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіру факторлары
Кестеде көрсетілген факторлардың өзара жүйелілік байланысы, бірлігі мектептегі, білім беру, оқыту мен тәрбиелеу процесінде жас ұрпақты өркениетті қоғам талаптарына сай, адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіру тәрбиесін белгілі бір мақсатты түрдегі жүйеге келтіріп жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады.
Адамгершілік қадір-қасиеттердің қалыптасуы жеке тұлғаның мінез-құлық тәртібінің де сапасын анықтайтын құбылыс. Жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиесіне ықпал ететін факторлар - қоршаған өмір құбылыстары, табиғат адамдар еңбегінің түрлері, қоғамдық, әлеуметтік қатынастар, экономикалық жағдайлар т.б. оның әр жас кезендегі мінез-құлқының тұлғалық болмысының, тәртібінің өзгеруіне, моральдық жағынан бекінуіне мүмкіндік жасайды. Бір сөзбен айтқанда тұлғаның қалыптасуына саяси, экономикалық, рухани, моральдық факторларда, биологиялық, физиологиялық факторларда әсер етеді, ал тұлғаның бітім-болмысының мәні оның әлеуметтік сипатынан көрінеді. Мысалы, мектеп оқушысының адамгершілік тұрғыдан қалыптасып, дамуы-оның әр жастағы физиологиялық, психикалық дамуынан өзін қоршаған ортамен, жанұя мүшелерімен және басқаларымен қарым-қатынасының дұрыс қалыптасуынан, оқу, білім арқылы өмірлік тәжірибе жинақтауынан және оны күнделікті қолдануынан көрініс табады (10).
Данышпан Абайдың "қолымда билік күші болса, адам мінезін жөндеуге болмайды деген кісінің тілін кесер едім" -- деген сөзінің өзінде қандай мән мен мағына жатыр десеңізші! (100). Жалпы адамзатқа тән данышпандардың тәрбиелік тағлымдары біздің халыққа бұрыннан етене таныс. Сондықтанда болар Аристотель, Платон, т.б. даналардың тәрбиелік мәні зор ойлары қазақ халқының даналығымен, өсиетгерімен және мақал -- мәтелдерімен қашанда өзектес. Бұдан шығатын қорытынды: адамның қандай болмағы, кім болмағы тәрбиеге, жағдайга, ортаға байланысты. Яғни жеке адам өздігіненен әдепті кісі болып шыға келмейді. Әдептілік қоршаған өмір шывдығы, адамдар қатынасы, отбасы, мектеп, т.б. ықпал етуімен және адам санасының дамуымен бірге жетіліп кемедденеді.
"Әдептану" пәні мектептік тәрбие үрдісінің ең әсем, мәуелі бір бүтағы ретівде қарастырылуда. "Әдептану" пәнінде, сабақ мазмұнын құруда мұғалімге үлкен еркіндік берілуде. Совдықтан, әр тақырыпта қарастырылатын ұғым, түсініктерді терендете түсу үшін түрлі мәвдегі жаттығу орындап, сұрақ-жауап, диспут түріндегі талдау тәсілдерін пайдалануына зор мүмкіндіктер туады.
Әдептілік ерекшелігімен бірге әдеп тәрбиесі адамның мінез-құлқын қалыптастырып, адамгершілік санасын жетідціреді. Әдептілік әліппесі адамның бойына қандай да бір іске бейімділік белгілерін егіп қана қоймай, оны кісілігі тұтас тұлға етіп тәрбиелеуді, тұрақты ізгі қасиеттерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мұның өзі адамның әдептілік санасын қалыптастырып, соның жоғарғы көрінісі-ожданға, яғни әдеп-инабаттылық өлшемдерінен бас тартқызбайтын ождан иесі болуға үмтылдырады. Жалпы әдептілік дегеніміз -- турашылдық, қайырымдылық, мейірбандылық, шапағаттылық, қанағатшылдық және қайырлы іс істеу, жамандыққа қарсы тұруға үмтылу, кішіпейіл, мейірімді болып, өзгелердің де тілектерін құрметтеу, үқыптылық, тазалық, т.б. сияқты жақсы мінез-құлық пен биік адамгершілікті қадір-қасиеттерге тән белгілерді қамтиды.
Мектепте, оқушыларға адамгершілік тәрбие берудің тиімді жолдарын, құралдары мен тәсілдерін саралауға ең алдымен ұстаздар мен тәрбиешілерден әрбір жас жеткіншек ұрпақтың жас мөлшерін, мінез-құлық тәртібінің, тұлғалық қалыптасу кезеңдерінің психологиялық ерекшеліктерін үнемі ескеріп, зерттеп отыруы әрбір ұстаздың, тәрбиешінің кәсіби міндетіне айналуы тиіс.
Тұлғаны әлеуметтендіру. Индивидті тұлғаға айналдыру процесін әлеуметтендіру дейміз. Тұлғаның қалыптасуы белсенді іс-әрекет, қызмет істеуде және басқа адамдармен қарым-қатынас жасауда іске асады. Тұлға - белгілі тарихи-мәдени ортада өмір сүретін, қалыптасқан әлеуметтік-психологиялық және моральдық (яғни адамгершілік) қасиеттерді бойына сіңірген, шынайы өмірді тануға және өзгертуге бағытталған жасампаз іс-әрекет субъектісі. Басқаша айтқанда, тұлға қоғамның өмір тәжірибесін бойына сіңіріп, жан-жақты жетілген адам.
Тұлғаның қалыптасуы оның белсенді іс-әрекеті мен басқа адамдармен пікір алмасу процесінде өтеді. Әлеуметтендіру индивидке сырттан еріксіз таңылатын нәрсе емес. Керісінше, индивидтің іс-әрекетке белсеңді араласуымен, өзінің қимылы мен мінез-құлқын қоғам талабына сай, лайықтап, үнемі дұрыс жолға салып, өзгертіп отыруы арқылы іскғе асады.
Соның арқасында адамда өз мінез-құлқын, іс-әрекетін, қызметін басқа адамдардың сондай мінез-құлықтарымен салыстыра бағалау, сөйтіп өзінің кім екенін түсіну, өзін-өзі тану қабілеті жетіледі.
Тұлғалық қасиеттердің ішіндегі аса маңыздысы соның өмірге өзіндік көзқарасының болуы. Адамның көзқарасы ғылыми немесе ғылыми емес болуы мүмкін. Осыдан көзқарастың әлеуметтік жағына көңіл аударсақ, жеке тұлғаның қандай қоғамдық топтарға, саяси қозғалыстарға қызмет жасайтынын, қандай топтар мен қозғалыстарға қарсы екенін, озық ойлы, не кертартпа екенін аңғаратын боламыз.
Адам тұлғаға айналуында екі үлкен кезеңнен өтеді. Біріншісі - туғаннан ер жеткенге дейін. Екіншісі - ер жеткен, кемеліне келгеннен кейінгі кезең. Бірінші кезеңде жасөспірім бала сыртқы дүние туралы белгілі бір деңгейде білім жиынтығының жүйесін, негізгі бағалы, құнды бағыттар мен нұсқаларды игеріп, меңгереді. Ол бірнеше әлеуметтік рөлдер атқарады.
Екінші кезеңде тұлғаның бүтін, біртұтас көзқарастары, идеологиясы және белсеңділігі, өмірлік құбылыстарға байланысты бағыты қалыптасады. Осы екінші кезеңде тұлға әлеуметтік сипатта болады, оның өмірлік стратегиясы және өзіндік ерекшелігі басым көрінеді.
Тұлғаға айналудың бірінші кезеңі басрлық адамдарда бар, бірақ, екінші кезеңнің сипаты барлық адамдарға байқала бермейді. Кейбір адамдар өзінің соңғы күніне дейін өзгермей, қарапайым болып қала береді. Ал, кейбіреулер тіпті жиырма бес жасында тұлғаға айналады. Әрине, өкінішке қарай, мұндайлар қоғамда өте сирек кездеседі. Жеке дара адамды, индивидті тұлғаға айналдыруда әр түрлі оқу орындарының атқаратын қызметі зор.
1.2 Оқушылардың тәртіпсізденуінің әлеуметтік-тұрмыстық себептері мен салдары
Тұлғаның әлеуметтенуі оның ана тіліне, күнделікті тұрмыс жағдайындағы мінез-құлқына, шығармашылыққа деген ынтасы мен өз халқының мәдениетін қабылдау қабілетіне байланысты. Бастауыш сынып оқушысының қаклыптасуы оның қоршаған ортасын тануы мен өмір сүру барысында кездесетін жақсылықтар мен жамандықтардан тұрады. Сондықтан сыртқы орта баланың әлеуметтік тұлға болып қалыптасуына әсер ететін басты фактор.
Жас ұрпаққа адамгершілік құндылықтарды игерту арқылы сындарлы тәрбие беру - психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік қалыптасу компоненттерін қамтитын белсенді процесс. Ол процесс, жеткіншек ұрпақтың бойына сапалы адамгершілік қадір-қасиеттерді сіңіруге бағытталған тәрбиелік іс-әрекеттер барысында, олардың бойында қоршаған орта ықпалымен көрініс табатын жағымсыз, яғни девианттық мінез-құлықтан арылтуды және оның қалыптасу себеп-салдарын анықтап алуды да талап етеді.
Девианттық мінез-құлық - бұл "балалар мен жас өспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту - тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қылмыс белгілері бар, қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы" (11, 15-17 б.).
Демек, жас өспірімдердің бойын ауытқымалы (яғни девианттық) мінез-құлық нышандарынан арылту арқылы, олардың бойына қоғамымызда қабылданып, орнығып келе жатқан рухани жаңа құндылықтық бағдарларды, соның ішінде, әсіресе, ең алдымен, ұлтжандылықты, азаматтылықты, бастауыш моральдық және адамгершілік қадір-қасиеттер мен мұраттарды, өзге ұлт өкілдеріне деген құрмет пен сыйластықты, қоғамдық тәртіп ережелері мен құқықтық нормалардың талаптарын мүлтіксіз орындаушылықты қалыптастыру орта мектептердегі оқу-тәрбие процестерінің негізгі міндеттерінің бірінен саналады.
Себебі қазіргі өтпелі кезеңде қоғам өмірінің кейбір жақтарын қамтып отырған әлеуметтік дағдарыс (күнкөріс көзінен айырылып, жұмыссыз жүрген, сөйтіп, кедейленуге ұшыраған бұқара көпшілік), жастар бойында (оның ішінде мектеп оқушылары да бар) моральдық тұрғыдан терең күйзеліс сезімін тудырып, оларды кәдімгідей бүлдіруші күшке айналдырып барады.
Жастар арасында бұрын соңды болмаған тәртіп бұзушылық, құмар ойындарымен әуестенушілік, нашақорлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық пен жезөкшелік кең етек алуда. Мысалы, ішкі істер министрлігінің жергілікті бөлімшелері тарапынан жинақталып, сұрыпталған мәліметтерді екшелеп қарасақ, кәмелетке толмағандар тарапынан соңғы жылдары жасалған қылмыс пен заң бұзушылықтың өте бастауыш деңгейде әрі әртүрлі сипатта екендігін байқауға болады. 2007 жылы Республика бойынша 135151 қылмыс жасалса, оның 6563-ін жасағандар мектеп, гимназия және лицей оқушылары болып отыр. Ал, биылғы жылдың 3 айында оқушылар тарапынан 54 адам өлтіру, 52 денсаулыққа әр түрлі зиян тигізу, 155 қарақшылық шабуыл мен 469 тонау оқиғалары тіркелген (12).
Тәртіп сақтау органдарындағы жинақталған статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жасөспірімдер арасында қылмыстық оқиғалар, әсіресе Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қостанай, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола, Алматы, Ақтөбе, Павлодар және Маңғыстау облыстарында кең етек жайып отыр. Тараз, Шымкент, Петропавл қалаларында мектеп оқушылары арасында жиі-жиі "разборкалар", яғни топ-топ болып төбелесулер болып тұрады.
Бастауышдағы мысалдар көрсеткендей, жасы кәмелетке толмағандар тарапынан жасалатын қылмыстардың көп бөлігінің басты себебі, олардың арақ ішімдіктеріне салынуы мен есірткіге әуестіктері болып отыр. Ал, есірткінің медициналық-әлеуметтік проблемалары республикалық орталығының мәліметіне қарағанда, бұл кеселге тәуелді болғандардың республика бойынша саны 250 мыңнан асса, оның тең жартысынан астамын жастар мен жасөспірімдер құрап отыр (11).
Жасөспірімнің жан дүниесі нәзік, сезімтал. Үлкендердің айтқанын, іс-әрекеттерін, ақпарат құралдардан (теледидар, түрлі-түсті бейресми жорналдар т.б.) көргендерінің бәрін тез қабылдайды, шындық көреді. Міне, сондықтан да лас ақпарат көздері мен телехабарларда үнемі беріліп тұратын қылмыс хроникасы, жағымсыз мәліметтер жастардың нәзік көңіліне жан дүниесіне қатігездік пен жүгенсіздік ұрығын себуде. социолог Э.Дюркгеймнің сөзімен айтқанда, "тобырлық тұрпайылыққа" айналдыруда. Қаншама ауыр қылмыстар жасалып, ол қоғамдық пікірді дүрліктіргенімен баспасөз бетінде қоғамдық, жалпы халықтық деңгейде талқыланбайды. Өткен ғасырдың 40-ші жылдары қандайда бір қылмыс түріне қатыстықтары болмаса да, қоғамдық, әсіресе, айқай-шулы әрекеттермен түнгі тыныштықты бұзатындары үшін үлкендерді жиі-жиі дүрліктіретін "хиппилер", "панктар", "металлистер", "жылтырбастылар", "мотоциклисттер" сияқты бейресми топтардың жөн-жосықсыз қылықтары баспасөз беттерінде әртүрлі пікірталастарын туғызып, олар туралы белгілі бір қоғамдық пікірді қалыптастырып жататын. Яғни, жағымсыз қылықтарға үйір жасөспірімдердің тәртібі, мінез-құлқы, тұлға ретінде қалыптасу мәселелері көпшілікті қатты ойландыратын. Көп болып олардың жаман жолға түсіп кетпеулеріне ат салысатын (13).
Қоғамдық тәртіптен ауытқушылық қоғамымызға жат құбылыс ретінде қарастырылатын. Ал, қазір адамгершілік сезімге жат жаман пиғыл, жаман ниет адамдар арасында жиі кездесіп, әлеуметтік құбылысқа. айналуда. Қылмыс - бұл "қылмыскердің мемлекеттік немесе қоғамдық құрылысқа, қандай да болсын меншікке, азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтары мен бостандықтарына қиянат жасайтын, қоғамға қауіпті іс-әрекет, сондай-ақ қылмыстық заңда көзделген құқықтық тәртіпке қиянат жасайтын қауіпті іс-әрекеті." (14). Осы тұрғыдан алып қарастырғанда қылмыс - қылмыскердің саналы әрекеті, яғни еркін әрекеті, алға қойған мақсатын іс жүзіне асыру үшін белгілі бір мақсат тұрғысынан оны іске асыратын құрал-сайман әзірлеп, жоспар түзіп, қиянатты іс-қимыл жасауы.
Жасөспірімдердің тарапынан жасалып тіркелген қылмыстық істердің статистикалық мәліметтерін талдағанымызда, жастары өте төмен, тіптен жас балалардың қылмыстық істерге араласуы алаңдаушылық туғызады. Жылдан-жылға қылмыс жасаушылардың жасы жасарып келе жатыр. Қыз балалардың қылмыс жасауы да күрт өсіп отыр. Олардан жасөспірімдер арасында қылмыстық жауапқа тартылғандары 13% - ке жетті. (15).
Қазіргі таңда қару-жарақ саудасы мен наркобизнеспен айналысу өте нағыз заңсыз ақша табудың көзіне айналып бара жатқандығы ешкімге құпия сыр емес. Ең өкініштісі, қазіргі таңда Қазақстанның оңтүстігінде апиын шегушілер мен қолданушылардың өз істеріне мектеп жасындағы жасөспірімдерді тартуы, пайдалануы жиі көрініс беруі. Бұзақылық жасап жауапқа тартылған көптеген жастардың күнделікті өмірде мағыналы нақтылы бағыттары жоқ. Олардың ішінде өздері күнде бейнефильмдерден көріп жүрген батыстың "сұлу өміріне" еліктеушілер көп-ақ. Сондықтан да болар олардың өмірге деген құштарлықтары осы залалды әдет арқылы қалыптасуда. Әрі көше сомдаған "сәнді өмірден" қалмауға тырысып бағуда.
Қылмыстық топтарға қатысушы немесе оларға еліктеуші жасөспірімдер арасында жүргізілген социологиялық зерттеулерге тоқтала кетейік.
Зерттеу-сауалнама, интервью, салыстырмалы талдаулар сияқты тәсілдер арқылы өткізілген. Бұл зерттеудің статистикалық мәліметтеріне сүйенсек, заң бұзушы жасөспірімдер 1,5% ұрлықты апиын шегіп алып жасаған. Жасаған барлық ұрлықтың 32-сі топталып жасалған. Ал, ұрлық жасап жауапқа тартылған жас қылмыскерлердің 39,6% бір рет ұрлық жасап жауапқа тартылса, қалғандары, яғни, 31-і бұрындары бірнеше рет қылмыс жасап үлгерген. Егер бір аптаның ішінде 3-4 ұрлық жасалса, оның 7,5% жасөспірімдер жасаған болып шығады. Ал бір айда 4-9 ұрлық жасалса, оның 17% жасөспірімдер үлесіне тиесілі болып келеді, ал үш айда 10 ұрлық жасалса, оның 20,7% жасөспірімдер үлесінде. Жасөспірімдерден құралған қылмыстық топ жетекшілерінің 40% дене құрылыстары мығым, күшті, шыныққан содырлар болып келсе, 20% қылмыстық заңдарды жақсы игергендер, 17% қару қолдана біледі, ал 13% ұрлық жасарда оның орындалу, жоспарын дұрыс құруға ұста болып келеді (11).
Жасөспірімдер арасында орныққан келесі бір маңызды фактор - олардың құрбы-құрдастары арасында зорлық-зомбылық жасауға әзір тұратындықтары.
Жасаған қылмыстарына орай қылмыстық жауапқа тартылған жасөспірімдердің жас ерекшеліктері төмендегідей болып келеді: 14 жастағылар - 11%, 15 жастағылар - 7%, 16-17 аралығындағылары - 42 %, көбіне көп 14 жасар балалар қылмыстық істерді топтасып жасайды. Жалпы 2-3 балалардан құралған топтар қалаларда - 33% құраса, 4 баладан құралған топтар - 12%, басқа топтар 6 немесе одан да көп балалардан топтасқан. Есепте тұрған қылмыс жасаушылардың ең төменгі жасы 14-15 жас аралығын құрап отыр. Топтасып жасалған қылмыстардың басым көпшілігін ер балалар құраса, қыз балалар тарапынан жасалған бұзақылық қылықтар жалпы қылмыстың 5% құрайды (16).
Жалаң еліктеушілік жасөспірімдердің 29,4% есірткі шегуге итермелеуде. Жалаң еліктеушілік қасиеттер баспасөзде, теледидарда, бейнефильмдерде наркомандар туралы материалдар мен хабарлардың көп берілуіне қызығушылықтан туындайтындығын ғалымдарымыз жүргізген зерттеулер бойынша сұралған жас респонденттердің 15,3% мойындаса, 22,5% модадан қалмау үшін үйрендік деген, 25% азғындаған топтарға ілесіп, думанды күн кешулерде, дискоклубтарға барып жүріп үйір болғандарын мойындаса, 17% аулада үйір болған, 4% көпшілік жатақханаларда үйірленген. Ең қорқыныштысы кейбір жасөспірімдер үшін апиынға үйірлік өмірлік мәнге айналып үлгерген. Ал, апиын шегілген жердің бәрінде қылмыс жасалатыны сөзсіз (11).
Алынған мәліметтер жасөспірімдер арасында кеңінен тараған қылмыстық істердің, жасалған ұрлықтың, зорлық-зомбылықтың, бұзақылықтың, күш көрсетулердің, жезөкшеліктің, т.с.с. пайда болуы мен дамуы себептерін анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бұл көрсеткіштер жасөспірімдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
Мектепке дейінгі және бастауыш білім кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Бағдарлама көшбасшысы
___________ Т.Б.Байназарова
__________2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Адамгершілік құндылықтар негізінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендіру (4-сынып)
5В010200- Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: сырттай оқу бөлімінің
3 жылдық 3 курс студенті
Советбайқызы Роза
Ғылыми жетекшісі: п.ғ.м., аға оқытушы
Э.Н.Айтжанова
Алматы, 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің қоғамдық және педагогикалық мәселелері
1.1 "Әлеуметтендіру" ұғымы және оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 7
1.2 Оқушылардың тәртіпсізденуінің әлеуметтік-тұрмыстық себептері мен салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Оқушыларды адамгершілік кұндылықтар негізінде әлеуметтендіру мәселелері бойынша жүргізілген эксперименттік жұмыстарының нәтижелері
2.1 Оқушыларға ұлттық және жалпыадамзаттық адамгершілік құндылықтарын игертудің педагогикалық нысандары
2.2 Эксперименттік жұмыстарының оқушыларды адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіруге ықпалын зерттеу нәтижелері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің егемендігінің алғашқы сатылары - нарықтық кезеңінен бастап, болашаққа бүкіл әлемдік өркениет алаңында өз орны бар мемлекет деңгейінде дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына, әсіресе, жас ұрпақтың тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты. Жас ұрпаққа адамдар арасындағы қарым-қатынас, адамгершілік, ізеттілік, сыпайлық, эстетикалық, экономикалық, экологиялық, құқықтық және діни тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелдікке жүзеге асырылуы тиіс.
Бұл міндетке, халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие дәстүрлер тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір-қасиеттері тағылымды, рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті еліміздің болашағы ұшін қызмет етуге дайын азаматты қалыптастыру арқылы жетуге болады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: ...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсиби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға кабілетті, рухани және адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады,- деп атап көрсетті [1].
Осыған байланысты бүгінгі өскелең ұрпақтың бойындағы рухани құндылықтардың жетімсіздігі, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың өнегелік нұсқаларын бір-біріне кіріктіре отырып игеруге бағыттай білу балалар тәрбиесінің мазмұнын, құрылысын және нысандарын одан әрі жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр. Бұл мәселенің шешімін табу, өсіп келе жатқан ұрпақты жан-жақты жетіліп, үйлесімді дамыған, адамгершілік қадір-қасиеттері мол жеке тұлға етіп тәрбиелеуде берік тұғырлық негіз қалайды.
Қазақстан Республикасының 2007 жылы шыққан Білім беру туралы Заңының 1 тарауы, білім беру жүйелерінің міндеттері деп аталатын 8 бабының 1 тармағында: Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, - делінсе, осы баптың 2 тармағында: Жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интелектін байыту; - деп айтылған [2].
Ал, қазақтың ұлы ағартушысы педагогы Ы.Алтынсарин қазақ - табиғатынан ақын жанды, дарынды халық, осы халыққа жетпей жүрген екі нәрсе бар: ол біріншіден, олардың білімінің кенжелігі, екіншіден, еңбек етуге баулуын және еңбек тәрбиесінің жетіспеу - деген екен.одан әрі пікірін жалғастыра отырып, алтынсарин балалрды оқыту және тәрбиелеу ісінде мұғалімдердің ролін көтере отырып, олар балаларды еңбекке баулып, еңбек тәрбиесін адамгершілік тәрбиесімен ұштастыра отырып жүргізу қажеттігін сан рет атап көрсетті [3].
Сонымен қатар, классикалық педагогикада жеткіншек ұрпақтың адамгершілікке тәрбиелей мәселелерімен айналысқан педагог ғалымдар О. С. Богданова, В. И. Петрова, Р. Г. Амосова, Т. В. Вершинина, И.А. Каиров бейнелеу өнері, еңбекке баулу, ана тілі сабақтарында және тәрбиелік іс-шараларда кіші мектеп жасындағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуді ұйымдастыру жолдарын қарастырған. Бірақ, бұл жұмыстардағы адамгершілік нормалары бұрынғы кеңестік жүйеге сәйкес. Ал қазіргі заманның талабына сәйкес бұл жұмыстар қайта қаралуы керек және оларды жүзеге асыру барысында халқымыздың даналығын, ата салт-дәстүрімізді және имандылық, инабаттылық ұғымдарын қолдану керек тәрізді[4].
Республикамызда Қ. Құнантаева, А. Бейсенбаева, Р. К. Төлеубекова, Л. А. Байсерке, В. А. Ким, О.С. Сәлімбаев, Қ. Бөлеев, Г.К. Құрманбаева, М.Н.Сарыбеков т. б. ғалымдарының еңбектері құнды нәтижелерімен белгілі. Сонымен қатар педагогика саласында жүйелік тұрғыдан зерттеу әдістерінің қолданылуы туралы Н.А. Половникова, И.Д. Зверев, А.Т. Куракин, П.И. Гупало, Т.А.Ильина, Құсайынов Г.М., П.И.Суравегина, М.Н.Сарыбеков, Г.К. Нұрғалиеваның т.б. еңбектерінде көп мәселенің шешімі берілген. Бірақ, ізгілік қасиеттерін адамгершілік-имандылық тұрғыдан жүйелі зерттеу жұмыстарының теориялық-әдістемелік базасы жеткіліксіз даму деңгейде келе жатқаны, нақтылы және тиімді зерттеулерді қажет етеді[5].
Адам өмірге дайын мінез-құлық нормалар, рухани құндылықтар жəне қызығушылықтармен келмейді. Бұл қасиеттердің барлығы бірте-бірте əр түрлі əлеуметтік құрылымдар мен топтарда қалыптасып, дамып, қоғам дамуындағы өзгерістерге орай, қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан топтар мен жеке адамдардың іс-əрекетін реттейтін талаптарға бағынады. Ал əрбір адам қалыптасып, дамып тұлға, дербес адамға айналғанша өзі өмір сүріп отырған əлеуметтік жүйенің мəдени мұралары мен құндылықтарын игеруде өзіне тəн жолдары мен сатылардан өтеді. Əлеуметтендіру үрдісі əлеуметтіктен тыс қалған адамды тəрбие арқылы əлеуметтендіріп, сол қоғамға сай өмір сүруге дағдыландырады. Бұл үрдіс жеке бастың жас ерекшелігіне байланысты күрделеніп, өзгеріске ұшырайды. Əлеуметтендіру сөзі əлеуметтік сөзімен төркіндес, яғни (латынша -- socіalіs) əлеуметтік, қоғамдық деген ұғымдарды білдіреді. Əлеуметтену -- индивидтің нақты қоғамға, əлеуметтік топқа тəн құндылықтарды, нормаларды, мінез-құлық үлгілерін игеріп, тұлғаға айналу процесі
Жалпы тәрбие жұмыстарының бағыттарының ішінде адамгершілік тәрбиесінінің мәніні зор және кіші мектеп жасындағы балалардың бойында адамгершілік тәрбиесін беру арқылы рухани құндылықтарды қалыптастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі
Жоғарыда аталған педагогтардың ғылыми еңбектерінде кіші мектеп жасындағы балаларға адамгершілік тәрбие беру мәселесі біркелкі зерттелгені айқындалады. Дегенмен жаңартылған білім мазмұны жағдайында кіші мектеп жасындағы балаларға адамгершілік тәрбие беру мәселесі арнайы қарастырылмаған.
Сонымен, атап көрсетілген мәселелер мен олардың шешімін табу жолдары теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткілікті қарастырылмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы белгілі болды. Осы аталған қайшылықтың шешімін іздестіру, зерттеу проблемасын айқындауға және зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Адамгершілік құндылықтар негізінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендіру (4-сынып) деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие үрдісі негізінде халқымыздың ұрпақ өсіруде қоғамымызда қабылданып, тұрақтанған жоғары адамгершілік қадір-қасиеттерді, мұраттарды, рухани құндылықтарды, мінез-құлық нормаларын меңгерту арқылы оқушы тұлғасын әлеуметтендіруге бағытталған іс-тәжірибені саралап, жүйелі түрде зерттеу.
Зерттеудің нысаны: бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәні: кіші мектеп жасындағы балаларды жаңартылған білім мазмұны жағдайында адамгершілікке тәрбиелеу және әлеуметтендіру жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш мектепте балаларды заманауи әдістер арқылы адамгершілікке тәрбиелесе, оның мазмұны теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделіп, құрылымдық-мазмұндық моделі құрылса, педагогикалық жүйесі құрылып, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда бастауыш сынып жасындағы балалардың адамгершілік тәрбиесі қалыптасады, өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үрдістің жүйелілігі мен тұтастығы, тиімділігі қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің міндеттері:
1."Әлеуметтендіру" ұғымының мәні мен тәлім-тәрбиелік маңызына сәйкес оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің теориялық негіздерін айқындау;
2.оқыту мен тәрбиелеу процесінде оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің нысандарын, жолдарын және тәсілдерін көрсету;
3.рухани құндылықтар мен жағымды мінез-құлықтық қылықтардың әрқайсысының мәнін, мазмұнын және оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіруде атқаратын міндеттерінің мәнін ашу; ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері негізінде оқушы тұлғасын әлеуметтендіруге бағытталған нұсқаулар дайындау.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, білім стандартына, оқу бағдарламаларға теориялық талдау, мұрағат деректерді зерделеу, талдау, жинақтау, қорыту және жүйелеу; бастауыш мектеп тәжірибесінен жинақталған материалдарға салыстырмалы талдау жасау, іріктеу, тұжырымдау, сауалнама жүргізу, эксперимент нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
адамгершілік құндылықтар негізінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендірудің теориялық негіздері айқындалды;
адамгершілік, әлеумет, рухани құндылық, руханилық, кіші мектеп жасындағы балалардың адамгершілік тәрбиесі ұғымдарына талдау жасалды;
адамгершілік құндылықтар негізінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендірудің әдістемесі жасалып, эксперимент жүргізу арқылы тәжірибеге енгізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу нәтижелерін бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу мақсатында бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесінде қолдануға болады
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы: Алматы облысы Талғар ауданы Еркін ауылы №26 жалпы білім беретін орта мектеп
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері айтылады. Жұмыста қолданылатын зерттеу әдістерінің ерекшеліктері ашылып, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, деректі көздері, зерттеу базасы, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәні сипатталып, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі, негізділігі, дипломдық жұмыс құрылымы қамтылған.
Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендірудің қоғамдық-педагогикалық мәселелері атты бірінші бөлімінде зерттеліп отырған мәселеге қатысты социологиялық, психологиялық, педагогикалық зерттеулердегі ғалымдардың ой-пікірлері талданып, оқушыларды әлеуметтендірудің құралы ретінде адамгершілік құндылықтардың мазмұны, мәні қарастырылды. Адамгершілік құндылықтарға теориялық сипаттама беріліп, бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендірудегі педагогикалық мүмкіндіктері ашылып, проблеманың қазіргі жағдайы сипатталды.
Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіруге бағытталған эксперимент жұмыстары деп аталатын екінші бөлімінде бастауыш сынып оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіруге бағытталған тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының қорытындысы берілді. Адамгершілік құндылықтарға байланысты материалдарды оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді жолдары айқындалып, әдістемелік нұсқау ұсынылды. Оқушыларды әлеуметтендіруде сыныптан тыс жүргізілетін адамгершілікті дәріптейтін сабақтардың рөлі анықталып, оларды ұйымдастырудың жолдары көрсетілді.
Қорытындыда бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтендірудің теориялық және тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар нәтижелері негізінде тұжырымдар жасалып, ұсыныстар берілді.
.
1 Оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің қоғамдық және педагогикалық мәселелері
1.1 "Әлеуметтендіру" ұғымы және оқушыларды адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендірудің теориялық негіздері
Жастар болашақтың тұтқасы демекші Қазақстан қазір өз жастарының білімі мен тәрбиесіне көп көңіл бөлуде. Осы мақсатты жүзеге асыруда өзіне деген сенімі мол ерік-жігері мықты, патриот, жан-жақты дамыған, сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Қазіргі мектептің алдында қоғамға бейімділігі бар өз-өзін жүзеге асыра алатын, қажастарды жаңа әлеуметтік ортаға дайын тұлға қалыптастыруды міндеттейді. Сондықтан оқушыны әлеуметтендіру бүгінгі таңда педагогика ғылымының ең көкейтесті мәселесі болып отыр.
Жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиесі бала-бақшадан бастап, жанұя, мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары барысында қалыптаса, қоғамдық сана дәрежесіне көтерілгенге дейін дамып отырады. Дегенмен де жеке тұлғаға тәрбие беру институттарының ішінде мектептің орны аса маңызды. Өйткені, мектеп өскелең ұрпақтың бойына ғылым негіздерін сіңірумен бірге, өз ұлтына тән этикалық, эстетикалық құндылықтармен қауышуын қамтамасыз етеді.
Жас ұрпақтың жан-жақты дамуын, олардың бойында, қоғамдық талаптар алдындағы жауапкершілігін, білім алуға, ғылымға, техникаға, өнерге ұмтылысын, ұлттық дәстүрге деген құштарлық сезімін қалыптастыру арқылы, адамгершілік, эстетикалық құндылықтарды игерту нәтижесінде, олардың жеке тұлғасын әлеуметтендіру арқылы қоғамдық өмірге даярлау, мектептің оқу-тәрбие процесінің басты міндеті болып табылады.
"Әлеуметтендіру" ұғымы алғаш рет өткен ғасырдың орта шенінде американдық психология мектебі өкілдерінің еңбектерінде қолданыла бастады. Сондықтан да болар бұл ұғымды ғылымға ендірушілердің алдыңғы санатында американдық психолог-ғалымдар Дж.Кольман, А.Бондура, Д.Доллэрд, В.Уолтерс және басқаларының аттары атала бастайды. Дей тұрғанмен, бұл феноменнің мән-мағынасы мен қоғамда атқаратын қызметін (міндетін) екшелеуге деген қызығушылық өткен ғасырдың 70-ші жылдары белең алды. Мұның себебі, батыстық жалаң, даңғаза, бейресмилік өмір салтынан түңілген жас, өсіп келе жатқан балауса ұрпақтардың бойында өмірге болмысына қызықпаушылық пен немқұрайлық психология пайда бола бастады. Бейресми топтар көбейіп кетті. Басқару жүйесіне жаппай наразылық көрсетулер орын алды. Өмірге түңіліп өз-өзіне қолсалушылық, нашаға әуестенушілік, жезөкшелік, қоғамға жат құбылыстар өрістеді.
Жоғарыда біздер тарапынан нақтыланған және басқа да жалпыадамзаттық құндылықтар қатарынан орын алатын адамгершілік қадір-қасиеттер мен сапаларды оқушылардың бойына дарыту үшін, ең алдымен, олардың саналығын көтеру, екіншіден, адамгершілік тұрғыдан сезімталдығын тәрбиелеу және дамыту, үшіншіден, оқушылардың бойына жағымды мінез-құлықтық дағдылар мен қылықтарды үнемі сіндіріп отыру қажеттілігі туындайды.
Сондықтан, балаларға, өзі өскен аймақпен, қоғамдық ортамен тікелей байланысты, оған тәуелді екендігін, өзінің жүріс-тұрысы мен мінез-құлқын өмір сүріп отырған ортада қабылданған тәртіп ережелеріне сәйкес үйлестіре қалыптастыруы қажеттігін түсіндіру, оларды халықаралық аренада қолданылып келе жатқан өзара сыйластық пен құрмет түтушылық сезімдерді тәрбиелеу мәселелерін жүзеге асырыруда басты бағыт-бағдар ретінде белгіленуі тиіс.
Қоғамдық өмірдің төрінен орын алып, өсіп келе жатқан жас ұрпақтың арасында жаппай өрістеген осындай әлеуметтік дерттің, келеңсіз құбылыстардың астары мен мәнін, жас ұрпақтың тәртіпсізденуінің себебі мен салдарларын бағымдаған ғалымдар оның алдын алудың, жастар арасынан мүлдем алыстатудың, жас ұрпаққа тәлімді тәрбие беріп, оларды қоғамдық өмірге белсенді азамат ретінде қосудың жолдары мен айла-амалдарын іздестіре бастады. Нәтижесінде өсіп келе жатқан жас ұрпаққа дұрыс тәлім-тәрбие бере отырып, оларды әлеуметтендірудің, яғни әрбір жас ұрпақты мақсатты бағытта тәрбиелеп, қоғамдық өмірге қосудың ғылыми тұрғыдан негізделіп, жан-жақты қорытылған ондаған тұғырнамалары пайда болды.
Дей тұрғанмен, түрлі ғалымдар мазмұнында "әлеуметтендіру", жеке тұлғаны қоғамдық қатынастар мен талаптар негізінде тәрбиелеудің сапалы белгісі ретінде қарастырылады. Мысалы, бұл мәселе философияда: "әлеуметтендіру - ғасырлар бойы жинақталған, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын еңбек дағдыларын, білімін, этикалық нормаларын, құндылықтарын, дәстүрлерін жеке тұлғаның игеруі мен одан әрі дамыту және оның бойында әлеуметтік сапаларды қалыптастыру арқылы қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу үрдісі" тұрғысынан қарастырылса философиялық сөздік, ал, психологиялық түсініктер сөздігінде: "жеке тұлғаны әлеуметтендіру - оның өмір сүріп отырған қоғамның толыққанды мүшесі ретінде әрекеттенуіне мүмкіндік туғызатын белгілі білім, ғылым, нормалар мен құндылықтарды меңгеру үрдісі" деген анықтама беріледі. Сол сияқты, бұл ұғым әр түрлі ғылыми мектептерде де әр түрлі мағынада түсіндіріледі. Мысалы: необихевиоризм мектебі "әлеуметтендіруді" әлеуметтік ілім ретінде түсіндірілетін болса, символикалық интерекционизм мектебінде әлеуметтік өзара әрекеттестіктің нәтижесі саналады.
Ал, гуманистік психологияда Мен тұжырымдамасының өзіндік актуализациясы ретінде қабылданады (2, 15-17).
Бастауышда келтірілген "әлеуметтендіру" түсінігі мазмұнына берілген анықтамаларды, тұжырымдарды салыстырмалы талдай отырып, біз, бұл феноменнің жеке тұлға бойына қалыптасуына ықпал ететін факторлардың өзара сабақтастық байланысын төмендегідей сурет арқылы өрнектедік (1 сурет).
Мектептегі тәрбие жұмыстары:
- ақыл-ой тәрбиесі; - эстетикалық тәрбие;
- адамгершілік тәрбиесі; - экологиялық тәрбие;
- дене тәрбиесі; - саяси-экономикалық тәрбие;
- еңбек тәрбиесі; - құқық негіздері тәрбиесі т.б.
Адамгершілік құндылықтар
Білім, ғылым, техникалық жетістіктер
Материалдық, рухани қазыналар
Моральдық мінез-құлық тәрбиесі
Отансүйгіштік, ұлтжандылық қасиеттер
Қоғамдық, әлеуметтік қарым-қатынастар
Интернационалдық қатынастар
Имандылық, адамгершілік құндылықтар
Ә Л Е У М Е Т Т Е Н Д І Р У
Қоғамдық қатынастар талаптары
Әлеуметтік-өркениеттік талаптар
Ата-ана мақсаты,
қоршаған орта талаптары
1 сурет - Жеке тұлғаны әлеуметтендірудің негізгі факторлары
Жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелері өзектелген алғашқы монографиялық зерттеулердің алдыңғы қатарында Дж.Кольманның "Молодежное общество" (1961), А.Бондура мен В.Уолтерстің "Социальное изучение и развитие личности" (1964), С.Шерифтің "Социализация после детства" (1966), Дж.Эронфридтің "Поведение и сознание. Социализация интернализованного контроля над поведением", Э.Макнейланның "Социализация человека" (1964), Р.Смарттың "Развитие и взаимное отношение подростков" (1973), Д.Гослингтің редакциясымен бір топ авторлар коллективі жариялаған "Книга по теории и исследованиям социализации" (1969) атты еңбектерін атауға болады.
Дей тұрғанмен, батыстық социологиялық, психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелері өзектелген еңбектер көп-ақ. Бірақ олардың бәрін талдап жатуға біздің зерттеуіміз аясында мүмкіндік шектеулі. Сондықтан, жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелерін өзектеген батыстық ғылыми әдебиеттерді бастауышда аттары аталған еңбектермен шектей отырып, осы мәселе төңірегінде ой қозғаған ресейлік ғылыми әдебиеттердің ішінен Г.М.Андрееваның "Социальная психология" (1994), И.С.Конның "Социология личности" (1993) және Я.Шепаньскийдің "Элементарные понятия социологии" (1969) атты еңбектеріне қысқаша шолу жасай кеткенді жөн көріп отырмыз.
Батыс Европалық оқымыстылардан өзгеше ресейлік бұл ғалымдар "әлеуметтендіру" терминінің мазмұнын әлеуметтік тәжірибені меңгерту арқылы жеке тұлғаның өмірлік позициясын қалыптастыру мәселелері құрайтындығына баса назар аударады. Сонымен бірге, жеке тұлғаны әлеуметтендіру тұрғысынан айқындайтын мақсатты түрдегі тәрбие үрдісін және оның қалыптасуын стихиялы ықпал ететін әртүрлі өмір-тіршілігі жағдайларын қамтитынын көрсетеді (К.К.Платонов (3, 134 б.)).
Бұл мәселеге байланысты, И.С.Конның анықтауынша "әлеуметтендіру дегеніміз индивидке әлеуметтік тәжірибені меңгерту арқылы жеке тұлға ретінде қалыптастыру үрдісі" десе, (4) Я.Шепаньскийдің түсіндіруінше "әлеуметтендіру үрдісі - бұл индивидтің әлеуметтік ортаға ендірілуі...оның әлеуметтік ықпалға бой ұсынуы..." (5). Бұлардан өзгеше Г.М.Андреева әлеуметтендіруді бір жағынан, тұлғаның белгілі бір әлеуметтік ортаға еніп, онда жинақталған әлеуметтік тәжірибені меңгеруін, екінші жағынан, индивид өзінің белсенді іс-әрекетінің ықпалымен әлеуметтік қарым-қатынастар жүйесінің ұдайы толықтырылып отырылуын қамтамасыз ете алуы, әлеуметтік ортаға белсенді түрде қосылуы," - деп анықтайды (6).
Сонымен, жас ұрпақтың әлеуметтенуі дегеніміз - жас, өсіп келе жатқан әрбір баланың басқалармен қарым-қатынас және іс-әрекет барысында өзі өмір сүріп отырған қоғамда қабылданып, тұрақтанған адамгершілік сапалары мен мінез-құлық нормаларын, тәртіп ережелері мен құндылықтарды өз бойына сіңіріп, әлеуметтік тәжірибені меңгеріп қалыптасуы, өмірге бейімделуі. Жас ұрпақтың әлеуметтенуі, бір жағынан ол өмір сүріп отырған қоғамдағы әртүрлі сипаттағы факторлар мен әр түрлі өмірлік жағдаяттардың ықпалымен әсер етудің стихиялы жолымен қалыптасса, екіншіден, мақсатты тәлім-тәрбиелік жұмыстар арқылы адамгершілігі бастауыш азамат, қоғамдық талапқа сай, біліктілігі сан қырлы маман ретінде қалыптасуы жүзеге асырылады.
Сондықтан, мектептік оқыту мен тәрбие процесі, жас ұрпақты әлеуметтендірудің жетекші әрі айқындаушы негізі болып табылады. Айталық, ғалым О.Нұсқабаевтың пікірінше "әлеуметтендіру" ұғымы, өзінің мазмұны жағынан "тәрбие", "білім беру" және "оқыту" ұғымдары мазмұндық қосындыларының мәнінен де тереңірек, ауқымды. Ол, "тәрбие", "оқыту", тіпті қала берді "білім беру" ұғымы да "әлеуметтендіру" ұғымының құрамдас элементтері, мазмұнын толықтырар бөлшектік компоненттері, ал "Тәрбие ұғымы қоғамның өз мүшелеріне сапалы түрде арнайы жоспарланған мақсатты тәрбие беруін білдіреді". (7, 12 б.) деп тұжырымдайды.
Сонымен бірге, О.Нұсқабаев, мектептік оқу, тәрбие, білім беру жүйесіндегі тұлғаны әлеуметтендіру мәселелеріне баса көңіл бөле отырып, әлеуметтендіру "... өзінің мазмұнына мемлекеттік тәрбие жүйесіне тән белгілерден басқа қоршаған нақты әлеуметтік ортаның ықпалымен өмірдің өзінен туындайтын әрі күнделікті тұрмыста жиі кездесіп отыратын тәрбиелік мүмкіндіктерді де қамтиды" деп жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін басқа факторлардың да ықпалды әсеріне тоқталады (7, 12 б.).
Бұдан, мектептік тәлім-тәрбие үрдісінің мазмұны мен қоршаған өмір шындығының болмысына сезімдік, танымдық дәрежеде бейімделуі арасындағы мақсатты бірліктің қажеттігін, жас ұрпақты қоғамдық талаптарға сәйкес әлеуметтендірудегі бұл екі процестің маңыздылығын көруге болады.
Қазіргі кездегі мектептік білім беру жүйесінде, жас ұрпақты тәрбиелеудің мазмұндық жүйесінен, бастауышда айтылған әлеуметтік факторлар толық орын алмағандығына қарамай, бұл факторлардың жеке тұлғаның, қоғамның даму заңдылықтары мен талаптарына сәйкес қалыптасуын қамтамасыз ететін маңызы мен мәні туралы ғылыми зерттеулер тұжырымдары жеткілікті.
Осындай пікір әлеуметтендіру ғылымының құрылымдық компонентіне кіріктірілген "білім беру" мен "оқыту" ұғымдары туралы 2003 жылы жарық көрген "Социологиялық сөздік" мазмұнында орын алған. Онда, "тәрбие" ұғымы сияқты "білім беру" және "оқыту" ұғымдары да "әлеуметтендіру" терминінің негізгі құрылымдық компоненттерінің қатарынан берік орын алатыны көрсетілген (2).
Жалпы, тәлім-тәрбиеге байланысты іс-шаралар мазмұны: жеке тұлғаның балалық шағынан бастап, мектептік оқу-тәрбие үрдісі арқылы сезімдік, танымдық, ойлау, талғам қабілеттіліктерін қалыптастыру, дүниетанымдық өрісін кеңейтуге, олардың әлеуметтік ағымдарымен, қоғамдық талаптармен тығыз байланыста өмір сүруін қамтамасыз ететін білім, ғылым негіздерін, жалпыадамзаттық, ұлттық мәдени, моральдық-этикалық құндылықтарды игерту, сол арқылы қоғам өміріне белсенді араласуға бағыттап әлеуметтендіруді қамтуы тиіс.
Өйткені, адам бойында қалыптасатын тәлім-тәрбие және оның әлеуметтенуі - рухани байлық. Ал ол рухани байлықтың, тұлғаның бала кезінен, оның өзімен бірге өсіп, дамуына, қалыптасуына қоршаған өмір шындығының болмысы, туып-өскен орта, халықтың эстетикалық, этикалық салт-дәстүрлері, ата-әже, ата-ана тәрбиесі, т.б. факторлар зор ықпал ететіні мәлім (4). Әсіресе, бұл факторлар жас ұрпаққа адамгершілік-имандылық тәрбие беруде маңызды рольге ие.
Олай болса, өскелең ұрпақты адамгершілік тұрғыдан әлеуметтендіруде, әсіресе, жалпы білім беретін мектептің орны мен ролі айрықша бөлек. Өйткені, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың адамгершілік бітім-болмысының, жеке тұлға ретінде қалыптасуының бастапқы кезеңі оқыту мен тәрбиелеудің осы мектептегі жылдарымен дәл келеді. Жас ұрпақты өмірге даярлап, қоғам дамуына үлес қосуға қажетті мамандықты сапалы таңдауға, Отан алдындағы азаматтық борышты адал орындауға баулитын да осы мектеп. Осыған байланысты қазіргі таңда мектептен, өскелең ұрпақты оқыту арқылы оларға тек жалпы білім мен дағды-біліктілік негіздерін меңгерту ғана емес, сонымен бірге оларды қоғамымызды ізгілікті-адамгершілікті тұрғыдан жаңартудың әлеуметтік-экономикалық міндеттерін іс жүзіне асыруға қабілетті өзін-өзі қоғамдық талаптармен сұраныстарға сай іскерлік пен шығармашыл әрекеттерге икемді, әлеуметтік қатынастарға тән мінез-құлықты қалыптастыра алатын адамгершілік қадір-қасиеттері бастауыш азаматтар даярлауды қамтамасыз ететін тәрбие жұмыстарын жүзеге асырудың қажеттілігі туындайды. Өйткені, жаңа-нарықтық ашық, өркениетті қоғам талаптарына жауап бере алатын адамдардың жаңа ұрпағын қалыптастыру үшін олардың бойына қоғамдық сұраныстарға сай, әлеуметтік қатынастарға тән дүниетаным негіздерімен қаруландыра, олардың өмірлік ұстанымдық сенімдері мен ерік-жігерлерін шыңдай, биік адамгершілік мұраттарын ұштай білу керек.
Жеке тұлғаны әлеуметтендіруге байланысты бастауышда талданған негіздеулерді басшылыққа ала отырып, біз, зерттеуіміздің мақсаты мен болжамы негізінде қорыта отырып " әлеуметтендіруді" - адамзат қоғамының даму сатыларында ғасырлар бойғы тәжірибелерде сынақтан өткен ұлттық, жалпыадамзаттық рухани, имандылық-эстетикалық құндылықтарды, жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда зор мүмкіндік беретін халықтық тәлім-тәрбие дәстүрлерін, мінез-құлық нормаларын, мектептік оқу-тәрбие үрдісінде тиімді пайдалану арқылы жас ұрпақты бүгінгі, ертеңгі қоғам өміріне бейімді азамат ретінде белсенді араластырудың сапалы көрсеткіші деп тұжырымдаймыз (9). Әлеуметтендіру - жан-жақты процесс. Әлеуметтендірудің қалыптасуына көптеген жағдайлар ықпал етуі шартты. Осыны негізге ала отырып, біз зерттеу барысында мектеп оқушыларының әлеуметтік тұрғыда қалыптасуына тікелей әсер ететін факторларды анықтап, оларды сурет арқылы өрнектедік (2-сурет).
Әлеуметтендіру факторлары
Білім
Тәрбие
Оқу
:: қоғамдық құбылыстар;
:: еңбек, шаруашылық түрлері;
:: күнделікті тұрмыстық жағдайлар, отбасы;
:: қоршаған орта; аула, көше, топ;
:: мәдени және эстетикалық құндылықтар.
:: этикалық, білім негіздерін;
:: ұлттық тәлімдік салт-дәстүрлерді;
:: әдет-ғұрыптарды;
:: жөн-жоралғыларды;
:: мінез-құлық пен тәртіптілік нормаларын;
:: инабаттылықты меңгеруі.
:: оқу-білімді;
:: кәсіби біліктілікті;
:: ғылымды;
:: техниканы;
:: өнерді т.б.
меңгеруі.
Нәтижесінде
Жас өспірім толыққанды жетілген, қоғамдық өмірге лайықты өмір сүре алатын білімді қабілетті азамат болып қалыптасады.
2 сурет - Мектеп оқушыларын адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіру факторлары
Кестеде көрсетілген факторлардың өзара жүйелілік байланысы, бірлігі мектептегі, білім беру, оқыту мен тәрбиелеу процесінде жас ұрпақты өркениетті қоғам талаптарына сай, адамгершілік құндылықтар негізінде әлеуметтендіру тәрбиесін белгілі бір мақсатты түрдегі жүйеге келтіріп жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады.
Адамгершілік қадір-қасиеттердің қалыптасуы жеке тұлғаның мінез-құлық тәртібінің де сапасын анықтайтын құбылыс. Жеке тұлғаның адамгершілік тәрбиесіне ықпал ететін факторлар - қоршаған өмір құбылыстары, табиғат адамдар еңбегінің түрлері, қоғамдық, әлеуметтік қатынастар, экономикалық жағдайлар т.б. оның әр жас кезендегі мінез-құлқының тұлғалық болмысының, тәртібінің өзгеруіне, моральдық жағынан бекінуіне мүмкіндік жасайды. Бір сөзбен айтқанда тұлғаның қалыптасуына саяси, экономикалық, рухани, моральдық факторларда, биологиялық, физиологиялық факторларда әсер етеді, ал тұлғаның бітім-болмысының мәні оның әлеуметтік сипатынан көрінеді. Мысалы, мектеп оқушысының адамгершілік тұрғыдан қалыптасып, дамуы-оның әр жастағы физиологиялық, психикалық дамуынан өзін қоршаған ортамен, жанұя мүшелерімен және басқаларымен қарым-қатынасының дұрыс қалыптасуынан, оқу, білім арқылы өмірлік тәжірибе жинақтауынан және оны күнделікті қолдануынан көрініс табады (10).
Данышпан Абайдың "қолымда билік күші болса, адам мінезін жөндеуге болмайды деген кісінің тілін кесер едім" -- деген сөзінің өзінде қандай мән мен мағына жатыр десеңізші! (100). Жалпы адамзатқа тән данышпандардың тәрбиелік тағлымдары біздің халыққа бұрыннан етене таныс. Сондықтанда болар Аристотель, Платон, т.б. даналардың тәрбиелік мәні зор ойлары қазақ халқының даналығымен, өсиетгерімен және мақал -- мәтелдерімен қашанда өзектес. Бұдан шығатын қорытынды: адамның қандай болмағы, кім болмағы тәрбиеге, жағдайга, ортаға байланысты. Яғни жеке адам өздігіненен әдепті кісі болып шыға келмейді. Әдептілік қоршаған өмір шывдығы, адамдар қатынасы, отбасы, мектеп, т.б. ықпал етуімен және адам санасының дамуымен бірге жетіліп кемедденеді.
"Әдептану" пәні мектептік тәрбие үрдісінің ең әсем, мәуелі бір бүтағы ретівде қарастырылуда. "Әдептану" пәнінде, сабақ мазмұнын құруда мұғалімге үлкен еркіндік берілуде. Совдықтан, әр тақырыпта қарастырылатын ұғым, түсініктерді терендете түсу үшін түрлі мәвдегі жаттығу орындап, сұрақ-жауап, диспут түріндегі талдау тәсілдерін пайдалануына зор мүмкіндіктер туады.
Әдептілік ерекшелігімен бірге әдеп тәрбиесі адамның мінез-құлқын қалыптастырып, адамгершілік санасын жетідціреді. Әдептілік әліппесі адамның бойына қандай да бір іске бейімділік белгілерін егіп қана қоймай, оны кісілігі тұтас тұлға етіп тәрбиелеуді, тұрақты ізгі қасиеттерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мұның өзі адамның әдептілік санасын қалыптастырып, соның жоғарғы көрінісі-ожданға, яғни әдеп-инабаттылық өлшемдерінен бас тартқызбайтын ождан иесі болуға үмтылдырады. Жалпы әдептілік дегеніміз -- турашылдық, қайырымдылық, мейірбандылық, шапағаттылық, қанағатшылдық және қайырлы іс істеу, жамандыққа қарсы тұруға үмтылу, кішіпейіл, мейірімді болып, өзгелердің де тілектерін құрметтеу, үқыптылық, тазалық, т.б. сияқты жақсы мінез-құлық пен биік адамгершілікті қадір-қасиеттерге тән белгілерді қамтиды.
Мектепте, оқушыларға адамгершілік тәрбие берудің тиімді жолдарын, құралдары мен тәсілдерін саралауға ең алдымен ұстаздар мен тәрбиешілерден әрбір жас жеткіншек ұрпақтың жас мөлшерін, мінез-құлық тәртібінің, тұлғалық қалыптасу кезеңдерінің психологиялық ерекшеліктерін үнемі ескеріп, зерттеп отыруы әрбір ұстаздың, тәрбиешінің кәсіби міндетіне айналуы тиіс.
Тұлғаны әлеуметтендіру. Индивидті тұлғаға айналдыру процесін әлеуметтендіру дейміз. Тұлғаның қалыптасуы белсенді іс-әрекет, қызмет істеуде және басқа адамдармен қарым-қатынас жасауда іске асады. Тұлға - белгілі тарихи-мәдени ортада өмір сүретін, қалыптасқан әлеуметтік-психологиялық және моральдық (яғни адамгершілік) қасиеттерді бойына сіңірген, шынайы өмірді тануға және өзгертуге бағытталған жасампаз іс-әрекет субъектісі. Басқаша айтқанда, тұлға қоғамның өмір тәжірибесін бойына сіңіріп, жан-жақты жетілген адам.
Тұлғаның қалыптасуы оның белсенді іс-әрекеті мен басқа адамдармен пікір алмасу процесінде өтеді. Әлеуметтендіру индивидке сырттан еріксіз таңылатын нәрсе емес. Керісінше, индивидтің іс-әрекетке белсеңді араласуымен, өзінің қимылы мен мінез-құлқын қоғам талабына сай, лайықтап, үнемі дұрыс жолға салып, өзгертіп отыруы арқылы іскғе асады.
Соның арқасында адамда өз мінез-құлқын, іс-әрекетін, қызметін басқа адамдардың сондай мінез-құлықтарымен салыстыра бағалау, сөйтіп өзінің кім екенін түсіну, өзін-өзі тану қабілеті жетіледі.
Тұлғалық қасиеттердің ішіндегі аса маңыздысы соның өмірге өзіндік көзқарасының болуы. Адамның көзқарасы ғылыми немесе ғылыми емес болуы мүмкін. Осыдан көзқарастың әлеуметтік жағына көңіл аударсақ, жеке тұлғаның қандай қоғамдық топтарға, саяси қозғалыстарға қызмет жасайтынын, қандай топтар мен қозғалыстарға қарсы екенін, озық ойлы, не кертартпа екенін аңғаратын боламыз.
Адам тұлғаға айналуында екі үлкен кезеңнен өтеді. Біріншісі - туғаннан ер жеткенге дейін. Екіншісі - ер жеткен, кемеліне келгеннен кейінгі кезең. Бірінші кезеңде жасөспірім бала сыртқы дүние туралы белгілі бір деңгейде білім жиынтығының жүйесін, негізгі бағалы, құнды бағыттар мен нұсқаларды игеріп, меңгереді. Ол бірнеше әлеуметтік рөлдер атқарады.
Екінші кезеңде тұлғаның бүтін, біртұтас көзқарастары, идеологиясы және белсеңділігі, өмірлік құбылыстарға байланысты бағыты қалыптасады. Осы екінші кезеңде тұлға әлеуметтік сипатта болады, оның өмірлік стратегиясы және өзіндік ерекшелігі басым көрінеді.
Тұлғаға айналудың бірінші кезеңі басрлық адамдарда бар, бірақ, екінші кезеңнің сипаты барлық адамдарға байқала бермейді. Кейбір адамдар өзінің соңғы күніне дейін өзгермей, қарапайым болып қала береді. Ал, кейбіреулер тіпті жиырма бес жасында тұлғаға айналады. Әрине, өкінішке қарай, мұндайлар қоғамда өте сирек кездеседі. Жеке дара адамды, индивидті тұлғаға айналдыруда әр түрлі оқу орындарының атқаратын қызметі зор.
1.2 Оқушылардың тәртіпсізденуінің әлеуметтік-тұрмыстық себептері мен салдары
Тұлғаның әлеуметтенуі оның ана тіліне, күнделікті тұрмыс жағдайындағы мінез-құлқына, шығармашылыққа деген ынтасы мен өз халқының мәдениетін қабылдау қабілетіне байланысты. Бастауыш сынып оқушысының қаклыптасуы оның қоршаған ортасын тануы мен өмір сүру барысында кездесетін жақсылықтар мен жамандықтардан тұрады. Сондықтан сыртқы орта баланың әлеуметтік тұлға болып қалыптасуына әсер ететін басты фактор.
Жас ұрпаққа адамгершілік құндылықтарды игерту арқылы сындарлы тәрбие беру - психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік қалыптасу компоненттерін қамтитын белсенді процесс. Ол процесс, жеткіншек ұрпақтың бойына сапалы адамгершілік қадір-қасиеттерді сіңіруге бағытталған тәрбиелік іс-әрекеттер барысында, олардың бойында қоршаған орта ықпалымен көрініс табатын жағымсыз, яғни девианттық мінез-құлықтан арылтуды және оның қалыптасу себеп-салдарын анықтап алуды да талап етеді.
Девианттық мінез-құлық - бұл "балалар мен жас өспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту - тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, сондай-ақ олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қылмыс белгілері бар, қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы" (11, 15-17 б.).
Демек, жас өспірімдердің бойын ауытқымалы (яғни девианттық) мінез-құлық нышандарынан арылту арқылы, олардың бойына қоғамымызда қабылданып, орнығып келе жатқан рухани жаңа құндылықтық бағдарларды, соның ішінде, әсіресе, ең алдымен, ұлтжандылықты, азаматтылықты, бастауыш моральдық және адамгершілік қадір-қасиеттер мен мұраттарды, өзге ұлт өкілдеріне деген құрмет пен сыйластықты, қоғамдық тәртіп ережелері мен құқықтық нормалардың талаптарын мүлтіксіз орындаушылықты қалыптастыру орта мектептердегі оқу-тәрбие процестерінің негізгі міндеттерінің бірінен саналады.
Себебі қазіргі өтпелі кезеңде қоғам өмірінің кейбір жақтарын қамтып отырған әлеуметтік дағдарыс (күнкөріс көзінен айырылып, жұмыссыз жүрген, сөйтіп, кедейленуге ұшыраған бұқара көпшілік), жастар бойында (оның ішінде мектеп оқушылары да бар) моральдық тұрғыдан терең күйзеліс сезімін тудырып, оларды кәдімгідей бүлдіруші күшке айналдырып барады.
Жастар арасында бұрын соңды болмаған тәртіп бұзушылық, құмар ойындарымен әуестенушілік, нашақорлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық пен жезөкшелік кең етек алуда. Мысалы, ішкі істер министрлігінің жергілікті бөлімшелері тарапынан жинақталып, сұрыпталған мәліметтерді екшелеп қарасақ, кәмелетке толмағандар тарапынан соңғы жылдары жасалған қылмыс пен заң бұзушылықтың өте бастауыш деңгейде әрі әртүрлі сипатта екендігін байқауға болады. 2007 жылы Республика бойынша 135151 қылмыс жасалса, оның 6563-ін жасағандар мектеп, гимназия және лицей оқушылары болып отыр. Ал, биылғы жылдың 3 айында оқушылар тарапынан 54 адам өлтіру, 52 денсаулыққа әр түрлі зиян тигізу, 155 қарақшылық шабуыл мен 469 тонау оқиғалары тіркелген (12).
Тәртіп сақтау органдарындағы жинақталған статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жасөспірімдер арасында қылмыстық оқиғалар, әсіресе Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қостанай, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола, Алматы, Ақтөбе, Павлодар және Маңғыстау облыстарында кең етек жайып отыр. Тараз, Шымкент, Петропавл қалаларында мектеп оқушылары арасында жиі-жиі "разборкалар", яғни топ-топ болып төбелесулер болып тұрады.
Бастауышдағы мысалдар көрсеткендей, жасы кәмелетке толмағандар тарапынан жасалатын қылмыстардың көп бөлігінің басты себебі, олардың арақ ішімдіктеріне салынуы мен есірткіге әуестіктері болып отыр. Ал, есірткінің медициналық-әлеуметтік проблемалары республикалық орталығының мәліметіне қарағанда, бұл кеселге тәуелді болғандардың республика бойынша саны 250 мыңнан асса, оның тең жартысынан астамын жастар мен жасөспірімдер құрап отыр (11).
Жасөспірімнің жан дүниесі нәзік, сезімтал. Үлкендердің айтқанын, іс-әрекеттерін, ақпарат құралдардан (теледидар, түрлі-түсті бейресми жорналдар т.б.) көргендерінің бәрін тез қабылдайды, шындық көреді. Міне, сондықтан да лас ақпарат көздері мен телехабарларда үнемі беріліп тұратын қылмыс хроникасы, жағымсыз мәліметтер жастардың нәзік көңіліне жан дүниесіне қатігездік пен жүгенсіздік ұрығын себуде. социолог Э.Дюркгеймнің сөзімен айтқанда, "тобырлық тұрпайылыққа" айналдыруда. Қаншама ауыр қылмыстар жасалып, ол қоғамдық пікірді дүрліктіргенімен баспасөз бетінде қоғамдық, жалпы халықтық деңгейде талқыланбайды. Өткен ғасырдың 40-ші жылдары қандайда бір қылмыс түріне қатыстықтары болмаса да, қоғамдық, әсіресе, айқай-шулы әрекеттермен түнгі тыныштықты бұзатындары үшін үлкендерді жиі-жиі дүрліктіретін "хиппилер", "панктар", "металлистер", "жылтырбастылар", "мотоциклисттер" сияқты бейресми топтардың жөн-жосықсыз қылықтары баспасөз беттерінде әртүрлі пікірталастарын туғызып, олар туралы белгілі бір қоғамдық пікірді қалыптастырып жататын. Яғни, жағымсыз қылықтарға үйір жасөспірімдердің тәртібі, мінез-құлқы, тұлға ретінде қалыптасу мәселелері көпшілікті қатты ойландыратын. Көп болып олардың жаман жолға түсіп кетпеулеріне ат салысатын (13).
Қоғамдық тәртіптен ауытқушылық қоғамымызға жат құбылыс ретінде қарастырылатын. Ал, қазір адамгершілік сезімге жат жаман пиғыл, жаман ниет адамдар арасында жиі кездесіп, әлеуметтік құбылысқа. айналуда. Қылмыс - бұл "қылмыскердің мемлекеттік немесе қоғамдық құрылысқа, қандай да болсын меншікке, азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтары мен бостандықтарына қиянат жасайтын, қоғамға қауіпті іс-әрекет, сондай-ақ қылмыстық заңда көзделген құқықтық тәртіпке қиянат жасайтын қауіпті іс-әрекеті." (14). Осы тұрғыдан алып қарастырғанда қылмыс - қылмыскердің саналы әрекеті, яғни еркін әрекеті, алға қойған мақсатын іс жүзіне асыру үшін белгілі бір мақсат тұрғысынан оны іске асыратын құрал-сайман әзірлеп, жоспар түзіп, қиянатты іс-қимыл жасауы.
Жасөспірімдердің тарапынан жасалып тіркелген қылмыстық істердің статистикалық мәліметтерін талдағанымызда, жастары өте төмен, тіптен жас балалардың қылмыстық істерге араласуы алаңдаушылық туғызады. Жылдан-жылға қылмыс жасаушылардың жасы жасарып келе жатыр. Қыз балалардың қылмыс жасауы да күрт өсіп отыр. Олардан жасөспірімдер арасында қылмыстық жауапқа тартылғандары 13% - ке жетті. (15).
Қазіргі таңда қару-жарақ саудасы мен наркобизнеспен айналысу өте нағыз заңсыз ақша табудың көзіне айналып бара жатқандығы ешкімге құпия сыр емес. Ең өкініштісі, қазіргі таңда Қазақстанның оңтүстігінде апиын шегушілер мен қолданушылардың өз істеріне мектеп жасындағы жасөспірімдерді тартуы, пайдалануы жиі көрініс беруі. Бұзақылық жасап жауапқа тартылған көптеген жастардың күнделікті өмірде мағыналы нақтылы бағыттары жоқ. Олардың ішінде өздері күнде бейнефильмдерден көріп жүрген батыстың "сұлу өміріне" еліктеушілер көп-ақ. Сондықтан да болар олардың өмірге деген құштарлықтары осы залалды әдет арқылы қалыптасуда. Әрі көше сомдаған "сәнді өмірден" қалмауға тырысып бағуда.
Қылмыстық топтарға қатысушы немесе оларға еліктеуші жасөспірімдер арасында жүргізілген социологиялық зерттеулерге тоқтала кетейік.
Зерттеу-сауалнама, интервью, салыстырмалы талдаулар сияқты тәсілдер арқылы өткізілген. Бұл зерттеудің статистикалық мәліметтеріне сүйенсек, заң бұзушы жасөспірімдер 1,5% ұрлықты апиын шегіп алып жасаған. Жасаған барлық ұрлықтың 32-сі топталып жасалған. Ал, ұрлық жасап жауапқа тартылған жас қылмыскерлердің 39,6% бір рет ұрлық жасап жауапқа тартылса, қалғандары, яғни, 31-і бұрындары бірнеше рет қылмыс жасап үлгерген. Егер бір аптаның ішінде 3-4 ұрлық жасалса, оның 7,5% жасөспірімдер жасаған болып шығады. Ал бір айда 4-9 ұрлық жасалса, оның 17% жасөспірімдер үлесіне тиесілі болып келеді, ал үш айда 10 ұрлық жасалса, оның 20,7% жасөспірімдер үлесінде. Жасөспірімдерден құралған қылмыстық топ жетекшілерінің 40% дене құрылыстары мығым, күшті, шыныққан содырлар болып келсе, 20% қылмыстық заңдарды жақсы игергендер, 17% қару қолдана біледі, ал 13% ұрлық жасарда оның орындалу, жоспарын дұрыс құруға ұста болып келеді (11).
Жасөспірімдер арасында орныққан келесі бір маңызды фактор - олардың құрбы-құрдастары арасында зорлық-зомбылық жасауға әзір тұратындықтары.
Жасаған қылмыстарына орай қылмыстық жауапқа тартылған жасөспірімдердің жас ерекшеліктері төмендегідей болып келеді: 14 жастағылар - 11%, 15 жастағылар - 7%, 16-17 аралығындағылары - 42 %, көбіне көп 14 жасар балалар қылмыстық істерді топтасып жасайды. Жалпы 2-3 балалардан құралған топтар қалаларда - 33% құраса, 4 баладан құралған топтар - 12%, басқа топтар 6 немесе одан да көп балалардан топтасқан. Есепте тұрған қылмыс жасаушылардың ең төменгі жасы 14-15 жас аралығын құрап отыр. Топтасып жасалған қылмыстардың басым көпшілігін ер балалар құраса, қыз балалар тарапынан жасалған бұзақылық қылықтар жалпы қылмыстың 5% құрайды (16).
Жалаң еліктеушілік жасөспірімдердің 29,4% есірткі шегуге итермелеуде. Жалаң еліктеушілік қасиеттер баспасөзде, теледидарда, бейнефильмдерде наркомандар туралы материалдар мен хабарлардың көп берілуіне қызығушылықтан туындайтындығын ғалымдарымыз жүргізген зерттеулер бойынша сұралған жас респонденттердің 15,3% мойындаса, 22,5% модадан қалмау үшін үйрендік деген, 25% азғындаған топтарға ілесіп, думанды күн кешулерде, дискоклубтарға барып жүріп үйір болғандарын мойындаса, 17% аулада үйір болған, 4% көпшілік жатақханаларда үйірленген. Ең қорқыныштысы кейбір жасөспірімдер үшін апиынға үйірлік өмірлік мәнге айналып үлгерген. Ал, апиын шегілген жердің бәрінде қылмыс жасалатыны сөзсіз (11).
Алынған мәліметтер жасөспірімдер арасында кеңінен тараған қылмыстық істердің, жасалған ұрлықтың, зорлық-зомбылықтың, бұзақылықтың, күш көрсетулердің, жезөкшеліктің, т.с.с. пайда болуы мен дамуы себептерін анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, бұл көрсеткіштер жасөспірімдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz