Еңбек дауларын сотта қараудың заңнамалық дамуы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АҚТАУ ГУМАНИТАРЛЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
НУГМАНОВ НУРЛАН АДИЛБЕКУЛЫ
Ереуіл - ұжымдық еңбек дауларын шешудің ерекше нысаны
5В030100-Құқықтану
Ақтау, 2021
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ...
4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1
ЕҢБЕК ДАУЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.1
Еңбек даулары: түсінігі мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.2
Еңбек дауларының пайда болу себептері мен шарттары ... ... ... ...
26
1.3
Еңбек дауларын сотта қараудың заңнамалық дамуы ... ... ... ... ... ... .
36
2
ЕҢБЕК ДАУЛАРЫН СОТТА ҚАРАУ ЖӘНЕ ШЕШ У ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
2.1
Еңбек дауларын сотта қараудың жалпы процессуалдық тәртібі ... ...
48
2.2
Жеке еңбек дауларын сотта қараудың жекелеген түрлері ... ... ... ... .
60
2.2.1
Жұмысқа қайтадан алу істерін сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
2.2.2
Жұмыскердің еңбекақысын төлеуге байланысты еңбек дауларын сот тәртібінде қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
85
2.2.3
Сот процесінде материалдық жауапкер шілік туралы еңбек дауларын қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
98
2.3
Ұжымдық еңбек даулары және оларды с отта қараудың
процессуалдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
110
3
ЕҢБЕК ДАУЛАРЫН СОТТА ҚАРАУДЫ ЖЕТІЛД ІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
127
3.1
Еңбек дауларын сотта қараудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... .
127
3.2
Еңбек дауларын сотқа дейін реттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ...
140
3.3
Цифрландыру жағдайында еңбек дауларын сотта қарау мәселелері..
150
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
156
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...
161
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
172
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
181
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
182
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық зерттеу жұмысында төмендегі анықтамалар мен терминдер қолданылды:
Еңбек дауы - Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын қолдану, келісімдердің, еңбек және (немесе) ұжымдық шарттардың, жұмыс беруші актілерінің талаптарын орындау немесе өзгерту мәселелері бойынша жұмыскер (жұмыскерлер) мен жұмыс беруші (жұмыс берушілер), оның ішінде бұрын еңбек қатынастарында болғандар арасындағы келіспеушіліктер.
Еңбек төрелігі - ұжымдық еңбек дауының тараптары татуластыру комиссиясында келісімге қол жеткізілмеген кезде еңбек дауын шешу үшін уәкілетті адамдарды тарта отырып құратын, уақытша жұмыс істейтін орган.
Ереуіл - жұмыс берушімен ұжымдық еңбек дауындағы жұмыскерлердің әлеуметтік экономикалық және кәсіптік талаптарын қанағаттандыру мақсатында жұмысты толық немесе ішінара тоқтату.
Жұмыс беруші - жұмыскер еңбек қатынастарында болатын жеке және заңды тұлға.
Жұмыскер - жұмыс берушімен еңбек қатынастарында тұратын және еңбек шарты бойынша жұмысты тікелей орындайтын жеке тұлға.
Келісу комиссиясы - жұмыс берушілер мен жұмыскерлер өкілдерінің бірдей санынан құрылатын тепе-тең негізде ұйымдарда, оның филиалдары мен өкілдіктерінде құрылатын, тұрақты жұмыс істейтін орган болып табылады.
Медиатор - Қазақстан Республикасының Медиация туралы заңының талаптарына сәйкес кәсіби және кәсіби емес негізде медиация жүргізу үшін тараптар тартатын тәуелсіз жеке тұлға.
Медиация - тараптардың ерікті келісімі бойынша жүзеге асырылатын, олардың өзара қолайлы шешімге қол жеткізуі мақсатында медиатордың (медиаторлардың) жәрдемдесуімен тараптар арасындағы дауды (дау-шарды) реттеу рәсімі.
Татуластыру комиссиясы - ұжымдық еңбек дауын тараптарды татуластыру арқылы реттеу үшін, жұмыс беруші мен жұмыскерлер (олардың өкілдері) арасындағы келісім бойынша құрылатын орган.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АЕК
-
Айлық есептік көрсеткіш
АҚШ
Америка құрама штаты
б.
-
бап
БКБ
бейнеконференцбайланыс
ДБШ
-
Дауларды балама шешу
ЕАЭО
-
Евразиялық экономикалық одақ
ЕДКК
-
еңбек даулары бойынша келісу комиссиясы
ж.
-
жыл
жж
-
жылдар
ЖС
-
Жоғарғы сот
ЖШС
-
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҚР
-
Қазақстан Республикасы
ҚР АК
-
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
ҚР АПК
-
Қазақстан Республикасының азаматтық процестік кодексі
ҚР ЕК
-
Қазақстан Республикасының еңбек кодексі
ҚР ЕХӘҚМ
-
Қазақстан Республикасының еңбек жән е халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі
КСРО
-
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
КК
-
Келісу комиссиясы
МКД
-
Мемлекеттік кіріс департаменті
ОАТ
-
орташа айлық табыс
РКФСР
-
Ресей Кеңестік Федерациялық Соцолистік Республикасы
РФ
-
Ресей Федерациясы
РФ ЕК
Ресей Федерациясының еңбек кодексі
т.
-
тармақша
т.б.
-
тағы басқалары
ТМД
-
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ХЕҰ
-
Халықаралық еңбек ұйымы
ІІБ
-
Ішкі істер бөлімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасының еңбек және азаматтық іс жүргізу заңнамаларына сәйкес еңбек дауларының әлеуметтік құбылыс ретінде туындау себептерін анықтау және жұмыс беруші мен жұмыскерлер, еңбек ұжымы арасында еңбек, ұжымдық шарттың орындалуына байланысты пайда болатын еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктерін зерттеуге арналған.
Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХІ ғасыр - білім мен біліктің дәуірі. Әр адам өзін үздіксіз жетілдіріп, жaңa кәсіптерді игеріп, үнемі заман ағымына бейімделу арқылы ғана бәсекелік қабілетін арттыра алады. Білім мен технология, жоғары еңбек өнімділігі ел дамуының басты қозғаушы күші болуға тиіс. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым- Жомарт Тоқаевтың Тәуелсіздік бәрінен қымбат атты мақаласында Бұл жолда саяси-экономикалық реформаларды және сананы жаңғырту үдерісін жалғастырып, заман талабына бейімделген ұлттың жaңa болмысын қалыптастыруымыз қажет деген еді [1]. Алайда, ел экономикасын реформалау мен әртараптандыру жалғасуына COVID-19 ауруының тарауы кедергі жасап, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымымен пандемия жарияланды. Кейбір жосықсыз жұмыс берушілер мұндай жағдайды пайдаланып қалуға тырысып, қызметкерлердің жалақысынан ұстап қалу, уақытында жалақыны төлемеу оларды өз еркімен жұмыстан шығуына итермелеу немесе өзге де жолмен өз шығындарын азайту арқылы жұмыскерлердің әл-ауқатының және материалдық жағдайларының нашарлауына алып келіп отырғаны белгілі.
Бұл көптеген елдердің өз шекараларын жабуына, бұқаралық іс-
шаралардың санын азайтуға, кәсіпорындардың жұмысын тоқтатуына, шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілердің жұмысын уақытша тоқтатуға не шектеуге алып келді. Жұмыс берушілердің алдында жұмысты жалғастыру, қызметкерлерді қашықтықтан жұмыс істеуге ауыстыру, штат немесе жұмысшылар санының қысқаруына, жалақы мөлшеріне және басқа да көптеген қиындықтар туындатты. Бұл ретте осы сұрақтарға жауаптар жұмыс берушінің еркі мен қалауына ғана емес, сондай-ақ осы мәселелер бойынша мемлекеттік органдардың ұстанымына да байланысты. ҚР Президент Қасым- Жомарт Тоқаевтың VII шақырылымындағы Қазақстан Республикасы Парламенттің бірінші сессиясында қазіргі күрделі жағдайда Қазақстанның алдында тұрған басты міндет - әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты, жұмыс орындары мен халықтың табысын сақтау қажеттілігін көрсетіп, депутаттар алдында бірнеше басымдылықтарды айқындап, азаматтардың құқықтарын тиісінше қорғамайынша әлеуметтік-экономикалық даму мүмкін еместігін, неғұрлым белсенді әрі ойластырылған жұмысқа нақты және табанды кірісу керектігін атады [2].
Қазақстанның еңбек заңнамасының қалыптасуында Халықаралық Еңбек
Ұйымының Конвенциялары мен Келісімдерінің әсері болғаны анық. Қазіргі уақытта адам құқықтарын, соның ішінде еңбек құқықтарын қорғау жөнінде мемлекеттер мен жекелеген субъектілердің міндеттері мен түрлі тәсілдерін
бекіткен халықаралық актілер жеткілікті деңгейде қабылданған және Қазақстанда мақұлданған. Адамның еңбек құқықтарын қорғауға арналған
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық Пакт, Адам құқықтары мен негізгі бостандықтары туралы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Конвенциясы т.б. негізгі актілерді Қазақстан Республикасы ратификациялауы арқылы өз мойнына адамның еңбек құқықтары мен мүдделерін қорғау міндеттемесін алған. Ұлттық құқықтық жүйелердің барлығы дерлік жұмыскер мен жұмыс берушінің еңбек құқықтарын қорғаудың белгілі бір тәсілдеріне ие, соның ішінде Қазақстанды да атауға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясында адам және оның құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына ретінде бекітілген, осыған сәйкес адамның еңбек құқығына бостандығын мамандықты, кәсіпті еркін таңдау құқығын қорғауға кепілдік беріледі [3]. Ал, 2015 жылы қабылданған ҚР Еңбек Кодексі еңбек дауларын қарау мен шешудің тәртібін реттейтін ережелерді бекітіп қана қоймайды, Coнымeн бірге еңбек құқықтарын қорғауды негізгі мақсаты мен еңбек заңнамасының қағидаты ретінде қарастырып, соған сәйкес ең төменгі стандарттар мен кепілдіктерді бекіткен [4].
Жарияланған статистикалық мәліметтерге сүйенсек 2020 жылы Қазақстан
халқының еңбекке жарамды бөлігінің 92% еңбек қатынастарына түскен. Пандемия кезінде қалыптасқан экономикалық жағдайды, қазақстандық қоғамда демократиялық үрдістердің артуы мен өндірістің мемлекеттік емес секторының кеңеюін, жұмыскерлердің өз құқықтарын қорғауды толық жете түсінбеуін ескерсек, алдағы уақытта еңбек дауларының өсетінін болжау қиын емес. Осыған сәйкес жұмыс берушілер мен жұмыскерлер сот жүйесінің алдағы уақыттағы қолданушылары екенін байқау қиын емес. ҚР Жоғарғы Сотының мәліметтеріне сүйенсек, еңбек даулары азаматтық істер бойынша соттармен қаралатын істердің негізгі категориясын құрап, оның жалпы көлемінің 5,8% құрап келген.Мамандандырылған соттардың жоқтығы, еңбек заңнамасы ережелерінің әртүрлі түсіндірілуі мен тіпті қарама-қайшылықтарының болуы еңбек дауларын қарайтын органдар үшін қиындық туғызады.
Жоғарыда айтылғандардан басқа, еңбек дауларын шешуге балама тәсілдерді қолдану мәселесі де шешуді қажет етеді. Бір жағынан, сот ісін жүргізу жетілдірілген және құқық қолдану рәсімін нақтылағанымен, сот ісін жүргізудің ұзақтығы және күрделілігі себебінен және шетелдердегі еңбек дауларын шешудің балама түрлерін кеңінен қолдану тәжірибесін зерттей келе, біздің мемлекетте бұл тәжірибені енгізудің қажеттігі туындап отыр.
Заңнамада еңбек дауларын сотта қарау мәселелері жеке қаралмаған, оларды шешу тәжірибесі пікірталас туғызады және оң реттеуді талап етеді. Бұл қиындықтар еңбек құқығы субъектілерін қорғаудың соттық нысанының жетіспеушілігіне байланысты да туындайды. Осыған байланысты, еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктеріне, оның ішінде жұмысқа қайта алу, жұмыскердің еңбекақысын төлеу, материалдық жауапкершілікке байланысты, сондай-ақ ұжымдық еңбек дауларын қараудың жекелеген процессуалдық тәртібіне арналған арнайы зерттеулердің заң
ғылымында жоқтығы осы Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еңбек құқығы бойынша шетелдік және отандық ғалымдар мен заңгерлердіңжұмыс зерттеулерін, атап айтқанда, еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктеріне арналған зерттеулерді талдау, осы уақытқа дейін осы тақырыптағы ізденістердің аздығын, арнайы кешенді зерттеулер жасалмағанын көрсетті.
Қолданыстағы еңбек және азаматтық-процестік заңнамаларға сәйкес еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктері еңбек құқығы ғылымының да, азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының да арнайы зерттеу объектісі болған емес. Еңбек даулары, соның ішінде жеке еңбек даулары мәселелері еңбек құқығы ғылымы тұрғысынан қаралып, ізденістер көбінесе еңбек дауының ұғымын анықтауға, еңбек дауларын құқықтық реттеудің жалпы мәселелеріне, еңбек-құқықтық жауапкершілігін жетілдіру т.б. мәселелерге арналған. Жұмысқа қайта алуға, жұмыскердің еңбекақысын төлеуге, материалдық жауапкершілікке, еңбек тәртібіне байланысты туындайтын жеке еңбек даулары мен ұжымдық еңбек дауларын азаматтық іс жүргізуде қарауды зерттеу, оның шетелдік тәжірибесіне үңіле отырып жұмыс негізделген және пайымдауға лайықты қорытындылар мен тұжырымдарды әзірлеуге мүмкіндік береді. Біздің ойымызша Қазақстан Республикасының еңбек құқығында қаралған құқықтар мен бостандықтарды азаматтық процесте қорғауға деген тетіктерді жaңaртып, заңнамалық олқылықтарды жоюға көмектеседі.
Жоғарыда айтқанымыздай еңбек даулары ұғымы, еңбек дауларын құқықтық реттеудің жалпы тәртібі, еңбек-құқықтық жауапкершік, сондай-ақ еңбек құқықтарын қорғаудың жекелеген нысандары мен тәсілдері мәселелеріне арналған еңбектер отандық заңгер ғалымдар арасында кездеседі. Осы бағытта зерттеулер жүргізген отандық ғалымдар ретінде Н.А.Абузярова, Т.М.Абайдельдинов, Д.Ажинурина, С.М.Алдашев, Ж.С.Бердиярова, Г.Г.Галиакбарова, С.А.Димитрова, Ж.Б.Ермагамбетова, А.Ж.Касенова Е.Н,Нургалиева, Э.Б.Омарова, К.А.Мамиев, А.К.Мамбетов, Ж.Б.Разиева, Б.А.Сериев, К.А.Уварова, Ж.А.Хамзина, К.А.Шайбеков, Н.П.Шайхутдинова, М.Х.Хасенова және т.б. айтуға болады.
Осы бағыттағы алғашқы Дипломдық жұмыс зерттеулер жеке еңбек
дауларының ұғымын анықтауға арналған. Осындай зерттеу жұмысы ретінде Ж.Б.Ермагамбетова, Е.Н. Нургалиеваның Индивидуальные трудовые споры монографиясын атауға болады. Coнымeн қатар адамның еңбек ету құқығына бостандығын қорғау мен оны құқықтық реттеудің жалпы тәртібі туралы туралы Д.Ажинуринаның Еңбек ету бостандығы және оны қорғаудың мәселелері, Ж.С. Бердиярованың Қазақстан Республикасының еңбек ету бостандығының конституциялық-құқықтық реттелуі жұмыстары бар.
Жеке еңбек дауларын шешудің теориялық және тәжірибелік мәселелеріне зерттеу бағытында жасалған кешенді жұмыс ретінде Правовое регулирование индивидуальных трудовых споров: теория и практика их разрешения тақырыбындағы Г.Г.Галиакбарованың жұмысын
атауға болады. Бұл жұмыс еңбектің басты ерекшелігі жеке еңбек дауларының жалпы сипаттамасын айқындауға, жеке еңбек дауларының соттылығы мен ведомстволық бағыныштылығын анықтаудың ерекшеліктеріне, еңбек процесін жетілдірудің теориялық-құқықтық мәселелеріне, жеке еңбек дауларын сотқа дейінгі шешу және медиация тәртібімен қарауды талдау жасауға, сондай-ақ осы жеке еңбек дауларын сот тәртібімен қараудың негіздерін қарастыруға жасалған алғашқы ізденіс болды. Алайда Дипломдық жұмысты талдай келе, байқағанымыз оның басты бағыты жеке еңбек дауларын шешудің жалпы тәртібін айқындап, дауларды сотқа дейінгі шешу, жеке еңбек дауларын қараудағы медиация тәртібі, қазіргі уақытта қолданысқа енген жеке еңбек дауларын сотқа дейінгі шешудің механизмдерін жетілдіруді айқындау мәселелеріне арналған.
Дипломдық жұмысты жазуда еңбек құқығы, азаматтық іс жүргізу құқығы саласындағы шетелдік ғалымдардың да еңбектері зерттелді. Атап айтсақ, Р.М.Агапова, A.Buğra Aydin, П.С.Барышников, А.И.Балашов, S.Erdoğdu, А.А.Сапфирова, З.Сухбаатар, S.Kaşka, И.А.Костян, А.М.Куренной, В.И.Мартыненко, А.Г.Мостовщиков, И.А.Прасолова, А.Н. Слюсарь, O.Tezcan, Р.К.Тойжанов, G.Toksöz, Т.Э.Ханукаева, Z.Şişli және т.б. еңбектерін атауға болады.
Жоғарыда аталған және басқа да авторлардың жұмыс еңбектері Дипломдық зерттеу жұмысына теориялық негіз ретінде алынды, оларды саралай, талдай отырып еңбек және онымен байланысты қатынастарды реттеудегі мемлекеттің рөлін өзгерту, әлеуметтік әріптестікті дамыту, жинақталған құқық қолдану тәжірибесі еңбек дауларын шешу процесін құқықтық реттеу проблемасына жұмыс тәсілдерді өзгертуді талап етеді. Жaңa жұмыс тәсілді қолдану еңбек дауларын құқықтық реттеудің нақты мәселелерін шешуде жеке және ұжымдық еңбек дауының заңды анықтамасының болмауы -
еңбек дауының пайда болу динамикасы тұжырымдамасының тиімсіздігі, еңбек дауларын қарау және шешу принциптерін заңды түрде бекітудің болмауы, еңбек заңнамасы мен азаматтық іс жүргізу заңнамасының сәйкессіздігі, заң техникасының жетілмегендігі, еңбек дауларын жіктеудің бірқатар тұжырымдамаларының негізсіздігі талданып, еңбек дауларын сотта қарауды жетілдірудің осы тұстардағы процессуалдық тәртібін жетілдіру мен механизмдерін оңтайландыру мақсатында ұсыныстар берілді.
Дипломдық зерттеудің әдістемелік негізі. Дипломдық зерттеу әдіснамасының негізін белгілі кеңестік, ресейлік, батыс және қазақстандық ғалым заңгерлердің еңбек даулары, оларды сотта қарау тәртібі, балама тәртіптері туралы жұмыс еңбектері құрайды. Зерттеу тақырыбының ерекшелігі мен кешенді сипаты еңбек дауларын қарайтын азаматтық сот ісін жүргізудің өзге де нысандарына назар аударуға мүмкіндік берді. Дипломдық жұмыс-зерттеу жұмысын жүргізу барысында жұмыс зерттеудің жалпы және жеке әдістері: диалектикалық, тарихи, формальды- логикалық, салыстырмалы-құқықтық, лингвистикалық, нақты-әлеуметтік әдістер қолданылды.
Еңбек дауларын сотта қараудың заңнамалық дамуы мен одан әрі жетілуін қарастыруда жалпы танымдық диалектикалық әдіс, жеке және ұжымдық еңбек дауларын сотта қарауға қатысты құқықтық нормалардың өзара және тәжірибемен байланысын зерттеуде формальды-логикалық, талдау, синтез және хронологиялық әдістер, еңбек дауларын сотта қарауға байланысты шетел заңнамасы мен тәжірибесін зерделеуде салыстырмалы-құқықтық әдістер,
еңбек даулары, жұмыскер терминдерін тереңірек қарауда лингвистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыс зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасында Еңбек Кодексі мен Азаматтық процесстік Кодексінде еңбек дауларын қарау мен шешудің ерекшеліктеріне арналған дербес тарау қажеттілігін теориялық негіздеу және әзірлеу үшін еңбек дауларын қарау мен шешудің теориялық және практикалық мәселелерін кешенді зерделеу, оларды қарау мен шешудің қолданыстағы тәртібін мен ерекшеліктерін талдау, еңбек және азаматтық процесстік заңнамаларға ұсыныстар мен ұсынымдар жобасын әзірлеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін Дипломдық зерттеу жұмысы төмендегідей міндеттерді алға қояды:
Еңбек дауларының жалпы түсінігін талдау, түрлері мен еңбек дауының пәнін анықтау мен себеп-салдарының теориялық және тәжірибелік аспектілерін жіктеу;
еңбек дауларын сотта қараудың жалпы процессуалдық тәртібін қарастырып, еңбек дауларынан туындайтын жекелеген түрлері бойынша оларды сотта қарау ерекшеліктерін айқындау;
жеке және ұжымдық еңбек даулары ұғымының мазмұнын ашу, осы құқықтық әлеуметтік құбылыстың заңнамалық анықтамасын талдау, оның еңбек дауларын қарау және шешу процедурасымен байланысын анықтау;
еңбек дауын қарау тәртібіне көбірек әсер ететін негізгі ережелердің шеңберін анықтау және сайып келгенде, еңбек заңнамасының нормаларын тиімді қолдануға мүмкіндік беретін белгілі бір процедуралық форманы құру;
еңбек дауларын қараудың ерекшеліктері қандай процессуалдық нысандарда көрінетінін, бұл нысандар еңбек жанжалын шешудің дұрыстығы мен уақтылығын қаншалықты қамтамасыз ететінін, оларды дамыту мен жетілдірудің болашағы қандай екенін көрсету;
еңбек дауларын қарау және шешу тәртібін регламенттеуге қатысты қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жөнінде теориялық негізделген және практикалық қолдануға жарамды ұсынымдар әзірлеу.
Дипломдық зерттеудің объектісі еңбек және азаматтық іс жүргізу заңнамасына сәйкес еңбек дауларын сотта қарауды жүзеге асыруда туындайтын қоғамдық қатынастар құрайды.
Дипломдық зерттеудің пәні болып еңбек дауларын сотта қарау мен шешудің теориялық негіздерін зерттейтін қазақстандық және шетелдік ғалымдардың докториналдық жұмыс-теориялық тұжырымдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының және де шет елдердің еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық тәртібін реттейтін нормативтік-құқықтық актілері мен
сот тәжірибесі, осы саланы реттейтін халықаралық сипатқа ие нормалар табылады.
Зерттеудің нормативтік негізін ҚР Конституциясы, ҚР Еңбек Кодексі, ҚР Азаматтық процестік Кодексі, ҚР Кәсiптiк одақтар туралы Заңы, Құқық қорғау қызметі туралы Заңы, ҚР Мемлекеттік қызметі туралы Заңы, сондай- ақ еңбек дауларын сотта қарауда туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасының салық заңнамасы, жұмыскер мен жұмыс берушінің жауаптылығына қатысты туындайтын ҚР әкімшілік құқық бұзушылық және қылмыстық, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл заңнамалары, өзге де ҚР Үкіметінің қаулылары мен Жоғарғы Сотының нормативтік құқықтық қаулылары мен өзге де құқықтық актілер құрайды.
Дипломдық жұмыстың жұмыс жaңaлығы. Диссертацияның жұмыс жaңaлығы оның Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексі мен Азаматтық процестік Кодексі аясында еңбек дауларын сотта қараудың
процестік ерекшеліктерін анықтау және қарастыру мәселесіне арналған Қазақстан Республикасы азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымындағы кешенді монографиялық зерттеу болып табылатындығымен негізделеді.
Еңбек дауын әлеуметтік-құқықтық және материалдық-процессуалдық құбылыс ретінде жан-жақты зерттеу жүргізілді, онда Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі мен Азаматтық процесстік кодексі негізінде жaңa әлеуметтік-экономикалық және еңбек жағдайларында еңбек дауларын құқықтық реттеудің теориялық және практикалық мәселелері анықталды.
Еңбек дауларын өзге азаматтық істерден ажырататын ерекшебелгі бар екенін ескере отырып, соңғы кезде жұмыс әдебиеттерде еңбек дауларын қарау тәртібін жетілдірудің қажеттілігі туралы мәселелер туындап, арнайы заң қабылдау қажеттілігін айтылып келеді. Мұндай заңның қажеттілігімен келіскенімен, ол жaңa заңды қабылдауға ұзақ уақыт кетеді. Осы зерттеу жұмыста ұсынылған ҚР Азаматтық процестік кодексте еңбек дауларын қарау ерекшеліктеріне арналған арнайы тарауы еңбек дауларын қарау тәртібіне байланысты көптеген мәселелерді қысқа мерзімде шешуге көмектеседі, осылайша осы саладағы заңнаманы одан әрі жетілдіруге құқықтық негіз дайындайды.
Coнымeн бірге, қолданыстағы заңнама оның даму перспективалары тұрғысынан зерттелді, нәтижесінде еңбек дауларын реттейтін құқықтық нормалардың кейбір жағымсыз белгілері анықталды. Атап айтқанда, келісу комиссияның еңбек дауларын шешу үшін қызметі рәсімдік-процессуалдық мәнге ие болу керектігін тұжырымдайды. Келісу комиссиясының функциясын, қағидаларды белгілейтін Еңбек даулары жөніндегі келісу комиссиясы туралы
үлгілік ережені жасап, ол Ереже ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі және ҚР Кәсіподақтар Федерациясымен негізге алынып, апробациядан өтуде.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінің 1-бабының 1- тармағына жекелеген тармақшамен жеке еңбек дауы және ұжымдық еңбек дауы ұғымдарының түсіндірмесін, енгізу қажет. Бұл өз кезегінде құқықты
қолдануда әртүрлі оқу мен талқылауды болдыртпайды, сондай-ақ еңбек дауының тараптарын, мүдделі тұлғаларды дұрыс анықтауға мүмкіндік беріп, еңбек қатынастары субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың тиімді тәсілін таңдауға ықпал етеді. Жеке және ұжымдық еңбек дауының заңнамалық анықтамасы азаматтық істердің осы санатының процедуралық ерекшеліктерін ашуға, сот ісін жүргізудің басқа істерінен ажыратуға көмектеседі.
Жұмыс беруші мен жұмыскерді қашықтықтан жұмыс істеуге ауыстыруына байланысты жұмыскер өз лауазымы бойынша стационарлық жұмыс орны орналасқан жерден тыс жерде жұмысты орындауға міндеттеліп, ал жұмыс беруші әрі қарай өзара іс-қимыл Интернет желі арқылы жүзеге асырады. Арадағы келісім ауызша жасалу салдарынан екі тарапқа да әртүрлі жағымсыз құқықтық салдарға әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан жұмыскерлер мен жұмыс берушілер барлық жағдайларда қашықтықтан істейтін жұмыстар бойынша қол жеткізген келісімдердін тиісінше рәсімделуі қажет.
Дауды дұрыс және уақтылы шешу және еңбек қатынастарына қатысушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін ҚР азаматтық процестік кодексінің Еңбек қатынастарынан туындайтын арыздар бойынша іс жүргізу дербес тарауы бекіту қажет. Бұл ретте еңбек құқықтық қатынастарынан туындайтын істер АПК-нің осы тарауында белгіленген ерекшеліктермен талап-арыз өндірісінің жалпы ережелері бойынша қаралатыны көрсетіледі.
Жұмысқа қабылдаудан бас тарту, еңбек саласындағы кемсітушілік, еңбек шартын өзгерту, оның ішінде басқа жұмысқа ауыстыру туралы жеке еңбек дауларын сотта қарау кезінде прокурор және мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының міндетті түрде қатысуын ҚР АПК қарастыруы керек. Оның қатысуы соттың жеке еңбек даулары бойынша заңды және негізделген шешімдер шығаруына ықпал ететін болады.
Еңбек дауларының статистикасының өсімі мен судьялардың жүктемесін есепке ала отырып, Жоғарғы және облыстық соттар жанынан еңбек сот алқаларын құру қажет, соның нәтижесінде еңбек дауларын қараудың сапасы да, жеделдігі де артуы тиіс.
Еңбек дауларын сотқа дейін қарау үшін сотқа жүгінушілерге дауды шешудің келісу комиссиясына балама түрі ретінде медиацияға жүгінудің тиімділігін көрсету қажет.
Дипломдық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы алынған нәтижелер туралы идеяларды тереңдетеді және жүйелейді, азаматтық сот ісін жүргізу және оның баламалары туралы, сондай- ақеңбек дауларын сотта қарау және шешу ерекшеліктерін жақсы түсінуге ықпал етеді. Зерттеудің өзі де, алынған нәтижелер де Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, сот органдары тәжірибелік қызметінде және де жоғары оқу орындарының Еңбек құқығы, Азаматтық іс жүргізу құқығы пәндерін жүргізуде, сондай-ақ Еңбек дауларын қараутақырыбында арнайы курс ретінде жүргізуде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау. Дипломдық жұмысты жазу кезінде анықталған жұмыс ұсыныстар мен қорытындылар, ережелер халықаралық, республикалық жұмыс-тәжірибелік конференция жинақтарында, Білім және ғылым жөніндегі сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналдарда жарияланып, апробациялаудан өтті.
Зерттеу барысында жарияланған жұмыс мақалалар мен зерттеудің нәтижесі 14, оның ішінде 1 Scopus базасындағы халықаралық рецензияланатын журналда, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Білім және ғылым жөніндегі сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған 5 жұмыс басылымдарға, ТМД және басқа да шетелдерде өткен халықаралық жұмыс- тәжірибелік конференцияларда 3, Қазақстанда өткен халықаралық жұмыс- тәжірибелік конференцияларында 5 мақала жарияланды. Сондай-ақ, ҚР еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитетімен, ҚР Кәсіподақтар федерациясымен бірлесе отырып,
Еңбек дауы бойынша келісу комиссиясы туралы үлгілік ережесін дайындауда зерттеу нәтижелері мен ұсыныстары пайдаланылды.
Дипломдық жұмысты зерттеу кезінде анықталған нәтижелер, тұжырымдармен ұсыныстар және қорытынды І.Жансүгіров атындағы Жетісу университетінің Азаматтық құқықтық пәндер кафедра отырысында талқыланып, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Азаматтық құқық және азаматтық іс жүргізу, еңбек құқығы кафедрасында кеңейтілген жұмыс семинарында сараптамадан өтті.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
ЕҢБЕК ДАУЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Еңбек даулары: түсінігі мен жіктелуі
Заманауи қоғамның ең манызды және күнделікті мәселелерінің бірі - әр бір азаматтың, яғни жұмыскердің, кездестіретін мәселесі - еңбек дауларын шешу болып табылады. Пандемия кезінде бүкіл әлемдегі күрделі экономикалық жағдайды ескере отырып, қазіргі таңдағы аса өзекті мәселенің бірі жұмыс беруші мен нақты жұмыскер немесе еңбек ұжымы арасында туындайтын әр түрлі еңбек дауларды қарастыру болып табылады. Негізінен әр бір жұмысшының немесе олардың ұжымдарының еңбек қызметіне қатысты даулы мәселелері кәсіпорынның басшысы тарапынан еңбек заңнамасының нормаларының бұзылуы нәтижесінде және жұмыскерлердің заңмен кепілдік етілген құқықтары мен жүктелген міндеттерін білмеуінен туындайды.
Әдетте осындай дауды түсіну дауласушы тараптардың пікірі бойынша олардың әрқайсысының дәлелдерін дұрыс бағалауға қабілетті бейтарап төрешінің болуын керек етеді. Бұл түсініктің белгілері еңбек дауларына толығымен сәйкес болып келеді.
Аталған мәселе бойынша заңи әдебиеттердің жеткілікті алуан түрлеріне қарамастан, бірқатар мәселелер әлі күнге дейін жұмыс түрде зерттеп талданбаған. Еңбек дауы туралы түсінік толығымен ашылмаған, оның мәні мен мазмұны барынша анықталмаған. Мұның барлығы осы мәселені әрі қарай талдаудың қажеттілігін талап етеді.
Зерттеудің пәнің анықтау үшін ең алдымен бірнеше әр түрлі терминдерін алдын ала анықтауды талап ететін еңбек дауы категориясы нені белгілейтінің ашып алуымыз керек.
Көптеген ондаған жылдар бойы заңнамада, еңбек құқығы доктринасында болсын еңбек дауы және еңбек қақтығысы (конфликтісі) терминдерінің арақатынасы бойынша пікірталас болды.
Мысалы, Кеңес өкіметі билігінің алғашқы жылдарында әдебиет пен заңнамадағы еңбек қатынастары бойынша барлық келіспеушіліктер еңбек қақтығыстары (конфликтілері) деп аталған. Кейінірек еңбек даулары термині қолданыла бастады. Бұл екі термин алғашқыда тең негізінде қолданылған. Алайда, мәні бойынша екеуі әлеуметтік мағынада бірдей ұғымдар емес. Этимологиялық мағынасы бойынша бұл сөздердің арасында елеулі айырмашылықтары бар екенің көрсету артық емес. Қақтығыс (конфликт) деген сөз, мысалы, Үлкен Кеңес Энциклопедиясында көрсетілгендей, conflictus (соқтығысу) деген латын сөзінен туындайды және күрестің күрделі нысандырына әкеп соқтыратын қарама қарсы мүдделердің, көз қарастардың, ұмтылыстардың, өткір даулардың, елеулі келіспеушіліктердің қақтығысы дегенді білдіреді [5, 84 б.].
Халықаралық еңбек ұйымының Конвенциясы бұл қақтығыстарды болдырмауға шақырады, бірақ егер, олар орын алса, татуластыру арқылы әділ реттеуге шақырады [6].
Бұрынғы Кеңестер Одағы Республикаларының заң әдебиеттері мен еңбек заңнамаларында еңбек дауы термині қақтығыс терминімен қатар қолданылып келеді [7, 11-14 б.]. Қазақстандық ғалымдар А.Ахметов пен Г.Мингали еңбек дауы бұл жұмыс беруші мен жұмыскер арасында өзара келіссөздер арқылы реттелмеген қақтығыс деп көрсеткен [8, 290 б.].
Айта кету керек, еңбек қақтығысы және еңбек дауы тең ұғымдар емес, сондықтан, оларды ажырату керек. Мысалы, А.Асадов ... еңбек дауларында күштердің қақтығысы жоқ, тек психологиялық шиелініс бар, сондықтан келіспеушіліктер қақтығысқа айналады деп белгілейді [9, 12 б.]. Әрине, біз А.Асадовтың психологиялық шеиленіс болатынымен келісеміз, бірақ еңбек дауының нәтижесінде өзге де жанжалдарыға ұшырап кететінін ұмытпауымыз керек.
Coнымeн, қақтығыс пен оның түрлерінің жұмыс түсінігі осы уақытқа дейін әр түрлі ғылымдардың өкілдерімен талқыланады. Бұл жағдай ұғымның өзіндік мөлшерімен (мемлекет арасындағы қақтығыстан бастап ішкі тұлғалық қақтығысқа дейін), оны зерттеудегі әр түрлі көзқарастын болуымен түсіндіріледі. Осылайша, американдық ғалымдар Р.Макк және Р.Снайдер қақтығысқа тиесілі көптеген ұғымдарды зерттеп, келесі қортындыға келді:
қақтығыс созуға келетін және одан пайда болғанды өз мақсатында пайдалана алатын резина тәрізді ұғым екені анық, бұл өз кезегінде бұл категорияның бірынғай ұғымын белгілеу мүмкін еместігін дәлелдейді [10, 38-39 б.].
Заманауи ғылымында еңбек қақтығысы ұғымы бойынша келіспеушіліктерден басқа, еңбек ұжымы (оның бір бөлігі немесе бүкіл ұжым) мен жалдаушы арасындағы мүдделердің қайшылығын біріктіретін терминнің өзін қалай дұрыс анықтау қажет екені бойынша даулар бар.
Еңбек дауының айырықша ерекшелігі - бұл дау жұмысшы (жұмысшылар ұжымы) мен жұмыс беруші (жұмыс берушілер) арасында туындайды және қолданыстағы заңнамамен (процессуалдық, еңбек) реттеледі. Өз кезегінде, еңбек қақтығысы мүдделер қайшылығын да қамтиды. Сондықтан, еңбек қақтығысы құқықтық және құқықтық емес құралдармен реттелуі мүмкін деп тұжырымдалады.
Еңбек қақтығыстары терминінің біздің болмысымыздың шарттарына сәйкес келмеуі 1936 жылғы КСРО Конституциясын қабылдағаннан кейін айрықша белгілі болды, дегенмен бұған заң ғылымында біздің заңнамадағы терминдердің ресми ауысуы болғанға дейін көрсетілді.
Заң әдебиеттерінде 1936-1938 жылдардан бастап еңбек дауы жaңa термині жиі қолданыла бастады. Осылайша, Я.Л.Кисилев пен С.Е.Малкин 1937 жылы шыққан Сборник важнейших постановлений по труду еңбектерінде сәйкесінше тараудың атын Порядок разрешения трудовых споров деп атады. А.Е.Пашерстник 1938 жылы екі мақала жариялады: К обсуждению порядка разрешения трудовых споров және О порядке разрешения трудовых споров. Осымен бірге, сол жылы И.Троицкий Трудовые конфликты и порядок их рассмотрения мақаласын жариялады [11, 18 б.].
С.И. Ожегов орыс тілінің түсіндірме сөздігінде дауды ауызша бәсекелестік, әркім өз пікірін, өзінің дұрыстығын қорғайтын бір нәрсені
талқылау; сот шешетін нәрсені иеленуге деген өзара талап деп анықтайды [12].
Coнымeн, О. А. Виноградова өзінің жұмыс жұмысында Э.Ф.Андерсон
еңбек қақтығысы - жұмысшылар мен қызметкерлердің олардың жұмыс берушілерімен еңбекті қолдану негізіндегі даулары деп санайды. Еңбек дауларындағы, қақтығыстардағы жұмысшылар мен жалданушылардың қақтығыстары қаншалықты әр түрлі болса да, соңғысы мазмұны бойынша екі түрге бөлінеді: құқық негізіндегі қақтығыстар және мүдделер қақтығысы негізіндегі қақтығыстар [13, 214 б.].
Мүдделер қақтығысы негізінде туындаған қақтығыстардың ішінде бірінші кезекке Э.Ф.Андерсон ұжымдық шарттарды бекіту негізіндегі дауларды қояды. Заңмен ұжымдық шарттарды міндетті түрде жасасу қарастырылмаған, ұжымдық шарттарды жасасу кәсіпорын мен кәсіподаққа кіретін жұмысшылардың мүддесінде болады және ұжымдық шартты бекіту олардың өз күштері мен құралдары арқылы қол жеткізуі керек еді. Бұған өндіріс нормалары туралы даулар да тиесілі болған (1922 жылғы Еңбек кодексінің 56-бабы), ұжымдық шарт болмаған жағдайда жеке еңбек шарттарын жасасу кезіндегі сыйақыл мөлшері туралы (1922 жылғы Еңбек кодексінің 58-бабы). Жоғарыда аталған жағдайлардан басқа, мүдделер қайшылығы негізіндегі қақтығыстардың сансыз көптігін көрсетуге болатын еді деп атап өтті Э.Ф.Андерсон. Еңбек қақтығыстарының көпшілігі дәл осы негізде болатын, себебі заң немесе шарт, әрине, жұмысшы мен жұмыс берушінің өміріндегі барлық ықтимал қақтығыстарды ешқашан алдын-ала болжай алмайды [14, 87 б.].
Мүдделер қайшылығы негізіндегі қақтығыстардың айырмашылық белгісі
- бұл шешімі заңмен немесе шартпен (жеке немесе ұжымдық) қарастырылмаған және заң әркімге өз бетінше, келісім арқылы шешуге мумкіндік беретін қақтығыс.
Ал, құқық негізіндегі қақтығыс дегеніміз жұмыс берушімен заңды немесе жеке ия болмаса ұжымдық шартты бұзуда туындайтын қақтығыс [14, 88 б.].
С.Жаров өз кезегінде еңбек қақтығыстары жалдамалы еңбекті қолдану негізінде туындайтын бір жағынан, жалдаушы, екінші жағынан жалдану бойынша жұмыс істейтін тұлғалар арасындағы даулар деп белгілеген [15, 3 б.].
Заңнамада еңбек қақтығыстары термині құқықтық терминологияда әлі де сақталғанына байланысты, осы кезеңде мерзімді баспасөзде екі термин де кездеседі: еңбек қақтығыстары және еңбек даулары, мәні бойынша бірдей ұғымды білдіреді. Алайда, 1940 жылдар да еңбек қақтығысы термині сирек кездеседі де, көбіне еңбек даулары термині басым қолданылады.
1957 жылғы 31 қантарындағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен Еңбек дауларын қарастыру тәртібі туралы Ережесі бекітіліп, қолданысқа еңгізілді. Осы уақыттан бастап еңбек қақтығыстары термині ресми турде еңбек даулары терминіне ауыстырылды.
Ресей ғалымы В.Н.Толкунова еңбек дауын оған дейін туындайтын жанжалды оқиғалармен шатастырмау керек десе [16, 3 б.], В.В. Лысенко еңбек
дауы бұл өзара шешілмеген мәселе арнайы органдардың құзіретінде қаралғанда ғана туындайды деп көрсетеді [17, 321 б.].
Қазақстандық ғалым Г.Галиакбарова да осы пікірмен келісетіндігін еңбек дауына дейін қақтығыстар жиі болатынын және келіссөздер арқылы шешілуі мүмкін екенін айтады. Және бұл жағдайда еңбек қақтығыстары еңбек даулары сатысына өтпейді деп көрсетеді [18, 52 б.]. Біз де осы оймен келісе отырып, егер жұмыс берушілер мен жұмыскерле р арасында өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруда қиындықтар туындаса немесе ол кедергілерді өз беттерімен жоя алмаса, сол кезде ғана еңбек дауына үшінші тараптың араласуы қажет болады, ал оны қарауға құзіретті тараптың араласуымен өтетін қақтығыстар ғана еңбек дауы сатысына айналады деп есептейміз [19, 94-103 б.].
Осыған сәйкес біздің жұмысымызда қаралатын басты мәселе, соттың қатысуымен қарастырылатын еңбек дауы сатысы екенін анықтадық.
Заң әдебиеттерінде жоғарыдағы терминдермен қатар, еңбек дауы және
еңбек келіспеушіліктері, еңбек құқық бұзушылығы ұғымдары да қолданыста және де кейбір авторлар бұл терминдерді де өзара зерттеген.
Мысалы, Н.М.Накатаев еңбек келіспеушілігі әрекет етуші тараптарымен ситуацияны әр турлі бағалауы деп белгіледі. Еңбек дауының себебі, әдетте, еңбек құқық бұзушылықтары немесе кейбір жағдайларда құқық бұзушылықтың болуы туралы адал қателесуі болып табылады [20, 83-84 б.].
Заңда келіспеушілік ұғымы қарастырылмаған. С.Ожеговтың сөздігінде
келіспеушілік деген ұғым пікір, көзқарас, мүдделер бойынша келісімнің жоқтығын; қарама-қайшылық, келісімнің жоқтығы (сөздердің, ойлардың) дегенді білдіреді [12].
В.В.Лазор еңбек келіспеушіліктері олардың пәніне байланысты еңбек қақтығысы және еңбек даулары сияқты екі түрде болуы мүмкін деп есептейді [21, 332 б.].
Ресейлік ғалым А.И.Балашов еңбек құқық бұзушылығының ұғымын анықтап берген. Оның пікірі бойынша еңбек құқық бұзушылығы дегеніміз құқықтық қатынастың басқа субъектісінің құқықтарын бұзуға әкелетін міндетті субъектінің өз еңбек міндеттерін кінәлі түрде орындамау немесе тиісінше орындамауы деп аталады [22, 7-8 б.].
Осы пікірмен келісе отырып, қақтығысты болдырмау үшін тараптар өзара келіссөздер жүргізуі керек деп тұжырымдаймыз. Егер бұндай тәсілмен келіспеушіліктер жойылмаса, онда қақтығыс еңбек дауына айналады, бірақ ол жерде тараптардың біреуі еңбек дауларын шеше алатын белгілі бір құзыреттілігі бар органға жүгінуге тиіс. Мысалы, егер жұмыскер өзінің штаттың қысқаруы негізі бойынша жұмыстан айырылуын дауламаса, бірақ жұмыс берушімен шын мәнісінде штаттың қысқаруы жүргізілмеген болса және жұмысшы жұмыстан шығып басқа жұмысқа орналасса, онда бұл жағдайда жұмыс беруші жағынан құқық бұзушылық анық болғанымен еңбек дауы туындамайды. Еңбек дауы еңбек қатынастары тараптарының келіспеушіліктерімен байланысты. Сондықтан да, тараптардың арасындағы келіспеушіліктер барлық жағдайда еңбек дауын тудырмайды [23, 107-112 б.].
Қазіргі уақыттағы заң әдебиеттерінде жоғарыдағы авторлардың еңбектерінің жалғасы ретінде еңбек құқық бұзушылықтары қарастырылып келеді. Оның басты себебі, бұл құқықтық категорияның толықтай зерттелмегендігінде деп есептейміз. Еңбек заңнамасын бұзған жағдайда, материалдық және тәртіптік жауапкершілікпен қатар, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық жауаптылықтар туындайтыны белгілі. Және олардың әрқайсысының туындауының заңды негізі болатыны да анық. Л.А.Сыроватский мен В.Н. Смирнованың еңбектерінде бұл біршама қаралғанымен де әлі де жеке зерттеулерді талап етеді деп ойлаймыз [24, 78 б.].
Еңбек құқық бұзушылықтары ҚР Еңбек кодексінде де қаралған. Айталық, ҚР Еңбек кодексінің 52-бабында қаралған негіздері бойынша жұмыскерді еңбекке уақытша жарамсыздық кезінде еңбек шартын бұзу еңбек құқық бұзушылығы деп саналып, еңбек келіспеушілігінің, кейіннен еңбек дауының туындауының алғышарттары қалыптасады. Алайда, біз оның еңбек дауына ұласуы жағдайдың одан әрі дауына байланысты дер едік. Себебі, жұмыскер еңбек заңына сәйкес сатыларда өз құқықтарын дауламаған жағдайда, еңбек құқық бұзушылығы мен келіспеушілік сатысында аяқталады.
Біздің пікіріміз, ресейлік ғалым А.Г.Мостовщиковтың пікірімен сәйкес келеді. Оған сәйкес жұмыскердің өз құқықтарын қорғауы және жұмыс берушінің заңға қайшы немесе жұмыскерді қанағаттандырмаған актілерімен келіспеуі нәтижесінде еңбек келіспеушіліктері пайда болады. Егер жұмыс беруші тарапынан мұндай келіспеушіліктер жұмыскермен реттелген болса, келіспеушілік дауға ұласпайды [25, 17 б.].
Е.А. Голованованың өз еңбегінде келіспеушіліктердің түсінігін берсе [26, 9-10 б.], О.В. Симрнов еңбек дауының кеңейтілген анықтамасын қарастырады [27, 370 б.].
Куренной А.М., Миронов В.И. сияқты ғалымдар да осындай пікірді ұстанады. Олар келіспеушілік жұмыс беруші мен жұмыскер арасында реттелмесе және құзіретті органның қарауына жіберілсе еңбек дауына айналады [7, 14 б.].
Осылайша, еңбек дауы ұғымы өзінің белгілі бір даму динамикасын көздейді. Оны бірнеше кезеңмен көрсетуге болады: мысалы, еңбек құқық бұзушылықтың болуы, жұмыскердің (жұмысшылар ұжымның) және жұмыс берушінің (жұмыс берушілердің) еңбек құқық бұзушылығының әртүрлі бағалауы, тараптармен келіспеушілікті келіссөз арқылы реттеуге тырысуы, осы келіспеушілікті шешу үшін юрисдикциялық органға жүгіну, яғни еңбек дауының өзі.
Смолярчук В. И. өткен ғасырдың 70-жылдары жазылған еңбегінде алдағы уақытта еңбек құқығы ғылымында келіспеушілік пен еңбек дауларының айырмасын ашатын жұмыс жұмыстар болатынын, арнайы құзіретті органның бұл келіспеушіліктерді шешуге қатысуын талап ететін жағдайлар еңбек дауы болатынын қарастырған [28, 43-46 б.].
Қазақстандық ғалымдар да еңбек дауларын ұғымын өз еңбектерінде талдаған. Мұндай ғалымдар қатарына В.Н. Уваровты, Ж.Б.Ермағамбетованы, Г.Галиакбарованы атауға болады.
Ж.Б. Ермагамбетова Жеке еңбек даулары тықырыбында жазылған Дипломдық жұмысында еңбек қатыснастары саласында туындайтын келіспеушіліктер деп көрсете келе [29, 34 б.], қазақстандық ғалым Е.Н.Нургалиевамен бірігіп шығарған Жеке еңбек даулары атты монографиясында еңбек даулары бұл - жұмыскер мен жұмыс беруші арасындағы қолданыстағы еңбек және өзге де әлеуметтік заң нормаларын анықтау мен қолдану туралы келіспеушіліктер, сондай ақ олар жұмыс берушімен тікелей келіссөздер кезінде реттелмеген, арнайы уәкілетті органдардың қарауында болуы қажет деп пайымдайды [30, 18 б.].
В.Н. Уваров та еңбек дауының ұғымын анықтай келе, екі тараптың арасында келісім жасалмаған жағдайда, келіспеушілік тиісті органға жіберіліп еңбек дауына ұласады деген ойға саяды [31, 444 б.].
Тағы да бір қазақстандық ғалым Г.Галиакбарованың жеке еңбек дауы бұл еңбек құқығының нормалары мазмұндалған заңдар мен басқа да құқықтық актілерді, ұжымдық шартты, келісімдерді еңбек шартын қолдану мәселелері жөнінде жұмыскер мен жұмыс беруші арасындағы және де жеке еңбек шартын қарау органына хабарланған даулар деп тұжырымдайды [32, 63 б.].
Осыған байланысты, қазіргі таңда, еңбек дауы ұғымы және оның түрлерін анықтау мәселесі, онымен қоса еңбектің заманауи нарығы жағдайында және келешекте болатын әлемдік пандемияға байланысты бұл ашық мәселе болып қалады.
Қазақстан Репсубликасының Еңбек кодексінің 1-бабының 16-тармағына сәйкес еңбек дауы - Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын қолдану, келісімдердің, еңбек және (немесе) ұжымдық шарттардың, жұмыс беруші актілерінің талаптарын орындау немесе өзгерту мәселелері бойынша жұмыскер (жұмыскерлер) мен жұмыс беруші (жұмыс берушілер), оның ішінде бұрын еңбек қатынастарында болғандар арасындағы келіспеушіліктер [4].
Алайда, еңбек дауы ұғымын дұрыс тұжырымдау үшін тараптардың арасында келіспеушілік неден туындайтының белгілеу қажет, яғни еңбек дауының пәнін анықтау керек. Еңбек дауы деп құқық пен міндеттердің арақатынасын өзгерткісі келетін еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен заңды мүдделерін атаймыз [33, 90 б.].
Еңбек құқығы саласындағы мамандар еңбек дауының пәнін әр түрлі етіп анықтайды. 1930 жылдары еңбекті қолдану негізіндегі еңбек даулары туралы немесе жалдалмалы еңбекті қолдану негізінде деп айтайтын [34, 3 б.], яғни авторлар жалпылама анықтамалар берген. Келешекте белгілі ғалымдардың анықтамаларында еңбек дауларының пәні нақтыланған. Осылайша, Н.Г.Александров еңбектің белгілі жағдайларын (еңбек құқығы нормаларында, ұжымдық және еңбек шарттарында) қолдану негізіндегі даулар немесе орталықтандырылған тәртіппен реттелмейтін еңбек жағдайларын белгілеу даулары деп бөледі. Өз еңбегінде В.И.Смолярчук еңбек дауының пәні еңбек жағдайларын белгілеу немесе еңбек заңнамасын қолдану негізіндегі келіспеушіліктер деп атады және осы пікірге Л.А.Сыроватская да қосылады. Бірақ, бұл көзқараста еңбек даулары пәнін анықтауда локальдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АҚТАУ ГУМАНИТАРЛЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
НУГМАНОВ НУРЛАН АДИЛБЕКУЛЫ
Ереуіл - ұжымдық еңбек дауларын шешудің ерекше нысаны
5В030100-Құқықтану
Ақтау, 2021
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ...
4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1
ЕҢБЕК ДАУЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.1
Еңбек даулары: түсінігі мен жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
1.2
Еңбек дауларының пайда болу себептері мен шарттары ... ... ... ...
26
1.3
Еңбек дауларын сотта қараудың заңнамалық дамуы ... ... ... ... ... ... .
36
2
ЕҢБЕК ДАУЛАРЫН СОТТА ҚАРАУ ЖӘНЕ ШЕШ У ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
2.1
Еңбек дауларын сотта қараудың жалпы процессуалдық тәртібі ... ...
48
2.2
Жеке еңбек дауларын сотта қараудың жекелеген түрлері ... ... ... ... .
60
2.2.1
Жұмысқа қайтадан алу істерін сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
2.2.2
Жұмыскердің еңбекақысын төлеуге байланысты еңбек дауларын сот тәртібінде қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
85
2.2.3
Сот процесінде материалдық жауапкер шілік туралы еңбек дауларын қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
98
2.3
Ұжымдық еңбек даулары және оларды с отта қараудың
процессуалдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
110
3
ЕҢБЕК ДАУЛАРЫН СОТТА ҚАРАУДЫ ЖЕТІЛД ІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
127
3.1
Еңбек дауларын сотта қараудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... .
127
3.2
Еңбек дауларын сотқа дейін реттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ...
140
3.3
Цифрландыру жағдайында еңбек дауларын сотта қарау мәселелері..
150
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
156
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...
161
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
172
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
181
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
182
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық зерттеу жұмысында төмендегі анықтамалар мен терминдер қолданылды:
Еңбек дауы - Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын қолдану, келісімдердің, еңбек және (немесе) ұжымдық шарттардың, жұмыс беруші актілерінің талаптарын орындау немесе өзгерту мәселелері бойынша жұмыскер (жұмыскерлер) мен жұмыс беруші (жұмыс берушілер), оның ішінде бұрын еңбек қатынастарында болғандар арасындағы келіспеушіліктер.
Еңбек төрелігі - ұжымдық еңбек дауының тараптары татуластыру комиссиясында келісімге қол жеткізілмеген кезде еңбек дауын шешу үшін уәкілетті адамдарды тарта отырып құратын, уақытша жұмыс істейтін орган.
Ереуіл - жұмыс берушімен ұжымдық еңбек дауындағы жұмыскерлердің әлеуметтік экономикалық және кәсіптік талаптарын қанағаттандыру мақсатында жұмысты толық немесе ішінара тоқтату.
Жұмыс беруші - жұмыскер еңбек қатынастарында болатын жеке және заңды тұлға.
Жұмыскер - жұмыс берушімен еңбек қатынастарында тұратын және еңбек шарты бойынша жұмысты тікелей орындайтын жеке тұлға.
Келісу комиссиясы - жұмыс берушілер мен жұмыскерлер өкілдерінің бірдей санынан құрылатын тепе-тең негізде ұйымдарда, оның филиалдары мен өкілдіктерінде құрылатын, тұрақты жұмыс істейтін орган болып табылады.
Медиатор - Қазақстан Республикасының Медиация туралы заңының талаптарына сәйкес кәсіби және кәсіби емес негізде медиация жүргізу үшін тараптар тартатын тәуелсіз жеке тұлға.
Медиация - тараптардың ерікті келісімі бойынша жүзеге асырылатын, олардың өзара қолайлы шешімге қол жеткізуі мақсатында медиатордың (медиаторлардың) жәрдемдесуімен тараптар арасындағы дауды (дау-шарды) реттеу рәсімі.
Татуластыру комиссиясы - ұжымдық еңбек дауын тараптарды татуластыру арқылы реттеу үшін, жұмыс беруші мен жұмыскерлер (олардың өкілдері) арасындағы келісім бойынша құрылатын орган.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АЕК
-
Айлық есептік көрсеткіш
АҚШ
Америка құрама штаты
б.
-
бап
БКБ
бейнеконференцбайланыс
ДБШ
-
Дауларды балама шешу
ЕАЭО
-
Евразиялық экономикалық одақ
ЕДКК
-
еңбек даулары бойынша келісу комиссиясы
ж.
-
жыл
жж
-
жылдар
ЖС
-
Жоғарғы сот
ЖШС
-
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҚР
-
Қазақстан Республикасы
ҚР АК
-
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
ҚР АПК
-
Қазақстан Республикасының азаматтық процестік кодексі
ҚР ЕК
-
Қазақстан Республикасының еңбек кодексі
ҚР ЕХӘҚМ
-
Қазақстан Республикасының еңбек жән е халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі
КСРО
-
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
КК
-
Келісу комиссиясы
МКД
-
Мемлекеттік кіріс департаменті
ОАТ
-
орташа айлық табыс
РКФСР
-
Ресей Кеңестік Федерациялық Соцолистік Республикасы
РФ
-
Ресей Федерациясы
РФ ЕК
Ресей Федерациясының еңбек кодексі
т.
-
тармақша
т.б.
-
тағы басқалары
ТМД
-
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ХЕҰ
-
Халықаралық еңбек ұйымы
ІІБ
-
Ішкі істер бөлімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасының еңбек және азаматтық іс жүргізу заңнамаларына сәйкес еңбек дауларының әлеуметтік құбылыс ретінде туындау себептерін анықтау және жұмыс беруші мен жұмыскерлер, еңбек ұжымы арасында еңбек, ұжымдық шарттың орындалуына байланысты пайда болатын еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктерін зерттеуге арналған.
Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХІ ғасыр - білім мен біліктің дәуірі. Әр адам өзін үздіксіз жетілдіріп, жaңa кәсіптерді игеріп, үнемі заман ағымына бейімделу арқылы ғана бәсекелік қабілетін арттыра алады. Білім мен технология, жоғары еңбек өнімділігі ел дамуының басты қозғаушы күші болуға тиіс. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым- Жомарт Тоқаевтың Тәуелсіздік бәрінен қымбат атты мақаласында Бұл жолда саяси-экономикалық реформаларды және сананы жаңғырту үдерісін жалғастырып, заман талабына бейімделген ұлттың жaңa болмысын қалыптастыруымыз қажет деген еді [1]. Алайда, ел экономикасын реформалау мен әртараптандыру жалғасуына COVID-19 ауруының тарауы кедергі жасап, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымымен пандемия жарияланды. Кейбір жосықсыз жұмыс берушілер мұндай жағдайды пайдаланып қалуға тырысып, қызметкерлердің жалақысынан ұстап қалу, уақытында жалақыны төлемеу оларды өз еркімен жұмыстан шығуына итермелеу немесе өзге де жолмен өз шығындарын азайту арқылы жұмыскерлердің әл-ауқатының және материалдық жағдайларының нашарлауына алып келіп отырғаны белгілі.
Бұл көптеген елдердің өз шекараларын жабуына, бұқаралық іс-
шаралардың санын азайтуға, кәсіпорындардың жұмысын тоқтатуына, шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілердің жұмысын уақытша тоқтатуға не шектеуге алып келді. Жұмыс берушілердің алдында жұмысты жалғастыру, қызметкерлерді қашықтықтан жұмыс істеуге ауыстыру, штат немесе жұмысшылар санының қысқаруына, жалақы мөлшеріне және басқа да көптеген қиындықтар туындатты. Бұл ретте осы сұрақтарға жауаптар жұмыс берушінің еркі мен қалауына ғана емес, сондай-ақ осы мәселелер бойынша мемлекеттік органдардың ұстанымына да байланысты. ҚР Президент Қасым- Жомарт Тоқаевтың VII шақырылымындағы Қазақстан Республикасы Парламенттің бірінші сессиясында қазіргі күрделі жағдайда Қазақстанның алдында тұрған басты міндет - әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты, жұмыс орындары мен халықтың табысын сақтау қажеттілігін көрсетіп, депутаттар алдында бірнеше басымдылықтарды айқындап, азаматтардың құқықтарын тиісінше қорғамайынша әлеуметтік-экономикалық даму мүмкін еместігін, неғұрлым белсенді әрі ойластырылған жұмысқа нақты және табанды кірісу керектігін атады [2].
Қазақстанның еңбек заңнамасының қалыптасуында Халықаралық Еңбек
Ұйымының Конвенциялары мен Келісімдерінің әсері болғаны анық. Қазіргі уақытта адам құқықтарын, соның ішінде еңбек құқықтарын қорғау жөнінде мемлекеттер мен жекелеген субъектілердің міндеттері мен түрлі тәсілдерін
бекіткен халықаралық актілер жеткілікті деңгейде қабылданған және Қазақстанда мақұлданған. Адамның еңбек құқықтарын қорғауға арналған
Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық Пакт, Адам құқықтары мен негізгі бостандықтары туралы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Конвенциясы т.б. негізгі актілерді Қазақстан Республикасы ратификациялауы арқылы өз мойнына адамның еңбек құқықтары мен мүдделерін қорғау міндеттемесін алған. Ұлттық құқықтық жүйелердің барлығы дерлік жұмыскер мен жұмыс берушінің еңбек құқықтарын қорғаудың белгілі бір тәсілдеріне ие, соның ішінде Қазақстанды да атауға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясында адам және оның құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына ретінде бекітілген, осыған сәйкес адамның еңбек құқығына бостандығын мамандықты, кәсіпті еркін таңдау құқығын қорғауға кепілдік беріледі [3]. Ал, 2015 жылы қабылданған ҚР Еңбек Кодексі еңбек дауларын қарау мен шешудің тәртібін реттейтін ережелерді бекітіп қана қоймайды, Coнымeн бірге еңбек құқықтарын қорғауды негізгі мақсаты мен еңбек заңнамасының қағидаты ретінде қарастырып, соған сәйкес ең төменгі стандарттар мен кепілдіктерді бекіткен [4].
Жарияланған статистикалық мәліметтерге сүйенсек 2020 жылы Қазақстан
халқының еңбекке жарамды бөлігінің 92% еңбек қатынастарына түскен. Пандемия кезінде қалыптасқан экономикалық жағдайды, қазақстандық қоғамда демократиялық үрдістердің артуы мен өндірістің мемлекеттік емес секторының кеңеюін, жұмыскерлердің өз құқықтарын қорғауды толық жете түсінбеуін ескерсек, алдағы уақытта еңбек дауларының өсетінін болжау қиын емес. Осыған сәйкес жұмыс берушілер мен жұмыскерлер сот жүйесінің алдағы уақыттағы қолданушылары екенін байқау қиын емес. ҚР Жоғарғы Сотының мәліметтеріне сүйенсек, еңбек даулары азаматтық істер бойынша соттармен қаралатын істердің негізгі категориясын құрап, оның жалпы көлемінің 5,8% құрап келген.Мамандандырылған соттардың жоқтығы, еңбек заңнамасы ережелерінің әртүрлі түсіндірілуі мен тіпті қарама-қайшылықтарының болуы еңбек дауларын қарайтын органдар үшін қиындық туғызады.
Жоғарыда айтылғандардан басқа, еңбек дауларын шешуге балама тәсілдерді қолдану мәселесі де шешуді қажет етеді. Бір жағынан, сот ісін жүргізу жетілдірілген және құқық қолдану рәсімін нақтылағанымен, сот ісін жүргізудің ұзақтығы және күрделілігі себебінен және шетелдердегі еңбек дауларын шешудің балама түрлерін кеңінен қолдану тәжірибесін зерттей келе, біздің мемлекетте бұл тәжірибені енгізудің қажеттігі туындап отыр.
Заңнамада еңбек дауларын сотта қарау мәселелері жеке қаралмаған, оларды шешу тәжірибесі пікірталас туғызады және оң реттеуді талап етеді. Бұл қиындықтар еңбек құқығы субъектілерін қорғаудың соттық нысанының жетіспеушілігіне байланысты да туындайды. Осыған байланысты, еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктеріне, оның ішінде жұмысқа қайта алу, жұмыскердің еңбекақысын төлеу, материалдық жауапкершілікке байланысты, сондай-ақ ұжымдық еңбек дауларын қараудың жекелеген процессуалдық тәртібіне арналған арнайы зерттеулердің заң
ғылымында жоқтығы осы Дипломдық зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Еңбек құқығы бойынша шетелдік және отандық ғалымдар мен заңгерлердіңжұмыс зерттеулерін, атап айтқанда, еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктеріне арналған зерттеулерді талдау, осы уақытқа дейін осы тақырыптағы ізденістердің аздығын, арнайы кешенді зерттеулер жасалмағанын көрсетті.
Қолданыстағы еңбек және азаматтық-процестік заңнамаларға сәйкес еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық ерекшеліктері еңбек құқығы ғылымының да, азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымының да арнайы зерттеу объектісі болған емес. Еңбек даулары, соның ішінде жеке еңбек даулары мәселелері еңбек құқығы ғылымы тұрғысынан қаралып, ізденістер көбінесе еңбек дауының ұғымын анықтауға, еңбек дауларын құқықтық реттеудің жалпы мәселелеріне, еңбек-құқықтық жауапкершілігін жетілдіру т.б. мәселелерге арналған. Жұмысқа қайта алуға, жұмыскердің еңбекақысын төлеуге, материалдық жауапкершілікке, еңбек тәртібіне байланысты туындайтын жеке еңбек даулары мен ұжымдық еңбек дауларын азаматтық іс жүргізуде қарауды зерттеу, оның шетелдік тәжірибесіне үңіле отырып жұмыс негізделген және пайымдауға лайықты қорытындылар мен тұжырымдарды әзірлеуге мүмкіндік береді. Біздің ойымызша Қазақстан Республикасының еңбек құқығында қаралған құқықтар мен бостандықтарды азаматтық процесте қорғауға деген тетіктерді жaңaртып, заңнамалық олқылықтарды жоюға көмектеседі.
Жоғарыда айтқанымыздай еңбек даулары ұғымы, еңбек дауларын құқықтық реттеудің жалпы тәртібі, еңбек-құқықтық жауапкершік, сондай-ақ еңбек құқықтарын қорғаудың жекелеген нысандары мен тәсілдері мәселелеріне арналған еңбектер отандық заңгер ғалымдар арасында кездеседі. Осы бағытта зерттеулер жүргізген отандық ғалымдар ретінде Н.А.Абузярова, Т.М.Абайдельдинов, Д.Ажинурина, С.М.Алдашев, Ж.С.Бердиярова, Г.Г.Галиакбарова, С.А.Димитрова, Ж.Б.Ермагамбетова, А.Ж.Касенова Е.Н,Нургалиева, Э.Б.Омарова, К.А.Мамиев, А.К.Мамбетов, Ж.Б.Разиева, Б.А.Сериев, К.А.Уварова, Ж.А.Хамзина, К.А.Шайбеков, Н.П.Шайхутдинова, М.Х.Хасенова және т.б. айтуға болады.
Осы бағыттағы алғашқы Дипломдық жұмыс зерттеулер жеке еңбек
дауларының ұғымын анықтауға арналған. Осындай зерттеу жұмысы ретінде Ж.Б.Ермагамбетова, Е.Н. Нургалиеваның Индивидуальные трудовые споры монографиясын атауға болады. Coнымeн қатар адамның еңбек ету құқығына бостандығын қорғау мен оны құқықтық реттеудің жалпы тәртібі туралы туралы Д.Ажинуринаның Еңбек ету бостандығы және оны қорғаудың мәселелері, Ж.С. Бердиярованың Қазақстан Республикасының еңбек ету бостандығының конституциялық-құқықтық реттелуі жұмыстары бар.
Жеке еңбек дауларын шешудің теориялық және тәжірибелік мәселелеріне зерттеу бағытында жасалған кешенді жұмыс ретінде Правовое регулирование индивидуальных трудовых споров: теория и практика их разрешения тақырыбындағы Г.Г.Галиакбарованың жұмысын
атауға болады. Бұл жұмыс еңбектің басты ерекшелігі жеке еңбек дауларының жалпы сипаттамасын айқындауға, жеке еңбек дауларының соттылығы мен ведомстволық бағыныштылығын анықтаудың ерекшеліктеріне, еңбек процесін жетілдірудің теориялық-құқықтық мәселелеріне, жеке еңбек дауларын сотқа дейінгі шешу және медиация тәртібімен қарауды талдау жасауға, сондай-ақ осы жеке еңбек дауларын сот тәртібімен қараудың негіздерін қарастыруға жасалған алғашқы ізденіс болды. Алайда Дипломдық жұмысты талдай келе, байқағанымыз оның басты бағыты жеке еңбек дауларын шешудің жалпы тәртібін айқындап, дауларды сотқа дейінгі шешу, жеке еңбек дауларын қараудағы медиация тәртібі, қазіргі уақытта қолданысқа енген жеке еңбек дауларын сотқа дейінгі шешудің механизмдерін жетілдіруді айқындау мәселелеріне арналған.
Дипломдық жұмысты жазуда еңбек құқығы, азаматтық іс жүргізу құқығы саласындағы шетелдік ғалымдардың да еңбектері зерттелді. Атап айтсақ, Р.М.Агапова, A.Buğra Aydin, П.С.Барышников, А.И.Балашов, S.Erdoğdu, А.А.Сапфирова, З.Сухбаатар, S.Kaşka, И.А.Костян, А.М.Куренной, В.И.Мартыненко, А.Г.Мостовщиков, И.А.Прасолова, А.Н. Слюсарь, O.Tezcan, Р.К.Тойжанов, G.Toksöz, Т.Э.Ханукаева, Z.Şişli және т.б. еңбектерін атауға болады.
Жоғарыда аталған және басқа да авторлардың жұмыс еңбектері Дипломдық зерттеу жұмысына теориялық негіз ретінде алынды, оларды саралай, талдай отырып еңбек және онымен байланысты қатынастарды реттеудегі мемлекеттің рөлін өзгерту, әлеуметтік әріптестікті дамыту, жинақталған құқық қолдану тәжірибесі еңбек дауларын шешу процесін құқықтық реттеу проблемасына жұмыс тәсілдерді өзгертуді талап етеді. Жaңa жұмыс тәсілді қолдану еңбек дауларын құқықтық реттеудің нақты мәселелерін шешуде жеке және ұжымдық еңбек дауының заңды анықтамасының болмауы -
еңбек дауының пайда болу динамикасы тұжырымдамасының тиімсіздігі, еңбек дауларын қарау және шешу принциптерін заңды түрде бекітудің болмауы, еңбек заңнамасы мен азаматтық іс жүргізу заңнамасының сәйкессіздігі, заң техникасының жетілмегендігі, еңбек дауларын жіктеудің бірқатар тұжырымдамаларының негізсіздігі талданып, еңбек дауларын сотта қарауды жетілдірудің осы тұстардағы процессуалдық тәртібін жетілдіру мен механизмдерін оңтайландыру мақсатында ұсыныстар берілді.
Дипломдық зерттеудің әдістемелік негізі. Дипломдық зерттеу әдіснамасының негізін белгілі кеңестік, ресейлік, батыс және қазақстандық ғалым заңгерлердің еңбек даулары, оларды сотта қарау тәртібі, балама тәртіптері туралы жұмыс еңбектері құрайды. Зерттеу тақырыбының ерекшелігі мен кешенді сипаты еңбек дауларын қарайтын азаматтық сот ісін жүргізудің өзге де нысандарына назар аударуға мүмкіндік берді. Дипломдық жұмыс-зерттеу жұмысын жүргізу барысында жұмыс зерттеудің жалпы және жеке әдістері: диалектикалық, тарихи, формальды- логикалық, салыстырмалы-құқықтық, лингвистикалық, нақты-әлеуметтік әдістер қолданылды.
Еңбек дауларын сотта қараудың заңнамалық дамуы мен одан әрі жетілуін қарастыруда жалпы танымдық диалектикалық әдіс, жеке және ұжымдық еңбек дауларын сотта қарауға қатысты құқықтық нормалардың өзара және тәжірибемен байланысын зерттеуде формальды-логикалық, талдау, синтез және хронологиялық әдістер, еңбек дауларын сотта қарауға байланысты шетел заңнамасы мен тәжірибесін зерделеуде салыстырмалы-құқықтық әдістер,
еңбек даулары, жұмыскер терминдерін тереңірек қарауда лингвистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыс зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасында Еңбек Кодексі мен Азаматтық процесстік Кодексінде еңбек дауларын қарау мен шешудің ерекшеліктеріне арналған дербес тарау қажеттілігін теориялық негіздеу және әзірлеу үшін еңбек дауларын қарау мен шешудің теориялық және практикалық мәселелерін кешенді зерделеу, оларды қарау мен шешудің қолданыстағы тәртібін мен ерекшеліктерін талдау, еңбек және азаматтық процесстік заңнамаларға ұсыныстар мен ұсынымдар жобасын әзірлеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін Дипломдық зерттеу жұмысы төмендегідей міндеттерді алға қояды:
Еңбек дауларының жалпы түсінігін талдау, түрлері мен еңбек дауының пәнін анықтау мен себеп-салдарының теориялық және тәжірибелік аспектілерін жіктеу;
еңбек дауларын сотта қараудың жалпы процессуалдық тәртібін қарастырып, еңбек дауларынан туындайтын жекелеген түрлері бойынша оларды сотта қарау ерекшеліктерін айқындау;
жеке және ұжымдық еңбек даулары ұғымының мазмұнын ашу, осы құқықтық әлеуметтік құбылыстың заңнамалық анықтамасын талдау, оның еңбек дауларын қарау және шешу процедурасымен байланысын анықтау;
еңбек дауын қарау тәртібіне көбірек әсер ететін негізгі ережелердің шеңберін анықтау және сайып келгенде, еңбек заңнамасының нормаларын тиімді қолдануға мүмкіндік беретін белгілі бір процедуралық форманы құру;
еңбек дауларын қараудың ерекшеліктері қандай процессуалдық нысандарда көрінетінін, бұл нысандар еңбек жанжалын шешудің дұрыстығы мен уақтылығын қаншалықты қамтамасыз ететінін, оларды дамыту мен жетілдірудің болашағы қандай екенін көрсету;
еңбек дауларын қарау және шешу тәртібін регламенттеуге қатысты қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жөнінде теориялық негізделген және практикалық қолдануға жарамды ұсынымдар әзірлеу.
Дипломдық зерттеудің объектісі еңбек және азаматтық іс жүргізу заңнамасына сәйкес еңбек дауларын сотта қарауды жүзеге асыруда туындайтын қоғамдық қатынастар құрайды.
Дипломдық зерттеудің пәні болып еңбек дауларын сотта қарау мен шешудің теориялық негіздерін зерттейтін қазақстандық және шетелдік ғалымдардың докториналдық жұмыс-теориялық тұжырымдары, сондай-ақ Қазақстан Республикасының және де шет елдердің еңбек дауларын сотта қараудың процессуалдық тәртібін реттейтін нормативтік-құқықтық актілері мен
сот тәжірибесі, осы саланы реттейтін халықаралық сипатқа ие нормалар табылады.
Зерттеудің нормативтік негізін ҚР Конституциясы, ҚР Еңбек Кодексі, ҚР Азаматтық процестік Кодексі, ҚР Кәсiптiк одақтар туралы Заңы, Құқық қорғау қызметі туралы Заңы, ҚР Мемлекеттік қызметі туралы Заңы, сондай- ақ еңбек дауларын сотта қарауда туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасының салық заңнамасы, жұмыскер мен жұмыс берушінің жауаптылығына қатысты туындайтын ҚР әкімшілік құқық бұзушылық және қылмыстық, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл заңнамалары, өзге де ҚР Үкіметінің қаулылары мен Жоғарғы Сотының нормативтік құқықтық қаулылары мен өзге де құқықтық актілер құрайды.
Дипломдық жұмыстың жұмыс жaңaлығы. Диссертацияның жұмыс жaңaлығы оның Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексі мен Азаматтық процестік Кодексі аясында еңбек дауларын сотта қараудың
процестік ерекшеліктерін анықтау және қарастыру мәселесіне арналған Қазақстан Республикасы азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымындағы кешенді монографиялық зерттеу болып табылатындығымен негізделеді.
Еңбек дауын әлеуметтік-құқықтық және материалдық-процессуалдық құбылыс ретінде жан-жақты зерттеу жүргізілді, онда Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі мен Азаматтық процесстік кодексі негізінде жaңa әлеуметтік-экономикалық және еңбек жағдайларында еңбек дауларын құқықтық реттеудің теориялық және практикалық мәселелері анықталды.
Еңбек дауларын өзге азаматтық істерден ажырататын ерекшебелгі бар екенін ескере отырып, соңғы кезде жұмыс әдебиеттерде еңбек дауларын қарау тәртібін жетілдірудің қажеттілігі туралы мәселелер туындап, арнайы заң қабылдау қажеттілігін айтылып келеді. Мұндай заңның қажеттілігімен келіскенімен, ол жaңa заңды қабылдауға ұзақ уақыт кетеді. Осы зерттеу жұмыста ұсынылған ҚР Азаматтық процестік кодексте еңбек дауларын қарау ерекшеліктеріне арналған арнайы тарауы еңбек дауларын қарау тәртібіне байланысты көптеген мәселелерді қысқа мерзімде шешуге көмектеседі, осылайша осы саладағы заңнаманы одан әрі жетілдіруге құқықтық негіз дайындайды.
Coнымeн бірге, қолданыстағы заңнама оның даму перспективалары тұрғысынан зерттелді, нәтижесінде еңбек дауларын реттейтін құқықтық нормалардың кейбір жағымсыз белгілері анықталды. Атап айтқанда, келісу комиссияның еңбек дауларын шешу үшін қызметі рәсімдік-процессуалдық мәнге ие болу керектігін тұжырымдайды. Келісу комиссиясының функциясын, қағидаларды белгілейтін Еңбек даулары жөніндегі келісу комиссиясы туралы
үлгілік ережені жасап, ол Ереже ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі және ҚР Кәсіподақтар Федерациясымен негізге алынып, апробациядан өтуде.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексінің 1-бабының 1- тармағына жекелеген тармақшамен жеке еңбек дауы және ұжымдық еңбек дауы ұғымдарының түсіндірмесін, енгізу қажет. Бұл өз кезегінде құқықты
қолдануда әртүрлі оқу мен талқылауды болдыртпайды, сондай-ақ еңбек дауының тараптарын, мүдделі тұлғаларды дұрыс анықтауға мүмкіндік беріп, еңбек қатынастары субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың тиімді тәсілін таңдауға ықпал етеді. Жеке және ұжымдық еңбек дауының заңнамалық анықтамасы азаматтық істердің осы санатының процедуралық ерекшеліктерін ашуға, сот ісін жүргізудің басқа істерінен ажыратуға көмектеседі.
Жұмыс беруші мен жұмыскерді қашықтықтан жұмыс істеуге ауыстыруына байланысты жұмыскер өз лауазымы бойынша стационарлық жұмыс орны орналасқан жерден тыс жерде жұмысты орындауға міндеттеліп, ал жұмыс беруші әрі қарай өзара іс-қимыл Интернет желі арқылы жүзеге асырады. Арадағы келісім ауызша жасалу салдарынан екі тарапқа да әртүрлі жағымсыз құқықтық салдарға әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан жұмыскерлер мен жұмыс берушілер барлық жағдайларда қашықтықтан істейтін жұмыстар бойынша қол жеткізген келісімдердін тиісінше рәсімделуі қажет.
Дауды дұрыс және уақтылы шешу және еңбек қатынастарына қатысушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін ҚР азаматтық процестік кодексінің Еңбек қатынастарынан туындайтын арыздар бойынша іс жүргізу дербес тарауы бекіту қажет. Бұл ретте еңбек құқықтық қатынастарынан туындайтын істер АПК-нің осы тарауында белгіленген ерекшеліктермен талап-арыз өндірісінің жалпы ережелері бойынша қаралатыны көрсетіледі.
Жұмысқа қабылдаудан бас тарту, еңбек саласындағы кемсітушілік, еңбек шартын өзгерту, оның ішінде басқа жұмысқа ауыстыру туралы жеке еңбек дауларын сотта қарау кезінде прокурор және мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының міндетті түрде қатысуын ҚР АПК қарастыруы керек. Оның қатысуы соттың жеке еңбек даулары бойынша заңды және негізделген шешімдер шығаруына ықпал ететін болады.
Еңбек дауларының статистикасының өсімі мен судьялардың жүктемесін есепке ала отырып, Жоғарғы және облыстық соттар жанынан еңбек сот алқаларын құру қажет, соның нәтижесінде еңбек дауларын қараудың сапасы да, жеделдігі де артуы тиіс.
Еңбек дауларын сотқа дейін қарау үшін сотқа жүгінушілерге дауды шешудің келісу комиссиясына балама түрі ретінде медиацияға жүгінудің тиімділігін көрсету қажет.
Дипломдық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы алынған нәтижелер туралы идеяларды тереңдетеді және жүйелейді, азаматтық сот ісін жүргізу және оның баламалары туралы, сондай- ақеңбек дауларын сотта қарау және шешу ерекшеліктерін жақсы түсінуге ықпал етеді. Зерттеудің өзі де, алынған нәтижелер де Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, сот органдары тәжірибелік қызметінде және де жоғары оқу орындарының Еңбек құқығы, Азаматтық іс жүргізу құқығы пәндерін жүргізуде, сондай-ақ Еңбек дауларын қараутақырыбында арнайы курс ретінде жүргізуде қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау. Дипломдық жұмысты жазу кезінде анықталған жұмыс ұсыныстар мен қорытындылар, ережелер халықаралық, республикалық жұмыс-тәжірибелік конференция жинақтарында, Білім және ғылым жөніндегі сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналдарда жарияланып, апробациялаудан өтті.
Зерттеу барысында жарияланған жұмыс мақалалар мен зерттеудің нәтижесі 14, оның ішінде 1 Scopus базасындағы халықаралық рецензияланатын журналда, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Білім және ғылым жөніндегі сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған 5 жұмыс басылымдарға, ТМД және басқа да шетелдерде өткен халықаралық жұмыс- тәжірибелік конференцияларда 3, Қазақстанда өткен халықаралық жұмыс- тәжірибелік конференцияларында 5 мақала жарияланды. Сондай-ақ, ҚР еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитетімен, ҚР Кәсіподақтар федерациясымен бірлесе отырып,
Еңбек дауы бойынша келісу комиссиясы туралы үлгілік ережесін дайындауда зерттеу нәтижелері мен ұсыныстары пайдаланылды.
Дипломдық жұмысты зерттеу кезінде анықталған нәтижелер, тұжырымдармен ұсыныстар және қорытынды І.Жансүгіров атындағы Жетісу университетінің Азаматтық құқықтық пәндер кафедра отырысында талқыланып, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Азаматтық құқық және азаматтық іс жүргізу, еңбек құқығы кафедрасында кеңейтілген жұмыс семинарында сараптамадан өтті.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
ЕҢБЕК ДАУЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Еңбек даулары: түсінігі мен жіктелуі
Заманауи қоғамның ең манызды және күнделікті мәселелерінің бірі - әр бір азаматтың, яғни жұмыскердің, кездестіретін мәселесі - еңбек дауларын шешу болып табылады. Пандемия кезінде бүкіл әлемдегі күрделі экономикалық жағдайды ескере отырып, қазіргі таңдағы аса өзекті мәселенің бірі жұмыс беруші мен нақты жұмыскер немесе еңбек ұжымы арасында туындайтын әр түрлі еңбек дауларды қарастыру болып табылады. Негізінен әр бір жұмысшының немесе олардың ұжымдарының еңбек қызметіне қатысты даулы мәселелері кәсіпорынның басшысы тарапынан еңбек заңнамасының нормаларының бұзылуы нәтижесінде және жұмыскерлердің заңмен кепілдік етілген құқықтары мен жүктелген міндеттерін білмеуінен туындайды.
Әдетте осындай дауды түсіну дауласушы тараптардың пікірі бойынша олардың әрқайсысының дәлелдерін дұрыс бағалауға қабілетті бейтарап төрешінің болуын керек етеді. Бұл түсініктің белгілері еңбек дауларына толығымен сәйкес болып келеді.
Аталған мәселе бойынша заңи әдебиеттердің жеткілікті алуан түрлеріне қарамастан, бірқатар мәселелер әлі күнге дейін жұмыс түрде зерттеп талданбаған. Еңбек дауы туралы түсінік толығымен ашылмаған, оның мәні мен мазмұны барынша анықталмаған. Мұның барлығы осы мәселені әрі қарай талдаудың қажеттілігін талап етеді.
Зерттеудің пәнің анықтау үшін ең алдымен бірнеше әр түрлі терминдерін алдын ала анықтауды талап ететін еңбек дауы категориясы нені белгілейтінің ашып алуымыз керек.
Көптеген ондаған жылдар бойы заңнамада, еңбек құқығы доктринасында болсын еңбек дауы және еңбек қақтығысы (конфликтісі) терминдерінің арақатынасы бойынша пікірталас болды.
Мысалы, Кеңес өкіметі билігінің алғашқы жылдарында әдебиет пен заңнамадағы еңбек қатынастары бойынша барлық келіспеушіліктер еңбек қақтығыстары (конфликтілері) деп аталған. Кейінірек еңбек даулары термині қолданыла бастады. Бұл екі термин алғашқыда тең негізінде қолданылған. Алайда, мәні бойынша екеуі әлеуметтік мағынада бірдей ұғымдар емес. Этимологиялық мағынасы бойынша бұл сөздердің арасында елеулі айырмашылықтары бар екенің көрсету артық емес. Қақтығыс (конфликт) деген сөз, мысалы, Үлкен Кеңес Энциклопедиясында көрсетілгендей, conflictus (соқтығысу) деген латын сөзінен туындайды және күрестің күрделі нысандырына әкеп соқтыратын қарама қарсы мүдделердің, көз қарастардың, ұмтылыстардың, өткір даулардың, елеулі келіспеушіліктердің қақтығысы дегенді білдіреді [5, 84 б.].
Халықаралық еңбек ұйымының Конвенциясы бұл қақтығыстарды болдырмауға шақырады, бірақ егер, олар орын алса, татуластыру арқылы әділ реттеуге шақырады [6].
Бұрынғы Кеңестер Одағы Республикаларының заң әдебиеттері мен еңбек заңнамаларында еңбек дауы термині қақтығыс терминімен қатар қолданылып келеді [7, 11-14 б.]. Қазақстандық ғалымдар А.Ахметов пен Г.Мингали еңбек дауы бұл жұмыс беруші мен жұмыскер арасында өзара келіссөздер арқылы реттелмеген қақтығыс деп көрсеткен [8, 290 б.].
Айта кету керек, еңбек қақтығысы және еңбек дауы тең ұғымдар емес, сондықтан, оларды ажырату керек. Мысалы, А.Асадов ... еңбек дауларында күштердің қақтығысы жоқ, тек психологиялық шиелініс бар, сондықтан келіспеушіліктер қақтығысқа айналады деп белгілейді [9, 12 б.]. Әрине, біз А.Асадовтың психологиялық шеиленіс болатынымен келісеміз, бірақ еңбек дауының нәтижесінде өзге де жанжалдарыға ұшырап кететінін ұмытпауымыз керек.
Coнымeн, қақтығыс пен оның түрлерінің жұмыс түсінігі осы уақытқа дейін әр түрлі ғылымдардың өкілдерімен талқыланады. Бұл жағдай ұғымның өзіндік мөлшерімен (мемлекет арасындағы қақтығыстан бастап ішкі тұлғалық қақтығысқа дейін), оны зерттеудегі әр түрлі көзқарастын болуымен түсіндіріледі. Осылайша, американдық ғалымдар Р.Макк және Р.Снайдер қақтығысқа тиесілі көптеген ұғымдарды зерттеп, келесі қортындыға келді:
қақтығыс созуға келетін және одан пайда болғанды өз мақсатында пайдалана алатын резина тәрізді ұғым екені анық, бұл өз кезегінде бұл категорияның бірынғай ұғымын белгілеу мүмкін еместігін дәлелдейді [10, 38-39 б.].
Заманауи ғылымында еңбек қақтығысы ұғымы бойынша келіспеушіліктерден басқа, еңбек ұжымы (оның бір бөлігі немесе бүкіл ұжым) мен жалдаушы арасындағы мүдделердің қайшылығын біріктіретін терминнің өзін қалай дұрыс анықтау қажет екені бойынша даулар бар.
Еңбек дауының айырықша ерекшелігі - бұл дау жұмысшы (жұмысшылар ұжымы) мен жұмыс беруші (жұмыс берушілер) арасында туындайды және қолданыстағы заңнамамен (процессуалдық, еңбек) реттеледі. Өз кезегінде, еңбек қақтығысы мүдделер қайшылығын да қамтиды. Сондықтан, еңбек қақтығысы құқықтық және құқықтық емес құралдармен реттелуі мүмкін деп тұжырымдалады.
Еңбек қақтығыстары терминінің біздің болмысымыздың шарттарына сәйкес келмеуі 1936 жылғы КСРО Конституциясын қабылдағаннан кейін айрықша белгілі болды, дегенмен бұған заң ғылымында біздің заңнамадағы терминдердің ресми ауысуы болғанға дейін көрсетілді.
Заң әдебиеттерінде 1936-1938 жылдардан бастап еңбек дауы жaңa термині жиі қолданыла бастады. Осылайша, Я.Л.Кисилев пен С.Е.Малкин 1937 жылы шыққан Сборник важнейших постановлений по труду еңбектерінде сәйкесінше тараудың атын Порядок разрешения трудовых споров деп атады. А.Е.Пашерстник 1938 жылы екі мақала жариялады: К обсуждению порядка разрешения трудовых споров және О порядке разрешения трудовых споров. Осымен бірге, сол жылы И.Троицкий Трудовые конфликты и порядок их рассмотрения мақаласын жариялады [11, 18 б.].
С.И. Ожегов орыс тілінің түсіндірме сөздігінде дауды ауызша бәсекелестік, әркім өз пікірін, өзінің дұрыстығын қорғайтын бір нәрсені
талқылау; сот шешетін нәрсені иеленуге деген өзара талап деп анықтайды [12].
Coнымeн, О. А. Виноградова өзінің жұмыс жұмысында Э.Ф.Андерсон
еңбек қақтығысы - жұмысшылар мен қызметкерлердің олардың жұмыс берушілерімен еңбекті қолдану негізіндегі даулары деп санайды. Еңбек дауларындағы, қақтығыстардағы жұмысшылар мен жалданушылардың қақтығыстары қаншалықты әр түрлі болса да, соңғысы мазмұны бойынша екі түрге бөлінеді: құқық негізіндегі қақтығыстар және мүдделер қақтығысы негізіндегі қақтығыстар [13, 214 б.].
Мүдделер қақтығысы негізінде туындаған қақтығыстардың ішінде бірінші кезекке Э.Ф.Андерсон ұжымдық шарттарды бекіту негізіндегі дауларды қояды. Заңмен ұжымдық шарттарды міндетті түрде жасасу қарастырылмаған, ұжымдық шарттарды жасасу кәсіпорын мен кәсіподаққа кіретін жұмысшылардың мүддесінде болады және ұжымдық шартты бекіту олардың өз күштері мен құралдары арқылы қол жеткізуі керек еді. Бұған өндіріс нормалары туралы даулар да тиесілі болған (1922 жылғы Еңбек кодексінің 56-бабы), ұжымдық шарт болмаған жағдайда жеке еңбек шарттарын жасасу кезіндегі сыйақыл мөлшері туралы (1922 жылғы Еңбек кодексінің 58-бабы). Жоғарыда аталған жағдайлардан басқа, мүдделер қайшылығы негізіндегі қақтығыстардың сансыз көптігін көрсетуге болатын еді деп атап өтті Э.Ф.Андерсон. Еңбек қақтығыстарының көпшілігі дәл осы негізде болатын, себебі заң немесе шарт, әрине, жұмысшы мен жұмыс берушінің өміріндегі барлық ықтимал қақтығыстарды ешқашан алдын-ала болжай алмайды [14, 87 б.].
Мүдделер қайшылығы негізіндегі қақтығыстардың айырмашылық белгісі
- бұл шешімі заңмен немесе шартпен (жеке немесе ұжымдық) қарастырылмаған және заң әркімге өз бетінше, келісім арқылы шешуге мумкіндік беретін қақтығыс.
Ал, құқық негізіндегі қақтығыс дегеніміз жұмыс берушімен заңды немесе жеке ия болмаса ұжымдық шартты бұзуда туындайтын қақтығыс [14, 88 б.].
С.Жаров өз кезегінде еңбек қақтығыстары жалдамалы еңбекті қолдану негізінде туындайтын бір жағынан, жалдаушы, екінші жағынан жалдану бойынша жұмыс істейтін тұлғалар арасындағы даулар деп белгілеген [15, 3 б.].
Заңнамада еңбек қақтығыстары термині құқықтық терминологияда әлі де сақталғанына байланысты, осы кезеңде мерзімді баспасөзде екі термин де кездеседі: еңбек қақтығыстары және еңбек даулары, мәні бойынша бірдей ұғымды білдіреді. Алайда, 1940 жылдар да еңбек қақтығысы термині сирек кездеседі де, көбіне еңбек даулары термині басым қолданылады.
1957 жылғы 31 қантарындағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының Жарлығымен Еңбек дауларын қарастыру тәртібі туралы Ережесі бекітіліп, қолданысқа еңгізілді. Осы уақыттан бастап еңбек қақтығыстары термині ресми турде еңбек даулары терминіне ауыстырылды.
Ресей ғалымы В.Н.Толкунова еңбек дауын оған дейін туындайтын жанжалды оқиғалармен шатастырмау керек десе [16, 3 б.], В.В. Лысенко еңбек
дауы бұл өзара шешілмеген мәселе арнайы органдардың құзіретінде қаралғанда ғана туындайды деп көрсетеді [17, 321 б.].
Қазақстандық ғалым Г.Галиакбарова да осы пікірмен келісетіндігін еңбек дауына дейін қақтығыстар жиі болатынын және келіссөздер арқылы шешілуі мүмкін екенін айтады. Және бұл жағдайда еңбек қақтығыстары еңбек даулары сатысына өтпейді деп көрсетеді [18, 52 б.]. Біз де осы оймен келісе отырып, егер жұмыс берушілер мен жұмыскерле р арасында өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруда қиындықтар туындаса немесе ол кедергілерді өз беттерімен жоя алмаса, сол кезде ғана еңбек дауына үшінші тараптың араласуы қажет болады, ал оны қарауға құзіретті тараптың араласуымен өтетін қақтығыстар ғана еңбек дауы сатысына айналады деп есептейміз [19, 94-103 б.].
Осыған сәйкес біздің жұмысымызда қаралатын басты мәселе, соттың қатысуымен қарастырылатын еңбек дауы сатысы екенін анықтадық.
Заң әдебиеттерінде жоғарыдағы терминдермен қатар, еңбек дауы және
еңбек келіспеушіліктері, еңбек құқық бұзушылығы ұғымдары да қолданыста және де кейбір авторлар бұл терминдерді де өзара зерттеген.
Мысалы, Н.М.Накатаев еңбек келіспеушілігі әрекет етуші тараптарымен ситуацияны әр турлі бағалауы деп белгіледі. Еңбек дауының себебі, әдетте, еңбек құқық бұзушылықтары немесе кейбір жағдайларда құқық бұзушылықтың болуы туралы адал қателесуі болып табылады [20, 83-84 б.].
Заңда келіспеушілік ұғымы қарастырылмаған. С.Ожеговтың сөздігінде
келіспеушілік деген ұғым пікір, көзқарас, мүдделер бойынша келісімнің жоқтығын; қарама-қайшылық, келісімнің жоқтығы (сөздердің, ойлардың) дегенді білдіреді [12].
В.В.Лазор еңбек келіспеушіліктері олардың пәніне байланысты еңбек қақтығысы және еңбек даулары сияқты екі түрде болуы мүмкін деп есептейді [21, 332 б.].
Ресейлік ғалым А.И.Балашов еңбек құқық бұзушылығының ұғымын анықтап берген. Оның пікірі бойынша еңбек құқық бұзушылығы дегеніміз құқықтық қатынастың басқа субъектісінің құқықтарын бұзуға әкелетін міндетті субъектінің өз еңбек міндеттерін кінәлі түрде орындамау немесе тиісінше орындамауы деп аталады [22, 7-8 б.].
Осы пікірмен келісе отырып, қақтығысты болдырмау үшін тараптар өзара келіссөздер жүргізуі керек деп тұжырымдаймыз. Егер бұндай тәсілмен келіспеушіліктер жойылмаса, онда қақтығыс еңбек дауына айналады, бірақ ол жерде тараптардың біреуі еңбек дауларын шеше алатын белгілі бір құзыреттілігі бар органға жүгінуге тиіс. Мысалы, егер жұмыскер өзінің штаттың қысқаруы негізі бойынша жұмыстан айырылуын дауламаса, бірақ жұмыс берушімен шын мәнісінде штаттың қысқаруы жүргізілмеген болса және жұмысшы жұмыстан шығып басқа жұмысқа орналасса, онда бұл жағдайда жұмыс беруші жағынан құқық бұзушылық анық болғанымен еңбек дауы туындамайды. Еңбек дауы еңбек қатынастары тараптарының келіспеушіліктерімен байланысты. Сондықтан да, тараптардың арасындағы келіспеушіліктер барлық жағдайда еңбек дауын тудырмайды [23, 107-112 б.].
Қазіргі уақыттағы заң әдебиеттерінде жоғарыдағы авторлардың еңбектерінің жалғасы ретінде еңбек құқық бұзушылықтары қарастырылып келеді. Оның басты себебі, бұл құқықтық категорияның толықтай зерттелмегендігінде деп есептейміз. Еңбек заңнамасын бұзған жағдайда, материалдық және тәртіптік жауапкершілікпен қатар, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық жауаптылықтар туындайтыны белгілі. Және олардың әрқайсысының туындауының заңды негізі болатыны да анық. Л.А.Сыроватский мен В.Н. Смирнованың еңбектерінде бұл біршама қаралғанымен де әлі де жеке зерттеулерді талап етеді деп ойлаймыз [24, 78 б.].
Еңбек құқық бұзушылықтары ҚР Еңбек кодексінде де қаралған. Айталық, ҚР Еңбек кодексінің 52-бабында қаралған негіздері бойынша жұмыскерді еңбекке уақытша жарамсыздық кезінде еңбек шартын бұзу еңбек құқық бұзушылығы деп саналып, еңбек келіспеушілігінің, кейіннен еңбек дауының туындауының алғышарттары қалыптасады. Алайда, біз оның еңбек дауына ұласуы жағдайдың одан әрі дауына байланысты дер едік. Себебі, жұмыскер еңбек заңына сәйкес сатыларда өз құқықтарын дауламаған жағдайда, еңбек құқық бұзушылығы мен келіспеушілік сатысында аяқталады.
Біздің пікіріміз, ресейлік ғалым А.Г.Мостовщиковтың пікірімен сәйкес келеді. Оған сәйкес жұмыскердің өз құқықтарын қорғауы және жұмыс берушінің заңға қайшы немесе жұмыскерді қанағаттандырмаған актілерімен келіспеуі нәтижесінде еңбек келіспеушіліктері пайда болады. Егер жұмыс беруші тарапынан мұндай келіспеушіліктер жұмыскермен реттелген болса, келіспеушілік дауға ұласпайды [25, 17 б.].
Е.А. Голованованың өз еңбегінде келіспеушіліктердің түсінігін берсе [26, 9-10 б.], О.В. Симрнов еңбек дауының кеңейтілген анықтамасын қарастырады [27, 370 б.].
Куренной А.М., Миронов В.И. сияқты ғалымдар да осындай пікірді ұстанады. Олар келіспеушілік жұмыс беруші мен жұмыскер арасында реттелмесе және құзіретті органның қарауына жіберілсе еңбек дауына айналады [7, 14 б.].
Осылайша, еңбек дауы ұғымы өзінің белгілі бір даму динамикасын көздейді. Оны бірнеше кезеңмен көрсетуге болады: мысалы, еңбек құқық бұзушылықтың болуы, жұмыскердің (жұмысшылар ұжымның) және жұмыс берушінің (жұмыс берушілердің) еңбек құқық бұзушылығының әртүрлі бағалауы, тараптармен келіспеушілікті келіссөз арқылы реттеуге тырысуы, осы келіспеушілікті шешу үшін юрисдикциялық органға жүгіну, яғни еңбек дауының өзі.
Смолярчук В. И. өткен ғасырдың 70-жылдары жазылған еңбегінде алдағы уақытта еңбек құқығы ғылымында келіспеушілік пен еңбек дауларының айырмасын ашатын жұмыс жұмыстар болатынын, арнайы құзіретті органның бұл келіспеушіліктерді шешуге қатысуын талап ететін жағдайлар еңбек дауы болатынын қарастырған [28, 43-46 б.].
Қазақстандық ғалымдар да еңбек дауларын ұғымын өз еңбектерінде талдаған. Мұндай ғалымдар қатарына В.Н. Уваровты, Ж.Б.Ермағамбетованы, Г.Галиакбарованы атауға болады.
Ж.Б. Ермагамбетова Жеке еңбек даулары тықырыбында жазылған Дипломдық жұмысында еңбек қатыснастары саласында туындайтын келіспеушіліктер деп көрсете келе [29, 34 б.], қазақстандық ғалым Е.Н.Нургалиевамен бірігіп шығарған Жеке еңбек даулары атты монографиясында еңбек даулары бұл - жұмыскер мен жұмыс беруші арасындағы қолданыстағы еңбек және өзге де әлеуметтік заң нормаларын анықтау мен қолдану туралы келіспеушіліктер, сондай ақ олар жұмыс берушімен тікелей келіссөздер кезінде реттелмеген, арнайы уәкілетті органдардың қарауында болуы қажет деп пайымдайды [30, 18 б.].
В.Н. Уваров та еңбек дауының ұғымын анықтай келе, екі тараптың арасында келісім жасалмаған жағдайда, келіспеушілік тиісті органға жіберіліп еңбек дауына ұласады деген ойға саяды [31, 444 б.].
Тағы да бір қазақстандық ғалым Г.Галиакбарованың жеке еңбек дауы бұл еңбек құқығының нормалары мазмұндалған заңдар мен басқа да құқықтық актілерді, ұжымдық шартты, келісімдерді еңбек шартын қолдану мәселелері жөнінде жұмыскер мен жұмыс беруші арасындағы және де жеке еңбек шартын қарау органына хабарланған даулар деп тұжырымдайды [32, 63 б.].
Осыған байланысты, қазіргі таңда, еңбек дауы ұғымы және оның түрлерін анықтау мәселесі, онымен қоса еңбектің заманауи нарығы жағдайында және келешекте болатын әлемдік пандемияға байланысты бұл ашық мәселе болып қалады.
Қазақстан Репсубликасының Еңбек кодексінің 1-бабының 16-тармағына сәйкес еңбек дауы - Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын қолдану, келісімдердің, еңбек және (немесе) ұжымдық шарттардың, жұмыс беруші актілерінің талаптарын орындау немесе өзгерту мәселелері бойынша жұмыскер (жұмыскерлер) мен жұмыс беруші (жұмыс берушілер), оның ішінде бұрын еңбек қатынастарында болғандар арасындағы келіспеушіліктер [4].
Алайда, еңбек дауы ұғымын дұрыс тұжырымдау үшін тараптардың арасында келіспеушілік неден туындайтының белгілеу қажет, яғни еңбек дауының пәнін анықтау керек. Еңбек дауы деп құқық пен міндеттердің арақатынасын өзгерткісі келетін еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен заңды мүдделерін атаймыз [33, 90 б.].
Еңбек құқығы саласындағы мамандар еңбек дауының пәнін әр түрлі етіп анықтайды. 1930 жылдары еңбекті қолдану негізіндегі еңбек даулары туралы немесе жалдалмалы еңбекті қолдану негізінде деп айтайтын [34, 3 б.], яғни авторлар жалпылама анықтамалар берген. Келешекте белгілі ғалымдардың анықтамаларында еңбек дауларының пәні нақтыланған. Осылайша, Н.Г.Александров еңбектің белгілі жағдайларын (еңбек құқығы нормаларында, ұжымдық және еңбек шарттарында) қолдану негізіндегі даулар немесе орталықтандырылған тәртіппен реттелмейтін еңбек жағдайларын белгілеу даулары деп бөледі. Өз еңбегінде В.И.Смолярчук еңбек дауының пәні еңбек жағдайларын белгілеу немесе еңбек заңнамасын қолдану негізіндегі келіспеушіліктер деп атады және осы пікірге Л.А.Сыроватская да қосылады. Бірақ, бұл көзқараста еңбек даулары пәнін анықтауда локальдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz