Тарихи жырлардың субъективтілігі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері
Мамандығы : 5B011700-қазақ тілі мен әдебиеті
Орындады: _____________________ МеңдібайС.М.
( қолы) (аты-жөні,тегі)
Жетекші: _____________________ Баят Е.
( қолы) (аты-жөні,тегі)
Қорғауға жіберілді мамыр 2021 жыл
Кафедра меңгерушісі ________________ Жумагулова О.А.
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Көкшетау 2021
Н.5.03-01
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Факультет Филология
Кафедра қазақ филологиясы
Мамандық 5B011700-қазақ тілі мен әдебиеті
(шифры, атауы)
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.к.,доц.Жумагулова О.А.
2021 ж.
диплом жұмысы бойынша ТАПСЫРМА
Студент Меңдібай Сағынгүл Мақсұтқызы
(аты-жөні, тегі)
1. Жоба тақырыбы (жұмыс) Тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері
2021 ж. № бұйрығы бойынша университетте бекітілді.
2. Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі 202 1 ж.
3. Жоба (жұмыс) бойынша дерек көздер:
4. Жоба (жұмыс) мазмұны (қарастырылатын сұрақтар тізімі)
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Тарихи жырлардағы тілдік-көркемдік тәсілдер
4. Тарихи жырлардағы көркемдік дәстүр сипаты
5. Қорытынды
6. Жоба (жұмыс) бойынша кеңес беру (жоба (жұмыс) тарауларына қатысты)
Тарау
Кеңес беруші
Күні, қолы
Тапсырма
берді
Тапсырма алды
1 Кіріспе
Ерболат Баят
2 Негізгі бөлім
3 Тарихи жырлардағы тілдік-көркемдік тәсілдер
4 Тарихи жырлардағы көркемдік дәстүр сипаты
5 Қорытынды
6.Картотека жасау.
7.Жұмысты аяқтау.
8. Тапсырма берілген күн 202 ж.
Жетекші _________________ Баят Е.
( қолы)
Тапсырманы орындауға алдым ________________ Меңдібай С.М (студенттің қолы)
Н.5.03-02
КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАр
№
Дипломдық жобаның (жұмыстың) кезендік атауы
Жоба (жұмыс) кезендерінің орындалу мерзімі
Ескерту
1
Кіріспе
2
Негізгі бөлім
3
Тарихи жырлардағы тілдік- көркемдік тәсілдер
4
Тарихи жырлардағы көркемдік дәстүр сипаты Қорытынды
.
5
Картотека жасау.
6
Жұмысты аяқтау.
Дипломшы-студент Меңдібай Сағынгүл Мақсұтқызы
Жоба (жұмыс) жетекшісі phD докторы Баят Е.
Н.5.03-03
Қазақ филологиясы
кафедрасының меңгерушісі
ф.ғ.к.,доц.О.А.Жумагуловаға күндізгі оқу бөлімінің 3- курс
студенті Меңдібай Сағынгүл Мақсұтқызынан
Мекен жайы: Ақмола облысы Көкшетау қаласы,Красный яр селосы, Достық 79\1
Ө Т І Н І Ш
Сіздің кафедраңызда Тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері
атты дипломдық жұмысты орындауға рұқсат беруіңізді, әрі ғылыми жетекші ретінде phD докторы Баят Ерболатты тағайындауыңызды сұраймын.
Тақырып ж. оқытушымен келісілген.
Студент _______________________ Меңдібай С.М
(студенттің қолы)
Келісілген _________________________ Баят Е.
(жетекшінің қолы)
Нақты тақырыптың толық аты: Тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері
Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында бекітілген.
21ж. № хаттама
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ. Негізгі бөлім
1.1 Тарихи жырлардағы тілдік-көркемдік тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Тарихи жырлардағы көркемдік дәстүр сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта бастадық. Олардың тағдыр-тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды. Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу - бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді - деген болатын.
Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-жыршылар батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең-жырлар тудырды. Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
Алғашқы кезеңдердегі, яғни Алтын Орда, Ноғайлы, Астрахан, Қырым хандықтарына қарсы феодалдық соғыстар Едіге, Нұрадин, Қарасай-Қажы, Орақ-Мамай жырлары, жоңғар, қалмақ шапқыншыларына қарсы соғысқан батырлар Қабанбай, Бөгенбай, Олжабай, т.б., қазақ халқының ұлт азаттығы үшін күрескен ерлердің көтерілісіне байланысты туған "Кенесары-Наурызбай", "Исатай-Махамбет", "Арқалық батыр", "Есет батыр" қатарлы тарихи жырлар алғаш рет зерттеу нысанына айналды. Бұрын терең зерттелмеген бұл жырлардың ерекшеліктерін ашып, жан-жақты зерттеу - фольклортану ғылымының басты проблемаларының бірі. Жұмыстың өзектілігі де осы қажеттіліктен байқалады. Сондай-ақ, бұл жұмыс мемлекеттік "Мәдени мұра" бағдарламасына да сәйкес келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақтың халық әдебиеті, соның ішінде тарихи жырлардың туып, даму жолдары соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айнала бастады. Әйтсе де, ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлар қазірге дейін терең зерттелген емес. Бұл жанрдың мән-маңызы туралы мақалалар жазған әдебиетші-зерттеушілер саусақпен санарлық. Олардың қатарында А.Татанайұлы, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, О.Қызырқанұлы, Ж.Маман, З.Сәнік, І.Сүлейменұлы, Т.Қабаев, т.б. болды. Бұл әдебиетшілердің мақалаларында таптық принцип пен коммунистік идеологияның әсер-ықпалы зор болды. Сондықтан олардың зерттеулерінде ұлт-азаттық көтерілісінің шығу себептері мен олардың мақсаттарын ашып айта алмады, тек мазмұндық таныстыру деңгейінде ғана жазылған еңбектер болды.
Халқымыздың фольклоры соның ішінде тарихи жырларын зерттеу нысанасы етіп алған ғалым З.Сейітжанов болды. Ол 1988 жылы "Қазақтың реалды-тарихи эпосы" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Автор өз жұмысында Қазақстандағы ғана емес, Шыңжаңдағы қазақтардың да бірнеше тарихи жырларының ерекшеліктерін ашып, оларға алғаш рет түркі тілдес халықтардың жырларымен тарихи-типологиялық салыстыру жасады. Ортақ сипаттары мен өзгешеліктерін айқындады. Осы арқылы эпикалық дәстүрдің жаңа бір белесін - реалды-тарихи эпостың қалыптасуын тұжырымдады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыста ұзақ уақыт ақтаңдақ қатарында қалып, зерттелмей келген тарихи жырлардың пайда болып, қалыптасу жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап, сипаттама беру мақсат етілді. Осындай өзекті мәселені шешуде төмендегідей міндеттер белгіленді:
* Тарихи жырлардың жиналу, жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау;
* Тарихи жырлардың жанрлық табиғаты мен жырлану ерекшеліктерін саралау;
* Тарихи жырлардың тақырыптық-идеялық сипатын зерделеу;
* Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау;
* Жырлардағы образдар жүйесінің бейнеленуіне мән беру;
* Тарихи жырлардың поэтикасы - бейнелеу құралдарының эстетикалық табиғатын ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ халқының азаттық жолындағы көтерілісіне байланысты туған тарихи жырларды жүйелеп, алғаш рет ғылыми айналымға қосу және оларды жан-жақты бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Дипломдық жұмыста ХIV ғасырдың басы және ХХ ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлар халықтың батырлық, азаттық, бостандық жолындағы күрестерінің фольклордағы көріністері екендігі дәлелді түрде тұжырымдалады. Халық үшін қан майданға шығып, қаһармандық-ерлік көрсеткен батырлар жайында туған тарихи жырлардағы ұлт-азаттық идеясы сол тұстағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен, тарихи факті-деректермен салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы - ғылыми еңбекте көтерілген мәселенің сонылығын, маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады. Есімдері ел тарихында мәңгілік жатталатын батырларымыз хақындағы тарихи жырлардың тарихқа қарым-қатынасы мен поэтикалық ерекшеліктерінің фольклорлық тұрғыдан талдануы ғылым үшін мәні бар жаңалық екендігін дәйектейді.
Зерттеудің нысаны. ХІV ғасырдың басы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ халқының саяси-әлеуметтік жағдайы мен елім деп еңіреген ерлердің ерліктері негіз болған тарихи жырлардың жарық көрген жыр нұсқаларының мәтіндері алынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында қазақ әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдері М.Әуезов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Сейфуллин, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Н.С.Смирнова, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, М.Жармұхамедұлы, Т.Қоңыратбай, Ш.Керім, Б.Әзібаева, т.б. ғалымдар еңбектері теориялық-методологиялық негіз ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге орыс ғалымдары В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов, В.М.Жирмунский, В.М.Гацак еңбектері назарда болды.
Зерттеу жұмысының әдісі. Жырларға талдау жасау барысында жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы зерттеу әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
Тарихи жырлар - белгілі тарихи окиғаға байланысты туған эпикалық шығармалар. Тарихи жырларда окиғаның дәлдігі сақтала бермейді. Әр кезеңнің тарихи-әлеуметтік. коғамдық-саяси бет-бедері көркемдік тұрғыдан корытылып бейнеленеді. Бұл жанрда ру-тайпалык мақсаттар қаға беріс калып, жалпы халыктық мемлекеттік мүдделер басты сипат алады. Батырлар жырында кездесетін ғайыптан туу, жар іздеу, құда түсу, батырдан туған ізбасар сияқты оқиғалар тарихи жырларда ұшырамайды. Сондай-ақ, әсіресе көркемдеу құралы (гипербола) тарихи жырларда мүлде әлсірейді. Бұл жырлардың бәрі - ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар. Тарихи жырлардың авторлары - көбінесе, сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына карай рет-ретімен баяндайды.
"Тарихи жырлардың батырлық эпостан жанрлық айырмашылығы бар. Яғни тарихи жырларда эпостық баяндауға тән обьективтік сарынның орнын оқиғаларды тікелей кабылдаған автордың әсері араласқан субьективтік баға басады" (Әуезов М., "Уакыт және әдебиет", 1962, 75-бет).
Тарихи жырлардың шығу, пайда болу мерзімдері әр халықтың фольклорында әр түрлі. Қазақ ауыз әдебиетінде Тарихи жырлар 4 кезеңге бөлінеді.
Алғашқы кезеңдегі Тарихи жырлар Алтын Орда, Ноғайлы, Астрахан, Қырым хандықтарына карсы феодалдық соғыстар (14 - 17 ғ.) суреттеледі ("Едіге", "Нұрадин", "Орақ-Мамай", "Қарасай-Қази", "Мұсахан", "Телағыс", т.б. жырлар).
Жоңғар, қалмақ шапқыншылығына қарсы жорықтарды (18 ғ.) қамтитын екінші дәуірде Қабанбай, Бөгенбай, Олжабай, Өтеген, Жәнібек батырлар туралы жырлар туды.
Үшінші дәуірде ұлт-азаттық, бостандык жолындағы күресті (19 ғ.) сипаттайтын жырлар шьпсғы: "Исатай-Махамбет", "Бекет батыр", "Досай батыр", "Жанқожа батыр", т.б.
Төртінші кезең 20 ғ-дың басындағы төңкеріс жылдарындағы елеулі оқиғалар және 1916 жылғы патша үкіметіне карсы халық көтерілісі жайындағы жырлармен шектеледі ("Туар ма екен бізге күн", "Еріксіз келдім елімнен", "Зарлы заман кезінде", "Құлақасқа", "Бекболат", "Ұзақ батыр", "Амангелді" т.б.).
Қазақ әдебиетіндегі Тарихи жырларды Үмбетей, Мұрат, Тілеміс, Нысанбай, Жанкісі, Шернияз, Жамбыл, Нұрпейіс, Мұрын сияқты ақынжыраулар шығарған, толықтырып, өндеп қайта жырлаған. Тарихи жырларға алғаш көңіл бөлген Ш.Уәлшанов еді. Ол "Абылай", "Орақ батыр" жырларын жазып алып, зерттеді. Одан кейін 19 ғ-да В.Радлов, Г.Потанин, И.Березин, И.Аничков, 20 ғ-дың басында М.Ж.Көпеев, Ә.Диваев т.б. көрнекті фольклористер Тарихи жырларды жинауда көп еңбек сіңірді. Қазір Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қорында 400-дей Тарихи жырлар бар. Кеңес дәуірінде Тарихи жырларды зерттеуге С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мщанов, Ә.Маргцлан, К,.Жцмалиев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, Н.С.Смирнова, Б.Кенжебаев, Ф.Бердібаев, Б.Уахатов, Н.Төреұлов, К.Сейдеханов, т.б. ғалымдар зор үлес қосты. Көптеген Тарихи жырлар хрестоматияларға, жинақтарға енді, жеке кітап болып басылды.
Қазақ қоғамында ауызша сөз өнеріне негізделген тарихи жыр ұғымы мен анықтамасы әлі күнге дейін бірізділікке түскен жоқ. Оған қатысты қазақ және орыс тілдеріндегі тарихи зерттеулерде ауызша руханиятымыз фольклорлық деректер, қария сөздері, ауыз әдебиеті туындылары, далалық ауызша тарихнама, ішкі деректер, қазақи деректер, далалық ауызша тарих айту, тарихты жатқа айту, қазақтың дәстүрлі ауызекі тарихнамалық шығармашылығы, ауызша жыр, дәстүрлі емес деректер, ауызша жыр айту дәстүрі т.б. атаулармен аталып келді..
Тарихи жырлар негізіне өмірде анық болған әлеуметтік, саяси оқиғалар алынады. Жалпы, батырлар жырлары мен тарихи жырлар арасындағы алшақтық онша терең емес сияқты болып көрінеді.
Тарихи жыр жанрының басты ерекшеліктері мыналар:
- Идеялық ерекшелігі. Ру-тайпалық мақсаттар орнына, жалпыхалықтық мемлекеттік мүдделер басты сипат алады.
- Көркемдік ерекшелігі. Батырлар эпостарында кездесетін ғайыптан туу, жар іздеу, құда түсу, батырдан туған ізбасар сияқты оқиғалар тарихи жырларда ұшырамайды. Көркемдеу құралы (гипербола) тарихи жырларда мүлде әлсірейді.
- Тарихи жырлардың субъективтілігі. Тарихи жырларда эпостық баяндауға тән обьективтік сарынның орнын оқиғаларды тікелей қабылдаған автордың әсері араласқан субьективтік баға алмастырады.
- Тілдік айырмашылығы. Батырлық эпостарда поэтикалық, психологиялық параллелизм, шендестіру көбіне әсірелеу болса, тарихи жырларда поэтикалық өрнек аз, көпшілігінде психологиялық параллелизм жоқ.
- Бірнеше варианттылығы. Жырдың бірнеше вариантымен танысу арқылы ұлтымыздың фольклоры қаншалықты бай екенін байқауға болады және халық қиялының қаншалықты ұшқыр екенін көрсетеді.
ХІХ ғасырдағы тарихи жырлардың басты ерекшелігі - оқиға неғұрлым бертінгі уақытқа жақын болса, ол туралы шығарма одан аса көп мезгіл өтпей-ақ тууы да мүмкін екендігі. Оның себебі - ХІХ ғасырда қазақ даласында Ресей мен қоқандықтардың үстемдігіне қарсы күрестің жиі болуы. Ұлт азаттығы үшін шайқаста адамдар барынша қаһармандық көрсетті, міне, солардың ерлігін дәріптеу қажеттігі пайда болды.
Қазақ эпосында батырлар жыры мен ғашықтық жырларға қоса тарихи жырлар да мол. Бұл жырлар XVIII және XIX ғасырларда да, әсіресе кең өрістеп дамыған. Патша үкіметінің соғыс отаршылдығы мен қысымы, хан-сұлтандардың, болыстардың өктемдігі қазақ арасында көтеріліс тудырып отырды. XVIII ғасырдың екінші жарымы мен XIX ғасырдың алғашқы жартысы бойына қазақ халқы өзін езіп-қанаушыларға қарсы қару алып күресті. Көтеріліс кең сахараның әр тұсынан-ақ ауық-ауық бұрқ етіп жатты. Күреске шыққан халықтың осындай ерлік айбары бірқатар тарихи жырлар тудырды. Сырым жайындағы, Исатай мен Махамбет жайындағы, Бекет пен Жанқожа жайындағы тарихи жырлар осындай.
Бұл тарихи жырлардың дәстүрі тереңде, алыста жатыр. Ол бастауын Азия мен Сибир тайпаларының ру аралық тартысы кезінде шабуыл-жорық жайындағы жырлардан алады. XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ - қалмақ соғыстары, соның салдарынан қазақ халқының көп қиындық көріп, Сырдария жағасынан Арқаға көшуі сияқты тарихи оқиғалар Ақтабан шұбырынды жайындағы жыр-аңыздар тудырды. Есімнің, Абылай мен Қабанбайдың, XVI - XVIII ғасырларда өмір сүрген басқа да тарихи адамдардың жорықтары жайындағы тарихи жырлар да мол. Бұдан басқа адайлар мен түрікмендердің ұзаққа созылған соғысы халық басына зор ауыртпалық болып түскендігі жайындағы тарихи жырлар ерекше бір цикл құрайды.
Хандар мен бектер, басқа да әміршілер көрші отырған тайпаларды, көршілес халықтарды біріне - бірі айдап салып, өшіктіріп, жауықтырып отырғанын бұл жырлар айқын танытады.
Бұл жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да - анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар. Жырлардың авторлары - көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап - сабымен баяндайды. Тарихи жырлардың батырлық эпостан жанрлық айырмашылығы бар. Яғни тарихи жырларда эпостық баяндауға тән объективтік сарынның орнын оқиғаларды тікелей қабылдаған автордың әсері араласқан субъективтік баға басады.
Сақталып жеткен тарихи жырларды жазып хатқа түсіру әлі күнге дейін аяқталған жоқ. Көлемді тарихи жыралрдың бірі - Есім жайындағы жыр. Есімнің Орта Азия тайпаларының хандарына қарсы күресін баяндайтын бұл жыр 1938 жылы жазылып алынды. Ал Орақ - Мамай жайындағы тарихи жырлардың да талай - талайы әлі жарияланған да жоқ.
Бекет жайындағы, Абылайдың жорықтары жайындағы жырлар өте - мөте мол таралған. Ал, Жанқожа туралы тарихи жыр қызғылықты болғанымен, онша көп таралмаған.
Осылардың ішінде Бекет жайындағы жыр анық тарихи оқиғалар жайында. XIX ғасырдың алпысыншы жылдарында Батыс Қазақстанда болған халық көтерілісі жайында баян етеді. Шекті руының батыл, ержүрек ұлы Бекет Арыстан төреге қарсы шығады. Бекет шамадан тыс салыққа шыдамаған, жерді күшпен тартып алуға көнбеген, Сұлтанның езіп-жаншуына қарсы болған халықты соңынан ертеді. Сұлтан елге әскер шығарады. Бірақ Бекет күтпеген жерден шабуыл жасап, Арыстан Сұлтанды өлтіріп, оның әскерінің талқаның шығараыд. Көтерілісшілерге қарсы патша отрядтары шығады. Бекет олармен ұзақ уақыт бойынан соғысады. Патша әскерінің жәрдемімен күдер үзген сұлтандар мен даланың ақсүйектері Бекеттің басына көп ақша тігеді. Бекеттің бұрынғы досы әрі серігі Шернияз опасыздық жасап, батырды ұстап береді. бекет Сибирьге айналады.
Бекет жайындағы дастан осы тарихи оқиғаларды, халық батырының образын суреттейді. Дастанның екінші бөлімінде Бекеттің Орынборда қамауда болғаны, жер ауып айдалғаны, соңынан жас жұбайының іздеп барғаны, Бекеттің айдаудан қашып келгені, опасыз Шернияздың өлтірілуі баяндалады. Бекеттің ыза-наласы, оның қашуына әйелінің жәрдем бергені - осы тарихи жырдың қызғылықты романтикалық бөлімін құрайды.
Халық арасына кең таралған бұл тарихи жырды кім шығарғаны беймағлұм. Жырдың бірнеше варианттары бар.
Қазақ халқының тарихи жырлары мен тарихи өлеңдерін қазақтың, жалпы түркі-моңғол халықтарының ортақ эпикалық дәстүрінен жеке түрде бөлек алып, жеке қарастыруға болмайды. Тарихи жырлар мен өлеңдер -- ежелден келе жатқан жалпы эпикалық дәстүрдің заңды жалғасы.
Тарихи жырларға тән бірқатар ерекшеліктер өз бастауын батырлық эпостан алады, ал тарихи өлеңдерге ортақ кейбір өзгешеліктер тарихи жырлар арнасында пайда болып, қалыптаса бастаған. Тегінде, жанрлық тұрғыдан қарағанда "тарихи жырлар" деп аталатын ауыз әдебиеті үлгілерін "ескі батырлар жырлары" мен "тарихи өлеңдер" арасындағы жанрдың өткінші аралық түрі деп қарастырғанымыз жөн сияқты. Шынтуайтына келсек, ескі батырлар жырлары мен тарихи жырларды бір арнаға тоғыстыратын жәйттер бар. Мысалы, ескі батырлар жыры да, тарихи жыр да тарихта нақты болған адамдардың батырлық іс-әрекеттерін баяндайды. Айталық, Қабанбай, Олжабай, Ағыбай, Есет, Жанқожа сияқты батырлар тарихи жырдың кейіпкерлері, Қобыланды, Ер Көкше, Ер Сайын тәрізді ескі батырлық жырлардың кейіпкелері де тарихта болған адамдар. Ер Көкше орыстың Никон жылнамасында 1423 жылы қаза тапқан тарихи кейіпкерлердің бірі болып көрсетіледі.
Қобыланды мен Сайын да тарихта болған адамдар екені белгілі.
Ескі батырлар жырларында баяндалатын оқиғалар тарихи оқиғаларға негізделіп суреттелетіні дәлелденіп отыр. Тіпті, жыраудың өз ойынан шығарып, жыр желісіне өз тарапынан қосқан оқиғалардың тарихта шын болған ақиқат істермен байланысының барлығы болашақ жүргізілер зерттеулерде айқындалмасына кім кепіл бола алады?
Ә. Марғұлан: "...Қазақ эпосы кейде жылманалық жазбалардан кем түспейді, олар көп сәттерде жазу-сызуға машықтанбаған халық арасында жылнамалық жазбалардың орнына жүрген. Осы оқиғалардың эпоста суреттелуінің дұрыстығы соншама, оларды, тіпті, тарихи әдебиеттер де дәлелдеп отыр", -- деп жазады. Бұл -- қазақ тарихы мен этнографиясын, фольклоры мен археологиясын жетік меңгерген білікті маманның пікірі.
Осы жағынан алып қарағанда ескі батырлар жырлары мен тарихи жырлар арасында онша алшақтық жоқ сияқты болып көрінеді. Әріден басталатын ең көне жырларымызды айтпағанның өзінде, Қарға бойлы Қазтуған, Еңсегей бойлы Ер Есім, тіпті Ер Сайын, Ер Көкше, Қобыланды сияқты батырлар жырының қатарында аталып жүрген шығармалар мен Сабалақ, Қабанбай, Бөгебай, Ағыбай және т.б. тарихи жырлар санатындағы үлгілердің тарихи деректік негізін егжей-тегжейлі зерттеп шығар болсақ, бұл алшақтық тіпті байқалмаған да болар еді. Демек, онда батырлар жыры деп аталатын шығармалардың біразын тарихи жыр қатарына қосуға мәжбүр болар едік.
Осы орайда тарихи негізі жоқ эпос атаулы болмайтындығын айта кеткен жөн. Эпосқа тән ерекшелік оның тарихпен, тарихи оқиғалармен тығыз байланыстығы болып табылады. Мәселенің мәнісі тек әр эпикалық шығармада осы тарихи шындықтың қаншалықты дұрыс әрі, кең ауқымда қаншалықты нақты суреттелуінде жатқан болса керек. Ендеше, "батырлар жыры" және "тарихи жыр" деп бөлуіміздің өзі қисынға келіңкіремейді. "Тарихи жыр" десек, онда "батырлар жырын" оның тарихи негізінен айырғандай боламыз, тарихи негіз "тарихи жырда" бар да, "батырлар жырында" жоқ тәрізді болып көрінеді. Олай болса, "тарихи жырды" басқаша атағанымыз қолайлырақ болатын секілді. Н.С. Смирнова мұны "поздний героический эпос", яғни "кенже эпос" деп атайды. Біздіңше, осы атау жанрдың (жанрлық түрдің) дұрыс сипаттамасын береді. Қырғыз бауырларымыз да кейінгі дәуірлерде орын алған тарихи оқиғаларға негізделіп айтылатын жырларды осылай атайды.
Тарихи жырлардың туып, қалыптасуы турасында академик М.О.Әуезовтың: "Бұл жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да - анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар. Жырлардың авторлары - көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап-сабымен баяндайды" - деген тұжырымы батырлар туралы жырларда анық байқалады. Өйткені, ол жырларда жер-су, кісі, мәнсап, ру атаулары анық сақталған.
Ұлт-азаттық көтеріліс жылдарында қалыптасқан тарихи жырларды екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең - Қазақ хандығы кезінде жоңғарларға қарсы күресте туған "Қабанбай батыр", "Арқалық батыр" жырлары туған дәуір, яғни сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар. Ал, екінші кезең - Қазақстанның Ресейге бодан болып, елдегі қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайларына байланысты туған жырлар, яғни ішкі жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар.
Алғаш рет Жоңғария мен Қытайға жақын тұратын Жетісу қазақтарының фольклорлық мұраларын жинап, жариялау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталды. Ғалым Шоқан Уәлихановтың "Қашқарияға саяхат", "Жоңғария очерктері" атты еңбектері алғашқы зерттеу еңбектері болып табылады. Ш.Уәлихановтан кейін Алтай аймағында тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын зерттеуші Г.Н.Потанин жинап, жариялады.
Қазақстанда сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар араға біраз уақыт салып, Қазан төңкерісінен кейін қайта қолға алынды.
Бұл тұста айта кететін бір жайт, біздің ғылыми зерттеу жұмысымызда екі елдің арасына көп тараған "Қабанбай батыр" жыры мен "Арқалық батыр" жырларының жиналу, жариялану, зерттелуі сөз етілді.
"Арқалық батыр" жыры жөнінде Қ.Қалиасқарұлы, С.Садырбаев, Б.Уахатов, М.Ғұмарова, Т.Сыдықов, З.Сейітжанов сияқты ғалымдар болды. Әйтсе де әр ғалымның өзіндік тұжырымдары бар. Мәселен, Қ.Қалиасқарұлы "Арқалық батыр" жырын батырлар жырының құрамында қараған. Ал, ғалым С.Садырбаев "Фольклор және эстетика" атты еңбегінде "Арқалық батыр" жырын батырлық, ғашықтық, ерлік, таптық тартыс, отбасылық қарым-қатынастар қатар суреттелетін тарихи жырлардың қатарында қараған.
Ғалым Б.Уахатов бұл жырды тарихи шындықпен салыстыра қарап, "ХҮІІІ ХІХғасырларды ала туған "Арқалық батыр" жырында сол дәуірдегі тарихи-әлеуметтік өзгерістердің шынайы суреттері бар" деген қорытынды жасаған . Тарихи шындыққа жақын келетін Ержан Ахметов нұсқасын көбірек назарда ұстаған.
Зерттеуші М.Ғұмарова бұл жырдың жиналуы мен жариялануы, идеялық мазмұны, образдар жүйесі турасында зерттеу мақалаларын жазды. "Арқалық сыртқы жау - қалмақтарға, ішкі жау - Әжіге қарсы күрескен батыр" дейді.
Ал, зерттеуші Т.Сыдықов ғалымдар С.Садырбаев пен Б.Уахатовтың зерттеулерін негіз еткен .
З.Сейітжанов "Арқалық батыр" жырымен қоса, "Тарихи эпос" атты монографиясында Қытайдағы қазақтардың арасында айтылатын кейіннен туған тарихи жырларды алғаш рет ғылыми айналымға енгізді. Бұл жырлардың қатарында "Арқалық батыр", "Мырзаш батыр", "Түкібай-Шолпан", "Шайқан - Күләш", "Ахмет-Кәшім", "Хасен-Жәмилә" , т.б. жырларды қарастырып, түркі-монғол халықтарының эпикалық мұраларымен типологиялық салыстырулар жасаған. Салыстырулардың нәтижесінде "... бұл жырлардағы тарихи оқиғаның негізі айқын, яғни жыр нақты өмірде болған тарихи кейіпкерлердің іс-әрекетін баяндайды, демек, бұл жырлар нақты тарихи-реалды эпос" деген тұжырым жасаған.
Ал, "Қабанбай батыр" жырының жиналуы мен зерттелуіне келгенде ғалым С.Қасқабасов: "... Қабанбай туралы шығармалар батырлық эпосқа толық айналып үлгермеген, бірақ оның поэтикасын бойына сіңірген тарихи жырлар" деп қарайды. Сондай-ақ, Қабанбай дәуірінде шағын өлең, аңыз-әңгіме түрінде айтылып, жырдың кейін пайда болғанын да дәлелді түрде көрсете білген.
"Қабанбай батыр" жыры туралы зерттеу жазған ғалымның бірі Болатжан Абылқасымов болды . Зерттеуші "Қабанбай батыр" жырының ХХ ғасырдың бас кездерінен бастап С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Аманжолов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, Н.Смирнова сияқты ғалымдардың еңбектерінде сөз болғандығынан хабардар ете отырып, Қабанбай батыр жайында айтылатын жыр нұсқаларының жиналуы мен зерттелуі туралы мәліметтер берген. Жырдың қолжазба күйінде сақталған он үш нұсқасының жырлаушылары мен жазып алушылары туралы айта келіп, сол он үш нұсқаны қатар алып салыстырады. Тіпті, сюжеттік желідегі ірірек және мәндірек деген эпизодтарды тарихи фактымен қатар алып қарастыра келіп, "Қабанбай батыр" ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихының бір сәтін бейнелейді. Әскери қақтығыс пен кейіпкерлердің өмірден алынғандығы дау туғызбайды деген қорытынды жасаған.
Қабанбай батыр жырын арнайы зерттеу нысаны еткен ғалым А.Ғабдуллина "Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар" деген ғылыми зерттеу еңбегінде Қабанбай батыр жайындағы барлық аңыздар мен жырларды қатар алып қарап, олардың тарихи шындыққа жанасатын тұстарын салыстырады. Мәселен жырдың тарихилығын біріншіден, ХҮІІІ ғасырда өткен қазақ-қалмақ соғысы; екіншіден, батыр жанындағы Абылай, Бөгенбай, Жәнібек, Дәулетбай, Ақтамберді, Қазыбек би, Бұқар жырау - бәрі де тарихи өмір кешкен Қабанбайдың тұстастары; үшіншіден, шайқастар өткен жер-су мен кісі, ру, ұлт, елді мекеннің аттары дәл өз күйінде сақталғанын жырдың тарихилығы деп таниды.
Н.Мыңжани ХҮІІІ-ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі дәуір турасында Бұл дәуірді халық дастандары ең мол жырланған және сақталған дәуір деуге болады. Алдымен байырғы жырлау дәстүр-дағдысы жалғастырылды және дами түсті. Ежелден жырланып келе жатқан ескі ерлік эпостары, ғашықтық жырлары мен қиссалар жаңғырта жырланды, онан ары вариантталды деген тұжырым жасайды.
Ғалым "Қазақ фольклоры және оның қисса-дастан жанры жайында" деп аталатын зерттеуінде қазақ фольклоры жөнінде сөз қозғай отырып, қисса-дастандарды халық әдебиетіндегі жетекші жанрлардың бірі деп қарайды. "Бұлар мазмұнына қарай батырлар жыры, ғашықтық дастаны және қиссалар болып үш салаға жіктеледі" дейді. Бұл ретте Н.Мыңжани тарихи жырларды жеке жанр ретінде қарастырмаған.
Қазақ халық әдебиеті мұраларын жинау, реттеу, бастыру, зерттеу ісін ұдайы жүргізген әдебиетшінің бірі - Асқар Татанайұлы болды. Ол 1938-жылдан бастап Алтайда тұңғыш шыққан "Жаңа Алтай" журналына өзінің жиған халық әдебиеті туындыларымен қатар өз шығармаларын да жариялайды. Автор қазақ фольклоры саласында ғылыми еңбектер жазбаса да, қазақтың тарихи жырларын, қиссаларын көптеп жинап, олардың шығу төркіні туралы мақалалар жазған. Сол тұста "Арқалық батыр" жыры, 1947 жылы жазып алған "Дәмежан жыры" секілді үлкен эпикалық дастан жырларды қайта реттестіреді. Сондай-ақ, оның заман көріністерінен бей-жай болмағанын, көңілге түйген, естіген деректері "Тарихи дерек - келелі кеңес" атты зерттеу еңбегінде көрініс тапқан.
Осы тұста фольклор мұраларын жинап, зерттеуге үлес қосқан әдебиетші Оразанбай Егеубаев "Қазақ халық дастандары" атты мақаласында эпикалық жырларды мазмұнына қарай үш топқа бөліп қарастырады. Олар: батырлық дастандары, ғашықтық дастандары, қиссалар. Бұл арада автор тарихи жырларды жеке жанр ретінде қарамаған. Оларды батырлық эпостардың құрамына қосқан.
Әдебиетші Ахметбек Кірішбаев та қазақ халық әдебиетін соның ішінде тарихи жырлар жайында еңбек жазғандардың бірі. Бірақ, А.Кірішбаев та тарихи жырдың жанрлық сипатын ашпаған, тарихи жырлардың ХҮІІІ ғасырда туғандарын батырлар жырының қатарында, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды қиссалар құрамында қарастырған.
Халық фольклорын зерттеу ісіне араласып келе жатқан зерттеушілердің бірі - Әуелқан Қалиұлы. Ғалымның халық әдебиеті жайында жазған "Қазақ ауыз әдебиеті" атты монографиясы алғашқы зерттеу еңбектерінің бірі болды. Әйтсе де ғалым эпикалық жырларды дастандар деп алып, батырлық жырлар, ғашықтық жырлар, қиссалар деп үшке бөледі. Көріп отырғанымыздай Әуелқан Қалиұлы да дастандарды тек үшке бөліп, ғалымдар Н.Мыңжани, А.Кірішбаев, О.Егеубаевтар сияқты тарихи жырлардың ХҮІІІ ғасырда туғандарын батырлар жырының қатарында, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды қиссалар құрамында қарастырған.
Халықтың фольклорлық мұраларын жинау, реттеу, бастыру, ғылыми мақалалар жазу жұмысында Зейнолла Сәніктің де елеулі еңбегі болды. Бірақ, З.Сәнік те "Қабанбай батыр" жырын батырлар жырының құрамында қараған. Көріп отырғанымыздай, зерттеушілер тарихи жырлардың жанрлық сипатын анықтамаған.
Зерттеуші Жақып Мырзақанұлы да, Тоқтархан Ахметжанұлы, Омарқан Асылұлы, Ж.Маман болсын бәрі де тарихи жырлардың жанрлық сипатын анықтамаған. Кейіннен туған Есет батыр, Ер Бекет секілді тарихи жырлардың жиналып, жарияланғаны болмаса, бұл жырлар турасында З.Сейтжановтың ғылыми зерттеуінен басқа бірде-бір арнайы ғылыми зерттеу еңбегі жазылмады.
Поэтиканың сан түрлі қыры болатынын айта келіп, "Поэтика - әдебиет пен фольклортану ғылымының аса бір қиын да күрделі саласы. Өйткені кез-келген шығарманың көркемдігі мен оның тіл кестесін, яғни поэтикасын зерттеу сөз өнерінің ішкі қыр-сырына тереңдеп барып тексеруді қажет етеді. Поэтика - гректің "poietine" - поэтикалық өнер деген сөзінен шыққан" - деген ғалым Б.Уахатов тұжырымын негізге алдық. Бұдан шығатын қорытынды фольклор поэтикасы дегеніміз сөз өнерінің көркем формаларының: сюжет, композиция, образ, бейнелеу құралдары, тіл кестесі, әуен, ырғақ, өлшем сияқты компоненттерін қамтумен қатар, ауыз әдебиеті шығармаларының жанры мен шындықты бейнелеу принциптері мен методтары да осы ұғымға кіретінін көрдік.
Фольклор шығармаларының әрбір жанрының жанрлық ерекшелігін айтып, пікір білдірген ғалымдар аз емес.Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Қасқабасов, Р.Бердібаев, Е.Тұрсынов, Б.Уахатов, З.Сейтжанов, Т.Сыдықов, Ш.Керім, Б.Рахымов т.б. Аталған ғалымдар поэтиканы тұтастай алып қарастырмаса да, өз зерттеулерінде фольклор поэтикасының әр қырын қарастырған.
Мен сол себепті тарихи жырлардың поэтикасын зерттеуде мынадай үш түрлі шартпен қарастырдым 1) тұтастану, (сюжет пен мотив) және композиция; 2) көркем образ; 3) бейнелеу құралдары.
Фольклорлық шығарма оқиғаларының тұтастануын білу шарт. Бұл дегеніңіз - бүкіл шығармадағы оқиғалардың орындалуы мен орындау барысы. Шығармадағы тұтастану мәселесі С.Қасқабасов, В.Жирмунский, С.Садырбаев қатарлы ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. Академик В.Жирмунский тұтастану орыс былиналарында кездеседі десе профессорлар С.Қасқабасов пен С.Садырбаев мұндай тұтастану заңдылығы қазақ фольклорында да кездесетінін дәлелдеген.
Академик С.Қасқабасов тұтастану - фольклор поэтикасының заңдылығы деп қарап, фольклорлық шығармалардың өзіндік әдіс-тәсілдері, көркемдеу құралдары мен олардың атқаратын қызметі болатынын атап көрсетеді. Өз қаһарманын ерен ерлік иесі етіп көрсету үшін романтикалық дәріптеу мен жинақтауды қолданатынын баса айтады. Ғалым: "Көркем жинақтау - өмірді, қаһарманды фольклорлық түсінікпен дәріптеуге қызмет етеді және тұтастану құбылысын күшейтеді. Өйткені тұтастанудың өзі, түптеп келгенде жинақтаудың бір түрі десе де болады, себебі мұнда да тарихи оқиғалар кейіпкердің өмір жолы мен іс-әрекеттері, оның ұрпағының ғұмыры мен қимыл-ерліктері түгел жинақталып, топталып, біртұтас дүние құрайды"- дейді .
Тарихи жырлардың композициясы, сюжеттік желісі классикалық жырларға ұқсамайды. Басқаша айтқанда, мұнда негізгі оқиғаға мән беріледі. Батырлық жырлар сюжетінің бөлшектері ұлт-азаттық қозғалысына байланысты туған тарихи жырларда өзгеріске ұшырайды. Басқаша айтқанда батырлық жырларда кездесетін (перзентсіз ата-ана, олардың хал жағдайы, кейіпкердің керемет болып туылуы, баланың өте күшті батыр болып ерекше өсуі, батырдың әйел іздеп шығуы, ғашығын (қалыңдығын) іздеп табуы) ғұмырнамалық эпизодтар тарихи жырда айтылмайды, батырлардың жас кезі, мекен жайынан қысқаша мәлімет беретін шағын кіріспе болады. Негізінен ел азаттығы жолындағы іс-әрекеттері айтылады. Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырларда ұлан-асыр той да жоқ. Керісінше, басты кейіпкерлер мерт болады. Оқиға қайғылы аяқталады. Батырлар образын ашуда көркемдік бейнелеу құралдарының қызметі зор. Өйткені, "батыр образы - халықтың ең асыл арман-мұратының көркем жинақталуы". Ал, тарихи жырларда батырын асыра мақтау жоқ. Оқиға қалай болса, сюжеттік желі де солай болады. Қалыптасып тұрақтанған сюжет жоқ. Оқиға өмірдің өзінен туындайды.
Соңғы жылдары елімізде халық әдебиетінің жанрлық түрлерін тереңдеп зерттеу жұмыстары, соның ішінде тарихи жырлар туралы да арнайы ғылыми зерттеулер жазылмады. Халық фольклорын зерттеп, пікір айтқан әдебиетші, ғалымдар тарихи жырларды бірде батырлық жырлардың құрамында қарастырса, бірде қисса-дастандардың (қисса-зарлар) тобына қосып отырды. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін ғана тарихи жырлар жеке жанр ретінде қарастырыла бастады.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Тарихи жырлардағы тілдік-көркемдік тәсілдер
Эпос атаулыға ортақ ерекшеліктердің бірі -- ол суреттелетін тарихи оқиғалардан уақыт жағынан неғұрлым алшағырақ тұрса, соғұрлым тарихы шындық көмескіленіп, нақтылықтан жалпылыққа ауыса бастайды, сөйтіп, нақтылы оқиғаларды суреттеудің орнына белгілі дәуірге ортақ типтік оқиғаларды көрсетеді, соның нәтижесінде нақтылы тарихи оқиға типтік оқиға сипатына ие бола бастайды. Ақыр-аяғында нақтылы тарихи оқиғалардың ізімен пайда болған шығарма белгілі бір дәуірде орын алған типтік оқиғалардың жалпы көрінісі болып дүниеге келеді. Бұл процесс эпикалық дәстүрі аса дамыған қазақ, қырғыз, алтай, хақас, саха жөне т.б. халықтардың ауыз әдебиетінен анық байқалады. Өзге халықтардың эпостарын айтпағанның өзінде, қазақтың "Қобыланды", "Көкше", "Ер Сайын" жырларын кейінгі дәуірде пайда болған "Сабалақ", "Ағыбай", "Қабанбай", "Бөгенбай", "Жанқожа" сияқты жырларымен салыстырғанымызда осындай көріністі байқаймыз.
Мұны жырдың басталуынан-ақ аңғаруға болады. Мысалы, "Алпамыс" жырында:
Бұрынғы өткен заманда,
Дін мұсылман аманда,
Жиделі-Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде
Байбөрі деген бай бопты...
"Алпамыстан" кейінгі дәуірде пайда болған "Қобыланды" жырында:
Кешегі өткен заманда,
Қарақыпшақ Қобыланды,
Атасы мұның Тоқтарбай
Халықтан асқан болды бай...
Жанқожа туралы жырдың басталысы бұлардан гөрі анығырақ, нақтырақ, айтушы оқиғаның дәл қай кезде және қай жерде болғанын көрсетуге тырысады; бұрынғы дәуірлерді атап өтіп, оқиғаның нақтылы мерзімін атайды:
Өзбек ханның тұсында
Атамыз қазақ дін баққан,
Алтын Орда хандары
Жердің жүзін шаңдатқан.
Олардан кейін бұл қазақ
Патшалығын жоғалтқан.
Ноғайлы тозып кеткен соң
Хиуалық сархтар ел билеп,
Сырдың бойын шаңдатқан.
Олардан кейін бұл қазақ
Ақмырзаны өлтіріп,
Бабажан сартты суға атқан.
Осыдан соң жыр айтушы бірден жырдың оқиғасын баяндауға көшеді.
Жоғарыда аталған ерекшелік қазақ эпикалық дәстүріне ғана емес, жалпы көшпенді түркі-моңғол халықтарының эпикалық дәстүріне ортақ жәйт. Тарихи жырдың тарихи оқиғалардан алыстаған сайын нақтылық нышандарынан айырылып, жалпылыққа бейім бола бастайтынын қырғыз эпосынан да айқын көруге болады. Мысалы, ежелгі дәуірлерде болып өткен тарихи оқиғалардың негізінде өрбіген "Манас" жыры былай басталады:
Байыркынып жомогу,
Баштаса келер оролу,
Эзелкинин жомогу,
Эстесе келер оролу.
Жармы төгун, жармы чын,
Жарандардын көөну үчүн,
Жабыратып айтабыз
Жолборс Манас жөнү үчүн.
Көбү төгүн, көбү чын,
Көпчүлүктун көөнү үчүн,
Көпкүлдөтүп айтабыз
Көк жал эрдин жөнү үчүн...
Ал қазақ, қырғыздың қалмақтармен соғыс оқиғаларын баяндайтын "Құрманбек" жырының басталысы бұған қарағанда әлдеқайда нақты келеді: "Өткөн замандардың бир қылымында қырғыз-қыпшақ элинин Тейитбек деген ханы болғон. Тейитбек өзүнүн элинен башкага алы жептеген, арышы отпогон, турган жери Анжиян бағытында екен. Борбор шаары Жазы болгон. Ошол убактагы қырғыз, қыпчактар қалмақтан кордукту көп көргөн".
Демек, батырлар жыры дегеніміз -- ілгергі дәуірлерде болып өткен, халықтың есінде нақтылы сипаты көмескіленіп, я болмаса тіпті ұмытылып кеткен тарихи оқиғалардың негізінде пайда болған, бара-бара жалпылық сипатқа ие болып, белгілі бір дәуір оқиғаларын жалпы түрде бейнелейтін эпикалық шығармалар. Тарихи жыр (кенже эпос) деп жүргеніміз -- халық есінде нақтылық сипаты әлі толық жойылмаған, кейбір жағдайларда болған тарихи оқиғалардың ізімен шығарылған, тарихи оқиғалардың суреттеуде ескі батырлар жырларының поэтикалық тәсілдерін пайдаланған эпикалық үлгілер. Кенже эпос -- тарихи эпос пен тарихи өлеңдер арасындағы аралық жанрлық түр.
Осы арайда И. Голенищев-Кутузовтың халық есінде тарихи оқиғалардың сақталу-сақталмауына байланысты айтқан пікірін келтірген жөн. И. Голенищев-Кутузов айтуына қарағанда, тарихи оқиғалардың ауыз әдебиетінде бейнелеу сипаты ең алдымен халық жадының (народная память) ерекшеліктеріне байланысты. Фольклор үлгілерінің халық арасында ауызша таралуына байланысты халық жадының бірнеше түрлері қалыптасқан.
Атап айтқанда:
1. Ата-бабалар туралы жады, яғни табиғи ес (память о предках, природная память). Халық жадының осы түрі ата-бабаларымыздың, шамамен, жүз елу жыл ілгері атқарған іс-әрекеттерін толық түрде қамти алатын қабілеті бар, ал жүз елу жылдан арғы уақыттағы іс-әрекеттерінің сипаты кейінгі ұрпақтың есінде көмескілене бастайды да, басты-басты іс-әрекеттерінің ғана жалпы сипаты есте қалады.
2. Бұдан да арғы уақыттарда болған істер мен оқиғаларды шежірелік жады (генеалогическая память) қамтиды. Халықтың шежірелік жадында ата-бабалардың аттары мен басты-басты іс-әрекеттерінің қысқаша ғана анықтамалары сақталып отырады. Оны шежірелік жадымен тарихта із қалдырған атақты адамдар туралы жады (память о некоторых выдающихся личностях) тоғысу арқылы мұны күшейте түседі.
3. Тарихи жады (историческая память): ол тарихи жазба деректерге және ауызша шежіре, аңыз (легенда), әңгіме-сарындарға (предание) сүйенеді.
Жоғарыда аталған халық жадының түрлері тарихи жағдаяттарға (әлеуметтік өмірде орын алған күшті, зор өзгерістерге) халықтың бір жерден екінші бір жерге босып, қоныс аударуына; жаңа барған жерінде әдет-ғұрпы, салт-санасы өзгеше халықтарменен қарым-қатынас жасауына т.с. байланысты бір-бірімен әртүрлі қатынастарда болады. Мысалы, халық өмірінде орын алған осындай өзгерістердің салдарынан халық назары алдыңғы болып өткен оқиғалардан осы жаңа оқиғаларға ауып, бұрынғы оқиғалар халық есінде көмескілене бастайды.
Осы тұрғыдан алып қарағанымызда, нақтылы тарихи оқиғалардың ізімен пайда болған поэтикалық шығармалардың кейін уақыт өте келе кең ауқымды көріністерді бейнелейтін шығармалар болып өзгеруі заңды құбылыс екеніне көз жеткізуге болады. Басқаша айтқанда, батырлар жырларына тән өзгешелік -- эпикалық кең құлаштылық -- батырлар жырларының барлық үлгілерінде бірден пайда болған өзгешелік емес. Батырлық эпостың кейбір үлгілері әуелде нақтылы тарихи оқиғалардың негізінде пайда болған сюжетті тарихи өлеңдер түрінде туып, уақыт озған сайын тарихи нақтылы оқиғалар халық жадында көмескілене келе оның жалпы сипаттамасын ғана беретін әрі эпикалық суреттеу тәсілдерін бойына сіңірген кең эпикалық жыр болып қалыптасқанға ұқсайды. Бұған, мәселен, Қазақ хандығының құрылғанына дейінгі уақытта пайда болған "Ер Сайын", "Көкше", "Қобыланды" сияқты туындылардың қазіргі кезде нағыз батырлық эпикалық жыр саналатыны дәлел болатын сияқты. Ал бергі дәуірде "Ақтабан шұбырынды" оқиғасына байланысты жалпы қазақ-жоңғар соғысының негізінде пайда болған кенже эпос үлгілерінде эпикалық құлашы оларға қарағанда тарлау, тарихи нақтылығы да басымырақ келеді.
Біздіңше, батырлар жырларына тән тарихи оқиғалардың эпикалық кең құлашта суреттелуі тарихи оқиғаларды бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері
Мамандығы : 5B011700-қазақ тілі мен әдебиеті
Орындады: _____________________ МеңдібайС.М.
( қолы) (аты-жөні,тегі)
Жетекші: _____________________ Баят Е.
( қолы) (аты-жөні,тегі)
Қорғауға жіберілді мамыр 2021 жыл
Кафедра меңгерушісі ________________ Жумагулова О.А.
(қолы) (аты-жөні, тегі)
Көкшетау 2021
Н.5.03-01
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Факультет Филология
Кафедра қазақ филологиясы
Мамандық 5B011700-қазақ тілі мен әдебиеті
(шифры, атауы)
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
ф.ғ.к.,доц.Жумагулова О.А.
2021 ж.
диплом жұмысы бойынша ТАПСЫРМА
Студент Меңдібай Сағынгүл Мақсұтқызы
(аты-жөні, тегі)
1. Жоба тақырыбы (жұмыс) Тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері
2021 ж. № бұйрығы бойынша университетте бекітілді.
2. Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі 202 1 ж.
3. Жоба (жұмыс) бойынша дерек көздер:
4. Жоба (жұмыс) мазмұны (қарастырылатын сұрақтар тізімі)
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Тарихи жырлардағы тілдік-көркемдік тәсілдер
4. Тарихи жырлардағы көркемдік дәстүр сипаты
5. Қорытынды
6. Жоба (жұмыс) бойынша кеңес беру (жоба (жұмыс) тарауларына қатысты)
Тарау
Кеңес беруші
Күні, қолы
Тапсырма
берді
Тапсырма алды
1 Кіріспе
Ерболат Баят
2 Негізгі бөлім
3 Тарихи жырлардағы тілдік-көркемдік тәсілдер
4 Тарихи жырлардағы көркемдік дәстүр сипаты
5 Қорытынды
6.Картотека жасау.
7.Жұмысты аяқтау.
8. Тапсырма берілген күн 202 ж.
Жетекші _________________ Баят Е.
( қолы)
Тапсырманы орындауға алдым ________________ Меңдібай С.М (студенттің қолы)
Н.5.03-02
КҮНТІЗБЕЛІК ЖОСПАр
№
Дипломдық жобаның (жұмыстың) кезендік атауы
Жоба (жұмыс) кезендерінің орындалу мерзімі
Ескерту
1
Кіріспе
2
Негізгі бөлім
3
Тарихи жырлардағы тілдік- көркемдік тәсілдер
4
Тарихи жырлардағы көркемдік дәстүр сипаты Қорытынды
.
5
Картотека жасау.
6
Жұмысты аяқтау.
Дипломшы-студент Меңдібай Сағынгүл Мақсұтқызы
Жоба (жұмыс) жетекшісі phD докторы Баят Е.
Н.5.03-03
Қазақ филологиясы
кафедрасының меңгерушісі
ф.ғ.к.,доц.О.А.Жумагуловаға күндізгі оқу бөлімінің 3- курс
студенті Меңдібай Сағынгүл Мақсұтқызынан
Мекен жайы: Ақмола облысы Көкшетау қаласы,Красный яр селосы, Достық 79\1
Ө Т І Н І Ш
Сіздің кафедраңызда Тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері
атты дипломдық жұмысты орындауға рұқсат беруіңізді, әрі ғылыми жетекші ретінде phD докторы Баят Ерболатты тағайындауыңызды сұраймын.
Тақырып ж. оқытушымен келісілген.
Студент _______________________ Меңдібай С.М
(студенттің қолы)
Келісілген _________________________ Баят Е.
(жетекшінің қолы)
Нақты тақырыптың толық аты: Тарихи жырлардың поэтикалық ерекшеліктері
Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында бекітілген.
21ж. № хаттама
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ. Негізгі бөлім
1.1 Тарихи жырлардағы тілдік-көркемдік тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Тарихи жырлардағы көркемдік дәстүр сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта бастадық. Олардың тағдыр-тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды. Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу - бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді - деген болатын.
Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-жыршылар батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең-жырлар тудырды. Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
Алғашқы кезеңдердегі, яғни Алтын Орда, Ноғайлы, Астрахан, Қырым хандықтарына қарсы феодалдық соғыстар Едіге, Нұрадин, Қарасай-Қажы, Орақ-Мамай жырлары, жоңғар, қалмақ шапқыншыларына қарсы соғысқан батырлар Қабанбай, Бөгенбай, Олжабай, т.б., қазақ халқының ұлт азаттығы үшін күрескен ерлердің көтерілісіне байланысты туған "Кенесары-Наурызбай", "Исатай-Махамбет", "Арқалық батыр", "Есет батыр" қатарлы тарихи жырлар алғаш рет зерттеу нысанына айналды. Бұрын терең зерттелмеген бұл жырлардың ерекшеліктерін ашып, жан-жақты зерттеу - фольклортану ғылымының басты проблемаларының бірі. Жұмыстың өзектілігі де осы қажеттіліктен байқалады. Сондай-ақ, бұл жұмыс мемлекеттік "Мәдени мұра" бағдарламасына да сәйкес келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақтың халық әдебиеті, соның ішінде тарихи жырлардың туып, даму жолдары соңғы жылдары ғана зерттеу нысанына айнала бастады. Әйтсе де, ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлар қазірге дейін терең зерттелген емес. Бұл жанрдың мән-маңызы туралы мақалалар жазған әдебиетші-зерттеушілер саусақпен санарлық. Олардың қатарында А.Татанайұлы, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, О.Қызырқанұлы, Ж.Маман, З.Сәнік, І.Сүлейменұлы, Т.Қабаев, т.б. болды. Бұл әдебиетшілердің мақалаларында таптық принцип пен коммунистік идеологияның әсер-ықпалы зор болды. Сондықтан олардың зерттеулерінде ұлт-азаттық көтерілісінің шығу себептері мен олардың мақсаттарын ашып айта алмады, тек мазмұндық таныстыру деңгейінде ғана жазылған еңбектер болды.
Халқымыздың фольклоры соның ішінде тарихи жырларын зерттеу нысанасы етіп алған ғалым З.Сейітжанов болды. Ол 1988 жылы "Қазақтың реалды-тарихи эпосы" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Автор өз жұмысында Қазақстандағы ғана емес, Шыңжаңдағы қазақтардың да бірнеше тарихи жырларының ерекшеліктерін ашып, оларға алғаш рет түркі тілдес халықтардың жырларымен тарихи-типологиялық салыстыру жасады. Ортақ сипаттары мен өзгешеліктерін айқындады. Осы арқылы эпикалық дәстүрдің жаңа бір белесін - реалды-тарихи эпостың қалыптасуын тұжырымдады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыста ұзақ уақыт ақтаңдақ қатарында қалып, зерттелмей келген тарихи жырлардың пайда болып, қалыптасу жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап, сипаттама беру мақсат етілді. Осындай өзекті мәселені шешуде төмендегідей міндеттер белгіленді:
* Тарихи жырлардың жиналу, жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау;
* Тарихи жырлардың жанрлық табиғаты мен жырлану ерекшеліктерін саралау;
* Тарихи жырлардың тақырыптық-идеялық сипатын зерделеу;
* Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау;
* Жырлардағы образдар жүйесінің бейнеленуіне мән беру;
* Тарихи жырлардың поэтикасы - бейнелеу құралдарының эстетикалық табиғатын ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақ халқының азаттық жолындағы көтерілісіне байланысты туған тарихи жырларды жүйелеп, алғаш рет ғылыми айналымға қосу және оларды жан-жақты бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Дипломдық жұмыста ХIV ғасырдың басы және ХХ ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлар халықтың батырлық, азаттық, бостандық жолындағы күрестерінің фольклордағы көріністері екендігі дәлелді түрде тұжырымдалады. Халық үшін қан майданға шығып, қаһармандық-ерлік көрсеткен батырлар жайында туған тарихи жырлардағы ұлт-азаттық идеясы сол тұстағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен, тарихи факті-деректермен салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы - ғылыми еңбекте көтерілген мәселенің сонылығын, маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады. Есімдері ел тарихында мәңгілік жатталатын батырларымыз хақындағы тарихи жырлардың тарихқа қарым-қатынасы мен поэтикалық ерекшеліктерінің фольклорлық тұрғыдан талдануы ғылым үшін мәні бар жаңалық екендігін дәйектейді.
Зерттеудің нысаны. ХІV ғасырдың басы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ халқының саяси-әлеуметтік жағдайы мен елім деп еңіреген ерлердің ерліктері негіз болған тарихи жырлардың жарық көрген жыр нұсқаларының мәтіндері алынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында қазақ әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдері М.Әуезов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Сейфуллин, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Н.С.Смирнова, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, М.Жармұхамедұлы, Т.Қоңыратбай, Ш.Керім, Б.Әзібаева, т.б. ғалымдар еңбектері теориялық-методологиялық негіз ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге орыс ғалымдары В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов, В.М.Жирмунский, В.М.Гацак еңбектері назарда болды.
Зерттеу жұмысының әдісі. Жырларға талдау жасау барысында жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы зерттеу әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
Тарихи жырлар - белгілі тарихи окиғаға байланысты туған эпикалық шығармалар. Тарихи жырларда окиғаның дәлдігі сақтала бермейді. Әр кезеңнің тарихи-әлеуметтік. коғамдық-саяси бет-бедері көркемдік тұрғыдан корытылып бейнеленеді. Бұл жанрда ру-тайпалык мақсаттар қаға беріс калып, жалпы халыктық мемлекеттік мүдделер басты сипат алады. Батырлар жырында кездесетін ғайыптан туу, жар іздеу, құда түсу, батырдан туған ізбасар сияқты оқиғалар тарихи жырларда ұшырамайды. Сондай-ақ, әсіресе көркемдеу құралы (гипербола) тарихи жырларда мүлде әлсірейді. Бұл жырлардың бәрі - ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар. Тарихи жырлардың авторлары - көбінесе, сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына карай рет-ретімен баяндайды.
"Тарихи жырлардың батырлық эпостан жанрлық айырмашылығы бар. Яғни тарихи жырларда эпостық баяндауға тән обьективтік сарынның орнын оқиғаларды тікелей кабылдаған автордың әсері араласқан субьективтік баға басады" (Әуезов М., "Уакыт және әдебиет", 1962, 75-бет).
Тарихи жырлардың шығу, пайда болу мерзімдері әр халықтың фольклорында әр түрлі. Қазақ ауыз әдебиетінде Тарихи жырлар 4 кезеңге бөлінеді.
Алғашқы кезеңдегі Тарихи жырлар Алтын Орда, Ноғайлы, Астрахан, Қырым хандықтарына карсы феодалдық соғыстар (14 - 17 ғ.) суреттеледі ("Едіге", "Нұрадин", "Орақ-Мамай", "Қарасай-Қази", "Мұсахан", "Телағыс", т.б. жырлар).
Жоңғар, қалмақ шапқыншылығына қарсы жорықтарды (18 ғ.) қамтитын екінші дәуірде Қабанбай, Бөгенбай, Олжабай, Өтеген, Жәнібек батырлар туралы жырлар туды.
Үшінші дәуірде ұлт-азаттық, бостандык жолындағы күресті (19 ғ.) сипаттайтын жырлар шьпсғы: "Исатай-Махамбет", "Бекет батыр", "Досай батыр", "Жанқожа батыр", т.б.
Төртінші кезең 20 ғ-дың басындағы төңкеріс жылдарындағы елеулі оқиғалар және 1916 жылғы патша үкіметіне карсы халық көтерілісі жайындағы жырлармен шектеледі ("Туар ма екен бізге күн", "Еріксіз келдім елімнен", "Зарлы заман кезінде", "Құлақасқа", "Бекболат", "Ұзақ батыр", "Амангелді" т.б.).
Қазақ әдебиетіндегі Тарихи жырларды Үмбетей, Мұрат, Тілеміс, Нысанбай, Жанкісі, Шернияз, Жамбыл, Нұрпейіс, Мұрын сияқты ақынжыраулар шығарған, толықтырып, өндеп қайта жырлаған. Тарихи жырларға алғаш көңіл бөлген Ш.Уәлшанов еді. Ол "Абылай", "Орақ батыр" жырларын жазып алып, зерттеді. Одан кейін 19 ғ-да В.Радлов, Г.Потанин, И.Березин, И.Аничков, 20 ғ-дың басында М.Ж.Көпеев, Ә.Диваев т.б. көрнекті фольклористер Тарихи жырларды жинауда көп еңбек сіңірді. Қазір Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қорында 400-дей Тарихи жырлар бар. Кеңес дәуірінде Тарихи жырларды зерттеуге С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мщанов, Ә.Маргцлан, К,.Жцмалиев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, Н.С.Смирнова, Б.Кенжебаев, Ф.Бердібаев, Б.Уахатов, Н.Төреұлов, К.Сейдеханов, т.б. ғалымдар зор үлес қосты. Көптеген Тарихи жырлар хрестоматияларға, жинақтарға енді, жеке кітап болып басылды.
Қазақ қоғамында ауызша сөз өнеріне негізделген тарихи жыр ұғымы мен анықтамасы әлі күнге дейін бірізділікке түскен жоқ. Оған қатысты қазақ және орыс тілдеріндегі тарихи зерттеулерде ауызша руханиятымыз фольклорлық деректер, қария сөздері, ауыз әдебиеті туындылары, далалық ауызша тарихнама, ішкі деректер, қазақи деректер, далалық ауызша тарих айту, тарихты жатқа айту, қазақтың дәстүрлі ауызекі тарихнамалық шығармашылығы, ауызша жыр, дәстүрлі емес деректер, ауызша жыр айту дәстүрі т.б. атаулармен аталып келді..
Тарихи жырлар негізіне өмірде анық болған әлеуметтік, саяси оқиғалар алынады. Жалпы, батырлар жырлары мен тарихи жырлар арасындағы алшақтық онша терең емес сияқты болып көрінеді.
Тарихи жыр жанрының басты ерекшеліктері мыналар:
- Идеялық ерекшелігі. Ру-тайпалық мақсаттар орнына, жалпыхалықтық мемлекеттік мүдделер басты сипат алады.
- Көркемдік ерекшелігі. Батырлар эпостарында кездесетін ғайыптан туу, жар іздеу, құда түсу, батырдан туған ізбасар сияқты оқиғалар тарихи жырларда ұшырамайды. Көркемдеу құралы (гипербола) тарихи жырларда мүлде әлсірейді.
- Тарихи жырлардың субъективтілігі. Тарихи жырларда эпостық баяндауға тән обьективтік сарынның орнын оқиғаларды тікелей қабылдаған автордың әсері араласқан субьективтік баға алмастырады.
- Тілдік айырмашылығы. Батырлық эпостарда поэтикалық, психологиялық параллелизм, шендестіру көбіне әсірелеу болса, тарихи жырларда поэтикалық өрнек аз, көпшілігінде психологиялық параллелизм жоқ.
- Бірнеше варианттылығы. Жырдың бірнеше вариантымен танысу арқылы ұлтымыздың фольклоры қаншалықты бай екенін байқауға болады және халық қиялының қаншалықты ұшқыр екенін көрсетеді.
ХІХ ғасырдағы тарихи жырлардың басты ерекшелігі - оқиға неғұрлым бертінгі уақытқа жақын болса, ол туралы шығарма одан аса көп мезгіл өтпей-ақ тууы да мүмкін екендігі. Оның себебі - ХІХ ғасырда қазақ даласында Ресей мен қоқандықтардың үстемдігіне қарсы күрестің жиі болуы. Ұлт азаттығы үшін шайқаста адамдар барынша қаһармандық көрсетті, міне, солардың ерлігін дәріптеу қажеттігі пайда болды.
Қазақ эпосында батырлар жыры мен ғашықтық жырларға қоса тарихи жырлар да мол. Бұл жырлар XVIII және XIX ғасырларда да, әсіресе кең өрістеп дамыған. Патша үкіметінің соғыс отаршылдығы мен қысымы, хан-сұлтандардың, болыстардың өктемдігі қазақ арасында көтеріліс тудырып отырды. XVIII ғасырдың екінші жарымы мен XIX ғасырдың алғашқы жартысы бойына қазақ халқы өзін езіп-қанаушыларға қарсы қару алып күресті. Көтеріліс кең сахараның әр тұсынан-ақ ауық-ауық бұрқ етіп жатты. Күреске шыққан халықтың осындай ерлік айбары бірқатар тарихи жырлар тудырды. Сырым жайындағы, Исатай мен Махамбет жайындағы, Бекет пен Жанқожа жайындағы тарихи жырлар осындай.
Бұл тарихи жырлардың дәстүрі тереңде, алыста жатыр. Ол бастауын Азия мен Сибир тайпаларының ру аралық тартысы кезінде шабуыл-жорық жайындағы жырлардан алады. XVIII ғасырдың бас кезінде қазақ - қалмақ соғыстары, соның салдарынан қазақ халқының көп қиындық көріп, Сырдария жағасынан Арқаға көшуі сияқты тарихи оқиғалар Ақтабан шұбырынды жайындағы жыр-аңыздар тудырды. Есімнің, Абылай мен Қабанбайдың, XVI - XVIII ғасырларда өмір сүрген басқа да тарихи адамдардың жорықтары жайындағы тарихи жырлар да мол. Бұдан басқа адайлар мен түрікмендердің ұзаққа созылған соғысы халық басына зор ауыртпалық болып түскендігі жайындағы тарихи жырлар ерекше бір цикл құрайды.
Хандар мен бектер, басқа да әміршілер көрші отырған тайпаларды, көршілес халықтарды біріне - бірі айдап салып, өшіктіріп, жауықтырып отырғанын бұл жырлар айқын танытады.
Бұл жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да - анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар. Жырлардың авторлары - көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап - сабымен баяндайды. Тарихи жырлардың батырлық эпостан жанрлық айырмашылығы бар. Яғни тарихи жырларда эпостық баяндауға тән объективтік сарынның орнын оқиғаларды тікелей қабылдаған автордың әсері араласқан субъективтік баға басады.
Сақталып жеткен тарихи жырларды жазып хатқа түсіру әлі күнге дейін аяқталған жоқ. Көлемді тарихи жыралрдың бірі - Есім жайындағы жыр. Есімнің Орта Азия тайпаларының хандарына қарсы күресін баяндайтын бұл жыр 1938 жылы жазылып алынды. Ал Орақ - Мамай жайындағы тарихи жырлардың да талай - талайы әлі жарияланған да жоқ.
Бекет жайындағы, Абылайдың жорықтары жайындағы жырлар өте - мөте мол таралған. Ал, Жанқожа туралы тарихи жыр қызғылықты болғанымен, онша көп таралмаған.
Осылардың ішінде Бекет жайындағы жыр анық тарихи оқиғалар жайында. XIX ғасырдың алпысыншы жылдарында Батыс Қазақстанда болған халық көтерілісі жайында баян етеді. Шекті руының батыл, ержүрек ұлы Бекет Арыстан төреге қарсы шығады. Бекет шамадан тыс салыққа шыдамаған, жерді күшпен тартып алуға көнбеген, Сұлтанның езіп-жаншуына қарсы болған халықты соңынан ертеді. Сұлтан елге әскер шығарады. Бірақ Бекет күтпеген жерден шабуыл жасап, Арыстан Сұлтанды өлтіріп, оның әскерінің талқаның шығараыд. Көтерілісшілерге қарсы патша отрядтары шығады. Бекет олармен ұзақ уақыт бойынан соғысады. Патша әскерінің жәрдемімен күдер үзген сұлтандар мен даланың ақсүйектері Бекеттің басына көп ақша тігеді. Бекеттің бұрынғы досы әрі серігі Шернияз опасыздық жасап, батырды ұстап береді. бекет Сибирьге айналады.
Бекет жайындағы дастан осы тарихи оқиғаларды, халық батырының образын суреттейді. Дастанның екінші бөлімінде Бекеттің Орынборда қамауда болғаны, жер ауып айдалғаны, соңынан жас жұбайының іздеп барғаны, Бекеттің айдаудан қашып келгені, опасыз Шернияздың өлтірілуі баяндалады. Бекеттің ыза-наласы, оның қашуына әйелінің жәрдем бергені - осы тарихи жырдың қызғылықты романтикалық бөлімін құрайды.
Халық арасына кең таралған бұл тарихи жырды кім шығарғаны беймағлұм. Жырдың бірнеше варианттары бар.
Қазақ халқының тарихи жырлары мен тарихи өлеңдерін қазақтың, жалпы түркі-моңғол халықтарының ортақ эпикалық дәстүрінен жеке түрде бөлек алып, жеке қарастыруға болмайды. Тарихи жырлар мен өлеңдер -- ежелден келе жатқан жалпы эпикалық дәстүрдің заңды жалғасы.
Тарихи жырларға тән бірқатар ерекшеліктер өз бастауын батырлық эпостан алады, ал тарихи өлеңдерге ортақ кейбір өзгешеліктер тарихи жырлар арнасында пайда болып, қалыптаса бастаған. Тегінде, жанрлық тұрғыдан қарағанда "тарихи жырлар" деп аталатын ауыз әдебиеті үлгілерін "ескі батырлар жырлары" мен "тарихи өлеңдер" арасындағы жанрдың өткінші аралық түрі деп қарастырғанымыз жөн сияқты. Шынтуайтына келсек, ескі батырлар жырлары мен тарихи жырларды бір арнаға тоғыстыратын жәйттер бар. Мысалы, ескі батырлар жыры да, тарихи жыр да тарихта нақты болған адамдардың батырлық іс-әрекеттерін баяндайды. Айталық, Қабанбай, Олжабай, Ағыбай, Есет, Жанқожа сияқты батырлар тарихи жырдың кейіпкерлері, Қобыланды, Ер Көкше, Ер Сайын тәрізді ескі батырлық жырлардың кейіпкелері де тарихта болған адамдар. Ер Көкше орыстың Никон жылнамасында 1423 жылы қаза тапқан тарихи кейіпкерлердің бірі болып көрсетіледі.
Қобыланды мен Сайын да тарихта болған адамдар екені белгілі.
Ескі батырлар жырларында баяндалатын оқиғалар тарихи оқиғаларға негізделіп суреттелетіні дәлелденіп отыр. Тіпті, жыраудың өз ойынан шығарып, жыр желісіне өз тарапынан қосқан оқиғалардың тарихта шын болған ақиқат істермен байланысының барлығы болашақ жүргізілер зерттеулерде айқындалмасына кім кепіл бола алады?
Ә. Марғұлан: "...Қазақ эпосы кейде жылманалық жазбалардан кем түспейді, олар көп сәттерде жазу-сызуға машықтанбаған халық арасында жылнамалық жазбалардың орнына жүрген. Осы оқиғалардың эпоста суреттелуінің дұрыстығы соншама, оларды, тіпті, тарихи әдебиеттер де дәлелдеп отыр", -- деп жазады. Бұл -- қазақ тарихы мен этнографиясын, фольклоры мен археологиясын жетік меңгерген білікті маманның пікірі.
Осы жағынан алып қарағанда ескі батырлар жырлары мен тарихи жырлар арасында онша алшақтық жоқ сияқты болып көрінеді. Әріден басталатын ең көне жырларымызды айтпағанның өзінде, Қарға бойлы Қазтуған, Еңсегей бойлы Ер Есім, тіпті Ер Сайын, Ер Көкше, Қобыланды сияқты батырлар жырының қатарында аталып жүрген шығармалар мен Сабалақ, Қабанбай, Бөгебай, Ағыбай және т.б. тарихи жырлар санатындағы үлгілердің тарихи деректік негізін егжей-тегжейлі зерттеп шығар болсақ, бұл алшақтық тіпті байқалмаған да болар еді. Демек, онда батырлар жыры деп аталатын шығармалардың біразын тарихи жыр қатарына қосуға мәжбүр болар едік.
Осы орайда тарихи негізі жоқ эпос атаулы болмайтындығын айта кеткен жөн. Эпосқа тән ерекшелік оның тарихпен, тарихи оқиғалармен тығыз байланыстығы болып табылады. Мәселенің мәнісі тек әр эпикалық шығармада осы тарихи шындықтың қаншалықты дұрыс әрі, кең ауқымда қаншалықты нақты суреттелуінде жатқан болса керек. Ендеше, "батырлар жыры" және "тарихи жыр" деп бөлуіміздің өзі қисынға келіңкіремейді. "Тарихи жыр" десек, онда "батырлар жырын" оның тарихи негізінен айырғандай боламыз, тарихи негіз "тарихи жырда" бар да, "батырлар жырында" жоқ тәрізді болып көрінеді. Олай болса, "тарихи жырды" басқаша атағанымыз қолайлырақ болатын секілді. Н.С. Смирнова мұны "поздний героический эпос", яғни "кенже эпос" деп атайды. Біздіңше, осы атау жанрдың (жанрлық түрдің) дұрыс сипаттамасын береді. Қырғыз бауырларымыз да кейінгі дәуірлерде орын алған тарихи оқиғаларға негізделіп айтылатын жырларды осылай атайды.
Тарихи жырлардың туып, қалыптасуы турасында академик М.О.Әуезовтың: "Бұл жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да - анық тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер - тарихта болған адамдар. Жырлардың авторлары - көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап-сабымен баяндайды" - деген тұжырымы батырлар туралы жырларда анық байқалады. Өйткені, ол жырларда жер-су, кісі, мәнсап, ру атаулары анық сақталған.
Ұлт-азаттық көтеріліс жылдарында қалыптасқан тарихи жырларды екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең - Қазақ хандығы кезінде жоңғарларға қарсы күресте туған "Қабанбай батыр", "Арқалық батыр" жырлары туған дәуір, яғни сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар. Ал, екінші кезең - Қазақстанның Ресейге бодан болып, елдегі қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайларына байланысты туған жырлар, яғни ішкі жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар.
Алғаш рет Жоңғария мен Қытайға жақын тұратын Жетісу қазақтарының фольклорлық мұраларын жинап, жариялау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталды. Ғалым Шоқан Уәлихановтың "Қашқарияға саяхат", "Жоңғария очерктері" атты еңбектері алғашқы зерттеу еңбектері болып табылады. Ш.Уәлихановтан кейін Алтай аймағында тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын зерттеуші Г.Н.Потанин жинап, жариялады.
Қазақстанда сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар араға біраз уақыт салып, Қазан төңкерісінен кейін қайта қолға алынды.
Бұл тұста айта кететін бір жайт, біздің ғылыми зерттеу жұмысымызда екі елдің арасына көп тараған "Қабанбай батыр" жыры мен "Арқалық батыр" жырларының жиналу, жариялану, зерттелуі сөз етілді.
"Арқалық батыр" жыры жөнінде Қ.Қалиасқарұлы, С.Садырбаев, Б.Уахатов, М.Ғұмарова, Т.Сыдықов, З.Сейітжанов сияқты ғалымдар болды. Әйтсе де әр ғалымның өзіндік тұжырымдары бар. Мәселен, Қ.Қалиасқарұлы "Арқалық батыр" жырын батырлар жырының құрамында қараған. Ал, ғалым С.Садырбаев "Фольклор және эстетика" атты еңбегінде "Арқалық батыр" жырын батырлық, ғашықтық, ерлік, таптық тартыс, отбасылық қарым-қатынастар қатар суреттелетін тарихи жырлардың қатарында қараған.
Ғалым Б.Уахатов бұл жырды тарихи шындықпен салыстыра қарап, "ХҮІІІ ХІХғасырларды ала туған "Арқалық батыр" жырында сол дәуірдегі тарихи-әлеуметтік өзгерістердің шынайы суреттері бар" деген қорытынды жасаған . Тарихи шындыққа жақын келетін Ержан Ахметов нұсқасын көбірек назарда ұстаған.
Зерттеуші М.Ғұмарова бұл жырдың жиналуы мен жариялануы, идеялық мазмұны, образдар жүйесі турасында зерттеу мақалаларын жазды. "Арқалық сыртқы жау - қалмақтарға, ішкі жау - Әжіге қарсы күрескен батыр" дейді.
Ал, зерттеуші Т.Сыдықов ғалымдар С.Садырбаев пен Б.Уахатовтың зерттеулерін негіз еткен .
З.Сейітжанов "Арқалық батыр" жырымен қоса, "Тарихи эпос" атты монографиясында Қытайдағы қазақтардың арасында айтылатын кейіннен туған тарихи жырларды алғаш рет ғылыми айналымға енгізді. Бұл жырлардың қатарында "Арқалық батыр", "Мырзаш батыр", "Түкібай-Шолпан", "Шайқан - Күләш", "Ахмет-Кәшім", "Хасен-Жәмилә" , т.б. жырларды қарастырып, түркі-монғол халықтарының эпикалық мұраларымен типологиялық салыстырулар жасаған. Салыстырулардың нәтижесінде "... бұл жырлардағы тарихи оқиғаның негізі айқын, яғни жыр нақты өмірде болған тарихи кейіпкерлердің іс-әрекетін баяндайды, демек, бұл жырлар нақты тарихи-реалды эпос" деген тұжырым жасаған.
Ал, "Қабанбай батыр" жырының жиналуы мен зерттелуіне келгенде ғалым С.Қасқабасов: "... Қабанбай туралы шығармалар батырлық эпосқа толық айналып үлгермеген, бірақ оның поэтикасын бойына сіңірген тарихи жырлар" деп қарайды. Сондай-ақ, Қабанбай дәуірінде шағын өлең, аңыз-әңгіме түрінде айтылып, жырдың кейін пайда болғанын да дәлелді түрде көрсете білген.
"Қабанбай батыр" жыры туралы зерттеу жазған ғалымның бірі Болатжан Абылқасымов болды . Зерттеуші "Қабанбай батыр" жырының ХХ ғасырдың бас кездерінен бастап С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Аманжолов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, Н.Смирнова сияқты ғалымдардың еңбектерінде сөз болғандығынан хабардар ете отырып, Қабанбай батыр жайында айтылатын жыр нұсқаларының жиналуы мен зерттелуі туралы мәліметтер берген. Жырдың қолжазба күйінде сақталған он үш нұсқасының жырлаушылары мен жазып алушылары туралы айта келіп, сол он үш нұсқаны қатар алып салыстырады. Тіпті, сюжеттік желідегі ірірек және мәндірек деген эпизодтарды тарихи фактымен қатар алып қарастыра келіп, "Қабанбай батыр" ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихының бір сәтін бейнелейді. Әскери қақтығыс пен кейіпкерлердің өмірден алынғандығы дау туғызбайды деген қорытынды жасаған.
Қабанбай батыр жырын арнайы зерттеу нысаны еткен ғалым А.Ғабдуллина "Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар" деген ғылыми зерттеу еңбегінде Қабанбай батыр жайындағы барлық аңыздар мен жырларды қатар алып қарап, олардың тарихи шындыққа жанасатын тұстарын салыстырады. Мәселен жырдың тарихилығын біріншіден, ХҮІІІ ғасырда өткен қазақ-қалмақ соғысы; екіншіден, батыр жанындағы Абылай, Бөгенбай, Жәнібек, Дәулетбай, Ақтамберді, Қазыбек би, Бұқар жырау - бәрі де тарихи өмір кешкен Қабанбайдың тұстастары; үшіншіден, шайқастар өткен жер-су мен кісі, ру, ұлт, елді мекеннің аттары дәл өз күйінде сақталғанын жырдың тарихилығы деп таниды.
Н.Мыңжани ХҮІІІ-ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі дәуір турасында Бұл дәуірді халық дастандары ең мол жырланған және сақталған дәуір деуге болады. Алдымен байырғы жырлау дәстүр-дағдысы жалғастырылды және дами түсті. Ежелден жырланып келе жатқан ескі ерлік эпостары, ғашықтық жырлары мен қиссалар жаңғырта жырланды, онан ары вариантталды деген тұжырым жасайды.
Ғалым "Қазақ фольклоры және оның қисса-дастан жанры жайында" деп аталатын зерттеуінде қазақ фольклоры жөнінде сөз қозғай отырып, қисса-дастандарды халық әдебиетіндегі жетекші жанрлардың бірі деп қарайды. "Бұлар мазмұнына қарай батырлар жыры, ғашықтық дастаны және қиссалар болып үш салаға жіктеледі" дейді. Бұл ретте Н.Мыңжани тарихи жырларды жеке жанр ретінде қарастырмаған.
Қазақ халық әдебиеті мұраларын жинау, реттеу, бастыру, зерттеу ісін ұдайы жүргізген әдебиетшінің бірі - Асқар Татанайұлы болды. Ол 1938-жылдан бастап Алтайда тұңғыш шыққан "Жаңа Алтай" журналына өзінің жиған халық әдебиеті туындыларымен қатар өз шығармаларын да жариялайды. Автор қазақ фольклоры саласында ғылыми еңбектер жазбаса да, қазақтың тарихи жырларын, қиссаларын көптеп жинап, олардың шығу төркіні туралы мақалалар жазған. Сол тұста "Арқалық батыр" жыры, 1947 жылы жазып алған "Дәмежан жыры" секілді үлкен эпикалық дастан жырларды қайта реттестіреді. Сондай-ақ, оның заман көріністерінен бей-жай болмағанын, көңілге түйген, естіген деректері "Тарихи дерек - келелі кеңес" атты зерттеу еңбегінде көрініс тапқан.
Осы тұста фольклор мұраларын жинап, зерттеуге үлес қосқан әдебиетші Оразанбай Егеубаев "Қазақ халық дастандары" атты мақаласында эпикалық жырларды мазмұнына қарай үш топқа бөліп қарастырады. Олар: батырлық дастандары, ғашықтық дастандары, қиссалар. Бұл арада автор тарихи жырларды жеке жанр ретінде қарамаған. Оларды батырлық эпостардың құрамына қосқан.
Әдебиетші Ахметбек Кірішбаев та қазақ халық әдебиетін соның ішінде тарихи жырлар жайында еңбек жазғандардың бірі. Бірақ, А.Кірішбаев та тарихи жырдың жанрлық сипатын ашпаған, тарихи жырлардың ХҮІІІ ғасырда туғандарын батырлар жырының қатарында, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды қиссалар құрамында қарастырған.
Халық фольклорын зерттеу ісіне араласып келе жатқан зерттеушілердің бірі - Әуелқан Қалиұлы. Ғалымның халық әдебиеті жайында жазған "Қазақ ауыз әдебиеті" атты монографиясы алғашқы зерттеу еңбектерінің бірі болды. Әйтсе де ғалым эпикалық жырларды дастандар деп алып, батырлық жырлар, ғашықтық жырлар, қиссалар деп үшке бөледі. Көріп отырғанымыздай Әуелқан Қалиұлы да дастандарды тек үшке бөліп, ғалымдар Н.Мыңжани, А.Кірішбаев, О.Егеубаевтар сияқты тарихи жырлардың ХҮІІІ ғасырда туғандарын батырлар жырының қатарында, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды қиссалар құрамында қарастырған.
Халықтың фольклорлық мұраларын жинау, реттеу, бастыру, ғылыми мақалалар жазу жұмысында Зейнолла Сәніктің де елеулі еңбегі болды. Бірақ, З.Сәнік те "Қабанбай батыр" жырын батырлар жырының құрамында қараған. Көріп отырғанымыздай, зерттеушілер тарихи жырлардың жанрлық сипатын анықтамаған.
Зерттеуші Жақып Мырзақанұлы да, Тоқтархан Ахметжанұлы, Омарқан Асылұлы, Ж.Маман болсын бәрі де тарихи жырлардың жанрлық сипатын анықтамаған. Кейіннен туған Есет батыр, Ер Бекет секілді тарихи жырлардың жиналып, жарияланғаны болмаса, бұл жырлар турасында З.Сейтжановтың ғылыми зерттеуінен басқа бірде-бір арнайы ғылыми зерттеу еңбегі жазылмады.
Поэтиканың сан түрлі қыры болатынын айта келіп, "Поэтика - әдебиет пен фольклортану ғылымының аса бір қиын да күрделі саласы. Өйткені кез-келген шығарманың көркемдігі мен оның тіл кестесін, яғни поэтикасын зерттеу сөз өнерінің ішкі қыр-сырына тереңдеп барып тексеруді қажет етеді. Поэтика - гректің "poietine" - поэтикалық өнер деген сөзінен шыққан" - деген ғалым Б.Уахатов тұжырымын негізге алдық. Бұдан шығатын қорытынды фольклор поэтикасы дегеніміз сөз өнерінің көркем формаларының: сюжет, композиция, образ, бейнелеу құралдары, тіл кестесі, әуен, ырғақ, өлшем сияқты компоненттерін қамтумен қатар, ауыз әдебиеті шығармаларының жанры мен шындықты бейнелеу принциптері мен методтары да осы ұғымға кіретінін көрдік.
Фольклор шығармаларының әрбір жанрының жанрлық ерекшелігін айтып, пікір білдірген ғалымдар аз емес.Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Қасқабасов, Р.Бердібаев, Е.Тұрсынов, Б.Уахатов, З.Сейтжанов, Т.Сыдықов, Ш.Керім, Б.Рахымов т.б. Аталған ғалымдар поэтиканы тұтастай алып қарастырмаса да, өз зерттеулерінде фольклор поэтикасының әр қырын қарастырған.
Мен сол себепті тарихи жырлардың поэтикасын зерттеуде мынадай үш түрлі шартпен қарастырдым 1) тұтастану, (сюжет пен мотив) және композиция; 2) көркем образ; 3) бейнелеу құралдары.
Фольклорлық шығарма оқиғаларының тұтастануын білу шарт. Бұл дегеніңіз - бүкіл шығармадағы оқиғалардың орындалуы мен орындау барысы. Шығармадағы тұтастану мәселесі С.Қасқабасов, В.Жирмунский, С.Садырбаев қатарлы ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылды. Академик В.Жирмунский тұтастану орыс былиналарында кездеседі десе профессорлар С.Қасқабасов пен С.Садырбаев мұндай тұтастану заңдылығы қазақ фольклорында да кездесетінін дәлелдеген.
Академик С.Қасқабасов тұтастану - фольклор поэтикасының заңдылығы деп қарап, фольклорлық шығармалардың өзіндік әдіс-тәсілдері, көркемдеу құралдары мен олардың атқаратын қызметі болатынын атап көрсетеді. Өз қаһарманын ерен ерлік иесі етіп көрсету үшін романтикалық дәріптеу мен жинақтауды қолданатынын баса айтады. Ғалым: "Көркем жинақтау - өмірді, қаһарманды фольклорлық түсінікпен дәріптеуге қызмет етеді және тұтастану құбылысын күшейтеді. Өйткені тұтастанудың өзі, түптеп келгенде жинақтаудың бір түрі десе де болады, себебі мұнда да тарихи оқиғалар кейіпкердің өмір жолы мен іс-әрекеттері, оның ұрпағының ғұмыры мен қимыл-ерліктері түгел жинақталып, топталып, біртұтас дүние құрайды"- дейді .
Тарихи жырлардың композициясы, сюжеттік желісі классикалық жырларға ұқсамайды. Басқаша айтқанда, мұнда негізгі оқиғаға мән беріледі. Батырлық жырлар сюжетінің бөлшектері ұлт-азаттық қозғалысына байланысты туған тарихи жырларда өзгеріске ұшырайды. Басқаша айтқанда батырлық жырларда кездесетін (перзентсіз ата-ана, олардың хал жағдайы, кейіпкердің керемет болып туылуы, баланың өте күшті батыр болып ерекше өсуі, батырдың әйел іздеп шығуы, ғашығын (қалыңдығын) іздеп табуы) ғұмырнамалық эпизодтар тарихи жырда айтылмайды, батырлардың жас кезі, мекен жайынан қысқаша мәлімет беретін шағын кіріспе болады. Негізінен ел азаттығы жолындағы іс-әрекеттері айтылады. Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырларда ұлан-асыр той да жоқ. Керісінше, басты кейіпкерлер мерт болады. Оқиға қайғылы аяқталады. Батырлар образын ашуда көркемдік бейнелеу құралдарының қызметі зор. Өйткені, "батыр образы - халықтың ең асыл арман-мұратының көркем жинақталуы". Ал, тарихи жырларда батырын асыра мақтау жоқ. Оқиға қалай болса, сюжеттік желі де солай болады. Қалыптасып тұрақтанған сюжет жоқ. Оқиға өмірдің өзінен туындайды.
Соңғы жылдары елімізде халық әдебиетінің жанрлық түрлерін тереңдеп зерттеу жұмыстары, соның ішінде тарихи жырлар туралы да арнайы ғылыми зерттеулер жазылмады. Халық фольклорын зерттеп, пікір айтқан әдебиетші, ғалымдар тарихи жырларды бірде батырлық жырлардың құрамында қарастырса, бірде қисса-дастандардың (қисса-зарлар) тобына қосып отырды. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін ғана тарихи жырлар жеке жанр ретінде қарастырыла бастады.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Тарихи жырлардағы тілдік-көркемдік тәсілдер
Эпос атаулыға ортақ ерекшеліктердің бірі -- ол суреттелетін тарихи оқиғалардан уақыт жағынан неғұрлым алшағырақ тұрса, соғұрлым тарихы шындық көмескіленіп, нақтылықтан жалпылыққа ауыса бастайды, сөйтіп, нақтылы оқиғаларды суреттеудің орнына белгілі дәуірге ортақ типтік оқиғаларды көрсетеді, соның нәтижесінде нақтылы тарихи оқиға типтік оқиға сипатына ие бола бастайды. Ақыр-аяғында нақтылы тарихи оқиғалардың ізімен пайда болған шығарма белгілі бір дәуірде орын алған типтік оқиғалардың жалпы көрінісі болып дүниеге келеді. Бұл процесс эпикалық дәстүрі аса дамыған қазақ, қырғыз, алтай, хақас, саха жөне т.б. халықтардың ауыз әдебиетінен анық байқалады. Өзге халықтардың эпостарын айтпағанның өзінде, қазақтың "Қобыланды", "Көкше", "Ер Сайын" жырларын кейінгі дәуірде пайда болған "Сабалақ", "Ағыбай", "Қабанбай", "Бөгенбай", "Жанқожа" сияқты жырларымен салыстырғанымызда осындай көріністі байқаймыз.
Мұны жырдың басталуынан-ақ аңғаруға болады. Мысалы, "Алпамыс" жырында:
Бұрынғы өткен заманда,
Дін мұсылман аманда,
Жиделі-Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде
Байбөрі деген бай бопты...
"Алпамыстан" кейінгі дәуірде пайда болған "Қобыланды" жырында:
Кешегі өткен заманда,
Қарақыпшақ Қобыланды,
Атасы мұның Тоқтарбай
Халықтан асқан болды бай...
Жанқожа туралы жырдың басталысы бұлардан гөрі анығырақ, нақтырақ, айтушы оқиғаның дәл қай кезде және қай жерде болғанын көрсетуге тырысады; бұрынғы дәуірлерді атап өтіп, оқиғаның нақтылы мерзімін атайды:
Өзбек ханның тұсында
Атамыз қазақ дін баққан,
Алтын Орда хандары
Жердің жүзін шаңдатқан.
Олардан кейін бұл қазақ
Патшалығын жоғалтқан.
Ноғайлы тозып кеткен соң
Хиуалық сархтар ел билеп,
Сырдың бойын шаңдатқан.
Олардан кейін бұл қазақ
Ақмырзаны өлтіріп,
Бабажан сартты суға атқан.
Осыдан соң жыр айтушы бірден жырдың оқиғасын баяндауға көшеді.
Жоғарыда аталған ерекшелік қазақ эпикалық дәстүріне ғана емес, жалпы көшпенді түркі-моңғол халықтарының эпикалық дәстүріне ортақ жәйт. Тарихи жырдың тарихи оқиғалардан алыстаған сайын нақтылық нышандарынан айырылып, жалпылыққа бейім бола бастайтынын қырғыз эпосынан да айқын көруге болады. Мысалы, ежелгі дәуірлерде болып өткен тарихи оқиғалардың негізінде өрбіген "Манас" жыры былай басталады:
Байыркынып жомогу,
Баштаса келер оролу,
Эзелкинин жомогу,
Эстесе келер оролу.
Жармы төгун, жармы чын,
Жарандардын көөну үчүн,
Жабыратып айтабыз
Жолборс Манас жөнү үчүн.
Көбү төгүн, көбү чын,
Көпчүлүктун көөнү үчүн,
Көпкүлдөтүп айтабыз
Көк жал эрдин жөнү үчүн...
Ал қазақ, қырғыздың қалмақтармен соғыс оқиғаларын баяндайтын "Құрманбек" жырының басталысы бұған қарағанда әлдеқайда нақты келеді: "Өткөн замандардың бир қылымында қырғыз-қыпшақ элинин Тейитбек деген ханы болғон. Тейитбек өзүнүн элинен башкага алы жептеген, арышы отпогон, турган жери Анжиян бағытында екен. Борбор шаары Жазы болгон. Ошол убактагы қырғыз, қыпчактар қалмақтан кордукту көп көргөн".
Демек, батырлар жыры дегеніміз -- ілгергі дәуірлерде болып өткен, халықтың есінде нақтылы сипаты көмескіленіп, я болмаса тіпті ұмытылып кеткен тарихи оқиғалардың негізінде пайда болған, бара-бара жалпылық сипатқа ие болып, белгілі бір дәуір оқиғаларын жалпы түрде бейнелейтін эпикалық шығармалар. Тарихи жыр (кенже эпос) деп жүргеніміз -- халық есінде нақтылық сипаты әлі толық жойылмаған, кейбір жағдайларда болған тарихи оқиғалардың ізімен шығарылған, тарихи оқиғалардың суреттеуде ескі батырлар жырларының поэтикалық тәсілдерін пайдаланған эпикалық үлгілер. Кенже эпос -- тарихи эпос пен тарихи өлеңдер арасындағы аралық жанрлық түр.
Осы арайда И. Голенищев-Кутузовтың халық есінде тарихи оқиғалардың сақталу-сақталмауына байланысты айтқан пікірін келтірген жөн. И. Голенищев-Кутузов айтуына қарағанда, тарихи оқиғалардың ауыз әдебиетінде бейнелеу сипаты ең алдымен халық жадының (народная память) ерекшеліктеріне байланысты. Фольклор үлгілерінің халық арасында ауызша таралуына байланысты халық жадының бірнеше түрлері қалыптасқан.
Атап айтқанда:
1. Ата-бабалар туралы жады, яғни табиғи ес (память о предках, природная память). Халық жадының осы түрі ата-бабаларымыздың, шамамен, жүз елу жыл ілгері атқарған іс-әрекеттерін толық түрде қамти алатын қабілеті бар, ал жүз елу жылдан арғы уақыттағы іс-әрекеттерінің сипаты кейінгі ұрпақтың есінде көмескілене бастайды да, басты-басты іс-әрекеттерінің ғана жалпы сипаты есте қалады.
2. Бұдан да арғы уақыттарда болған істер мен оқиғаларды шежірелік жады (генеалогическая память) қамтиды. Халықтың шежірелік жадында ата-бабалардың аттары мен басты-басты іс-әрекеттерінің қысқаша ғана анықтамалары сақталып отырады. Оны шежірелік жадымен тарихта із қалдырған атақты адамдар туралы жады (память о некоторых выдающихся личностях) тоғысу арқылы мұны күшейте түседі.
3. Тарихи жады (историческая память): ол тарихи жазба деректерге және ауызша шежіре, аңыз (легенда), әңгіме-сарындарға (предание) сүйенеді.
Жоғарыда аталған халық жадының түрлері тарихи жағдаяттарға (әлеуметтік өмірде орын алған күшті, зор өзгерістерге) халықтың бір жерден екінші бір жерге босып, қоныс аударуына; жаңа барған жерінде әдет-ғұрпы, салт-санасы өзгеше халықтарменен қарым-қатынас жасауына т.с. байланысты бір-бірімен әртүрлі қатынастарда болады. Мысалы, халық өмірінде орын алған осындай өзгерістердің салдарынан халық назары алдыңғы болып өткен оқиғалардан осы жаңа оқиғаларға ауып, бұрынғы оқиғалар халық есінде көмескілене бастайды.
Осы тұрғыдан алып қарағанымызда, нақтылы тарихи оқиғалардың ізімен пайда болған поэтикалық шығармалардың кейін уақыт өте келе кең ауқымды көріністерді бейнелейтін шығармалар болып өзгеруі заңды құбылыс екеніне көз жеткізуге болады. Басқаша айтқанда, батырлар жырларына тән өзгешелік -- эпикалық кең құлаштылық -- батырлар жырларының барлық үлгілерінде бірден пайда болған өзгешелік емес. Батырлық эпостың кейбір үлгілері әуелде нақтылы тарихи оқиғалардың негізінде пайда болған сюжетті тарихи өлеңдер түрінде туып, уақыт озған сайын тарихи нақтылы оқиғалар халық жадында көмескілене келе оның жалпы сипаттамасын ғана беретін әрі эпикалық суреттеу тәсілдерін бойына сіңірген кең эпикалық жыр болып қалыптасқанға ұқсайды. Бұған, мәселен, Қазақ хандығының құрылғанына дейінгі уақытта пайда болған "Ер Сайын", "Көкше", "Қобыланды" сияқты туындылардың қазіргі кезде нағыз батырлық эпикалық жыр саналатыны дәлел болатын сияқты. Ал бергі дәуірде "Ақтабан шұбырынды" оқиғасына байланысты жалпы қазақ-жоңғар соғысының негізінде пайда болған кенже эпос үлгілерінде эпикалық құлашы оларға қарағанда тарлау, тарихи нақтылығы да басымырақ келеді.
Біздіңше, батырлар жырларына тән тарихи оқиғалардың эпикалық кең құлашта суреттелуі тарихи оқиғаларды бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz