Ақпараттық туристік кәсіпорындар
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мемлекеттік басқару және экономика жоғары мектебі
Мемлекеттік басқару және аймақтық даму бағдарламасының
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары
5B051000-Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы бойынша
Түркістан 2021
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мемлекеттік басқару және экономика жоғары мектебі
Мемлекеттік басқару және аймақтық даму бағдарламасының
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Бағдарлама жетекшісі,
___________PhD Масадиков Х.Г.
___ _______2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары
5B051000-Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы бойынша
Ғылыми жетекші,
Э.ғ.к., доцент
________Батырова Н.Т..
___ _______2021 ж.
Студент
____________ Ж.
ДОТ -911тобы
___ _______2021ж.
Түркістан 2021
МАЗМҰНЫ
Белгілеулер мен қысқартулар
КІРІСПЕ
4
5
1 ТУРИЗМ СЕКТОРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Туризм түсінігінің теориялық негіздері
0.2 Туризм саласын басқарудың негізгі ерекшеліктері
1.3 Туризм саласының экономикадағы теориялық маңызы
7
16
26
2 Түркістан облысында туризм секторының қазіргі жағдайын ТАЛДАУ
2.1 Ел экономикасының дамуындағы туризмнің рөлін бағалау
2.2 Түркістан облысындағы туризм секторының қазіргі жағдайын талдау
2.3 Түркістан облысында туристік қызмет сапасын бағалау
35
42
51
3 Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары
3.1 Түркістан облысында туризм секторын кластерлі дамыту жолдары
3.2 Түркістан облысында туризм секторын басқару мәселелері
57
65
ҚОРЫТЫНДЫ
71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
74-76
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ТӨ - туристік өнім
ТҚ - туристік қызмет
МЖӘ - мемлекеттік жеке әріптестік
ЕО - Еуропалық Одақ
G7- Үлкен жетілік
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдарының
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
АЕК - айлық есептік көрсеткіш
БСҰ - Бүкіләлемдік сауда ұйымы
БЭК - Біртұтас экономикалық кеңістік
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ШАК - шартты ақшалай көмек
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
ЖОО - жоғары оқу орындары
QUANGO - квазимемлекеттік емес үкіметтік ұйымдар
БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
БAҚ
Бұқаралық ақпарат құралдары
БҰҰ
Біріккен Ұлттар Ұйымы
ХEҰ
Халықаралық еңбек ұйымы
БҒМ
Білім және ғылым министрлігі
Кіріспе
Зepттeу тaқыpыбының өзeктілігі. Түркістан облысында туризмді дамытуды біздің мемлекет экономиканың өсуін қамтамасыз етудің перспективалы бағыттарының бірі болып табылады. Осыған байланысты бәсекеге қабілетті туристік индустрия құру және келешекте Қазақстанды Орталық Азия өңірінің туризм орталығына айналдыру міндеті алға қойылған.
Түркістан облысында туристік бизнестің дамуына басты бағыт - ол туризм индустриясына қызмет көрсететін инфрақұрылымды жақсарту. Оған туристерді орналастыру, қазіргі заманғы байланыс түрлерімен, көлікпен қамтамасыз ету және түрлі ұлттық тағамдар ұсыну.
Түркістан облысында туристік ақпараттық орталық құру ішкі нарықта қатысудың шоғырланған стратегиясының болмауын және сыртқы нарықта қазақстандық туристік өнімнің таралуын жоюды жорамалдайды.
Түркістан облысында туристік салада шағын кәсіпкерлікті қолдау жүйесінде технопарктер институтын пайдалану қазіргі жағдайда туристік өнім ерекшелігіне, сондай-ақ туристік қызметтер пакетін қалыптастыру кезінде инновациялық технологиялардың жоқтығына байланысты мүмкін болмай отыр. Бұл факт, Түркістан облысында туризм саласында (мемлекеттік мекемелер зерттеулер жүргізеді) зерттеумен айналысатындардың жоқтығымен түсіндіріледі.
Қазіргі кезде Түркістан облысында туризм саласының қолда бар білім беру институттарының бәрі зерттеу жүргізуге және әзірлеуге қабілеті бар мамандармен қамтамасыз ете алмайды, міне бұл бүтіндей алғанда туристік саланың дамуының негізгі кедергілерінің бірі болып табылады.
Түркістан облысында туристік дамудың мақсаты - Түркістан облысында тұрғындарының әлеуметтік жағдайының жақсаруы, жергілікті тұрғындардың табыс көзі деп танылуы. Туристік өнім бүгінгі таңға дейін тауар - нарықтық қатынастар элементінің бірі ретінде әлі қаралған жоқ.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары талдау болып табылады. Осы мақсатқа жетуге орай, келесі міндеттер айқындалды:
oo Туризм секторының теориялық аспектілері ашықталды
oo Туризм түсінігінің теориялық негіздеріне анықтамалар берілді
oo Туризм саласын басқарудың негізгі ерекшеліктері айқындалды
oo Туризм саласының экономикадағы теориялық маңызы келтірілді
oo Түркістан облысында туризм секторының қазіргі жағдайына талдау жасалды
oo Ел экономикасының дамуындағы туризмнің рөлін бағаланды
oo Түркістан облысындағы туризм секторының қазіргі жағдайын талданды
oo Түркістан облысында туристік қызмет сапасы бағаланды
oo Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары ұсынылды
oo Түркістан облысында туризм секторын кластерлі дамыту жолдары қарастырылды
oo Түркістан облысында туризм секторын басқару мәселелері талданып, оларды шешу жолдары ұсынылды
Зерттеу тақырыбы: Түркістан облысындағы туризм секторы Зерттеу нысаны: Түркістан облысындағы туристік орындар Зeрттeу жұмыcының тeoриялық жәнe әдіcтeмeлік нeгіздeрі бoлып oтaндық жәнe шeтeлдік ғaлымдaрдың eңбeктeріндeгі іргeлі жәнe қoлдaнбaлы тұжырымдaмaлaры, caлaлық әдіcтeмeлік мaтeриaлдaр, зaңдық-нoрмaтивтік aктілeр мeн Қазақстан заңдылық қaулылaры қoлдaнылды.
Прaктикaлық мaңыздылығы диплoмдық жұмыcтa жaзылғaн қoрытындылaр мeн ұcыныcтaр Түркістан облысындағы туризм секторын дамытуға мүмкіндік бeрeді.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, 8 тармақтардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады. Жұмыстың көлемі 76 бет.
1 ТУРИЗМ СЕКТОРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризм түсінігінің теориялық негіздері
Туризм - әлем шаруашылығының ең тез дамитын салаларының бірі. Халықаралық туризм мұнай өнеркәсібі мен автомобиль өнеркәсібінен кейін, үш ірі экспорттық салалардың құрамына кіреді. Дүние жүзінде туримзмнің мәні үнемі артуда. Бұл жағдай жеке ел экономикасына туризм ықпалының өсуімен байланысты [1].
Туризмнің қол жетімділігі, олардың сапалылығы және алуан түрлілігі саяхаттанушылардың демалыс нысанын таңдауда маңызды фактор болып саналады. Кәсіпкерлер үшін туристік бизнестің тартымдылығы келесі себептерге байланысты:
* бастапқы инвестициялар
* туристік қызметтерге деген сұраныс
* туризмнің пайдалылығының жоғары деңгейі
* шығыстардың қайтарымдылығының қысқа мерзімі [2].
Туристік операторлар қызметі - туристік өнімдерді қалыптастыруға, дамытуда және ол өнімдерді туристік агенттер мен туристерге сатуға рұқсаты бар заңды тұлғалардың қызметі.
Туристік агенттер қызметті - туристік операторлар қалыптастырған туристік өнімдерді дамыту мен сатуға рұқсаты бар жеке немесе заңды тұлғалардың қызметі [3].
Олардың арасындағы айырмашылық - туристік операторлар туристік өнімдерді дамытумен сатудан басқа туристік өнімдерді қалыптастыра алады.
Туристік өнімдерді қалыптастыру - щет елдік әріптестерді табу, қонақ үйлерді, экскурсияларды таңдау, көрмелерде жұмыстар, қонақ үйлер мен авиарейстерде сақтап қою орындарының нақты санын есептеу, каталогтарды шығару, агенттіктерді іздестіру және талдауды білдіреді. Басқаша айтқанда, туристік оператор визаларды рәсімдеу, экскурсиялар және т.б. әр түрлі қызметтерді орындайды.
Туристік өнім туристік саяхат мерзімінде көрсетілген туристің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті қызметтер жіне сонымен байланысты саяхат мақсатына сай корсетілген басқа да қызметтер жиынтығын білдіреді [4].
Туристік жолдама - туристік өнімнің болу фактісін растайтын құжат.
Туристік фирма үшін туристік саяхат өнім болып табылады, оның өзіндік құны туристік жолдамаға кіретін қызметтерді толығымен көрсететін шығындардан тұрады.
Шетелдік туристік фирмалар есеп айрысу үшін банктік аударымдарды жиі қолданады. Аударымдарды шет ел орналастыру үшін туроператор шет ел банктерімен корреспонденттік байланыстары бар банкте валюталық шоты бодуы тиіс.
Туропереторларда сатудан түскен табыс туристік қызметтерді көрсетуге келісім шартта анықталған бағалар бойынша туристік жолдамаларды сату құны негізінде анықталынады.
Сату бағасын анықтаудың ең қарапайым әдісі - өндірушіден тұтынушыға туристік өнімнің қозғалысы жолында щығындарды, салықтарды жіне пайда нормаларын сипаттайтын туристік жолдамалардың өзіәндік құнына белгілі бір қосымша құндарды қосу жолымен оларды орнату.
Бағаны қалыптастыру тек бағаны орнату ғана емес, төлеу әдісін, жеңілдіктерді бағалардың өзгеру саясаты, қосымша қызметтерге бағаларды анықтауды қамтиды. Туризмде сұраныстағы мерзімдік ауытқулар өте маңызды болғандықтан, бағаларды мерзімге сәйкес уақытымен есепке ала отырып ауыстырады [5].
Туристік агенттің табысы туроператормен қалыптастыруда туристік өнім сатудан түскен комиссиялық сыйақы сомасы болып табылады.
Туристік қызметтердің тиістілігі компания алатын табысымен сипатталады. Бұнда пайда туристік өнімдер нарығында орын алатын бәсеке жағдайларында турфира өмір сүре алатын туристік өнімнің пайдалылық деігейін қамтамасыз етуі керек.
Пайданы қызметтің қаржылық нәтижесі ретінде бағалау табыстар жіне шығыстар жайлы есеп берудің үлгілі сызба-нұсқасы ьоцынша жүзеге асырылуы тиісті, жолдамаларды сатудан түскен - сатылған қызметтердің өзіндік құны - мерзім шығындары [6].
Туризм қызметін ұйымдастыру үлкен еңбекті қажет ететін іс - шара болып табылады. Ол тәжрибеде ұйымдастырушыдан шығармашылық мүмкіндігін және ұйымдастыру барысындағы кез келген кездескен мәселе тәжрибелік тапсырманың стандарттық емес шешімін талап етеді. Туризм көптеген дамыған және дамушы елдер үшін валюталық түсімдерінің қайнар көзі болып табылады [7].
Туристік қызметтің ерекшеліктерін қарастырудан бұрын, жалпы туризм түсінігін және туризм нарығында кәсіпкерлік субьектілердің туристік қызметтер көрсетуге деген қазіргі қатынасын қарастырып өтейік.
Туристік қызметтің ерекшелігі ең алдымен туристік өнім сонымен қатар туристік қызметтерді тұтынушылар мен өндірушілердің айрықша белгілерінің ерекшелігімен анықталады.
Туристік өнім дегеніміз - Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы 13.06.2001 жылы №211-2 заңына сәйкес - саяхат барысында туристердің қажеттілігін толығымен қанағаттандыратын туристік қызметтер жиынтығы [8].
Туристік өнім ең алдымен жақсы сатып алынуы керек. Туристік қызмет осы мақсатқа жетуге бағытталған бірінен кейін бірі жасалатын іс - шаралардан тұруы керек. Осыған орай туризмдегі көрсетілген қызметтердің ойға сиятын және негізделген анықтамасы қанағаттандыру үшін қажет қызметтер жиынтығын айтамыз.
Туристік қызмет дегеніміз - туристік өнімнің негізгі бірлігі. Ол туроператордың еңбегінің нәтижесі, бағытқа, белгілі бір мерзімге және біртұтас беріледі [9].
Тауарлар туристік өнімнің материалды бөлігінен тұрады. Олар туристік карталар мен қала жоспары, буклеттер, туристік құрал-жабдықтар.
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер жолдама немесе виза құнына кірмейді. Оларға жататындар телефон, пошта, заттарды сақтау, ақша айырбастау, қосымша тамақтану, ойын-сауық.
Туризм өзінің негізгі сипаттамалары бойынша шаруашылық қызметтердің басқа түрлерінен айырмашылығы жоқ. Сондықтан, туризмде қазіргі кездегі қызметтің барлық түрлері қолданыла алады. Туристік өнімнің жалпы қызметтер сипаттамасымен қатар өзіндік ерекшеліктері де бар [10]:
Біріншіден, туристік өнімнің ұсынысы икемсіз өндіріспен ерекшеленеді. Туристік ұйымдардың басым көпшілігі сұраныс өзгересіне қарай әрекеттене алмайды. Қонақ үй, демалыс базасы маусым соңына қарай басқа аймаққа көшіріле алмайды. Ұсыныстың икемсіздігі ерекше білінеді, себебі туристік қызметтерге сұраныс маусымдық ауытқулар мен күтпеген сыртқы өзгерістерге өте қатты тәуелді.
Екіншіден, туристік өнім кәсіпорынның бірнеше құрамдас бөлімдерінің күшімен жасалады. Олардың әр қайсысы жұмыс істеуінің өзіндіңк ерекше тәсілдері, арнайы қажеттіліктері және коммерциялық мақсаты бар. Өнімнің көпшілігі толығымен сатылады, ал туристік қызмет ақырындап өндіріліп сатылады. Тасымалдау кәсіпорындары жылжытуды қамтамасыз етсе, қонақ үйлер орналасу мен тамақтануды, таныстырушы гид - жергілікті аймақтың көркем жерлерімен таныстыру қажеттілігін қанағаттандырады.
Туристік қызметтер көрсету үзінді түрде жүзеге асады. Себебі, бір кәсіпорын екінші туристік кәсіпорынның қызметін ттолықтырып, содан кейін ғана белгілі бір туристік өнім пайда болады. Егер бірін-бірі толықтыру үрдісі екі кәсіпорын тарапынан келісіліп, бір ортадан жүйелі түрде жасалатын болса, онда бұл істің маркетингтік тиімділігі де жоғары болады. Туристік кәсіпорынның аз ғана бөлігі жеке өздігінен туристік қызмет көрсету пакетінің барлық элементтерін қамтамасыз ете алады. Сондықтан кәсіпорындардың өзара тәуелділік деңгейі жоғары. Мысалы, тауда орналасқан қонақ үйлер олардың қызметтерін өткізетін туристік агент пен туроператорға ғана тәуелді емес, сонымен қатар, көлік кәсіпорындарына, жергілікті шаңғы туризмінің операторларына, банктік мекемелерге т.с.с. ұйымдарға тәуелді болады. Олардың ішіндігі бір кәсіпорындарыннан, кеткен кемшілік екінші кәсіпорынға әсер етуі мүмкін [11].
Үшіншіден, туристік қызметтердің жоғары сапасына, аз да болса жіберілген кемшіліктер үлкен әсерән тигізеді.
Қызмет алдын ала өндіріле алмайды, бірақ оны керек кезде көрсету жағдайы алдын ала жасалынып, мерзіммен сұраныс ауытқуларына байланыссыз мүмкіндігінше дәл жосарланып қамтамасыз етілуі тиіс.
Туристік саяхаттың тұтыну құны мәдени оң танымидық немесе инвестициялық әсерден тұрады. Туристік өнімнің соңғы әсері оны өндіру үрдісімен бірге жүреді, ал бұл өз кезегінде оның пайдалылығын анықтауда қиындықтар туғызады.
Туристік өнімнің құны қызмет және тауардан құрылатын өндірістің материалдық және материалдық емес шығындарымен анықталады. Қоғамдық еңбектің туынды шығындары туристік саяхаттан тиімді әсер алуына тең емес. Мысалы, форс-можорлық жағдайларға байланысты тұтынушы оң әсер алмаса, онда бұл жағдайда туристік өнімнің құны жүзеге асырылмайды [12].
Туристік өнімнің ерекшеліктері:
* Туристік өнімнің түрлері мен компоненттері арасындағы өзара байланысты күрделі жүйе болып табылатын қызметтер мен тауарлар кешені
* Туристік қызметті сақтауға және қоймалауға болмайды. Сонымен тауарлық үлгі ретінде ұсынуға да болмайды. Туристік өнімді бағалау үшін өлшейтін өлшем жоқ. Объективті бағалау тек жеке қызмет компененттеріне ғана тән.
* Тұтынушы туристік өнімді, оны тұтынғанша көре алмайды. Ал көп жағдайда тұтынушы туристік қызметті өндіру орнына жүзеге асырады.
* туристік өнімді уақыт және кеңістік сияқты айнымалыларға тәуелді болып келеді, мерзімдік факторы - ең негізгісі. Сонымен қатар, ұсыныс статикалық жағынан ерекшеленеді.
* Туристік қызметтің сапасына форс-мажорлық сипаттағы сыртқы факторлар да әсер ғетеді, сатушы мен сатып алушының іс - әрекеттері мен талғамдарына қарамастан, ауа-райы, табиғи жағдайлар, туризм саласындағы саяхат, халықаралық жағдайлар т.б
* Ұсыныс пен динамикалық сұраныс арасындағы қарама - қайшылық. Ұсыныс ландшафттары және климат өзгермейтін орынға байланысты [13].
Туристік қызметті өндіруші мен тұтынушылардың осындай айрықша ерекшеліктері болады. Туристік қызметке сұраныс конъюнктураға, табысқа, білім деңгейіне, бағасына, жарнамасына және т.б байланысты икемділігімен ерекшеленеді. Туристік қызметтің сапасын бағалау субъективті болып табылады. Тұтынушының бағалауына әсерді сыртқы факторлар мен алынған қызмет пакетіне тікелей қатысы жоқ тұлғалар, демалушылар және туристік қызмет тек қана соңғы тұтынушыға - туристерге ғана емес, сонымен қатараралық тиісті мекемелерге, туристік агенстволарға, туризмді реттеу бойынша мемлекеттік органдарға, қоғамдық туристік ұйымдарға және т.б. қатысты.
Туристік қызметтерді өндірушілердің ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға болады: Туристік қызметтерді өндірушілер болып табылатын әр түрлі мақсаттары бар, профилі және мамандануы әр түрлі Туристік кәсіпорындардың саны. Осы жерде туристік қызмет көрсетудің бірнеше деңгейін қарастырады: мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар, кәсіпорындар. Туристік кәсіпорындардың әр түрі үшін арнайы қызметтік сипатта болуы қажет, өйткені туризм - күрделі жүйе, экономика, саясат, әлеумет, экология, мәдениет, оң маркетингтік әсерге жету үшін мұнда осы салада жұмыс істейтін әр түрлі ұйымдар мен кәсіпорындардың тығыз шоғырлануы қажет.
Жоғарыдағы айтылғандарға негізделе отырып туристік қызметтің келесідей ерекшеліктерін қарастыруға болады [14]:
* Туризмдегі қызмет үшін сұранысты ынталандыру басты міндет болып саналады. Туристік қызметке сұраныс әрқашанда өсу үстінде, туризм индустриясы басқа салаларға қарағанда экономикалық конъюнктураның өзгерісіне байланысты болады. Туристік қызмет сұранысты қажетті жерге бағыттау міндеті маңызды болып табылады.
* Клиенттерге қатысты нақты ақпараттық саясаттың орны ерекше, әсіресе қызметті сату кезеңінде
* Туристік қызметті сатып алу үрдісінде субъективті факторлардың ерекше орнын ескере отырып, туристік фирмалар клиенттердің құқығын қорғауға және туристік қызметті түтынушылардың талғамына көп көңіл бөлуі қажет.
* Мерзімдік фактордың әсерінен фирманы уақыт факторына тәуелділігін азайту үшін мерзім аралық кезеңдерге маркетингтік шаралар аса назар аудару не туристік қызметті диверсификациялау қажеттілігіне негіздейді.
* Туристік қызметті ұйымдастыру үрдісінде басқа салаға қарағанда тұтынушының тек материалдық аспектілеріне ғана емес, сонымен қатар оның психологиялық, діни-эмоциялық жағдайын ескеру қажет.
* Туристік қызметтер бойынша іс-шаралардың оңтайлы соңғы нәтижесіне жету үшін туристік қызмет ондіру, туристік орталық мемлекеттік турістік органдар, қоғамдық бірлестіктердің барлық қатысушыларына маркетинг координациясы болады [15].
Туризмнің алғашқы және барынша толық анықтамаларының бірін Берндегі университет профессорлары Фрунзикер мен Крапф берген, кейіннен бұл анықтаманы туризмнің халықаралық ғылыми-сараптамалық ассоциациясы қабылдаған. Олардың пікірінше, туризм - азаматтың жол журуін, саяхатқа шығуын айқындайтын, ешқандай табыс табумен байланыссыз құбылыс.
Туризмнің экономикалық сипаттамаларының ішінде 5 тужырымдама анықталады [16].
1. туризм-адамдардың әртурлі туристік бағыттармен жол журу сапары
2. туризмнің әртурлі үлгілері 2 ұғымды қамтиды: белгіленген жерге саяхаттау және сол жерде тынығу
3. саяхатқа шығу - туристтің тұрғылықты жерінен басқа жерге шығуы
4. туристердің белгілі бір жерге баруы уақытша болып табылады, демек туристер белгілі бір уақыттан соң тұрғылықты жеріне қайта оралуы тиіс
5. туризм турғылықты тұруды және пайда табуды қамтиды [16].
БҰҰ мамандары турист 24 сағат не одан да көп кезеңге турғылықты жерінен басқа жерге саяхаттайтын адам деген анықтаманы бекітті. Бұл анықтама бойынша туристер:
* көңіл көтеру, жанұялық себептер, денсаулық жағдайы және басқа да себептермен саяхаттайтын адамдар
* іскерлік мақсатпен саяхаттайтын адамдар
* ел жағалауына круизді кемемен елде 24 сағаттан аз уақыт болса да саяхаттайтын адамдар
Бұл келтірілген анықтама келесі тұлғаларды қамтиды
* жұмысқа тұру келісім шартымен жұмыс істеуге мумкіншілігі бар адамдар
* елге қоныстану мақсатында келген адамдар
* елге оқуын жалғастыру не дәрежесін көтеру мақсатында келетіндер
* көршілес ел шекарасында тұрып, басқа елге жұмыс істейтіндер [17].
1969 жылы Римде өткен БҰҰ-ның халықаралық туризм мен саяхат жөніндегі конференциясы арнайы саяхатты ұйымдсатырудың халықаралық ұйымын құруды ұсынды және Барушы деген ұғым сол елге келетін әр бір адамды сипаттау керектігі жайлы келісімге қол жеткізді. Анықтама туристтің 2 санатын қамтиды [18]:
1. Туристер әр елге ваканттық жұмыс табу мақсатымен укақытша барып сол елде 24 сағаттан көп уақыт болатындар, конференцияға қатысатындар, жолдастарымен және туыстарымен кездесуге баратындар, сондай-ақ елдің аумағында болған уақыт аралығында ұшақ экипаждары мен кемелердің құрамындағы мүшелері.
2. Экскурсанттар. Басқа елге барып, сол елде 24 сағаттан аз уақыт болатын адапмдар.
Бүкіл әлемдік туризм ұйымының ұйымдастыруымен құрылған халықаралық туризм конференциясы1980 жылы 27 қыркуйек пен 10 қазан аралығында Манилада ішкі туризмге тусінік беру мақсатында өтті. Түристік ресурстар жөніндегі Ұлттық комиссияныңпікірі бойынша ішкі туризм - адам тұрақты жерінен 50 миль кем емес қашықта орналасқан жерде көру мақсатымен өзінің тұрғылықты жеріне уақытша тастап кетуі [19].
Туристік бизнес - бұл туристік өнімді өндіру үшін нысанды кәсіпорындары бар өндіріс орындары. Туристік бизнес қандай тауар мен қызмет турін орындауды, қандай көлемде, қай бағамен сату қажеттігін анықтайтын ұғым [20].
Туризм индустриясын туристік саяхатты іске асырумен байланысты қызмет көрсететін кәсіпорындар құрайды. Туристік қызметтің ерекшелігі олардың ұсынатын өнімнің көп турлілігі мен біртексіздігі ішінде.
Туризм индустриясы туризмнің дамуына және оның жаңа негізге көшуіне бірқатар өзгерістер әкелді:
* Туризм қызметін ұсынушы фирмалардың саны өсті;
* Ірі туристік фирмалар көлік, сауда, сақтандыру компаниялары мен банктердың қаржылары негізінде құрылған корпорацияларға айналды [21].
Туристік агенттіктер - туроператарлар фималар мен қызмет көрсетуші кәсіпорындар арасында және клиенттер арасында делдалдық істі атқарушы жеке фирмалар. Олар туроператарлық фирмалар ұсынған тауарды өткізеді және тасымалдау ұйымдары, қонақ үймен тікелей қарым-қатынаста бола отырып, жекелеген туристер мен туристік топтарға әртурлі қызметтерді жеткізумен айналысады [22].
Экономика ғылымның ортасында адам орналасады. Туристік сала бүтіндей экономиканың құрамдас бөлігі ретінде болу нағыз мақсат емес. Оның түпкі мақсаты, жан-жақты және гармоникалық дамыған тұлғаны қамтамасыз ету. Адам баласы төрт негізгі белгілерді иеленген: ақыл, эгоизм, әлеуметтілік және өзінің қажеттелігінің шексіздігі. Олардың ішіндегі ең жоғарғысы рухани қажеттілік болып табылады. Аталған қасиеттер ұйымның практикалық қызметінде де, туризмнің экономикалық теориясында да ескерілуі қажет.
Кез-келген туристік ұйымның ресурстары шектеулі, сәйкесінше олардың тур қызметті ұсыну бойынша қызметі де шектеулі. Сондықтан да туристік ұйымның алдында әрқашанда шектеулі ресурстардың рационалды бөлігі бөліну проблемасы туындайды. Бұл процесс таңдау проблемасымен біріккен: шектеулі ресурстардан қандай қызметтерді өндіру керек; қалай өндіру керек, яғни оларды рационалды түрде қолдану үшін; тур қызметті кімдер үшін өндіру керек, оларды қандай бағада сату керек. Айтылғандарды жинақтай келе, біріншіден, талаптарды анықтауға болады. Ол талаптарға тур жауап беруі қажет, екіншіден, турдың дефиницациясын экономикалық тур ретінде қалыптастыру.
Турқызмет әртүрлі пайдалы қасиеттерді иеленуі мүмкін. Неғұрлым қасиеттері көп болса, туристер үшін ол соғұрлым маңыздырақ. Мысалы, ресейлік туристің әлемнің керемет бұрыштарына сапар жасауы келесідей пайдалы қасиеттерді иеленеді: (Тайланд, Кипр, Панама) жұмыс қабілеттілігін қалпына келтіру үшін демалуда қажеттіліктерін қанағаттандырады; тур барысында отандастармен таныстырады; сол елдің халқымен, жағдайымен, экзотикалық табиғат бұрыштарымен, флора және фаунасымен т.б. таныстырады. Егерде ресейлік азамат өзінің аймағының шегінде саяхат жасаса, онда бұл турқызметінің кеңдігі жоғарыда көрсетілгендердің қасында айтарлықтай төмен [23].
Алайда кез-келген турқызмет пайдалы қызметтерді иеленбейді, сондықтан ол туристе әрқашанда қажеттілікті тудырмайды. Мысалы, теңізде саяхаттау кейбір туристерді жағымсыз сезімдерді ағзасында тудырады.
Турқызметтің қасиетінің көп болуы және олардың көрініс формалары біріншіден іштей оған тиесілі қасиеттермен байланысты болады, екіншіден, осы қасиеттер турасындағы адамдардың білімінің дәрежесімен байланысты. Нәтижесінде кеше ғана қажетсіз болған турқызмет тұтынушылық құнды иеленеді. Және керсінше бұрынғы тұтынушылық турқызметтің құны өзінің пайдалы қасиеттерін жоғалтады немесе қазіргі кездегі ұсынылған жаңа талаптарға жауап бере алмайды [24].
Турқызметтің пайдалы қасиеттері өндірістің тәсілінің өзгеруі барысында жоғалуы мүмкін.
Турқызметтің тұтынушылық құны өзінің пайдалылығының арқасында туристерге табиғи және қоғамдық қасиеттер шынайылығын білдіреді. Бірақ қолдануда немесе тұтынуда ғана жүзеге асырылатын тұтынушылық құн бұл шынайылықтың дәрежесін көрсетпейді. Турқызметтің біріңғай тұтынушылық құнының пайдалы қасиеттерінің өлшемінің бірлігі олардың сапасы болып табылады.
Нақты өмірде турист турқызметті өзара салыстырып, және оларды өзінің қажеттіліктерінің бірлескен иерархиясының белгілі қатарына қояды да және оларды өлшейді. Турқызметтің туристерменен оның құны болғандықтан ғана сатып алынбайды, оның тұтынушылық құн болып табылып, және де белгілі бір мақсаттар үшін қолданылады, олай болса:
1) тұтынушылық құн бағаланады, олардың сапасы талданады;
2) турқызметтің әртүрлі сапарлары бірін-бірі алмастыра алады, сәйкесінше, бір немесе басқа бір турқызметке таңдау жасалынады [25].
Тұтынушылық құндар өз алдына өлшемге келмейді, бірақ әңгіме сапа туралы болғанда, турқызметтің тұтынушылық құнының қасиетін мойындаудың дәрежесі жайында болғанда онда бұл мәселе шешілетін болып табылады.
Турқызметтің тұтынушылық құнының сапалы сипаты пайдалы қасиеттерімен шектеліп қоймайды. Турқызметтің тұтынушылық құнының сапалы сипатының басқа жағы бір қатар себептермен негізделген қоғамдық табиғат болып табылады. Турқызметтің тұтынушылық құны еңбектің қоғамға қажетті шығындардың олардың қалыптасуы бойынша жүргізуші күші болып табылады [26].
Қоғамның экономикалық өмірі күрделі де, әр қилы және қарама- қайшы. Ол көпсалалы жүйеден тұрады, ол жүйені тек экономика ғылымының жүйесі ғана таныта алады [27]. Бұл жүйенің ортасында - экономикалық теория бес блокты алып жатыр, ол экономикалық ғылымды толықтырып, байытып жалпы, біртұтас ретінде көрсетіп отыр.
Аталған жүйенің бірінші блогы - бұл жалпы шаруашылық жүйенің біртұтас даму заңдылығы мен өз алдына бөлек деңгейлерін ашатын жалпы экономикалық ғылымдар; олар макроэкономика, микроэкономика, экономиканы мемлекеттік басқару, жалпы менеджмент, қоғамның экономикалық саясаты және т.б.
Екінші блок - бұл шаруашылық жүйенің өз алдына бөлек топтарының ерекше даму заңдылығын зерттейтін арнайы немесе функционалдық экономикалық ғылымдар; олар қаржы, несие, ақша айналымы, баға қалыптастыру, бухгалтерлік есеп, аудит, банк ісі, сақтандыру ісі, еңбек экономикасы, арнайы менеджмент, маркетинг және т.б.
Үшінші блок - бұл шаруашылық блок - бұл шаруашылық жүйенің өз алдына бөлек бір ортасын зерттейтін нақты экономикалық ғылымдар; олар өндіріс, көлік, құрылыс, ауыл шаруашылдық, туризм, тұрмыстық қызмет экономикасы және т.б., сондай-ақ өз алдына бөлек шаруашылық субьектілері (аймақ, ұлыс, елді мекен, үй шаруашылығы экономикасы және т.б.)
Төртінші блок - бұл сол немесе басқа шаруашылық жүйенің сандық даму заңдылығын зерттейтін ақпараттық-талдау (аналитикалық) экономикалық ғылымдар; (жалпы статистика, нарық, елді-мекен, қызмет статистикасы, экономикалық кибернетика, экономикадағы математика және т.б.).
Бесінші блок - бұл экономикалық процестер, ілімдер мен тұжырымдамаларының диалектикасын зерттейтін тарихи-экономикалық ғылымдар; (экономиканың, елдің халық шаруашылығын, әлемдік шаруашылықтың аймақтың, экономикалық ілімдердің, экономикалық ойдың тарихы және т.б.) [28].
Осы экономикалық ғылымдар жүйесінің әлемдік және ұлттық шаруашылықтың өз алдына бөлек ортасын зерттейтін нақты экономикалық ғылымдар блогында туризм экономикасы өзінің лайықты орнын алып отыр.
Диалектика кезкелген жалпы - ерекшеде көрініс табатындығын, ал ерекше - нақтыда көрініс табатындығын үйретеді. Туризмде ерекше және өз алдына бөлек шаруашылық орта ретінде, бірінші жағынан жалпы экономикалық даму заңдылығы әсер етеді; (өндірістегі тиімділікті арттыру заңдылығы, өндіру мүмкіндіктерінің шегі, ата-баба заңдары, сұраныс пен ұсыныс, бәсекелестік, баға құрылу); табыс шарттарын қалыптастыру; нарық тепе-теңдігі мәселесінің өрши түсуі немесе шешілуі; экономикалық ойын тәртібі мен ережесі меншік қатынастары мен т.б. анықталады [29].
Екінші жағынан, туризм - бұл адам әрекетінің айрықша бір түрі және халық шаруашылығының ерекше ортасы. Осыған байланысты туризм ортасында жалпы экономикалық даму заңдылығы өзінің ерекше келбетін қалыптастырады, жалпы заңдылықтар өзін ерекше арқылы көрсетсе, ерекше - аталған туристік ұйымның нақты іс-әрекеті арқылы көрсетеді.
1.2 Туризм саласын басқарудың негізгі ерекшеліктері
Туризм менеджментінің негізгі міндетіне оның дамуының заңдылықтары мен жалпы тенденцияларын анықтау жатады. Туризмнің өзіне тән бірқатар ерекшеліктері болады.
1. Туризмнің құрамдас элементтері арасындағы өзара байланыстың күрделілігі және оның тереңдей енуі.
2. Мүдделі клиенттер тарапынан күшті әсер ету.
3. Туристік өнімнің оның қалыптасу көзінен ажырамастығы.
4. Туристік өнімнің туристік сұраныстың спецификасымен байланысы. Сұраныс үш негізгі себептерге байланысты біркелкі болмайды [30].
Туристік нарықты жалпы түрінде белгілі бір бірлікті құрайтын өзара әрекеттегі элементтердің реттелген жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Туризм нарықтық жүйе ретінде сұраныс пен ұсыныс механизмі, олардың тұрақты өзара әрекет етуі, бейімделуі мен үйлесуі арқылы жұмыс істейді.
Туризмнің жүйесінің негізіне екі субжүйе жатады: туризм субъектісі мен туризм объектісі. Туризм субъектісі дегеніміз туристің немесе туристік іс-шараға қатысушының өзінің мұқтажын спецификалық туристік қызмет көрсетуді алу жолымен қанағаттандыру мүмкіндігін іздеуі. Ал, туризм объектісі дегеніміз туристік қызмет көрсетуді алу мақсатында туризм субъектісі үшін бола алатынның барлығы айтылады.
Бұл жүйенің әртүрлі элементтерінің қызметі мен табиғатын тану, сондай-ақ олардың арасындағы байланыстар оның мінез-құлқын түсінуге мүмкіндік береді.
Кез-келген нарықтың экономикасы, оның ішінде туризм нарығы сұраныс пен ұсыныспен анықталады. Туризм нарығын терең тану туристік сұраныс деген базалық түсініктен басталады, ол туристік сұраныс категориясымен қатар туризмнің жекелеген мәселелерін түсіну үшін маңызы орасан зор.
Сұраныс теориясы тұтынушының мінез-құлқының экономикалық моделіне арқа сүйейді. Туристік өнімге сұраныс - туристердің кейбір мүмкін болатын бағаға туристік өнімдер сатып алу жағдайы. Туристік өнімге деген сұраныс елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының деңгейін көрсетеді [31].
Туристік сұраныс концепциясында тұтынушыға ерекше орын беріледі. Тұтынушылардың сұранысын зерттеуге мән берілетіндігі сондықтан.
Турист - өзінің әдеттегі өмір сүретін орнынан тыс жерге 12 айдан артық емес мерзімге саяхаттауды жүзеге асыратын тұлға.
Туристік ұсыныстың негізіне туристік аймақ жатады. Туристік аймақ - бұл туристің саяхаттау үшін таңдап алған территориясы. Туристік аймақтар мотивтері бойынша кең және тар маманданған аймақтарға бөлінеді. Кең маманданған туристік аймаққа мына төмендегілер жатады:
1) білім беру орталықтары - бұл конгресстер үшін, сондай-ақ зерттеу және білім беру сипатындағы мекемелер;
2) өнеркәсіп-әкімшілік орталықтары саяси орталықтарға бөлінеді, ол орталықтарда әкімшілік- саяси құрылымдар орналасады, немесе саяси сипаттағы іс-шаралар өткізіледі;
3) Көлік қатынастары орталықтары, оны саяхаттаушылар техникалық себептермен пайдаланады.
4) білім беру орталықтары - бұл конгресстер үшін, сондай-ақ зерттеу және білім беру сипатындағы мекемелер;
5) өнеркәсіп-әкімшілік орталықтары саяси орталықтарға бөлінеді, ол орталықтарда әкімшілік- саяси құрылымдар орналасады, немесе саяси сипаттағы іс-шаралар өткізіледі;
6) көлік қатынастары орталықтары, оны саяхаттаушылар техникалық себептермен пайдаланады.Туристердің барлығын мына төмендегідей жіктеуге болады [32].
Туристік ұсыныс - белгілі бір бағадағы туристік өнімдердің жиынтығы, ол өнімдерді туристік нарықта өндіруші-сатушылар сатуға ниеттенеді. Туристік ұсынысқа туристердің сұранысын қанағаттандыру үшін пайдаланатындардың барлығы жатады. Ол бастапқы және туынды ұсыныстардан тұрады.
Тар маманданған туристік орындар мына төмендегіше бөлінеді:
1) демалыс орындары. Бұл топта мыналарды бөліп алып қарауға болады:
oo курорттар, табиғи емдеу факторлар,
oo адамның психикалық күштерін қалпына келтіру үшін қызмет етеін демалыс орындары;
oo демалыс үшін жақын маңдағы жерлер.
2) туристік көрнекті орындар орналасқан орындар: бұл орындарға тарихи, діни орындар мен көңіл көтеру орындары. Бұлардың барлығы туристерді өзіне тартады, бірақ демалу үшін емес, жаңа бір нәрсені тану үшін барады.
Сонымен, туристік аймақтар туристердің туристік қызмет көрсетуді пайдалану ретіндегі мотивациясының белгілері бойынша айырылады.
Туризм менеджментінің негізгі міндетіне оның дамуының заңдылықтары мен жалпы тенденцияларын анықтау жатады. Туризмнің өзіне тән бірқатар ерекшеліктері болады [33]:
a. Туризмнің құрамдас элементтері арасындағы өзара байланыстың күрделілігі және оның тереңдей енуі.
b. Мүдделі клиенттер тарапынан күшті әсер ету.
c. Туристік өнімнің оның қалыптасу көзінен ажырамастығы.
d. Туристік өнімнің туристік сұраныстың спецификасымен байланысы. Сұраны с үш негізгі себептерге байланысты біркелей болмайды, оның себептері:
- Туристік өнімнің сапасының тұрақсыздығы.
- Туристік қызметті тұтынушылардың әртүрлілігі.
- Қоғамдық факторлардың жоғары маңыздылығы: әлеуметтік, елдегі экономикалық жағдай, экология.
5. Туристік қызмет көрсетудің кешенділігі. Туристік қызмет материалдық және материалдық емес тұтас қызмет кешенінен тұрады.
6. Маусымдылығы, туристік қызмет көрсету көлемінің маусымға байланысты болуы, бәрінен бұрын табиғи-ауа-райы жағдайларына байланысты болуы. Туристік саланың басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері болатындықтан, туристік бизнестің менеджерлері бұл саланың басқа салаларға мүлдем ұқсамайтындығын ескерулері тиіс, өйткені басқару моделін басқа еңбек ету саласынан туризм саласына ауыстыру мүмкін емес [34].
Осыған байланысты кез-келген туристік кәсіпорынды басқару үшін мына төмендегідей ерекшеліктерін бөліп қарау керек.
Біріншіден, туристік қызметті жоспарлау кезінде тұтынушылардың тілегі мен мұқтажын, қажетін назарға алу керек.
Екіншіден, туристік қызмет көрсетудің бірінші рет пайдаланылмауы.
Үшіншіден, туристік салада маркетингтің маңызы ерекше.
Төртіншіден, туристік қызмет көрсетуде оны тұрақты түрде бақылауға алып отыру керек, сонда ғана менеджмент ерекше маңызға ие болады.
Бесіншіден, туристік қызмет көрсетуде оны барлық аспектілерде қайталау мүмкін емес. Ол сапардың бағыттары, қызмет көрсету жағдайлары, құны және т.б. Бір фирманың бір маршрут бойынша, екі туры әртүрлі болып келеді [35].
Шетелдегі туризм индустриясын басқаруды ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу кезінде мемлекеттік басқарудың үш моделін бөліп қарауға болады.
Бірінші модельде орталық мемлекеттік әкімшілік жүргізудің болмауынан барлық мәселелер өзін-өзі ұйымдастыру нарықтық принципі негізінде шешіледі. Жекелеген мемлекеттердің үкіметі мұндай мәселені туризм қажет болмаған жағдайда ғана шешеді. Туризм индустриясын басқарудың мұндай моделі АҚШ-та пайдаланылады.
Екінші модель бүкіл саланың қызметін бақылауға алатын мықты және беделді министрліктің болуын қарастырады. Оны жүзеге асыру үшін белгілі бір шарттар талап етіледі, ол: туризм индустриясына үлкен қаржылық салымдар , жарнамалық және маркетингтік қызмет, туристік инфрақұрылымға инвестициялау жатады. Туристік индустрияны басқаруды ұйымдастырудың осы моделі Түркия, Египет, Тунисте кеңінен таралған, бұл модельде туризм валюталық түсімдердің негізгі көзі болып табылады.
Үшінші модель европалық мемлекеттерде басым болып келеді, бұл мемлекеттерде туристік қызметтің даму мәселелері қандай да бір көпсалалы министрліктің деңгейінде шешіледі [36].
Мемлекеттік реттеудің тағы бір моделі - мемлекеттік туристік әкімшілік органдарын екі тармаққа нақты бөлу жатады. Бірінші тармақ мемлекеттік басқарудың жаһандық мәселелері: сала үшін нормативтік- құқықтық базасы, статистикалық ақпаратты өңдеу, аймақтардың жұмысын үйлестіру, мемлекетаралық деңгейдегі халықаралық әріптестік мәселелерімен айналысады. Екінші тармақ - маркетингтік басқару. Бұл туристік мстрліктің құрамына кіретін ведомства. Оның құзырына мемлекеттің шетелдегі бейнесін құру үшін қажеттің барлығы енген, олар: көрмелерге қатысу, шетелдегі туристік өкілдікті басқару [37].
Бұлардан басқа, дамыған европалық елдердегі мемлекеттік туристік әкімшілік жергілікті билік органдары мен жеке бизнестің өзара әрекетімен жұмыс істейді. Халықаралық туризмнің масштабы бойынша, федеральдық құрылысы мен туристік саланы ұйымдастыру тәсілі бойынша ресей үшін басқарудың үшінші моделі қолдануға тиімді. Ресейде туристік кешенді басқару ұйымдастыру құрылымы шеңберінде жүзеге асырылады, ол мына төмендегідей үш деңгейде: макроэкономикалық, мезоэкономикалық және микроэкономикалық деңгейде жүзеге асырылады. Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарына мына төмендегілер жатады:
oo туристік қызмет тұтынушылардың құқығын қорғау;
oo туристік нарықтың тиімді жұмыс істеуі үшін құқықтық жағдайын құру, оның ішінде туристік объектілерді қайта жөндеу мен құрылысына инвестицияларды тарту үшін, сондай-ақ туризмді дамыту үшін қажетті инфрақұрылымды құру;
oo туризм саласындағы шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау;
oo монополизмнің дамуына жол бермейтін бәсекелестік ртаны құру;
oo ресей туризмінің халықаралық нарыққа енуі;
oo мәдениет ескерткіштерін сақтау мен қорғау;
oo ресей халықтарының мәдени тұрмысын сақтау;
oo туризмнің тұрақты дамуы [38].
Мезоэкономикалық деңгей салалық министрліктер мен ведомоствалар, сондай-ақ жергілікті билік органдарында болады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі мына төмендегіше жүзеге асырылады:
oo әлеуметтік туризмнің дамуының жергілікті бағдарламаларын жоспарлау мен жүзеге асыруда территориалдық туристік ұйымдармен әріптестікте ;
oo жергілікті туристік ресурстарды экономикалық жағынан тұрақты пайдалану;
oo жергілікті бағыттар, туристік клубтар, балалар туристік станциялар мен саяхат және экскурсиялар бюросы;
oo туризм индустриясы ұйымдарындағы халықтың жұмыспен қамтылу саласын кеңейту;
oo мәдени және табиғи мұраны қалпына келтіру мен қорғау, туризмнің жергілікті инфрақұрылымын жақсарту мен дамыту, туристерге тартымды орындар құру. Туристік кешенді басқаруды ұйымдастырудың микроэкономикалық деңгейін туризм индустриясында жұмыс істейтін түрлі кәсіпорындар ұсынады [39].
Туристік кәсіпорындар - бұл ұйымдастыру-шаруашылық бірлігі, туристерге қызмет көрсетуді дайындау, орындау және ұсынуды жүзеге асыру үшін барлық қажетті өндірістік қаражаттарды, басқарудың барлық әдістерін пайдалана отырып жүзеге асырады.
Барлық туристік фирмалар нарықта туроператорлар немесе турагенттер ретінде көрінеді.
Туристік операторлар - туристік қызмет көрсетумен айналысатын туристік кәсіпорын. Туристік нарықта жұмыс істейтін барлық туроператорларды мына төмендегіше жіктеуге болады:
1. Мөлшері бойынша:
- ірі туроператорлар - қызметін жылына 100мың адамнан артық пайдаланатын кәсіпорын, олардың айналымы 35 млн.долл.;
- орташа туроператорлар - қызметін жылына 30-дан 100 мың адамға дейін пайдаланатын кәсіпорындар;
- майда туроператорлар - қызметін жылына 30 мың адамнан артық пайдаланатын кәсіпорындар.
2. Қызмет түрі бойынша :
- бұқаралық нарық операторлары - бұлар чартерлік авиарейсті пайдаланумен бұқаралық туризм орнында турпакетті сататын туроператорлар;
- туристік нарықтың белгілі бір сегментіне маманданған операторлар:
3. Қызмет орны бойынша :
- елден тысқары бағыттар бойынша турпакеттерді құрайтын ішкі нарық туроператорлары;
- шетелдерде тұратындарға турпакеттерді қалыптастыратын сыртқы нарықтағы туроператорлар
4. Экономикалық мақсаттар бойынша:
- коммерциялық туроператорлар, олардың басты мақсаты - тұрақты және үлкен пайда табу;
- коммерциялық емес туроператорлар, экономикалық жағынан мүдделі болғанымен оларда пайда табу бірінші кезекке қойылмайды;
- қара туризм кәсіпорындары туристік қызметпен тұрақты емес, жағдай бойынша айналысады [40].
Кесте 1. Туристік кәсіпорындардың классикалық жіктелуі
Турфирмалар
Тікелей белгілеу ұйымдары
Жанама белгілеу ұйымдары
Екінші қайтара қызмет көрсету кәсіпорындары
Туроператорлар
турагенттер
Орналасу құралдары;
Емдеу-сауықтыру курортары;
Көлік кәсіпорындары;
Сувенирлік өнімдер дайындау мен сату бойынша кәсіпорындар;
Туристерге қосымша қызмет көрсету бойынша ұйымдар;
Жарнамалық ұйымдар;
Сақтандыру компаниялары;
Ақпараттық туристік кәсіпорындар
Қонақүй шаруашылығынан тыс тамақтану кәсіпорындары;
Көлік кәсіпорындары;
Ауылшаруашылығы өнімдері, киім, жиһаз және т.б. өндіру бойынша кәсіпорындар;
Банктер, химиялық тазарту, емдеу орындары және т.б.
туристік индустрия үшін кадр дайындайтын оқу орындары
Ескерту: сілтеме [41].
Туристік агенттіктер (турагенттер) - туроператорлар дайындаған турларды сатып алатын кәсіпорындар мен мекемелер, олар турларды сатумен айналысады. Туристік агенттік туристік бизнестің сансыз көп кәсіпорындары, олар өздерінің саны жағынан туроператорлар санынан бірнеше есе асып түседі [42].
Сонымен қорыта айтқанда, қазіргі таңда екі негізгі бөлімнен тұратын халықаралық тәжірибеге сәйкес келетін туристік нарықты реттеу жүйесі қалыптасты. Біріншіден, бұл мемлекеттік лицензиялау. Соңғы кездері лицензиялаудың дұрыстығы туралы мәселе күн тәртібінде тұр. Кейбір кәсіпкерлер лицензиялауды жойып оны міндетті сақтандыру мен ауыстыру керек десе, екінші біреулері лицензиялау - бұл тұтынушы үшін кепіл және сонымен бірмезгілде туристік нарықтағы ойын ережесі болып табылады. Лицензиялауды жою тұтынушылар құқығының бұзылуына алып келеді, өйткені туристік қызмет ұсынатын туристік фирмалардың қызметін бақылау қиындай түседі. Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше елдердің басым бөлігінде лицензиялау міндетті болып табылады. Туроператорлық және турагенттік қызметті жүзеге асыру кезінде негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мемлекеттік басқару және экономика жоғары мектебі
Мемлекеттік басқару және аймақтық даму бағдарламасының
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары
5B051000-Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы бойынша
Түркістан 2021
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Мемлекеттік басқару және экономика жоғары мектебі
Мемлекеттік басқару және аймақтық даму бағдарламасының
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Бағдарлама жетекшісі,
___________PhD Масадиков Х.Г.
___ _______2021 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары
5B051000-Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы бойынша
Ғылыми жетекші,
Э.ғ.к., доцент
________Батырова Н.Т..
___ _______2021 ж.
Студент
____________ Ж.
ДОТ -911тобы
___ _______2021ж.
Түркістан 2021
МАЗМҰНЫ
Белгілеулер мен қысқартулар
КІРІСПЕ
4
5
1 ТУРИЗМ СЕКТОРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Туризм түсінігінің теориялық негіздері
0.2 Туризм саласын басқарудың негізгі ерекшеліктері
1.3 Туризм саласының экономикадағы теориялық маңызы
7
16
26
2 Түркістан облысында туризм секторының қазіргі жағдайын ТАЛДАУ
2.1 Ел экономикасының дамуындағы туризмнің рөлін бағалау
2.2 Түркістан облысындағы туризм секторының қазіргі жағдайын талдау
2.3 Түркістан облысында туристік қызмет сапасын бағалау
35
42
51
3 Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары
3.1 Түркістан облысында туризм секторын кластерлі дамыту жолдары
3.2 Түркістан облысында туризм секторын басқару мәселелері
57
65
ҚОРЫТЫНДЫ
71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
74-76
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ТӨ - туристік өнім
ТҚ - туристік қызмет
МЖӘ - мемлекеттік жеке әріптестік
ЕО - Еуропалық Одақ
G7- Үлкен жетілік
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдарының
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
АЕК - айлық есептік көрсеткіш
БСҰ - Бүкіләлемдік сауда ұйымы
БЭК - Біртұтас экономикалық кеңістік
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ШАК - шартты ақшалай көмек
ҒЗИ - ғылыми-зерттеу институты
ЖОО - жоғары оқу орындары
QUANGO - квазимемлекеттік емес үкіметтік ұйымдар
БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
БAҚ
Бұқаралық ақпарат құралдары
БҰҰ
Біріккен Ұлттар Ұйымы
ХEҰ
Халықаралық еңбек ұйымы
БҒМ
Білім және ғылым министрлігі
Кіріспе
Зepттeу тaқыpыбының өзeктілігі. Түркістан облысында туризмді дамытуды біздің мемлекет экономиканың өсуін қамтамасыз етудің перспективалы бағыттарының бірі болып табылады. Осыған байланысты бәсекеге қабілетті туристік индустрия құру және келешекте Қазақстанды Орталық Азия өңірінің туризм орталығына айналдыру міндеті алға қойылған.
Түркістан облысында туристік бизнестің дамуына басты бағыт - ол туризм индустриясына қызмет көрсететін инфрақұрылымды жақсарту. Оған туристерді орналастыру, қазіргі заманғы байланыс түрлерімен, көлікпен қамтамасыз ету және түрлі ұлттық тағамдар ұсыну.
Түркістан облысында туристік ақпараттық орталық құру ішкі нарықта қатысудың шоғырланған стратегиясының болмауын және сыртқы нарықта қазақстандық туристік өнімнің таралуын жоюды жорамалдайды.
Түркістан облысында туристік салада шағын кәсіпкерлікті қолдау жүйесінде технопарктер институтын пайдалану қазіргі жағдайда туристік өнім ерекшелігіне, сондай-ақ туристік қызметтер пакетін қалыптастыру кезінде инновациялық технологиялардың жоқтығына байланысты мүмкін болмай отыр. Бұл факт, Түркістан облысында туризм саласында (мемлекеттік мекемелер зерттеулер жүргізеді) зерттеумен айналысатындардың жоқтығымен түсіндіріледі.
Қазіргі кезде Түркістан облысында туризм саласының қолда бар білім беру институттарының бәрі зерттеу жүргізуге және әзірлеуге қабілеті бар мамандармен қамтамасыз ете алмайды, міне бұл бүтіндей алғанда туристік саланың дамуының негізгі кедергілерінің бірі болып табылады.
Түркістан облысында туристік дамудың мақсаты - Түркістан облысында тұрғындарының әлеуметтік жағдайының жақсаруы, жергілікті тұрғындардың табыс көзі деп танылуы. Туристік өнім бүгінгі таңға дейін тауар - нарықтық қатынастар элементінің бірі ретінде әлі қаралған жоқ.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты, Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары талдау болып табылады. Осы мақсатқа жетуге орай, келесі міндеттер айқындалды:
oo Туризм секторының теориялық аспектілері ашықталды
oo Туризм түсінігінің теориялық негіздеріне анықтамалар берілді
oo Туризм саласын басқарудың негізгі ерекшеліктері айқындалды
oo Туризм саласының экономикадағы теориялық маңызы келтірілді
oo Түркістан облысында туризм секторының қазіргі жағдайына талдау жасалды
oo Ел экономикасының дамуындағы туризмнің рөлін бағаланды
oo Түркістан облысындағы туризм секторының қазіргі жағдайын талданды
oo Түркістан облысында туристік қызмет сапасы бағаланды
oo Түркістан облысында туризм секторын дамыту жолдары ұсынылды
oo Түркістан облысында туризм секторын кластерлі дамыту жолдары қарастырылды
oo Түркістан облысында туризм секторын басқару мәселелері талданып, оларды шешу жолдары ұсынылды
Зерттеу тақырыбы: Түркістан облысындағы туризм секторы Зерттеу нысаны: Түркістан облысындағы туристік орындар Зeрттeу жұмыcының тeoриялық жәнe әдіcтeмeлік нeгіздeрі бoлып oтaндық жәнe шeтeлдік ғaлымдaрдың eңбeктeріндeгі іргeлі жәнe қoлдaнбaлы тұжырымдaмaлaры, caлaлық әдіcтeмeлік мaтeриaлдaр, зaңдық-нoрмaтивтік aктілeр мeн Қазақстан заңдылық қaулылaры қoлдaнылды.
Прaктикaлық мaңыздылығы диплoмдық жұмыcтa жaзылғaн қoрытындылaр мeн ұcыныcтaр Түркістан облысындағы туризм секторын дамытуға мүмкіндік бeрeді.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, 8 тармақтардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады. Жұмыстың көлемі 76 бет.
1 ТУРИЗМ СЕКТОРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризм түсінігінің теориялық негіздері
Туризм - әлем шаруашылығының ең тез дамитын салаларының бірі. Халықаралық туризм мұнай өнеркәсібі мен автомобиль өнеркәсібінен кейін, үш ірі экспорттық салалардың құрамына кіреді. Дүние жүзінде туримзмнің мәні үнемі артуда. Бұл жағдай жеке ел экономикасына туризм ықпалының өсуімен байланысты [1].
Туризмнің қол жетімділігі, олардың сапалылығы және алуан түрлілігі саяхаттанушылардың демалыс нысанын таңдауда маңызды фактор болып саналады. Кәсіпкерлер үшін туристік бизнестің тартымдылығы келесі себептерге байланысты:
* бастапқы инвестициялар
* туристік қызметтерге деген сұраныс
* туризмнің пайдалылығының жоғары деңгейі
* шығыстардың қайтарымдылығының қысқа мерзімі [2].
Туристік операторлар қызметі - туристік өнімдерді қалыптастыруға, дамытуда және ол өнімдерді туристік агенттер мен туристерге сатуға рұқсаты бар заңды тұлғалардың қызметі.
Туристік агенттер қызметті - туристік операторлар қалыптастырған туристік өнімдерді дамыту мен сатуға рұқсаты бар жеке немесе заңды тұлғалардың қызметі [3].
Олардың арасындағы айырмашылық - туристік операторлар туристік өнімдерді дамытумен сатудан басқа туристік өнімдерді қалыптастыра алады.
Туристік өнімдерді қалыптастыру - щет елдік әріптестерді табу, қонақ үйлерді, экскурсияларды таңдау, көрмелерде жұмыстар, қонақ үйлер мен авиарейстерде сақтап қою орындарының нақты санын есептеу, каталогтарды шығару, агенттіктерді іздестіру және талдауды білдіреді. Басқаша айтқанда, туристік оператор визаларды рәсімдеу, экскурсиялар және т.б. әр түрлі қызметтерді орындайды.
Туристік өнім туристік саяхат мерзімінде көрсетілген туристің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті қызметтер жіне сонымен байланысты саяхат мақсатына сай корсетілген басқа да қызметтер жиынтығын білдіреді [4].
Туристік жолдама - туристік өнімнің болу фактісін растайтын құжат.
Туристік фирма үшін туристік саяхат өнім болып табылады, оның өзіндік құны туристік жолдамаға кіретін қызметтерді толығымен көрсететін шығындардан тұрады.
Шетелдік туристік фирмалар есеп айрысу үшін банктік аударымдарды жиі қолданады. Аударымдарды шет ел орналастыру үшін туроператор шет ел банктерімен корреспонденттік байланыстары бар банкте валюталық шоты бодуы тиіс.
Туропереторларда сатудан түскен табыс туристік қызметтерді көрсетуге келісім шартта анықталған бағалар бойынша туристік жолдамаларды сату құны негізінде анықталынады.
Сату бағасын анықтаудың ең қарапайым әдісі - өндірушіден тұтынушыға туристік өнімнің қозғалысы жолында щығындарды, салықтарды жіне пайда нормаларын сипаттайтын туристік жолдамалардың өзіәндік құнына белгілі бір қосымша құндарды қосу жолымен оларды орнату.
Бағаны қалыптастыру тек бағаны орнату ғана емес, төлеу әдісін, жеңілдіктерді бағалардың өзгеру саясаты, қосымша қызметтерге бағаларды анықтауды қамтиды. Туризмде сұраныстағы мерзімдік ауытқулар өте маңызды болғандықтан, бағаларды мерзімге сәйкес уақытымен есепке ала отырып ауыстырады [5].
Туристік агенттің табысы туроператормен қалыптастыруда туристік өнім сатудан түскен комиссиялық сыйақы сомасы болып табылады.
Туристік қызметтердің тиістілігі компания алатын табысымен сипатталады. Бұнда пайда туристік өнімдер нарығында орын алатын бәсеке жағдайларында турфира өмір сүре алатын туристік өнімнің пайдалылық деігейін қамтамасыз етуі керек.
Пайданы қызметтің қаржылық нәтижесі ретінде бағалау табыстар жіне шығыстар жайлы есеп берудің үлгілі сызба-нұсқасы ьоцынша жүзеге асырылуы тиісті, жолдамаларды сатудан түскен - сатылған қызметтердің өзіндік құны - мерзім шығындары [6].
Туризм қызметін ұйымдастыру үлкен еңбекті қажет ететін іс - шара болып табылады. Ол тәжрибеде ұйымдастырушыдан шығармашылық мүмкіндігін және ұйымдастыру барысындағы кез келген кездескен мәселе тәжрибелік тапсырманың стандарттық емес шешімін талап етеді. Туризм көптеген дамыған және дамушы елдер үшін валюталық түсімдерінің қайнар көзі болып табылады [7].
Туристік қызметтің ерекшеліктерін қарастырудан бұрын, жалпы туризм түсінігін және туризм нарығында кәсіпкерлік субьектілердің туристік қызметтер көрсетуге деген қазіргі қатынасын қарастырып өтейік.
Туристік қызметтің ерекшелігі ең алдымен туристік өнім сонымен қатар туристік қызметтерді тұтынушылар мен өндірушілердің айрықша белгілерінің ерекшелігімен анықталады.
Туристік өнім дегеніміз - Қазақстан Республикасының туристік қызмет туралы 13.06.2001 жылы №211-2 заңына сәйкес - саяхат барысында туристердің қажеттілігін толығымен қанағаттандыратын туристік қызметтер жиынтығы [8].
Туристік өнім ең алдымен жақсы сатып алынуы керек. Туристік қызмет осы мақсатқа жетуге бағытталған бірінен кейін бірі жасалатын іс - шаралардан тұруы керек. Осыған орай туризмдегі көрсетілген қызметтердің ойға сиятын және негізделген анықтамасы қанағаттандыру үшін қажет қызметтер жиынтығын айтамыз.
Туристік қызмет дегеніміз - туристік өнімнің негізгі бірлігі. Ол туроператордың еңбегінің нәтижесі, бағытқа, белгілі бір мерзімге және біртұтас беріледі [9].
Тауарлар туристік өнімнің материалды бөлігінен тұрады. Олар туристік карталар мен қала жоспары, буклеттер, туристік құрал-жабдықтар.
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер жолдама немесе виза құнына кірмейді. Оларға жататындар телефон, пошта, заттарды сақтау, ақша айырбастау, қосымша тамақтану, ойын-сауық.
Туризм өзінің негізгі сипаттамалары бойынша шаруашылық қызметтердің басқа түрлерінен айырмашылығы жоқ. Сондықтан, туризмде қазіргі кездегі қызметтің барлық түрлері қолданыла алады. Туристік өнімнің жалпы қызметтер сипаттамасымен қатар өзіндік ерекшеліктері де бар [10]:
Біріншіден, туристік өнімнің ұсынысы икемсіз өндіріспен ерекшеленеді. Туристік ұйымдардың басым көпшілігі сұраныс өзгересіне қарай әрекеттене алмайды. Қонақ үй, демалыс базасы маусым соңына қарай басқа аймаққа көшіріле алмайды. Ұсыныстың икемсіздігі ерекше білінеді, себебі туристік қызметтерге сұраныс маусымдық ауытқулар мен күтпеген сыртқы өзгерістерге өте қатты тәуелді.
Екіншіден, туристік өнім кәсіпорынның бірнеше құрамдас бөлімдерінің күшімен жасалады. Олардың әр қайсысы жұмыс істеуінің өзіндіңк ерекше тәсілдері, арнайы қажеттіліктері және коммерциялық мақсаты бар. Өнімнің көпшілігі толығымен сатылады, ал туристік қызмет ақырындап өндіріліп сатылады. Тасымалдау кәсіпорындары жылжытуды қамтамасыз етсе, қонақ үйлер орналасу мен тамақтануды, таныстырушы гид - жергілікті аймақтың көркем жерлерімен таныстыру қажеттілігін қанағаттандырады.
Туристік қызметтер көрсету үзінді түрде жүзеге асады. Себебі, бір кәсіпорын екінші туристік кәсіпорынның қызметін ттолықтырып, содан кейін ғана белгілі бір туристік өнім пайда болады. Егер бірін-бірі толықтыру үрдісі екі кәсіпорын тарапынан келісіліп, бір ортадан жүйелі түрде жасалатын болса, онда бұл істің маркетингтік тиімділігі де жоғары болады. Туристік кәсіпорынның аз ғана бөлігі жеке өздігінен туристік қызмет көрсету пакетінің барлық элементтерін қамтамасыз ете алады. Сондықтан кәсіпорындардың өзара тәуелділік деңгейі жоғары. Мысалы, тауда орналасқан қонақ үйлер олардың қызметтерін өткізетін туристік агент пен туроператорға ғана тәуелді емес, сонымен қатар, көлік кәсіпорындарына, жергілікті шаңғы туризмінің операторларына, банктік мекемелерге т.с.с. ұйымдарға тәуелді болады. Олардың ішіндігі бір кәсіпорындарыннан, кеткен кемшілік екінші кәсіпорынға әсер етуі мүмкін [11].
Үшіншіден, туристік қызметтердің жоғары сапасына, аз да болса жіберілген кемшіліктер үлкен әсерән тигізеді.
Қызмет алдын ала өндіріле алмайды, бірақ оны керек кезде көрсету жағдайы алдын ала жасалынып, мерзіммен сұраныс ауытқуларына байланыссыз мүмкіндігінше дәл жосарланып қамтамасыз етілуі тиіс.
Туристік саяхаттың тұтыну құны мәдени оң танымидық немесе инвестициялық әсерден тұрады. Туристік өнімнің соңғы әсері оны өндіру үрдісімен бірге жүреді, ал бұл өз кезегінде оның пайдалылығын анықтауда қиындықтар туғызады.
Туристік өнімнің құны қызмет және тауардан құрылатын өндірістің материалдық және материалдық емес шығындарымен анықталады. Қоғамдық еңбектің туынды шығындары туристік саяхаттан тиімді әсер алуына тең емес. Мысалы, форс-можорлық жағдайларға байланысты тұтынушы оң әсер алмаса, онда бұл жағдайда туристік өнімнің құны жүзеге асырылмайды [12].
Туристік өнімнің ерекшеліктері:
* Туристік өнімнің түрлері мен компоненттері арасындағы өзара байланысты күрделі жүйе болып табылатын қызметтер мен тауарлар кешені
* Туристік қызметті сақтауға және қоймалауға болмайды. Сонымен тауарлық үлгі ретінде ұсынуға да болмайды. Туристік өнімді бағалау үшін өлшейтін өлшем жоқ. Объективті бағалау тек жеке қызмет компененттеріне ғана тән.
* Тұтынушы туристік өнімді, оны тұтынғанша көре алмайды. Ал көп жағдайда тұтынушы туристік қызметті өндіру орнына жүзеге асырады.
* туристік өнімді уақыт және кеңістік сияқты айнымалыларға тәуелді болып келеді, мерзімдік факторы - ең негізгісі. Сонымен қатар, ұсыныс статикалық жағынан ерекшеленеді.
* Туристік қызметтің сапасына форс-мажорлық сипаттағы сыртқы факторлар да әсер ғетеді, сатушы мен сатып алушының іс - әрекеттері мен талғамдарына қарамастан, ауа-райы, табиғи жағдайлар, туризм саласындағы саяхат, халықаралық жағдайлар т.б
* Ұсыныс пен динамикалық сұраныс арасындағы қарама - қайшылық. Ұсыныс ландшафттары және климат өзгермейтін орынға байланысты [13].
Туристік қызметті өндіруші мен тұтынушылардың осындай айрықша ерекшеліктері болады. Туристік қызметке сұраныс конъюнктураға, табысқа, білім деңгейіне, бағасына, жарнамасына және т.б байланысты икемділігімен ерекшеленеді. Туристік қызметтің сапасын бағалау субъективті болып табылады. Тұтынушының бағалауына әсерді сыртқы факторлар мен алынған қызмет пакетіне тікелей қатысы жоқ тұлғалар, демалушылар және туристік қызмет тек қана соңғы тұтынушыға - туристерге ғана емес, сонымен қатараралық тиісті мекемелерге, туристік агенстволарға, туризмді реттеу бойынша мемлекеттік органдарға, қоғамдық туристік ұйымдарға және т.б. қатысты.
Туристік қызметтерді өндірушілердің ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға болады: Туристік қызметтерді өндірушілер болып табылатын әр түрлі мақсаттары бар, профилі және мамандануы әр түрлі Туристік кәсіпорындардың саны. Осы жерде туристік қызмет көрсетудің бірнеше деңгейін қарастырады: мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар, кәсіпорындар. Туристік кәсіпорындардың әр түрі үшін арнайы қызметтік сипатта болуы қажет, өйткені туризм - күрделі жүйе, экономика, саясат, әлеумет, экология, мәдениет, оң маркетингтік әсерге жету үшін мұнда осы салада жұмыс істейтін әр түрлі ұйымдар мен кәсіпорындардың тығыз шоғырлануы қажет.
Жоғарыдағы айтылғандарға негізделе отырып туристік қызметтің келесідей ерекшеліктерін қарастыруға болады [14]:
* Туризмдегі қызмет үшін сұранысты ынталандыру басты міндет болып саналады. Туристік қызметке сұраныс әрқашанда өсу үстінде, туризм индустриясы басқа салаларға қарағанда экономикалық конъюнктураның өзгерісіне байланысты болады. Туристік қызмет сұранысты қажетті жерге бағыттау міндеті маңызды болып табылады.
* Клиенттерге қатысты нақты ақпараттық саясаттың орны ерекше, әсіресе қызметті сату кезеңінде
* Туристік қызметті сатып алу үрдісінде субъективті факторлардың ерекше орнын ескере отырып, туристік фирмалар клиенттердің құқығын қорғауға және туристік қызметті түтынушылардың талғамына көп көңіл бөлуі қажет.
* Мерзімдік фактордың әсерінен фирманы уақыт факторына тәуелділігін азайту үшін мерзім аралық кезеңдерге маркетингтік шаралар аса назар аудару не туристік қызметті диверсификациялау қажеттілігіне негіздейді.
* Туристік қызметті ұйымдастыру үрдісінде басқа салаға қарағанда тұтынушының тек материалдық аспектілеріне ғана емес, сонымен қатар оның психологиялық, діни-эмоциялық жағдайын ескеру қажет.
* Туристік қызметтер бойынша іс-шаралардың оңтайлы соңғы нәтижесіне жету үшін туристік қызмет ондіру, туристік орталық мемлекеттік турістік органдар, қоғамдық бірлестіктердің барлық қатысушыларына маркетинг координациясы болады [15].
Туризмнің алғашқы және барынша толық анықтамаларының бірін Берндегі университет профессорлары Фрунзикер мен Крапф берген, кейіннен бұл анықтаманы туризмнің халықаралық ғылыми-сараптамалық ассоциациясы қабылдаған. Олардың пікірінше, туризм - азаматтың жол журуін, саяхатқа шығуын айқындайтын, ешқандай табыс табумен байланыссыз құбылыс.
Туризмнің экономикалық сипаттамаларының ішінде 5 тужырымдама анықталады [16].
1. туризм-адамдардың әртурлі туристік бағыттармен жол журу сапары
2. туризмнің әртурлі үлгілері 2 ұғымды қамтиды: белгіленген жерге саяхаттау және сол жерде тынығу
3. саяхатқа шығу - туристтің тұрғылықты жерінен басқа жерге шығуы
4. туристердің белгілі бір жерге баруы уақытша болып табылады, демек туристер белгілі бір уақыттан соң тұрғылықты жеріне қайта оралуы тиіс
5. туризм турғылықты тұруды және пайда табуды қамтиды [16].
БҰҰ мамандары турист 24 сағат не одан да көп кезеңге турғылықты жерінен басқа жерге саяхаттайтын адам деген анықтаманы бекітті. Бұл анықтама бойынша туристер:
* көңіл көтеру, жанұялық себептер, денсаулық жағдайы және басқа да себептермен саяхаттайтын адамдар
* іскерлік мақсатпен саяхаттайтын адамдар
* ел жағалауына круизді кемемен елде 24 сағаттан аз уақыт болса да саяхаттайтын адамдар
Бұл келтірілген анықтама келесі тұлғаларды қамтиды
* жұмысқа тұру келісім шартымен жұмыс істеуге мумкіншілігі бар адамдар
* елге қоныстану мақсатында келген адамдар
* елге оқуын жалғастыру не дәрежесін көтеру мақсатында келетіндер
* көршілес ел шекарасында тұрып, басқа елге жұмыс істейтіндер [17].
1969 жылы Римде өткен БҰҰ-ның халықаралық туризм мен саяхат жөніндегі конференциясы арнайы саяхатты ұйымдсатырудың халықаралық ұйымын құруды ұсынды және Барушы деген ұғым сол елге келетін әр бір адамды сипаттау керектігі жайлы келісімге қол жеткізді. Анықтама туристтің 2 санатын қамтиды [18]:
1. Туристер әр елге ваканттық жұмыс табу мақсатымен укақытша барып сол елде 24 сағаттан көп уақыт болатындар, конференцияға қатысатындар, жолдастарымен және туыстарымен кездесуге баратындар, сондай-ақ елдің аумағында болған уақыт аралығында ұшақ экипаждары мен кемелердің құрамындағы мүшелері.
2. Экскурсанттар. Басқа елге барып, сол елде 24 сағаттан аз уақыт болатын адапмдар.
Бүкіл әлемдік туризм ұйымының ұйымдастыруымен құрылған халықаралық туризм конференциясы1980 жылы 27 қыркуйек пен 10 қазан аралығында Манилада ішкі туризмге тусінік беру мақсатында өтті. Түристік ресурстар жөніндегі Ұлттық комиссияныңпікірі бойынша ішкі туризм - адам тұрақты жерінен 50 миль кем емес қашықта орналасқан жерде көру мақсатымен өзінің тұрғылықты жеріне уақытша тастап кетуі [19].
Туристік бизнес - бұл туристік өнімді өндіру үшін нысанды кәсіпорындары бар өндіріс орындары. Туристік бизнес қандай тауар мен қызмет турін орындауды, қандай көлемде, қай бағамен сату қажеттігін анықтайтын ұғым [20].
Туризм индустриясын туристік саяхатты іске асырумен байланысты қызмет көрсететін кәсіпорындар құрайды. Туристік қызметтің ерекшелігі олардың ұсынатын өнімнің көп турлілігі мен біртексіздігі ішінде.
Туризм индустриясы туризмнің дамуына және оның жаңа негізге көшуіне бірқатар өзгерістер әкелді:
* Туризм қызметін ұсынушы фирмалардың саны өсті;
* Ірі туристік фирмалар көлік, сауда, сақтандыру компаниялары мен банктердың қаржылары негізінде құрылған корпорацияларға айналды [21].
Туристік агенттіктер - туроператарлар фималар мен қызмет көрсетуші кәсіпорындар арасында және клиенттер арасында делдалдық істі атқарушы жеке фирмалар. Олар туроператарлық фирмалар ұсынған тауарды өткізеді және тасымалдау ұйымдары, қонақ үймен тікелей қарым-қатынаста бола отырып, жекелеген туристер мен туристік топтарға әртурлі қызметтерді жеткізумен айналысады [22].
Экономика ғылымның ортасында адам орналасады. Туристік сала бүтіндей экономиканың құрамдас бөлігі ретінде болу нағыз мақсат емес. Оның түпкі мақсаты, жан-жақты және гармоникалық дамыған тұлғаны қамтамасыз ету. Адам баласы төрт негізгі белгілерді иеленген: ақыл, эгоизм, әлеуметтілік және өзінің қажеттелігінің шексіздігі. Олардың ішіндегі ең жоғарғысы рухани қажеттілік болып табылады. Аталған қасиеттер ұйымның практикалық қызметінде де, туризмнің экономикалық теориясында да ескерілуі қажет.
Кез-келген туристік ұйымның ресурстары шектеулі, сәйкесінше олардың тур қызметті ұсыну бойынша қызметі де шектеулі. Сондықтан да туристік ұйымның алдында әрқашанда шектеулі ресурстардың рационалды бөлігі бөліну проблемасы туындайды. Бұл процесс таңдау проблемасымен біріккен: шектеулі ресурстардан қандай қызметтерді өндіру керек; қалай өндіру керек, яғни оларды рационалды түрде қолдану үшін; тур қызметті кімдер үшін өндіру керек, оларды қандай бағада сату керек. Айтылғандарды жинақтай келе, біріншіден, талаптарды анықтауға болады. Ол талаптарға тур жауап беруі қажет, екіншіден, турдың дефиницациясын экономикалық тур ретінде қалыптастыру.
Турқызмет әртүрлі пайдалы қасиеттерді иеленуі мүмкін. Неғұрлым қасиеттері көп болса, туристер үшін ол соғұрлым маңыздырақ. Мысалы, ресейлік туристің әлемнің керемет бұрыштарына сапар жасауы келесідей пайдалы қасиеттерді иеленеді: (Тайланд, Кипр, Панама) жұмыс қабілеттілігін қалпына келтіру үшін демалуда қажеттіліктерін қанағаттандырады; тур барысында отандастармен таныстырады; сол елдің халқымен, жағдайымен, экзотикалық табиғат бұрыштарымен, флора және фаунасымен т.б. таныстырады. Егерде ресейлік азамат өзінің аймағының шегінде саяхат жасаса, онда бұл турқызметінің кеңдігі жоғарыда көрсетілгендердің қасында айтарлықтай төмен [23].
Алайда кез-келген турқызмет пайдалы қызметтерді иеленбейді, сондықтан ол туристе әрқашанда қажеттілікті тудырмайды. Мысалы, теңізде саяхаттау кейбір туристерді жағымсыз сезімдерді ағзасында тудырады.
Турқызметтің қасиетінің көп болуы және олардың көрініс формалары біріншіден іштей оған тиесілі қасиеттермен байланысты болады, екіншіден, осы қасиеттер турасындағы адамдардың білімінің дәрежесімен байланысты. Нәтижесінде кеше ғана қажетсіз болған турқызмет тұтынушылық құнды иеленеді. Және керсінше бұрынғы тұтынушылық турқызметтің құны өзінің пайдалы қасиеттерін жоғалтады немесе қазіргі кездегі ұсынылған жаңа талаптарға жауап бере алмайды [24].
Турқызметтің пайдалы қасиеттері өндірістің тәсілінің өзгеруі барысында жоғалуы мүмкін.
Турқызметтің тұтынушылық құны өзінің пайдалылығының арқасында туристерге табиғи және қоғамдық қасиеттер шынайылығын білдіреді. Бірақ қолдануда немесе тұтынуда ғана жүзеге асырылатын тұтынушылық құн бұл шынайылықтың дәрежесін көрсетпейді. Турқызметтің біріңғай тұтынушылық құнының пайдалы қасиеттерінің өлшемінің бірлігі олардың сапасы болып табылады.
Нақты өмірде турист турқызметті өзара салыстырып, және оларды өзінің қажеттіліктерінің бірлескен иерархиясының белгілі қатарына қояды да және оларды өлшейді. Турқызметтің туристерменен оның құны болғандықтан ғана сатып алынбайды, оның тұтынушылық құн болып табылып, және де белгілі бір мақсаттар үшін қолданылады, олай болса:
1) тұтынушылық құн бағаланады, олардың сапасы талданады;
2) турқызметтің әртүрлі сапарлары бірін-бірі алмастыра алады, сәйкесінше, бір немесе басқа бір турқызметке таңдау жасалынады [25].
Тұтынушылық құндар өз алдына өлшемге келмейді, бірақ әңгіме сапа туралы болғанда, турқызметтің тұтынушылық құнының қасиетін мойындаудың дәрежесі жайында болғанда онда бұл мәселе шешілетін болып табылады.
Турқызметтің тұтынушылық құнының сапалы сипаты пайдалы қасиеттерімен шектеліп қоймайды. Турқызметтің тұтынушылық құнының сапалы сипатының басқа жағы бір қатар себептермен негізделген қоғамдық табиғат болып табылады. Турқызметтің тұтынушылық құны еңбектің қоғамға қажетті шығындардың олардың қалыптасуы бойынша жүргізуші күші болып табылады [26].
Қоғамның экономикалық өмірі күрделі де, әр қилы және қарама- қайшы. Ол көпсалалы жүйеден тұрады, ол жүйені тек экономика ғылымының жүйесі ғана таныта алады [27]. Бұл жүйенің ортасында - экономикалық теория бес блокты алып жатыр, ол экономикалық ғылымды толықтырып, байытып жалпы, біртұтас ретінде көрсетіп отыр.
Аталған жүйенің бірінші блогы - бұл жалпы шаруашылық жүйенің біртұтас даму заңдылығы мен өз алдына бөлек деңгейлерін ашатын жалпы экономикалық ғылымдар; олар макроэкономика, микроэкономика, экономиканы мемлекеттік басқару, жалпы менеджмент, қоғамның экономикалық саясаты және т.б.
Екінші блок - бұл шаруашылық жүйенің өз алдына бөлек топтарының ерекше даму заңдылығын зерттейтін арнайы немесе функционалдық экономикалық ғылымдар; олар қаржы, несие, ақша айналымы, баға қалыптастыру, бухгалтерлік есеп, аудит, банк ісі, сақтандыру ісі, еңбек экономикасы, арнайы менеджмент, маркетинг және т.б.
Үшінші блок - бұл шаруашылық блок - бұл шаруашылық жүйенің өз алдына бөлек бір ортасын зерттейтін нақты экономикалық ғылымдар; олар өндіріс, көлік, құрылыс, ауыл шаруашылдық, туризм, тұрмыстық қызмет экономикасы және т.б., сондай-ақ өз алдына бөлек шаруашылық субьектілері (аймақ, ұлыс, елді мекен, үй шаруашылығы экономикасы және т.б.)
Төртінші блок - бұл сол немесе басқа шаруашылық жүйенің сандық даму заңдылығын зерттейтін ақпараттық-талдау (аналитикалық) экономикалық ғылымдар; (жалпы статистика, нарық, елді-мекен, қызмет статистикасы, экономикалық кибернетика, экономикадағы математика және т.б.).
Бесінші блок - бұл экономикалық процестер, ілімдер мен тұжырымдамаларының диалектикасын зерттейтін тарихи-экономикалық ғылымдар; (экономиканың, елдің халық шаруашылығын, әлемдік шаруашылықтың аймақтың, экономикалық ілімдердің, экономикалық ойдың тарихы және т.б.) [28].
Осы экономикалық ғылымдар жүйесінің әлемдік және ұлттық шаруашылықтың өз алдына бөлек ортасын зерттейтін нақты экономикалық ғылымдар блогында туризм экономикасы өзінің лайықты орнын алып отыр.
Диалектика кезкелген жалпы - ерекшеде көрініс табатындығын, ал ерекше - нақтыда көрініс табатындығын үйретеді. Туризмде ерекше және өз алдына бөлек шаруашылық орта ретінде, бірінші жағынан жалпы экономикалық даму заңдылығы әсер етеді; (өндірістегі тиімділікті арттыру заңдылығы, өндіру мүмкіндіктерінің шегі, ата-баба заңдары, сұраныс пен ұсыныс, бәсекелестік, баға құрылу); табыс шарттарын қалыптастыру; нарық тепе-теңдігі мәселесінің өрши түсуі немесе шешілуі; экономикалық ойын тәртібі мен ережесі меншік қатынастары мен т.б. анықталады [29].
Екінші жағынан, туризм - бұл адам әрекетінің айрықша бір түрі және халық шаруашылығының ерекше ортасы. Осыған байланысты туризм ортасында жалпы экономикалық даму заңдылығы өзінің ерекше келбетін қалыптастырады, жалпы заңдылықтар өзін ерекше арқылы көрсетсе, ерекше - аталған туристік ұйымның нақты іс-әрекеті арқылы көрсетеді.
1.2 Туризм саласын басқарудың негізгі ерекшеліктері
Туризм менеджментінің негізгі міндетіне оның дамуының заңдылықтары мен жалпы тенденцияларын анықтау жатады. Туризмнің өзіне тән бірқатар ерекшеліктері болады.
1. Туризмнің құрамдас элементтері арасындағы өзара байланыстың күрделілігі және оның тереңдей енуі.
2. Мүдделі клиенттер тарапынан күшті әсер ету.
3. Туристік өнімнің оның қалыптасу көзінен ажырамастығы.
4. Туристік өнімнің туристік сұраныстың спецификасымен байланысы. Сұраныс үш негізгі себептерге байланысты біркелкі болмайды [30].
Туристік нарықты жалпы түрінде белгілі бір бірлікті құрайтын өзара әрекеттегі элементтердің реттелген жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Туризм нарықтық жүйе ретінде сұраныс пен ұсыныс механизмі, олардың тұрақты өзара әрекет етуі, бейімделуі мен үйлесуі арқылы жұмыс істейді.
Туризмнің жүйесінің негізіне екі субжүйе жатады: туризм субъектісі мен туризм объектісі. Туризм субъектісі дегеніміз туристің немесе туристік іс-шараға қатысушының өзінің мұқтажын спецификалық туристік қызмет көрсетуді алу жолымен қанағаттандыру мүмкіндігін іздеуі. Ал, туризм объектісі дегеніміз туристік қызмет көрсетуді алу мақсатында туризм субъектісі үшін бола алатынның барлығы айтылады.
Бұл жүйенің әртүрлі элементтерінің қызметі мен табиғатын тану, сондай-ақ олардың арасындағы байланыстар оның мінез-құлқын түсінуге мүмкіндік береді.
Кез-келген нарықтың экономикасы, оның ішінде туризм нарығы сұраныс пен ұсыныспен анықталады. Туризм нарығын терең тану туристік сұраныс деген базалық түсініктен басталады, ол туристік сұраныс категориясымен қатар туризмнің жекелеген мәселелерін түсіну үшін маңызы орасан зор.
Сұраныс теориясы тұтынушының мінез-құлқының экономикалық моделіне арқа сүйейді. Туристік өнімге сұраныс - туристердің кейбір мүмкін болатын бағаға туристік өнімдер сатып алу жағдайы. Туристік өнімге деген сұраныс елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының деңгейін көрсетеді [31].
Туристік сұраныс концепциясында тұтынушыға ерекше орын беріледі. Тұтынушылардың сұранысын зерттеуге мән берілетіндігі сондықтан.
Турист - өзінің әдеттегі өмір сүретін орнынан тыс жерге 12 айдан артық емес мерзімге саяхаттауды жүзеге асыратын тұлға.
Туристік ұсыныстың негізіне туристік аймақ жатады. Туристік аймақ - бұл туристің саяхаттау үшін таңдап алған территориясы. Туристік аймақтар мотивтері бойынша кең және тар маманданған аймақтарға бөлінеді. Кең маманданған туристік аймаққа мына төмендегілер жатады:
1) білім беру орталықтары - бұл конгресстер үшін, сондай-ақ зерттеу және білім беру сипатындағы мекемелер;
2) өнеркәсіп-әкімшілік орталықтары саяси орталықтарға бөлінеді, ол орталықтарда әкімшілік- саяси құрылымдар орналасады, немесе саяси сипаттағы іс-шаралар өткізіледі;
3) Көлік қатынастары орталықтары, оны саяхаттаушылар техникалық себептермен пайдаланады.
4) білім беру орталықтары - бұл конгресстер үшін, сондай-ақ зерттеу және білім беру сипатындағы мекемелер;
5) өнеркәсіп-әкімшілік орталықтары саяси орталықтарға бөлінеді, ол орталықтарда әкімшілік- саяси құрылымдар орналасады, немесе саяси сипаттағы іс-шаралар өткізіледі;
6) көлік қатынастары орталықтары, оны саяхаттаушылар техникалық себептермен пайдаланады.Туристердің барлығын мына төмендегідей жіктеуге болады [32].
Туристік ұсыныс - белгілі бір бағадағы туристік өнімдердің жиынтығы, ол өнімдерді туристік нарықта өндіруші-сатушылар сатуға ниеттенеді. Туристік ұсынысқа туристердің сұранысын қанағаттандыру үшін пайдаланатындардың барлығы жатады. Ол бастапқы және туынды ұсыныстардан тұрады.
Тар маманданған туристік орындар мына төмендегіше бөлінеді:
1) демалыс орындары. Бұл топта мыналарды бөліп алып қарауға болады:
oo курорттар, табиғи емдеу факторлар,
oo адамның психикалық күштерін қалпына келтіру үшін қызмет етеін демалыс орындары;
oo демалыс үшін жақын маңдағы жерлер.
2) туристік көрнекті орындар орналасқан орындар: бұл орындарға тарихи, діни орындар мен көңіл көтеру орындары. Бұлардың барлығы туристерді өзіне тартады, бірақ демалу үшін емес, жаңа бір нәрсені тану үшін барады.
Сонымен, туристік аймақтар туристердің туристік қызмет көрсетуді пайдалану ретіндегі мотивациясының белгілері бойынша айырылады.
Туризм менеджментінің негізгі міндетіне оның дамуының заңдылықтары мен жалпы тенденцияларын анықтау жатады. Туризмнің өзіне тән бірқатар ерекшеліктері болады [33]:
a. Туризмнің құрамдас элементтері арасындағы өзара байланыстың күрделілігі және оның тереңдей енуі.
b. Мүдделі клиенттер тарапынан күшті әсер ету.
c. Туристік өнімнің оның қалыптасу көзінен ажырамастығы.
d. Туристік өнімнің туристік сұраныстың спецификасымен байланысы. Сұраны с үш негізгі себептерге байланысты біркелей болмайды, оның себептері:
- Туристік өнімнің сапасының тұрақсыздығы.
- Туристік қызметті тұтынушылардың әртүрлілігі.
- Қоғамдық факторлардың жоғары маңыздылығы: әлеуметтік, елдегі экономикалық жағдай, экология.
5. Туристік қызмет көрсетудің кешенділігі. Туристік қызмет материалдық және материалдық емес тұтас қызмет кешенінен тұрады.
6. Маусымдылығы, туристік қызмет көрсету көлемінің маусымға байланысты болуы, бәрінен бұрын табиғи-ауа-райы жағдайларына байланысты болуы. Туристік саланың басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері болатындықтан, туристік бизнестің менеджерлері бұл саланың басқа салаларға мүлдем ұқсамайтындығын ескерулері тиіс, өйткені басқару моделін басқа еңбек ету саласынан туризм саласына ауыстыру мүмкін емес [34].
Осыған байланысты кез-келген туристік кәсіпорынды басқару үшін мына төмендегідей ерекшеліктерін бөліп қарау керек.
Біріншіден, туристік қызметті жоспарлау кезінде тұтынушылардың тілегі мен мұқтажын, қажетін назарға алу керек.
Екіншіден, туристік қызмет көрсетудің бірінші рет пайдаланылмауы.
Үшіншіден, туристік салада маркетингтің маңызы ерекше.
Төртіншіден, туристік қызмет көрсетуде оны тұрақты түрде бақылауға алып отыру керек, сонда ғана менеджмент ерекше маңызға ие болады.
Бесіншіден, туристік қызмет көрсетуде оны барлық аспектілерде қайталау мүмкін емес. Ол сапардың бағыттары, қызмет көрсету жағдайлары, құны және т.б. Бір фирманың бір маршрут бойынша, екі туры әртүрлі болып келеді [35].
Шетелдегі туризм индустриясын басқаруды ұйымдастыру ерекшеліктерін зерттеу кезінде мемлекеттік басқарудың үш моделін бөліп қарауға болады.
Бірінші модельде орталық мемлекеттік әкімшілік жүргізудің болмауынан барлық мәселелер өзін-өзі ұйымдастыру нарықтық принципі негізінде шешіледі. Жекелеген мемлекеттердің үкіметі мұндай мәселені туризм қажет болмаған жағдайда ғана шешеді. Туризм индустриясын басқарудың мұндай моделі АҚШ-та пайдаланылады.
Екінші модель бүкіл саланың қызметін бақылауға алатын мықты және беделді министрліктің болуын қарастырады. Оны жүзеге асыру үшін белгілі бір шарттар талап етіледі, ол: туризм индустриясына үлкен қаржылық салымдар , жарнамалық және маркетингтік қызмет, туристік инфрақұрылымға инвестициялау жатады. Туристік индустрияны басқаруды ұйымдастырудың осы моделі Түркия, Египет, Тунисте кеңінен таралған, бұл модельде туризм валюталық түсімдердің негізгі көзі болып табылады.
Үшінші модель европалық мемлекеттерде басым болып келеді, бұл мемлекеттерде туристік қызметтің даму мәселелері қандай да бір көпсалалы министрліктің деңгейінде шешіледі [36].
Мемлекеттік реттеудің тағы бір моделі - мемлекеттік туристік әкімшілік органдарын екі тармаққа нақты бөлу жатады. Бірінші тармақ мемлекеттік басқарудың жаһандық мәселелері: сала үшін нормативтік- құқықтық базасы, статистикалық ақпаратты өңдеу, аймақтардың жұмысын үйлестіру, мемлекетаралық деңгейдегі халықаралық әріптестік мәселелерімен айналысады. Екінші тармақ - маркетингтік басқару. Бұл туристік мстрліктің құрамына кіретін ведомства. Оның құзырына мемлекеттің шетелдегі бейнесін құру үшін қажеттің барлығы енген, олар: көрмелерге қатысу, шетелдегі туристік өкілдікті басқару [37].
Бұлардан басқа, дамыған европалық елдердегі мемлекеттік туристік әкімшілік жергілікті билік органдары мен жеке бизнестің өзара әрекетімен жұмыс істейді. Халықаралық туризмнің масштабы бойынша, федеральдық құрылысы мен туристік саланы ұйымдастыру тәсілі бойынша ресей үшін басқарудың үшінші моделі қолдануға тиімді. Ресейде туристік кешенді басқару ұйымдастыру құрылымы шеңберінде жүзеге асырылады, ол мына төмендегідей үш деңгейде: макроэкономикалық, мезоэкономикалық және микроэкономикалық деңгейде жүзеге асырылады. Туристік қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарына мына төмендегілер жатады:
oo туристік қызмет тұтынушылардың құқығын қорғау;
oo туристік нарықтың тиімді жұмыс істеуі үшін құқықтық жағдайын құру, оның ішінде туристік объектілерді қайта жөндеу мен құрылысына инвестицияларды тарту үшін, сондай-ақ туризмді дамыту үшін қажетті инфрақұрылымды құру;
oo туризм саласындағы шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау;
oo монополизмнің дамуына жол бермейтін бәсекелестік ртаны құру;
oo ресей туризмінің халықаралық нарыққа енуі;
oo мәдениет ескерткіштерін сақтау мен қорғау;
oo ресей халықтарының мәдени тұрмысын сақтау;
oo туризмнің тұрақты дамуы [38].
Мезоэкономикалық деңгей салалық министрліктер мен ведомоствалар, сондай-ақ жергілікті билік органдарында болады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметі мына төмендегіше жүзеге асырылады:
oo әлеуметтік туризмнің дамуының жергілікті бағдарламаларын жоспарлау мен жүзеге асыруда территориалдық туристік ұйымдармен әріптестікте ;
oo жергілікті туристік ресурстарды экономикалық жағынан тұрақты пайдалану;
oo жергілікті бағыттар, туристік клубтар, балалар туристік станциялар мен саяхат және экскурсиялар бюросы;
oo туризм индустриясы ұйымдарындағы халықтың жұмыспен қамтылу саласын кеңейту;
oo мәдени және табиғи мұраны қалпына келтіру мен қорғау, туризмнің жергілікті инфрақұрылымын жақсарту мен дамыту, туристерге тартымды орындар құру. Туристік кешенді басқаруды ұйымдастырудың микроэкономикалық деңгейін туризм индустриясында жұмыс істейтін түрлі кәсіпорындар ұсынады [39].
Туристік кәсіпорындар - бұл ұйымдастыру-шаруашылық бірлігі, туристерге қызмет көрсетуді дайындау, орындау және ұсынуды жүзеге асыру үшін барлық қажетті өндірістік қаражаттарды, басқарудың барлық әдістерін пайдалана отырып жүзеге асырады.
Барлық туристік фирмалар нарықта туроператорлар немесе турагенттер ретінде көрінеді.
Туристік операторлар - туристік қызмет көрсетумен айналысатын туристік кәсіпорын. Туристік нарықта жұмыс істейтін барлық туроператорларды мына төмендегіше жіктеуге болады:
1. Мөлшері бойынша:
- ірі туроператорлар - қызметін жылына 100мың адамнан артық пайдаланатын кәсіпорын, олардың айналымы 35 млн.долл.;
- орташа туроператорлар - қызметін жылына 30-дан 100 мың адамға дейін пайдаланатын кәсіпорындар;
- майда туроператорлар - қызметін жылына 30 мың адамнан артық пайдаланатын кәсіпорындар.
2. Қызмет түрі бойынша :
- бұқаралық нарық операторлары - бұлар чартерлік авиарейсті пайдаланумен бұқаралық туризм орнында турпакетті сататын туроператорлар;
- туристік нарықтың белгілі бір сегментіне маманданған операторлар:
3. Қызмет орны бойынша :
- елден тысқары бағыттар бойынша турпакеттерді құрайтын ішкі нарық туроператорлары;
- шетелдерде тұратындарға турпакеттерді қалыптастыратын сыртқы нарықтағы туроператорлар
4. Экономикалық мақсаттар бойынша:
- коммерциялық туроператорлар, олардың басты мақсаты - тұрақты және үлкен пайда табу;
- коммерциялық емес туроператорлар, экономикалық жағынан мүдделі болғанымен оларда пайда табу бірінші кезекке қойылмайды;
- қара туризм кәсіпорындары туристік қызметпен тұрақты емес, жағдай бойынша айналысады [40].
Кесте 1. Туристік кәсіпорындардың классикалық жіктелуі
Турфирмалар
Тікелей белгілеу ұйымдары
Жанама белгілеу ұйымдары
Екінші қайтара қызмет көрсету кәсіпорындары
Туроператорлар
турагенттер
Орналасу құралдары;
Емдеу-сауықтыру курортары;
Көлік кәсіпорындары;
Сувенирлік өнімдер дайындау мен сату бойынша кәсіпорындар;
Туристерге қосымша қызмет көрсету бойынша ұйымдар;
Жарнамалық ұйымдар;
Сақтандыру компаниялары;
Ақпараттық туристік кәсіпорындар
Қонақүй шаруашылығынан тыс тамақтану кәсіпорындары;
Көлік кәсіпорындары;
Ауылшаруашылығы өнімдері, киім, жиһаз және т.б. өндіру бойынша кәсіпорындар;
Банктер, химиялық тазарту, емдеу орындары және т.б.
туристік индустрия үшін кадр дайындайтын оқу орындары
Ескерту: сілтеме [41].
Туристік агенттіктер (турагенттер) - туроператорлар дайындаған турларды сатып алатын кәсіпорындар мен мекемелер, олар турларды сатумен айналысады. Туристік агенттік туристік бизнестің сансыз көп кәсіпорындары, олар өздерінің саны жағынан туроператорлар санынан бірнеше есе асып түседі [42].
Сонымен қорыта айтқанда, қазіргі таңда екі негізгі бөлімнен тұратын халықаралық тәжірибеге сәйкес келетін туристік нарықты реттеу жүйесі қалыптасты. Біріншіден, бұл мемлекеттік лицензиялау. Соңғы кездері лицензиялаудың дұрыстығы туралы мәселе күн тәртібінде тұр. Кейбір кәсіпкерлер лицензиялауды жойып оны міндетті сақтандыру мен ауыстыру керек десе, екінші біреулері лицензиялау - бұл тұтынушы үшін кепіл және сонымен бірмезгілде туристік нарықтағы ойын ережесі болып табылады. Лицензиялауды жою тұтынушылар құқығының бұзылуына алып келеді, өйткені туристік қызмет ұсынатын туристік фирмалардың қызметін бақылау қиындай түседі. Дүниежүзілік туристік ұйымға мүше елдердің басым бөлігінде лицензиялау міндетті болып табылады. Туроператорлық және турагенттік қызметті жүзеге асыру кезінде негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz