Көркем мәтіннің тілі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілген
Академик С.Қирабаев атындағы қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы (Кафедра атауы)
Ильясова Нағима Әбзелбекқызы (Т.А.Ә. кафедра меңгерушісі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Негізгі білім беру деңгейінде мәтін талдау әдістемесінің ғылыми-практикалық мәні (7-сынып)
Білім беру бағдарламасының коды - білім беру бадарламасының атауы
Орындағандар: Қожабек Дамира Талғатқызы
Қуатбек Дәрия Ғаниқызы
Мұқан Ақерке Ермекқызы
Ғылыми жетекші: Ильясова Нағима Әбзелбекқызы
Алматы, 2021 жыл
Диплом жұмысын орындаудың
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
№
Іс-әрекет түрлері
Мерзімі
Орындалу туралы белгі
1
Ғылыми-зерттеу бағдарламасын құру
Қыркүйек
2
Тақырып бойынша аналитикалық шолуды дайындау
Қазан
3
Бастапқы эмпирикалық мәліметтерді жинау
Қараша
4
Алынған ақпаратты өңдеу және талдау
Қараша
5
Жобалау-есептеу жұмыстарын орындау
Желтоқсан
6
Дипломдық жобаның мәтіндік бөлігін дайындау және рәсімдеу
Желтоқсан
7
Визуалды (графикалық) материалды дайындау және рәсімдеу
Қаңтар
8
Диплом жұмысының тәжірибелік бөлімін анықтау
Ақпан
9
Баяндама, демонстрациялық материалдарды дайындау
Наурыз
10
Диплом жұмысын алдын ала қорғау
Сәуір
11
Диплом жұмысын қорғау
Мамыр
Тапсырма берілген күн 2020 ж
Ғылыми жетекші: Ильясова Нағима Әбзелбекқызы
Студент: Қожабек Дамира Талғатқызы
Студент: Қуатбек Дәрия Ғаниқызы
Студент: Мұқан Ақерке Ермекқызы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Шалабай Б, Ахметова М. Мәтін лингвистикасының негізгі мәселелері Тілтаным, 2002. - № 1. - 44-45 бб.
2. Откупщикова М.И. Синтаксис связного текста. - Ленинград: Изд. ЛГУ, 1992.-430 с.
3. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. - Москва: Искусство, 1986.-502 с.
4. Руднев В.П. Словарь культура XX века: Ключевые понятия и текст. -Москва: Наука, 1997. - 486 с.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы
14 желтоқсандағы Қазақстан -2050 стратегиясы қалыптасқан жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына Жолдауы.
6. Қазақстан Республикасыны Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі Заңы. - Егемен Қазақстан 2007, 15 тамыз. №254-256.
7. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
8. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012- 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы №832 Қаулысы).
9. Оралбаева Н., Жақсылықова К. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі. - Алматы Ана тілі. -1996.
10. Аймауытұлы Ж. Псиқолоғия. - Алматы: Рауан, 1995. - 311 б.
11. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992. - 448 б.
12. Жарықбаев Қ. - Жантану .- Алматы: Шұғыла ЖШС, 2008. - 638 б.
13. Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі (5 сыныпматериалдары бойынша) дисс. авторефераты. - Алматы, 2006.
14. Выготский Л.С. Педагогическая психология.- Москва: Педагогика, 1991. - 480 с.
15. Сейталиев Қ. Жалпы психология: Оқу құралы. - Алматы: Білім. 2007.
16. Жарықбаев Қ. Психология негіздері. - Алматы, 2005.
17. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005.
18. Күзекова З.С. Екінші тіл ретінде қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері. - Алматы. ТООИздательство LEM. - 2005.
19. Оразбаева Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі. - Алматы: РБК, 2000.
20. Белкин А.С. Ситуация успеха. Как ее создать? -М.: Просвещение, 1991.
21. Орфографиялық сөздік. Уәли Н., Күдеринова Қ., Фазылжанова А., Исаева Ж., Әміржанова Н., Әмірбекова А. Алматы: Дәуір, 2013.
22. Қазақ тілі. Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Қосымова Г., Рахметова Р., Алматы: Атамұра, 2017.
23. Анализ художественного текста. Тюпа В.И. 3-издание. Москва: Академия, 2009.
24. Кубрякова Е.С. О связах между лингвистикой текста и словообразование Лингвистические проблемы текста Под ред. Е.С. Кубрякова. - Москва: Наука, 1983.-355с.
25. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. -Москва: Наука, 1981. - 139 с.
26. Автореферат.Шалабаев Б. Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері.Алматы, 1997
27. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. - 472б
Тіл білімінде мәтін туралы, мәтін талдау мәселелері өткен XX ғасырдың екінші жартысынан бастап лингвистика тарихында елеулі жетістіктерге жетті. Мәтіннің ақпараттық құндылығына, оның таңбалық, тілдік және қатысымдық, мәдениеттанымдық, когнитивтік ерекшеліктеріне қарай зерттеу бағыттары да сан қырлы болып келеді. Алдымен мәтін туралы жалпы түсінікті айқындап алу қажет. Бұл туралы тілтанымда мәтін теориясы және мәтін лингвистикасы туралы жазылған негізгі тұжырымдарды толық саралай отырып, айтылған басты қағидалар негізінде ой дамытылды.Әсіресе, орыс тіл білімінде мәтінге қатысты зерттеулер XX ғасырдың соңғы ширегінде жан-жақты көріне бастады. Мәтінді лингвистика пәні деп қарастыру мақсатында И.О.Москальскаяның пікірі:
:: Аяқталған айтылымды білдіретін сөздің негізгі бірлігі сөйлем емес, - мәтін; мәтін синтаксис деңгейінің жоғары бірлігі.
:: Нақты сөз (речь) туындылары - мәтіннің негізінде мәтінді құрудың жалпы принциптері жатыр; олар сөз саласына емес, тіл жүйесіне немесе тілдің құзырына жатады, сонымен мәтінді сөздің бірлігі ғана емес, тілдің бірлігі деп қарау керек.
:: Мәтін тілдің басқа да бірліктері сияқты таңба жүйесінің бөлігі болып табылады.
:: Мәтінді ерекше деңгейдегі тіл және сөз бірліктері ретінде жан-жақты қарастыру ерекше лингвистикалық пән -- мәтін лингвистикасының құрылуын талап етеді. Сондай-ақ, мәтін лингвистикасының пайда болуына 40-50 жылдары барлық лексикалық және грамматикалық феномендерді сөйлемнің шеңберінде толық түсіндіру, толық ашу мүмкін емес, деген пікірлерден кейін мәтін лингвистикасы бастауын алды. (1980, 33). Қазақ тіл білімінде өткен ғасырдың соңғы он жылдықтарында мәтін лингвистикасы туралы жаңа бағыттағы зерттеулерден басталған ізденіс қазірге дейін жалғасып, қазақ мәтіндеріне қатысты филологиялық еңбектер жазылды. Дегенмен, қазақ тіл білімінің негізін салған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбановтьң ғылыми ойларынан мәтінтанудың әлемдік проблемаларымен ұштасып жатқан пікірлері байқалады. Олардың зерттеу еңбектеріне аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, өлең жырлардың мәтіні арқау болып, дыбыс, сөз, сөйлемдерден де күрделі құрылымдар бар екендігін айтқан.
Қазіргі қазақ тіл білімінде сол ғалымдардың мәтінге қатысты алғашқы ұшқын ойлары ары қарай дамытылды. Мәтін туралы анықтамалық деректер бірізге түсірілді. Мәселен, тіл білімінде мәтінге берілген анықтамалардың көптігіне қарамастан, олардың ең негізгілері бойынша мәтін туралы қорытынды тұжырым мына мәселелерге қатысты нақтыланды.
:: Мәтін тілдік таңбалардың мағыналық және тұлғалық байланыстығы негізінде түзіледі, textus - латынша -байланысу, бірігу мағынасын білдіреді.
:: Мәтін сыртқы тұлғалық байланыстарға, белгілі бір ішкі мағынаға (мазмұнға) және адресат үшін дер кезінде қабылдана алу мүмкіншіліктеріне ие болуы, қарым-қатынас жасауды іске асыру т.б.
:: Мәтіндегі тілдік тұлғаларды байланыстырушы амалдарға қосымшалар, қыстырмалар, қайталаулар, сөздердің орын тәртібі, интонация, есімдіктер т.б. жатады.
:: Мәтін - сөйлеу процесінің жемісі. Ол тілді жүйелі қолданудың барысында ғана пайда болады. Тілдің жүйелілігі сөйлеуге әсерін тигізеді.
:: Мәтін - жазудың шығуымен байланысты қалыптасып жетілген және әрі қарай дамытып отыратын тілдік құрылым.
:: Мәтіннің маңызды белгілерінің бірі - оның аяқталғандығы.
:: Мәтіннің тақырыбы болады. Көбінесе ол міндетті мәтіннің бірінші сөйлемі атқарып тұрады.
:: Мәтіннің негізгі категорияларына хабарлау, қосымша хабар (подтекст) біртұтастығы уақыт бірлігі, модальдық т.б. жатады. Бұлардың мазмұны берілу жолдары мен формалары мәтіннің гиптеріне (көркем мәтін, публицистикалық мәтін т.б.), олардың дұрыс құрылуына байланысты. Әр стиль мәтіндерінің өзіндік ұйымдасу (түзілу) моделі, олардың өздеріне тән белгілері, байланыс құралдары болады.
:: Мәтіннің көлемі (ұзақтығы) туралы мәселеге оны зерттеушілер арасында әр түрлі пікірлер туғызып келеді. Мәтін бір сөйлемнен құрылуы мүмкін бе, әлде міндетті түрде бірнеше сөйлем болуы керек пе - бұл мәселе әлі басын аша түсуді керек етеді.
:: Мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктеріне көптеген зерттеушілер сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық, абзацты жатқызады. Олардың арасындағы байланыстық табиғаты бірдей болмайды. Мәтін туралы зерттеу мәтін лингвистикасы арқылы жүзеге асырылады. Ал мәтін лингвистикасы тіл білімі ғылымының жеке саласы болып қалыптасты. Мәтін лингвистикасының зерттеу обьектісі - мәтін. Мәтін - қатысымның ең кіші бірлігі. Тілді өз ішінде және өзі үшін зерттеу міндетінің кезеңі өтті. Қазір тілдегі адам факторы, тілдік тұлға мәселесі, әлемнің тілдік бейнесі сияқты проблемалар негізінде лингвистиканың зерттеу нысандары қатысымдық, когнигивтік, прагматикалық арналарға ойысты. Бұл қазіргі мәтін лингвистикасын да қамтитын күрделі бағыттар. Мәтін лингвистикасына қатысты басқа да қажетті зерттеу нысандарын Қазақ тілінің энциклопедиялық анықтамалығы түйіндеп көретеді. Олар:
:: Мәтін лингвистикасы мәтіннің өзіне тән мәні мен болмысы, сөйлеу актісі ретінде ерекшелігі, оны қабылдаудың сипаты, мәтіндегі автор мен кейіпкер мәселесі т.б. қарастырады.
:: Мәтінді зерттеуге қызығушылықтың артуына көптеген мәселелер әсер етті. Оны зерттеу: тілді әлемдік ауқымдауы кең құбылыс ретінде түсіну үшін де қарым-қатынас жасаудың бірден-бір тұтас құралы ретінде ұғыну үшін де, тілді адамзат қызметінің әртүрлі жақтармен байланысын терең білу үшін де қажет болды.
:: Мәтіннің көмегімен тілдің өмір сүруін, оның заңдылықтарын тануға болады. Өйткені бұлар тілдік түлғалардың тек сөйлемде ғана емес, одан да ірі бөлшектердің кұрамында қызмет етуін зерттегенде ғана ашылатын еді. Бұл жағдай тілдің мәтін құру қызметіне зейін қойып, көңіл аударылуына негіз болды.
:: Мәтін лингвистикасының қалыптасуы тілдік ілімдермен (лексикология, семасиология, морфология, синтаксис, стилистика) ұдайы байланысты болса, жалпы филологиялық (текстология, поэтика) тіпті филологиялық емес ілімдермен де (философия, психология, логика, эстетика) сондай байланысты. Ал қазіргі кезде мәтін лингвистикасының қандай зерттеу бағыттарынының бар екендігін мына төмендегідей бөліп көрсетуге болады:
:: Мәтінді тіл жүйесіндегі өзіндік белгі, сапалары бар ең жоғарғы тұлға-бірлік (жүйе) ретінде алып тексеру.
:: Мәтіннің түрлерін ажыратып, мәтін типологиясын жасау.
:: Мәтін құрушы тұлға-бірліктерді және олардың қызмет ету ерекшеліктерін зерттеу.
:: Мәтінге тән категорияларды анықтау.
:: Мәтін құрушы байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттеу.
:: Мәтіннің коммуникативтік-прагмагикалық, когнитивтік аспектілері т.б. Мәтін - тіл жүйесіндегі өзінің мәні мен болмысына сай, сөйлемдердің жай ғана тізбегі емес, мағыналық-құрылымдық күрделі тұлға. Ол - логикалық, грамматикалық, мағыналық байланыстарға негізделген, тиянақты мазмұнға ие біртұтас қарым-қатынас бірлігі. Сондықтан мәтіннің құрылысына, оның түрлі қыртыс қабаттарына түзіліп, мәнді де сипатты ерекшеліктерін ашу, белгілі кеңістік пен уақыт шеңберінде өмір
сүру заңдылықтарын айқындау, сөйтіп мәтіннің ішкі бірлігінің сыр-сипатын түстеп-түгендеу мәтін лингвистикасының міндеті. Мәтін лингвистикасы ілімімен мәтін теориясы тығыз байланысты. Екеуінің обьектісі бір-бірімен ұштасып жатады. Мәтін теориясы мәтінді құрылымдық және қызметтік жақтарынан алып талдайды. Құрылымдық тұрғыдан зерттегенде мәтіннің байланыстылығы (байласымы) мен тұтастығы сияқты негізгі сапаларына көңіл бөлінеді. Мәтін байласымы - бұл мәтіннің дұрыс құрылуы, дұрыс құрылмауы деген мәселелермен ұштасады. Мұнда мәтін элементтері неден тұрады және олардың арасындағы байланыстың сипаты қандай, оны нелер құрайды деген сұраққа жауап алынады. Мәтін аударудың жалпы да ортақ принциптері, олардын мәтіннің мазмұнының, жанрлық т.б. ерекшеліктеріне байланысты болатыны талдаудың негізгі объектісіне айналады. Мәтіннің тұтастығын зерттеу оның элементтерінің қызмет ауқымын айқындау тұрғысынан жүзеге асады. Мәтіннің мазмұнын ашу мәтіндегі қандай да болмасын зерттеулердің түпкі мақсаты болмақ.
Мәтін - аяқталған тілдік шығармашылық процесс ретінде тақырыптан тұратын және ерекше бірліктері бар (күрделі синтаксистік тұтастық) лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилдік өзара байланысы бар оқушыға (адресатқа) бағытталған прагматикаға негізделген таңбалар әлемі. Бұл орыс тіл білімінде алғашқы мәтінтанушы - И.Р.Гальперин берген анықтама.
Қазақ тіл білімінде жалпы мәтінге қатысты біршама зерттеу еңбектері әр жылдары жарық көрген. Мәселен, мәтін түзуші тілдік бірліктердің ерекшеліктеріне қатысты: Е.Жанпейісов. Қазақ прозасының тілі. (1968); Р.Сыздықова. Абай өлеңдерінің синтаксистік кұрылысы. (1970); Х.Кәрімов. Көркем әдебиет тілін зерттеудің мәселелері. (1986); Р.Сыздықова, Б.Шалабаев. Көркем тексті лингвистикалық талдау (1989); М.Серғалиев. Көркем мәтіннің тілі. (1996); Б.Шалабай. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. (1997); т.б. кітаптар шықты. Мәтінді зерттеудің қолданбалы міндеттері бар. Олардың ішінде мәтінді автоматты сұрыптау, компьютерлік мәтіннің семантикалық жағын сұрыптау т.б. Қазақ тіл білімінде А.Жұбановтың Основные принципы формализации содержания казахского текста. (Алматы, 2001) деген еңбегінің маңызын ерекше атаған жөн. Қолданбалы лингвистика пәні үшін бұл кітап құнды зерттеу. Соңғы жылдары қазақ мәтіндері туралы ғылыми зерттеулер жан- жақты көрініп, мәтінтанымның қалыптасуына елеулі үлес қосуда. Мысалы, мәтін кұрылымы туралы, мәтін прагматикасы, өлең мәтінінің семантикалық құрылымы және синтаксистік ерекшеліктері т.б. тақырыптарды қамтыған ғылыми ізденістер мәтін лингвистикасының нәтижелі дамуын байқатады.
Мәтін дегеніміз - жазба құжат түрінде объектіленген аяқталғандықты білдіретін, әдеби тұрғыда өңделген, тақырып (атау) лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстардың әр түрлі типтерімен біріккен, бірқатар ерекше бірліктерден (күрделі фразалық тұтасымнан) тұратын, белгілі бір мақсаты мен прагматикалық нұсқауы бар сөйлеудің (речь) шығармашылық процесінің туындысы (Гальперин, 1981,18).
:: Мәтін - мағыналық және грамматикалық байланыстармен біріккен айтылым, күрделі фразалық тұтасым, үзінділер, тараулар, және т.б. сөз бірліктерінің бірізділігі.(Солганик, 2000, 16).
:: Мәтін - сөйлеу процесінің сапалы түрде ұйымдасуының нәтижесі. Мәтін әдеби тілдің жазбаша варианты негізінде идеясы пайда болған және өмір сүріп, одан әрі дамыған тілдік құрылым. Мәтіннің ажыратылуы тек осы жазба варианты негізінде жүзеге асады. (Қазақ тілі, (1998, 270).
Мәтін дүниежүзі лингвистерінің назарына іліккен кезде қазақ тіл білімінде де бұл мәселеге қатысты қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектерінен де алғашқы ойларды кездестіреміз. Бұл жайлы қазірде қазақ тіл білімінде Б. Шалабай сынды ғалымдарымыз өз пікірлерін былайша білдіруде: Біздің ойымызша, ғалым А. Байтұрсынұлы мәтінді шығарма сөз деп атап, сөйлеудің бірлігіне жатқызады. А. Байтұрсынұлы шығарманың тақырыптан, ал мәтін (шығарма) мазмұнының үш мүшеден, яғни аңдату, мазмұндау, қорытындыдан тұратынын көрсетеді. Сондай-ақ мәтіннің қатысымдық қызмет тудыруға негіз болатынын, айтушының ойының өзге үшін бағытталатынын алғашқылардың бірі болып айтты [5, 24 б.]. Бұдан басқа да көптеген ғылыми ойларды зерделей отырып, мәтінтану қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады деуге әбден болады.
Соңғы кездері қазақ тіл білімінде де мәтін мәселелеріне ерекше назар аударыла бастады. Мәтіннің түрлі аспектілерінің табиғатын тануға бағытталған еңбектердің қатарына Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Б.Шалабай, Г.Смағұлова, Г.Әзімжанова, А.Таусоғарова, С.Жусанбаевалардың зерттеу еңбектерін, газет мәтінін қарастырған Б.Момынова, Қ.Есеновалардың, көркем мәтінді жеке зерттеу нысаны ретінде қарастырған С.Құнанбаева, Ж.Т. Қайшығұловалардың еңбектерін жатқызуға болады.
Қазақ тілтанымында мәтін лингвистикасы ғылым саласы ретінде филолог-ғалым Р.Сыздықова еңбектерінен бастау алады. Абай шығармаларының тілі атты іргелі зерттеуден өріс алған мәтінтану ғылымы әрі қарай жалғасын табуда. Ғалым қазақ тіліне қатысы бар ортағасырлық жазба ескерткіштер тілін зерттеген еңбектерінде ХҮ-ХІХ ғ. қазақ әдеби тілінің тарихы, Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы, Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінің тілі, Абайдың сөз өрнегі, Жазушы және сөз мәдениеті, Сөз құдіреті сияқты монографиялық еңбектері мен ғылыми зерттеулерінде мәтін тілінің көркемдік-эстетикалық белгі-сипаттарын танып-танытуды мақсат етті. Сонымен қатар М.Әуезов, Ғ. Мүсіреповтерден бастап бүгінгі Ә.Кекілбаев, Д.Исабековтерге дейінгі аралықтағы жазушылардың тілі мен көркемдік әлемін әр қырынан танытқан еңбектер - мәтін лингвистикасына қосылған үлкен үлес, теориялық-практикалық құнды зерттеулер қатарынан табылады.
Мәтін лингвистикасы - тіл ғылымының жеке саласы болғанымен, соңғы отыз жылда, өзіндік дамуында түрлі қиындықтарға толы болды. Мәтінді танудың өзінде сан түрлі сұрақтар туындады. Мәтін дегеніміз не? Оның категориялары қандай? Мәтіннің ұйымдасуында қандай заңдылықтар бар? т.б. Мәтінді анықтау мәселесімен байланысты яғни, оның шекараларын нақтылап, мәтінді басқа бөлшектерден ажырату қажет.
Мәтін әрқашан коммуникативтік жағдайларға, сөзді айтушы мен тыңдаушыға байланысты болып келеді. Мәтін авторының ойланып белгілі бір бағытты таңдауының нәтижесі болады. Осыдан жалпы мәтін құралады.
Мәтінге қатысты көптеген мәселелер өз шешімдерін тапты, алайда сыры ашылмай келе жатқан жайттар да кездеседі. Осы уақытқа дейін мәтіннің орныққан анықтамасы белгіленбей келеді. Көптеген ғылым салаларындағы кейбір ұғымдардың тиянақты анықтамасын дәлме-дәл берудің қиындығы сияқты мәтін ұғымына да тұрақты бір анықтама берілмей келеді. Мұның дәлелі ретінде осыдан 10-15 жылдар бұрын бұл ұғымның ешбір анықтамасыз-ақ қабылданып келгенін айтсақ та жеткілікті тәрізді. Мәтінге түрлі ғылым салаларында берілген анықтамаларды жинақтай келе екі негізгі түрге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі, қысқа, жинақы берілген анықтамалар. Екіншісі, керісінше жан-жақты қамтылған анықтамалар. Мұнда зерттеушілер мәтіннің сырын ашуға, маңызды белгілерін толық беруге тырысқан. Бірінші жағдайдағы анықтамаларда мәтіннің негізгі, маңызды қасиеті беріледі. Мәтінге берілген анықтамалардың екінші типінің көпшілігінде ерекше белгілерімен қатар кешенді касиеттері де көрінеді. Басым бөлігі мәтіннің табиғатына сай болып келеді. Анықталған терминологиялық дәрежеге жеткен жоқ. Мәтін әртүрлі ғылым салаларында, түрлі бағыттарда қарастырылуда. Соған орай мәтінге берілген анықтамалар сан алуан. Қазірде тіл білімінде мәтінге берілген үш жүздей анықтамалар кездеседі. Мәтіннің анықтамаларының көптігін айта келе, М.И. Откупщикова Сөйлемге берілген анықтама қанша болса, мәтіннің сонша анықтамасы бар деп көрсетеді [6, 312]. Дегенмен жұртшылық біршама мойындаған мәтін анықтамаларының саны соншалықты көп те емес. Солардың ең негізгі бірнешеуін көрсете кетейік:
Мәтін дегеніміз - жазба құжат түрінде обьектіленген аякталғандықты білдіретін, әдеби тұрғыда өңделген, тақырып (атау) лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстардың әр түрлі типтерімен біріккен, бірқатар ерекше бірліктерден (күрделі фразалық тұтасымнан) тұратын белгілі бір мақсаты, грамматикалық нұсқамы бар сөздің (речь) шығармашылық процесінің туындысы [7,18]. Мәтін - жүйелі, тұтас, тиянақты қалыптасқан және мағыналық жақтан өзара байланысқан сөйлемдердің бірізділігі, коммуникацияға қатысуға тән сөйлемелік бірізділігі, жазу үлгісіндегі ауызша сөйлеу шығармашылығы [8, 54]. Мәтін - обьективті әлемнің субьективті бейнесі, кең мағынада екі сананың қарым-қатынасқа түсінуінің бір жолы. Мәтін - (әңгіме, сөз, хат, оқиға) әрқашан біреулерге бағышталған, әрі сол бағышталғанымен ғана күнды бағалы. Мәтін - өзіңді жеткізудің, көрсетудің бір түрі, өзіңді ойлай білетін субстанция ретінде табу жолы. Іс-әрекет, қылықта өзіндік мәтін түрінде түсіндіріле алады. Адам іс-әрекеті потенциалды мәтін және ол өзі уақытынын сүхбаттылық контексі арқылы ғана түсіндіріледі [9,74].
Сонымен қатар мәтін жайында айтылғанда жоғары деңгейдегі тілдік жүйедегі фонема, морфема, сөз, сөз тіркестері, сөйлем сиякты тілдік бірліктер туралы сөз қозғалады. Мәтін сөйлеу кезінде тілдік жүйені пайдаланудың қорытындысы ретінде тілдік әрекетте қаралады. Мұндай жағдайда мәтін -тіл бірлігі. Мәтін қарым-қатынастағы адамдардың байланысқа түсіп ақпарат алмасуына негіз болатындықтан қарым-қатынас бірлігі болып қалыптасады.
Мәтінді тіл, сөйлеу, интеллект факторларының бір-бірімен өзара байланысқан біртұтас кешені деп қарастырып, мәтіннің басты белгісіне сыртқы және ішкі формалар бірлігін жатқызуға болады.
Келесі бір ауқымдылықты танытатын жайт -- мәтіннің тіл білімінде ғана емес, өзге ғылым салаларында да орын алуы. Мәселен, мәтін әдебиеттану, психология, философия, тарих, мәдениеттану, әлеуметтанудың да зерттеу нысандарынан көрініс табады. Мәтінге қатысты пікірлер филологияда тіл білімімен қатар әдебиеттанудан да орын алады. Тіптен мәтін ұғымының өзі біраз уақыт әдебиеттану ғылымының еншісінде қарастырылды. Сол себепті болса керек, лингвистиканың жас саласы мәтін лингвистикасын транс лингвистика деп атап келді. Алайда, мәтін лингвистикасының мақсаты - тіл мен әдебиеттануға ортақ категорияларды анықтау еді.
Мәтін - сөзді сыртқа шығару (сөйлеу) үдерісінің, яғни тілді қолданудың жемісі. Ол тілді жүйелі қолданудан барып шыққан. Сөйлеу үдерісі сырт қарағанда ғана игерілмеген құбылыс сияқты, шындығында тіл жүйесі оған әсерін тигізіп отырады. Демек, мәтін - сөйлеу үдерісінің саналы түрде ұйымдасуының нәтижесі. Ол сөйлеу үдерісін ұйымдастырудың заңдылықтарына бағынады. Мәтін алайда, ауызша сөйлеудің қағазға түсірілген көшірмесі емес. Ауызша сөйлеу - игерілмеген, ұйымдаспаған, бір ізге түспеген құбылыс. Бұл жағынан ол мәтінге қарама-қарсы [3].
Мәтін - әдеби тілдің жазбаша варианты негізінде пайда болған және өмір сүріп, одан әрі дамитын тілдік құрылым. Мәтіннің ажыратылуы тек осы жазбаша варианты негізінде жүзеген асады. Мәтін тілдік бейнелеудің саналы түрде игерілуі болып табылады. Ол - бір үзік шындықтың графикалық бейнесі. Осыған байланысты тілдің жазбаша және ауызша варианттарының арасындағы белгілерді ажырата білу аса маңызды.
Тілдің жазбаша варианты қалыптасудың ұзақ үдерісі дәуірінде өзіндік ерекшеліктерге ие болып, олар жүйелі сипат ала бастайды. Мәтін құрылымының жеткілікті зерттелмеуіне байланысты тілдің жазбаша варианттарының жүйелілігін анықтау оңай емес. Мәтіннің типтері де әр түрлі, олардың негізгі сипаттары да бірдей болмайды, сондықтан олардың осы ерекшеліктерін бір схемаға сиғызу үшін сан алуан мәтіндерді тексерудің жинақталған тәжірибесі керек.
Тілдің жазбаша түрінің негізгі сипатты ерекшеліктерінің бірі - оның функционалды бағыттылығы. Яғни, хабарлаудың алдын ала белгіленген белгілі бір мақсатын орындауға бағытталғандығы. Жазбаша мәтін міндетті түрде біреуге бағытталады (Жалпы, тілдік қолданыстың барлық түрлерінің де мақсатты бағыты болады). Бірақ жазбаша мәтіннің бағыты ауызша сөйлеудегідей емес - тікелей, тура болмайды, жасырын жатады. Ауызша сөйлеуде дауыс ырғағы, қимыл, ым, т.б. сөйлеушінің мақсатын анық көрсетіп тұрса, жазба тілде, мәтіннің кейбір түрлерінде оны ашу керек, дәл таба білу керек.
Ауызша тілдің негізгі формасы - диалог болса, жазбаша тілдің ондай формасы - мәтін (монолог). Ол тілдік бейнелеудің түрлі құралдарын тудырады. Диалогта олар - ауызекі лексика мен фразеология, қысқалық, үзіктілік, жүйесіздік, жалғаулықтардың болмауы, т.б. болса, монологта - жазба лексика, логикалық ізбе-ізділік, синтаксистік толықтылық, байланыстырушы элементтердің кең жүйесінің болуы, аяқталғандық, т.б. жатады. Ауызша тіл әрқашан нақтылыққа, біркелкілікке, түсіністілікке ұмтылады, жазбаша тіл жалпы, дерексіз, біркелкі түсінілмейді, интонациясы жағынан көп салалы, әр түрлі түсініледі. Мәтін өз бойына жазба тілдің заңдылықтарын жинақтайды.
Мәтін тәртіпті, ұйымдасқан, алдын ала белгіленген тұлғалар мен тәртіпсіз, ұйымдаспаған, оны құру негізінде пайда болған тұлғалардың бірлігінен тұрады. Бұдан мәтіннің күрделі, жан-жақты құбылыс екенін көреміз. Мәтіннің осы екі жақты табиғаты оны ұйымдастырудың кейбір заңдылықтарын анықтауды қажет етеді.
Мәтіннің табиғаты диалектикалық сипатқа ие. Сондықтан оған ұқсастық пен ерекшелік, тұрақтылық пен өзгермелілік, үздіксіздік пен үзіктілік тән. Мәтіннің әрі қарай дамуына орай, онда берілетін хабарлардың саны бірте-бірте ұлғая береді, оның өзі ең соңында сапалық жаңа құрылымға ұласады [4].
Мәтіннің маңызды белгілерінің бірі - оның аяқталғандығы. Оның тақырыбы болады. Тақырыбы болмағанның өзінде де, бірінші сөйлем сол қызметті атқарады. Онсыз мәтіннің моделі жасалмайды.
Мәтіннің негізгі категорияларына И.Р.Гальперин хабар (информативность) категориясын, тұтастық (интеграция) категориясын, уақыт бірлігі (ретроспекция) категориясын, модальдық, т.б. категорияларды жатқызады. Бұл категориялардың мазмұны, түрлері, берілу жолдары мен формалары түрлі мәтінде түрліше келеді. Мысалы, хабар көркем мәтінде біртүрлі берілсе, ғылыми мәтінде екінші түрі, ресми стиль мәтінінде басқаша түрде беріледі [1].
Жоғарыдағы категориялар мәтіндердің бірінде толық болса, бірінде толық болмайды, бірінде көптеген өзгерістерге ұшырайды. Ол мәтіннің дұрыс құрылуына немесе дұрыс құрылмауына байланысты.
Мәтін тілді қолдану актісі болғандықтан, жүйелі сипатқа ие. Онда аяқталған хабарлар бар, оның өзіндік мазмұны болады. Әр стильдегі мәтіндердің өзіндік ұйымдасу (құрылу) моделі, ол модельдің өздеріне тән белгілері болады.
МӘТІНДІ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ
Мәтінмен жұмыс жүргізу әдістемесі
Мәтін - өте күрделі тілдік құрылым. Осы құрылымды айқындайтын басты белгілері - жүйелілік және тұтастық. Мәтіннің тұтастық категориясы сол мәтінді ұғынып, мәнін түсінгенде ғана пайда болатын, оның логикалық жағымен тығыз байланыста болса, ал оның жүйелілігі күрделі бірліктерді құрайтын тілдік құралдардың белгілі әдіс-тәсілдерімен ұйымдасуынан көрінеді. [1, 73 бет].
Мәтін ғылыми тұрғыда сұрыпталған, өңделген болуы тиіс. Сабаққа қолданылатын мәтін тыңдаушының психофизиологиялық ерекшелігіне бейімделініп немесе бейімделмей де алынуы мүмкін. Мәтінді сұрыптағанда мынадай факторлардың кешенді жүйесін ескерген жөн: лексико-грамматикалық материалдың ерекшелігін қамтамасыз ету; мәтіннің қиындық деңгейін анықтау критериі: контекстік көркемдік пен жанрлық шектеулік; тақырыптық принцип; мәтіннің композициялық-мәндік құрылымы мен стилі. Сондай-ақ, мәтін мазмұнын түсіну, оның ішіндегі негізгі және жанама ойдың бөліну заңдылығын айыра білумен айқындалады. Сондықтан, тілді оқытып, үйретудің кез келген кезеңінде оқытушы магистранттарға оның құрылымдық элементтерінің қайсысы негізгі, қайсысы қосымша ойды беріп тұрғанын түсіндіріп, көрсеткені дұрыс. Мәтінді толық және дәл ұғыну оның ішіндегі сөздердің мән-мағынасын түсініп, білуге де байланысты [2, 126 бет].
Мәтін деген ұғым тек тілдік жағынан құрастырылған және әдеби шығармаға ғана тән болады, алайда оның бөліктеріне, айтарлықтай дербес көзқарасты микромәтінге қолданылмауы мүмкін. Тек сондай мәтін, оның тарауы, бөлімі, параграфы, мәтін кіріспесі, қорытындысы, тағы басқа туралы айтуға болады.
Негізінде мәтін қабылдауды қамтамасыз ету тілдік және графикалық бірліктермен, жалпы білім қорымен, басқаша айтқанда коммуникативтік аямен мәтінжасамның жүзеге асу жолдарымен және оны түсіндірумен байланысты жүзеге асады. Сондықтан қабылдау прессуппозициямен (прелат: pral -алда, supposition - болжам, презумпция ) тығыз байланысты.
Прессуппозиция - бұл сөзбен білдіре алмайтын, мәліметті қабылдаушының санасында болатын барлық мәліметтерді және одан тыс жатқан, алайда оларды дұрыс және жеткілікті түрде түсінуге кепілдік беретін мәтіннің мағыналық компоненті. Прессуппозиция бұрынғы өткен мәтінді оқығанда пайда болатын немесе тіпті мәтіннен тысқары, мәтін құраушының тәжірибесі мен білімнің нәтижесінен туындауы мүмкін.
Мәтінді толық түсініп қабылдау үшін мол мәдениетті контекст керек, ол жазушы мен оқырманның жалпы бтім қорын құрайды.
Мәтін - байланысу, бірігу деген мағынаны білдіретін сөз. Ол сөйлегенде, жазғанда пайда болады да, қажетті бір тұтас ойды аяқтайды.
Мәтіннің тақырыбы болады. Мәтін сөздерден, сөйлемдерден, абзацтардан тұрады. Мәтін әртүрлі мазмұнға құрылады. Онда оқиғалар хабарланады, баяндалады, әңгімеленеді, құбылыстар сипатталады, суреттеледі.
Мәтінге газет - журнал материалдары, өлен шумақтары, оқулықтағы ережелер және әртүрлі тақырыптағы сөйлесулер жатады.
Мұғалімнің еңбегінің табысты болуының қайнар көзі оқушының ана тілі мен қазақ тілінің арасындағы әрқилы ұқсастықтары, айырмашылықтарын есепке ала отырып, соларға негіздей оқытқанда ғана сабақ табысты да тиімді болады. Оқу - тәрбие жаршысының негізі - сабақ. Сапалы сабақ оқу тәрбиесінің нәтижесінің нәтижелі болуыла тікелей әсер етеді.
Сабақ өткізу, оқыту барысында өткізілетін ең күрделі жұмыс түрлерінін бірі - сабақта мәтінмен жұмысты ұтымды ұйымдастыру. Мәтінмен жұмыс дегеніміз - сабақта өтілетін әр түрлі жұмыстардын жиынтығынан құралады.
Тіл білімі ғылымында, атап айтсақ, тіл білімінде, мәтін - таңбаның ауызша ( сөздің ) жүйесі деп танылады. Сөйтіп, мәтін бір мағынаны - бастапқыда коммуникативтік мағынаны білдірген, сондықтан мәтін - коммуникативтік бірлік деп аталады.
Мәтін сөзі ( латын тілінде textus ) тұтасып кеткен, біріккең ткань деген ұғымды білдіреді. Сондықтан көңіл аударарлық бір жайт, не бірігеді, қалай, не үшін бірігеді деген нәрсені анықтап алу қажет. Қалай дегенде мәтін - мағыналық жағынан біріккен жүйелі таңбалық бірлік, негізгі өзіне тән байлаулы және тұтастық қасиетке ие. Ондай жүйелі таңба коммуникативтік бірліктің жоғары денгейі, сондықтан ол әдеби шығарманың толық анықталған мағынасына ие, яғни аяқталған ақпараттық және құрылымдық тұтастық. Бұл бүтін, әрі таңғаларлықтай жат құбылыс. Қомақты билік болғанымен, тұтастық үнемі функционалдық құрылым болып табылады және бұл құрылымда тұтастықтың өз орны бар.
Мәтін категорияларының мәндері (мағыналық, құрылымдық, функционалдық, коммуникативтік) әр түрлі болғанымен, бір - бірімен байланыспайды, тек бір - біріне ықпал етеді, ол - аса сапалы түрде құрастырылған тұтастық,
Қисындылық пен тұтастық - мәтінге ғана тән қасиет ол тек дербес талдауды қажет етеді. Сондықтан да бұл екеуі мәтін шеңберінде бірін - бірі толықтырады және өзара бірлікте қолданылады: мәтін мазмұнын біртұтас мағына, дәл берілген тілдік құралдар ашады. Сөйтіп, тілдік қисындылық Сонымен бірге мағыналық тұтастық оның көрсеткіші болады. Әлбетте, егер табиғи ситуацияны ескеретін болсақ, мәтін пайда болған кезде айқын мақсатты мағынаны көрсетуді талап етеді.
Мәтін теориясында мәтін туралы мәселеге ерекше назар аударып, оны теориялық жағынан саралаудың маңызы зор. Текстология сияқты тіл білімінің саласының да ерекше қарастыратыны -мәтіннің айрықша формасы. Лингвистика мәтіннің интонациялық, лексикалық және синтаксистік амал - тәсілдерін, графикалық әріппен белгілеу және пунктуациялық ерекшеліктерін зерттейді.
Қазақ тілі сабағында мәтінді оқыту түрлері
Тәуелсіз Қaзaқстaндa ортa білім мaзмұнының жaңaруындa оқушының функционaлдық сaуaттылығын aрттырудың мaңызы aсa зор. Тәуелсіз елді өркениетті әлемге тaнытaтын, дaмығaн елдер қaтaрындa терезесін тең ететін күш - білім және білімді ұрпaқ. Сондықтaн дa Елбaсымыз Н.Нaзaрбaев өзінің Жолдaулaрындa білім сaлaсынa aйрықшa көңіл бөліп, еліміздің жaрқын болaшaғы білікті де пaрaсaтты жaстaрдың қолындa екенін нaзaрдaн тыс қaлдырғaн емес. Президенттің бaстaмaсымен өмірге келген функционaлдық сaуaттылықтың мaқсaты - бaлaлaрдың білімдерін өмірде тиімді қолдaнуғa үйрету.
Функционaлдық сaуaттылық - оқу және жaзу дaғдылaрын әлеуметтік ортaдa қолдaну (түрлі құжaттaрмен жұмыс, бaнкте сaуaлнaмa толтыру, түрлі aқпaрaттaрмен тaнысу), сыртқы ортaмен тығыз бaйлaнысты орнaту және оқушылaрды тез әлеуметтенуіне бейімдеу. Оқушылaр сыртқы ортaдa aдaмдaрмен, құрбылaрымен, жaнұясымен қaрым-қaтынaс жaсaғaндa оқу дaғдысын қолдaнaды, яғни aқпaрaт aлмaсу үшін, aқпaрaт беру үшін мәтінмен жұмыс жaсaйды. Оқу сaуaттылығы - оқушылaрдың жaзбa мәтіндерді түсінуі және қолдaнуы, мәтін бaрысындa ой-толғaуы, жaңa білім игерудегі әдіс-тәсілдерді қолдaнуы, әлеуметтік ортaғa бейімделуі.
Өзге ұлт мектептеріндегі, атап айтқанда орыс, ұйғыр, украин, неміс мектептерінде қазақ тілі пәнін жүргізу пән мұғалімдерінен өте үлкен дайындықты талап ететіні белгілі. Мұғалімнің еңбегінің жемісті болуының қайнар көзі оқушының ана тілі мен қазақ тілінің арасындағы әртүрлі ұқсастықтарын, айырмашылықтарын ескере отырып, соны негізге алып оқытқан кезде ғана сабақ тиімді, жемісті, табысты болады. Балаларды оқыту - тәрбиелеу жұмысының негізі де сабақ болып табылады.
Сабақ үстінде білім алушының жүйелі түрде жұмыс жасауына мүмкіндік жасау, өтілетін сабақ тақырыбына сай нақты SMART мақсат қоя білу - ол әрбір мұғалімнің шеберлігіне, ізденімпаздығына тікелей байланысты. Өйткені оқушыларды терең әрі жинақы, түсінікті біліммен сусындату, олардың шығармашылық қабілетін дамыту, пәнге деген қызығушылықтарын ояту, өз бетінше білімін жетілдіріп, толықтыруға дағдыландыру сияқты жұмыстар сабақ барысында қалыптасады. Бұл дегеніміз әр педагогті ойландырып, жаңаша жұмыс істеуге, жаңа ізденістерге, әрдайым жаңалықтың жаршысы болып жүруге жетелейді.
Оқушылардың сөйлеу тілін мәтіндер арқылы дамытуды жүзеге асыру нәтижесінде олардың қазақ тілінен білімдері толықтырылып, мәтінмен жұмыс істеу дағдылары жетілдіріледі.
Жалпы мен өз тәжірибемнен тоқталар болсам, сабақ өткізу, яғни оқыту барысында өткізілетін, кейде күрделілік тудыратын жұмыс түрлерінің бірі - сабақта мәтінмен жұмысты ұтымды ұйымдастыру. Мәтінмен жұмыс жасату - тіл үйретудегі негізгі элементтердің бірі. Тіл дамытуда мәтіннің рөлі өте үлкен, мәтін балаға білім береді, тілін, ой-өрісін дамытады, тәрбиелейді. Мәтінді талдаған кезде оған қойылатын талаптарға да назар аудару керек. Мәтіннің тәрбиелік мәні бар болуы тиіс; мәтінде оқушылардың дүниетанымын кеңейтетін мәліметтер нақты, түсінікті, қабылдауға қиын болмайтындай болуы керек; жеңілден - қиынға қағидасы сақталу қажет. Мысалы, біз өз ойымызды сөз арқылы емес, негізінен мәтін арқылы жеткіземіз.
Мәтінмен жұмыс жасау мынадай кезеңдерге бөлінеді:
Мәтінді оқығанға дейінгі жұмыс;
Мәтінмен жұмыс кезеңі;
Мәтінді оқығаннан кейінгі кезең.
Мәтін алдындағы жаттығулар мен тапсырмалар және соларға сәйкес жұмыс түрлері мынадай бағытта жүргізіледі: тілдік тұлға мен сөйлем үлгілерін мәтінде танып, айыра білу және әртүрлі құрылымдық материалды (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ түрлері, сөйлем түрлері, сөздердің бір-бірімен байланысу тәсілдері және т.б.) меңгерту.
Мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы мен құрылымы орындалады. Мәтін ішінен қажет мәліметті бөліп алу, айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр түрлі тәсілмен орындау. Мәтінмен жұмыс кезеңі былайша ұйымдастырылады: оқығанның мазмұнын айту, мәтін бойынша сұраққа жауап беру, жоспар жасату, бірнеше бөлімге бөліп оқыту, негізгі, жанама ойды таптыру, қорытынды жасату. Мәтін мағынасын толық түсіну дегеніміз- мәтіннің мазмұнын түсіну үшін оның ішіндегі жеке сөздерді түсінуі керек. Бұл жеке сөздер түсінікті болса, тұтас мәтін де түсініқті болады деген ой туады.
Шартты түрде алып отырған үшінші кезеңде мәтінді оқып, түсініп, мәтіндегі негізгі ойды казақ тілінде жеткізе білу.
Мәтінді оқып, танысқаннан кейінгі орындалатын жұмыстар: логикалық сұрақтар құрастыру, сөздік жұмыстарын жүргізу, фонетикалық жаттығулар, мәтіндегі пнегатив тұстарды позитивке айналдыру, сөйлем кұрау, мәтінге мәтін мазмұны негізін сақтай отырып, жоспар құру, аударма жасау, мәтінге мазмұнына сай ат қою, диалог, жағдаят құру, мәтіннің мазмұнын құрылған жоспар бойынша айтып беру.
Мәтінмен жұмыс істеу кезеңінде саралау тәсілі қолданылса, жұмыс жүргізу жеңілірек болады. Оқушыларды жұмыс істеу қабілеттеріне және білім деңгейлеріне қарай топтастырып, әр топқа сараланған тапсырма берген дұрыс.
Мысалы, мен өз тәжірибемнен бөлісер болсам, мәтіннен бірнеше сөйлем оқимын, сол сөйлемдердің ішінде мәтіннің мазмұнын білдіретін сөйлемдердің ретін балалар белгілеп шығады, мәтіннің мазмұнына келетін суреттер таңдап алып, соларды пайдалана отырып, мәтін құратамын. Таспаға жазылған мәтінді оқушыларға мұқият бірнеше рет тыңдатып, мазмұнын оқушылар тіл байлықтары арқылы айтқызамын, бұл олардың мәтін мазмұнын қаншалықты түсініп отырғандарын аңғартады. Сөздіктерді қолдана отырып, топпен мәтінге талдау жасату жұмыстарын жүргіземін.
Мәтін мазмұнымен толық таныспай тұрып, мәтіннің ішіндегі сөйлемдерге сұрақ қою дұрыс емес. Оқушылардың алдында сабаққа қатысты мәтін жатуы қажет. Мәтіннің ішінен таныс емес сөздерді теріп жазып алғаннан кейін, оқытушының көмегімен тілдерін дамыту мақсатында актив сөздер, сөз тіркестері бөлек сөздікке жазылады. Бұлай жазып алу сөздің дұрыс жазылуын, айтылуын тексеруге, өзін-өзі тексеруге, бірін-бірі тексеруге көп көмегі тиеді. Мәтінде берілетін сөздердің ішінде таныс емес сөздер мейлінше аз болғаны дұрыс. Сондықтан мәтін таңдап аларда сыныптың деңгейі ескерілу қажет. Алдыңғы біліммен байланыстырып отыру керек. Бұл жерде алдыңғы білім дегеніміз - үй тапсырмасы емес, жалпы оқушылар алдыңғы сыныптарда өткен білімдеріне сүйене алулары керек. Бұл жерде байланыстылық қағидасы сақталады.
Мәтінмен жұмыс жүргізуде жаңартылған білім беру бағдарламасын негізге алсақ, оқушылар мәтіндегі ойды, оқиғаны өз өмірімен ұштастыруы керек; оқылған мәтінге өз көзқарасын білдіре алуы тиіс; мәтінге әлеуметтік, тарихи, адамгершілік маңыздылығы жөнінен баға бере алуға бағыттауымыз қажет.
Сонымен қатар әр оқуышының психологиялық жағынан жас ерекшелігіне, тәжірибелеріне қарай өз бетімен жұмыс жасау дағдысын қалыптастырудың танымдық мәні зор.
Әдіскер-ғалымдардың еңбектеріне сүйенсек, профессор Ф.Оразбаева өзінің Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі атты зерттеу еңбегінде: Мәтін - адамдар арасындағы тілдесімдік қатынастың жемісі. Адам өз ойын екінші біреуге жеткізген кезде қалай болса солай айтылған сөйлемдер тізбегін құрамайды. Керісінше, жинақталған пікірін, көзқарасын бір-брімен ой жағынан да, қалпы тарапынан да бірлескен сөйлемдер жүйесімен, яғни мәтін арқылы жеткізеді, баяндайды. Адам тілдік қатынаста үлкенді-кішілі, ірілі-ұсақты мәтіндерді сөйлесім әрекетінің кез-келген кезеңінде ойдан құрап, қолдана береді - деп тұжырымдайды.
Зaмaнaуи оқу сaуaттылығы ұғымы түрлі мәтінді түсінумен aнықтaлaды. Сондықтaн жaңa жүйеде жұмыс жaсaйтын мектеп оқушылaрды түрлі мәтіндермен жұмыс жaсaуғa дaғдылaндыру керек: жaзбa мәтін, электронды мәтін, aудиомәтін. Шығaрмaшыл, құзіретті мұғaлімдер сaбaқты оқушылaрдың тaлaбынa сaй әзірлеуі шaрт. Мәтіндерді топтaстыруғa немесе белгілі бір тaқырыптaр бойыншa жіктеу өте күрделі. Оқушылaрдың сaуaттылығын aрттырудa оқыту үрдісіне жaңa технологияны пaйдaлaнудың нaқты белгілері көрсетіліп отыр. Зaмaнaуи оқыту үдерісіне сaй мұғaлім сaбaқтa тек бaғыт беруші, aл көрсетіліп отырғaн жұмыс жүйесінің әр компоненті оқушы aрқылы іске aсырылaтын және оқушының сaуaттылығын aрттыру мен дaмытуғa тікелей бaғыттaлғaн нaқты, нәтижесін берер жүйедеп сaнaймын.
Мәтінмен жұмыс дегеніміз - сабақта өтілетін әр түрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады.
Олар:
1. дыбыстармен жұмыс;
2. сөздіктермен жұмыс;
3. сөздік қорларын жетілдіру;
4. тіл дамыту;
5. ережемен жұмыс;
6. белгілі тақырыптар бойынша тірек сөздерін табу;
7. ауызша сөйлей білуге дағдыландыру.
Мәтінмен жұмыс істеу мынадай кезеңдерге бөлінеді:
Мәтінді оқығанға дейінгі жұмыс;
Мәтінмен жұмыс кезеңі;
III. Мәтінді оқығаннан кейінгі кезең.
Мәтін алдындағы жаттығулар мен оған сәйкес жұмыс түрлері мынадай бағытта жүргізіледі: жекелеген сөздерді дұрыс айтып, жазуды, тілдік тұлға мен сөйлем үлгілерін мәтінде танып, айыра білу және әр түрлі құрылымдық материалды (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ түрлері т.б.) меңгерту.
II. Мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы мен құрылымы талданады. Мәтіндегі сөйлем құрамына талдау жасау:
1) сөйлем түрлері;
2) сөз тіркестері;
3) сөздердің мағыналарын контекске қарап анықтау;
4) сөйлемдегі сөздердің сөз табына айыру, олардың құрамына талдау жасау т.б. Мәтін ішінен қажет мәліметті бөліп алу, сөз,сөйлем мағыналарын айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр түрлі тәсілмен орындау.
Мәтінмен жұмыс кезеңін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілген
Академик С.Қирабаев атындағы қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы (Кафедра атауы)
Ильясова Нағима Әбзелбекқызы (Т.А.Ә. кафедра меңгерушісі)
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Негізгі білім беру деңгейінде мәтін талдау әдістемесінің ғылыми-практикалық мәні (7-сынып)
Білім беру бағдарламасының коды - білім беру бадарламасының атауы
Орындағандар: Қожабек Дамира Талғатқызы
Қуатбек Дәрия Ғаниқызы
Мұқан Ақерке Ермекқызы
Ғылыми жетекші: Ильясова Нағима Әбзелбекқызы
Алматы, 2021 жыл
Диплом жұмысын орындаудың
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ
№
Іс-әрекет түрлері
Мерзімі
Орындалу туралы белгі
1
Ғылыми-зерттеу бағдарламасын құру
Қыркүйек
2
Тақырып бойынша аналитикалық шолуды дайындау
Қазан
3
Бастапқы эмпирикалық мәліметтерді жинау
Қараша
4
Алынған ақпаратты өңдеу және талдау
Қараша
5
Жобалау-есептеу жұмыстарын орындау
Желтоқсан
6
Дипломдық жобаның мәтіндік бөлігін дайындау және рәсімдеу
Желтоқсан
7
Визуалды (графикалық) материалды дайындау және рәсімдеу
Қаңтар
8
Диплом жұмысының тәжірибелік бөлімін анықтау
Ақпан
9
Баяндама, демонстрациялық материалдарды дайындау
Наурыз
10
Диплом жұмысын алдын ала қорғау
Сәуір
11
Диплом жұмысын қорғау
Мамыр
Тапсырма берілген күн 2020 ж
Ғылыми жетекші: Ильясова Нағима Әбзелбекқызы
Студент: Қожабек Дамира Талғатқызы
Студент: Қуатбек Дәрия Ғаниқызы
Студент: Мұқан Ақерке Ермекқызы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Шалабай Б, Ахметова М. Мәтін лингвистикасының негізгі мәселелері Тілтаным, 2002. - № 1. - 44-45 бб.
2. Откупщикова М.И. Синтаксис связного текста. - Ленинград: Изд. ЛГУ, 1992.-430 с.
3. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. - Москва: Искусство, 1986.-502 с.
4. Руднев В.П. Словарь культура XX века: Ключевые понятия и текст. -Москва: Наука, 1997. - 486 с.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы
14 желтоқсандағы Қазақстан -2050 стратегиясы қалыптасқан жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына Жолдауы.
6. Қазақстан Республикасыны Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі Заңы. - Егемен Қазақстан 2007, 15 тамыз. №254-256.
7. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
8. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012- 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы №832 Қаулысы).
9. Оралбаева Н., Жақсылықова К. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі. - Алматы Ана тілі. -1996.
10. Аймауытұлы Ж. Псиқолоғия. - Алматы: Рауан, 1995. - 311 б.
11. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992. - 448 б.
12. Жарықбаев Қ. - Жантану .- Алматы: Шұғыла ЖШС, 2008. - 638 б.
13. Нарқұлова Б.А. Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолдану әдістемесі (5 сыныпматериалдары бойынша) дисс. авторефераты. - Алматы, 2006.
14. Выготский Л.С. Педагогическая психология.- Москва: Педагогика, 1991. - 480 с.
15. Сейталиев Қ. Жалпы психология: Оқу құралы. - Алматы: Білім. 2007.
16. Жарықбаев Қ. Психология негіздері. - Алматы, 2005.
17. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005.
18. Күзекова З.С. Екінші тіл ретінде қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері. - Алматы. ТООИздательство LEM. - 2005.
19. Оразбаева Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі. - Алматы: РБК, 2000.
20. Белкин А.С. Ситуация успеха. Как ее создать? -М.: Просвещение, 1991.
21. Орфографиялық сөздік. Уәли Н., Күдеринова Қ., Фазылжанова А., Исаева Ж., Әміржанова Н., Әмірбекова А. Алматы: Дәуір, 2013.
22. Қазақ тілі. Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Қосымова Г., Рахметова Р., Алматы: Атамұра, 2017.
23. Анализ художественного текста. Тюпа В.И. 3-издание. Москва: Академия, 2009.
24. Кубрякова Е.С. О связах между лингвистикой текста и словообразование Лингвистические проблемы текста Под ред. Е.С. Кубрякова. - Москва: Наука, 1983.-355с.
25. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. -Москва: Наука, 1981. - 139 с.
26. Автореферат.Шалабаев Б. Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері.Алматы, 1997
27. Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. - Алматы: Арыс, 2008. - 472б
Тіл білімінде мәтін туралы, мәтін талдау мәселелері өткен XX ғасырдың екінші жартысынан бастап лингвистика тарихында елеулі жетістіктерге жетті. Мәтіннің ақпараттық құндылығына, оның таңбалық, тілдік және қатысымдық, мәдениеттанымдық, когнитивтік ерекшеліктеріне қарай зерттеу бағыттары да сан қырлы болып келеді. Алдымен мәтін туралы жалпы түсінікті айқындап алу қажет. Бұл туралы тілтанымда мәтін теориясы және мәтін лингвистикасы туралы жазылған негізгі тұжырымдарды толық саралай отырып, айтылған басты қағидалар негізінде ой дамытылды.Әсіресе, орыс тіл білімінде мәтінге қатысты зерттеулер XX ғасырдың соңғы ширегінде жан-жақты көріне бастады. Мәтінді лингвистика пәні деп қарастыру мақсатында И.О.Москальскаяның пікірі:
:: Аяқталған айтылымды білдіретін сөздің негізгі бірлігі сөйлем емес, - мәтін; мәтін синтаксис деңгейінің жоғары бірлігі.
:: Нақты сөз (речь) туындылары - мәтіннің негізінде мәтінді құрудың жалпы принциптері жатыр; олар сөз саласына емес, тіл жүйесіне немесе тілдің құзырына жатады, сонымен мәтінді сөздің бірлігі ғана емес, тілдің бірлігі деп қарау керек.
:: Мәтін тілдің басқа да бірліктері сияқты таңба жүйесінің бөлігі болып табылады.
:: Мәтінді ерекше деңгейдегі тіл және сөз бірліктері ретінде жан-жақты қарастыру ерекше лингвистикалық пән -- мәтін лингвистикасының құрылуын талап етеді. Сондай-ақ, мәтін лингвистикасының пайда болуына 40-50 жылдары барлық лексикалық және грамматикалық феномендерді сөйлемнің шеңберінде толық түсіндіру, толық ашу мүмкін емес, деген пікірлерден кейін мәтін лингвистикасы бастауын алды. (1980, 33). Қазақ тіл білімінде өткен ғасырдың соңғы он жылдықтарында мәтін лингвистикасы туралы жаңа бағыттағы зерттеулерден басталған ізденіс қазірге дейін жалғасып, қазақ мәтіндеріне қатысты филологиялық еңбектер жазылды. Дегенмен, қазақ тіл білімінің негізін салған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбановтьң ғылыми ойларынан мәтінтанудың әлемдік проблемаларымен ұштасып жатқан пікірлері байқалады. Олардың зерттеу еңбектеріне аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, өлең жырлардың мәтіні арқау болып, дыбыс, сөз, сөйлемдерден де күрделі құрылымдар бар екендігін айтқан.
Қазіргі қазақ тіл білімінде сол ғалымдардың мәтінге қатысты алғашқы ұшқын ойлары ары қарай дамытылды. Мәтін туралы анықтамалық деректер бірізге түсірілді. Мәселен, тіл білімінде мәтінге берілген анықтамалардың көптігіне қарамастан, олардың ең негізгілері бойынша мәтін туралы қорытынды тұжырым мына мәселелерге қатысты нақтыланды.
:: Мәтін тілдік таңбалардың мағыналық және тұлғалық байланыстығы негізінде түзіледі, textus - латынша -байланысу, бірігу мағынасын білдіреді.
:: Мәтін сыртқы тұлғалық байланыстарға, белгілі бір ішкі мағынаға (мазмұнға) және адресат үшін дер кезінде қабылдана алу мүмкіншіліктеріне ие болуы, қарым-қатынас жасауды іске асыру т.б.
:: Мәтіндегі тілдік тұлғаларды байланыстырушы амалдарға қосымшалар, қыстырмалар, қайталаулар, сөздердің орын тәртібі, интонация, есімдіктер т.б. жатады.
:: Мәтін - сөйлеу процесінің жемісі. Ол тілді жүйелі қолданудың барысында ғана пайда болады. Тілдің жүйелілігі сөйлеуге әсерін тигізеді.
:: Мәтін - жазудың шығуымен байланысты қалыптасып жетілген және әрі қарай дамытып отыратын тілдік құрылым.
:: Мәтіннің маңызды белгілерінің бірі - оның аяқталғандығы.
:: Мәтіннің тақырыбы болады. Көбінесе ол міндетті мәтіннің бірінші сөйлемі атқарып тұрады.
:: Мәтіннің негізгі категорияларына хабарлау, қосымша хабар (подтекст) біртұтастығы уақыт бірлігі, модальдық т.б. жатады. Бұлардың мазмұны берілу жолдары мен формалары мәтіннің гиптеріне (көркем мәтін, публицистикалық мәтін т.б.), олардың дұрыс құрылуына байланысты. Әр стиль мәтіндерінің өзіндік ұйымдасу (түзілу) моделі, олардың өздеріне тән белгілері, байланыс құралдары болады.
:: Мәтіннің көлемі (ұзақтығы) туралы мәселеге оны зерттеушілер арасында әр түрлі пікірлер туғызып келеді. Мәтін бір сөйлемнен құрылуы мүмкін бе, әлде міндетті түрде бірнеше сөйлем болуы керек пе - бұл мәселе әлі басын аша түсуді керек етеді.
:: Мәтіннің құрылымдық тұлға бірліктеріне көптеген зерттеушілер сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық, абзацты жатқызады. Олардың арасындағы байланыстық табиғаты бірдей болмайды. Мәтін туралы зерттеу мәтін лингвистикасы арқылы жүзеге асырылады. Ал мәтін лингвистикасы тіл білімі ғылымының жеке саласы болып қалыптасты. Мәтін лингвистикасының зерттеу обьектісі - мәтін. Мәтін - қатысымның ең кіші бірлігі. Тілді өз ішінде және өзі үшін зерттеу міндетінің кезеңі өтті. Қазір тілдегі адам факторы, тілдік тұлға мәселесі, әлемнің тілдік бейнесі сияқты проблемалар негізінде лингвистиканың зерттеу нысандары қатысымдық, когнигивтік, прагматикалық арналарға ойысты. Бұл қазіргі мәтін лингвистикасын да қамтитын күрделі бағыттар. Мәтін лингвистикасына қатысты басқа да қажетті зерттеу нысандарын Қазақ тілінің энциклопедиялық анықтамалығы түйіндеп көретеді. Олар:
:: Мәтін лингвистикасы мәтіннің өзіне тән мәні мен болмысы, сөйлеу актісі ретінде ерекшелігі, оны қабылдаудың сипаты, мәтіндегі автор мен кейіпкер мәселесі т.б. қарастырады.
:: Мәтінді зерттеуге қызығушылықтың артуына көптеген мәселелер әсер етті. Оны зерттеу: тілді әлемдік ауқымдауы кең құбылыс ретінде түсіну үшін де қарым-қатынас жасаудың бірден-бір тұтас құралы ретінде ұғыну үшін де, тілді адамзат қызметінің әртүрлі жақтармен байланысын терең білу үшін де қажет болды.
:: Мәтіннің көмегімен тілдің өмір сүруін, оның заңдылықтарын тануға болады. Өйткені бұлар тілдік түлғалардың тек сөйлемде ғана емес, одан да ірі бөлшектердің кұрамында қызмет етуін зерттегенде ғана ашылатын еді. Бұл жағдай тілдің мәтін құру қызметіне зейін қойып, көңіл аударылуына негіз болды.
:: Мәтін лингвистикасының қалыптасуы тілдік ілімдермен (лексикология, семасиология, морфология, синтаксис, стилистика) ұдайы байланысты болса, жалпы филологиялық (текстология, поэтика) тіпті филологиялық емес ілімдермен де (философия, психология, логика, эстетика) сондай байланысты. Ал қазіргі кезде мәтін лингвистикасының қандай зерттеу бағыттарынының бар екендігін мына төмендегідей бөліп көрсетуге болады:
:: Мәтінді тіл жүйесіндегі өзіндік белгі, сапалары бар ең жоғарғы тұлға-бірлік (жүйе) ретінде алып тексеру.
:: Мәтіннің түрлерін ажыратып, мәтін типологиясын жасау.
:: Мәтін құрушы тұлға-бірліктерді және олардың қызмет ету ерекшеліктерін зерттеу.
:: Мәтінге тән категорияларды анықтау.
:: Мәтін құрушы байланыстар мен қарым-қатынастарды зерттеу.
:: Мәтіннің коммуникативтік-прагмагикалық, когнитивтік аспектілері т.б. Мәтін - тіл жүйесіндегі өзінің мәні мен болмысына сай, сөйлемдердің жай ғана тізбегі емес, мағыналық-құрылымдық күрделі тұлға. Ол - логикалық, грамматикалық, мағыналық байланыстарға негізделген, тиянақты мазмұнға ие біртұтас қарым-қатынас бірлігі. Сондықтан мәтіннің құрылысына, оның түрлі қыртыс қабаттарына түзіліп, мәнді де сипатты ерекшеліктерін ашу, белгілі кеңістік пен уақыт шеңберінде өмір
сүру заңдылықтарын айқындау, сөйтіп мәтіннің ішкі бірлігінің сыр-сипатын түстеп-түгендеу мәтін лингвистикасының міндеті. Мәтін лингвистикасы ілімімен мәтін теориясы тығыз байланысты. Екеуінің обьектісі бір-бірімен ұштасып жатады. Мәтін теориясы мәтінді құрылымдық және қызметтік жақтарынан алып талдайды. Құрылымдық тұрғыдан зерттегенде мәтіннің байланыстылығы (байласымы) мен тұтастығы сияқты негізгі сапаларына көңіл бөлінеді. Мәтін байласымы - бұл мәтіннің дұрыс құрылуы, дұрыс құрылмауы деген мәселелермен ұштасады. Мұнда мәтін элементтері неден тұрады және олардың арасындағы байланыстың сипаты қандай, оны нелер құрайды деген сұраққа жауап алынады. Мәтін аударудың жалпы да ортақ принциптері, олардын мәтіннің мазмұнының, жанрлық т.б. ерекшеліктеріне байланысты болатыны талдаудың негізгі объектісіне айналады. Мәтіннің тұтастығын зерттеу оның элементтерінің қызмет ауқымын айқындау тұрғысынан жүзеге асады. Мәтіннің мазмұнын ашу мәтіндегі қандай да болмасын зерттеулердің түпкі мақсаты болмақ.
Мәтін - аяқталған тілдік шығармашылық процесс ретінде тақырыптан тұратын және ерекше бірліктері бар (күрделі синтаксистік тұтастық) лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилдік өзара байланысы бар оқушыға (адресатқа) бағытталған прагматикаға негізделген таңбалар әлемі. Бұл орыс тіл білімінде алғашқы мәтінтанушы - И.Р.Гальперин берген анықтама.
Қазақ тіл білімінде жалпы мәтінге қатысты біршама зерттеу еңбектері әр жылдары жарық көрген. Мәселен, мәтін түзуші тілдік бірліктердің ерекшеліктеріне қатысты: Е.Жанпейісов. Қазақ прозасының тілі. (1968); Р.Сыздықова. Абай өлеңдерінің синтаксистік кұрылысы. (1970); Х.Кәрімов. Көркем әдебиет тілін зерттеудің мәселелері. (1986); Р.Сыздықова, Б.Шалабаев. Көркем тексті лингвистикалық талдау (1989); М.Серғалиев. Көркем мәтіннің тілі. (1996); Б.Шалабай. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. (1997); т.б. кітаптар шықты. Мәтінді зерттеудің қолданбалы міндеттері бар. Олардың ішінде мәтінді автоматты сұрыптау, компьютерлік мәтіннің семантикалық жағын сұрыптау т.б. Қазақ тіл білімінде А.Жұбановтың Основные принципы формализации содержания казахского текста. (Алматы, 2001) деген еңбегінің маңызын ерекше атаған жөн. Қолданбалы лингвистика пәні үшін бұл кітап құнды зерттеу. Соңғы жылдары қазақ мәтіндері туралы ғылыми зерттеулер жан- жақты көрініп, мәтінтанымның қалыптасуына елеулі үлес қосуда. Мысалы, мәтін кұрылымы туралы, мәтін прагматикасы, өлең мәтінінің семантикалық құрылымы және синтаксистік ерекшеліктері т.б. тақырыптарды қамтыған ғылыми ізденістер мәтін лингвистикасының нәтижелі дамуын байқатады.
Мәтін дегеніміз - жазба құжат түрінде объектіленген аяқталғандықты білдіретін, әдеби тұрғыда өңделген, тақырып (атау) лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстардың әр түрлі типтерімен біріккен, бірқатар ерекше бірліктерден (күрделі фразалық тұтасымнан) тұратын, белгілі бір мақсаты мен прагматикалық нұсқауы бар сөйлеудің (речь) шығармашылық процесінің туындысы (Гальперин, 1981,18).
:: Мәтін - мағыналық және грамматикалық байланыстармен біріккен айтылым, күрделі фразалық тұтасым, үзінділер, тараулар, және т.б. сөз бірліктерінің бірізділігі.(Солганик, 2000, 16).
:: Мәтін - сөйлеу процесінің сапалы түрде ұйымдасуының нәтижесі. Мәтін әдеби тілдің жазбаша варианты негізінде идеясы пайда болған және өмір сүріп, одан әрі дамыған тілдік құрылым. Мәтіннің ажыратылуы тек осы жазба варианты негізінде жүзеге асады. (Қазақ тілі, (1998, 270).
Мәтін дүниежүзі лингвистерінің назарына іліккен кезде қазақ тіл білімінде де бұл мәселеге қатысты қазақ тіл білімінің негізін салушы А.Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектерінен де алғашқы ойларды кездестіреміз. Бұл жайлы қазірде қазақ тіл білімінде Б. Шалабай сынды ғалымдарымыз өз пікірлерін былайша білдіруде: Біздің ойымызша, ғалым А. Байтұрсынұлы мәтінді шығарма сөз деп атап, сөйлеудің бірлігіне жатқызады. А. Байтұрсынұлы шығарманың тақырыптан, ал мәтін (шығарма) мазмұнының үш мүшеден, яғни аңдату, мазмұндау, қорытындыдан тұратынын көрсетеді. Сондай-ақ мәтіннің қатысымдық қызмет тудыруға негіз болатынын, айтушының ойының өзге үшін бағытталатынын алғашқылардың бірі болып айтты [5, 24 б.]. Бұдан басқа да көптеген ғылыми ойларды зерделей отырып, мәтінтану қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады деуге әбден болады.
Соңғы кездері қазақ тіл білімінде де мәтін мәселелеріне ерекше назар аударыла бастады. Мәтіннің түрлі аспектілерінің табиғатын тануға бағытталған еңбектердің қатарына Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Б.Шалабай, Г.Смағұлова, Г.Әзімжанова, А.Таусоғарова, С.Жусанбаевалардың зерттеу еңбектерін, газет мәтінін қарастырған Б.Момынова, Қ.Есеновалардың, көркем мәтінді жеке зерттеу нысаны ретінде қарастырған С.Құнанбаева, Ж.Т. Қайшығұловалардың еңбектерін жатқызуға болады.
Қазақ тілтанымында мәтін лингвистикасы ғылым саласы ретінде филолог-ғалым Р.Сыздықова еңбектерінен бастау алады. Абай шығармаларының тілі атты іргелі зерттеуден өріс алған мәтінтану ғылымы әрі қарай жалғасын табуда. Ғалым қазақ тіліне қатысы бар ортағасырлық жазба ескерткіштер тілін зерттеген еңбектерінде ХҮ-ХІХ ғ. қазақ әдеби тілінің тарихы, Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы, Қожа Ахмет Ясауи хикметтерінің тілі, Абайдың сөз өрнегі, Жазушы және сөз мәдениеті, Сөз құдіреті сияқты монографиялық еңбектері мен ғылыми зерттеулерінде мәтін тілінің көркемдік-эстетикалық белгі-сипаттарын танып-танытуды мақсат етті. Сонымен қатар М.Әуезов, Ғ. Мүсіреповтерден бастап бүгінгі Ә.Кекілбаев, Д.Исабековтерге дейінгі аралықтағы жазушылардың тілі мен көркемдік әлемін әр қырынан танытқан еңбектер - мәтін лингвистикасына қосылған үлкен үлес, теориялық-практикалық құнды зерттеулер қатарынан табылады.
Мәтін лингвистикасы - тіл ғылымының жеке саласы болғанымен, соңғы отыз жылда, өзіндік дамуында түрлі қиындықтарға толы болды. Мәтінді танудың өзінде сан түрлі сұрақтар туындады. Мәтін дегеніміз не? Оның категориялары қандай? Мәтіннің ұйымдасуында қандай заңдылықтар бар? т.б. Мәтінді анықтау мәселесімен байланысты яғни, оның шекараларын нақтылап, мәтінді басқа бөлшектерден ажырату қажет.
Мәтін әрқашан коммуникативтік жағдайларға, сөзді айтушы мен тыңдаушыға байланысты болып келеді. Мәтін авторының ойланып белгілі бір бағытты таңдауының нәтижесі болады. Осыдан жалпы мәтін құралады.
Мәтінге қатысты көптеген мәселелер өз шешімдерін тапты, алайда сыры ашылмай келе жатқан жайттар да кездеседі. Осы уақытқа дейін мәтіннің орныққан анықтамасы белгіленбей келеді. Көптеген ғылым салаларындағы кейбір ұғымдардың тиянақты анықтамасын дәлме-дәл берудің қиындығы сияқты мәтін ұғымына да тұрақты бір анықтама берілмей келеді. Мұның дәлелі ретінде осыдан 10-15 жылдар бұрын бұл ұғымның ешбір анықтамасыз-ақ қабылданып келгенін айтсақ та жеткілікті тәрізді. Мәтінге түрлі ғылым салаларында берілген анықтамаларды жинақтай келе екі негізгі түрге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі, қысқа, жинақы берілген анықтамалар. Екіншісі, керісінше жан-жақты қамтылған анықтамалар. Мұнда зерттеушілер мәтіннің сырын ашуға, маңызды белгілерін толық беруге тырысқан. Бірінші жағдайдағы анықтамаларда мәтіннің негізгі, маңызды қасиеті беріледі. Мәтінге берілген анықтамалардың екінші типінің көпшілігінде ерекше белгілерімен қатар кешенді касиеттері де көрінеді. Басым бөлігі мәтіннің табиғатына сай болып келеді. Анықталған терминологиялық дәрежеге жеткен жоқ. Мәтін әртүрлі ғылым салаларында, түрлі бағыттарда қарастырылуда. Соған орай мәтінге берілген анықтамалар сан алуан. Қазірде тіл білімінде мәтінге берілген үш жүздей анықтамалар кездеседі. Мәтіннің анықтамаларының көптігін айта келе, М.И. Откупщикова Сөйлемге берілген анықтама қанша болса, мәтіннің сонша анықтамасы бар деп көрсетеді [6, 312]. Дегенмен жұртшылық біршама мойындаған мәтін анықтамаларының саны соншалықты көп те емес. Солардың ең негізгі бірнешеуін көрсете кетейік:
Мәтін дегеніміз - жазба құжат түрінде обьектіленген аякталғандықты білдіретін, әдеби тұрғыда өңделген, тақырып (атау) лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстардың әр түрлі типтерімен біріккен, бірқатар ерекше бірліктерден (күрделі фразалық тұтасымнан) тұратын белгілі бір мақсаты, грамматикалық нұсқамы бар сөздің (речь) шығармашылық процесінің туындысы [7,18]. Мәтін - жүйелі, тұтас, тиянақты қалыптасқан және мағыналық жақтан өзара байланысқан сөйлемдердің бірізділігі, коммуникацияға қатысуға тән сөйлемелік бірізділігі, жазу үлгісіндегі ауызша сөйлеу шығармашылығы [8, 54]. Мәтін - обьективті әлемнің субьективті бейнесі, кең мағынада екі сананың қарым-қатынасқа түсінуінің бір жолы. Мәтін - (әңгіме, сөз, хат, оқиға) әрқашан біреулерге бағышталған, әрі сол бағышталғанымен ғана күнды бағалы. Мәтін - өзіңді жеткізудің, көрсетудің бір түрі, өзіңді ойлай білетін субстанция ретінде табу жолы. Іс-әрекет, қылықта өзіндік мәтін түрінде түсіндіріле алады. Адам іс-әрекеті потенциалды мәтін және ол өзі уақытынын сүхбаттылық контексі арқылы ғана түсіндіріледі [9,74].
Сонымен қатар мәтін жайында айтылғанда жоғары деңгейдегі тілдік жүйедегі фонема, морфема, сөз, сөз тіркестері, сөйлем сиякты тілдік бірліктер туралы сөз қозғалады. Мәтін сөйлеу кезінде тілдік жүйені пайдаланудың қорытындысы ретінде тілдік әрекетте қаралады. Мұндай жағдайда мәтін -тіл бірлігі. Мәтін қарым-қатынастағы адамдардың байланысқа түсіп ақпарат алмасуына негіз болатындықтан қарым-қатынас бірлігі болып қалыптасады.
Мәтінді тіл, сөйлеу, интеллект факторларының бір-бірімен өзара байланысқан біртұтас кешені деп қарастырып, мәтіннің басты белгісіне сыртқы және ішкі формалар бірлігін жатқызуға болады.
Келесі бір ауқымдылықты танытатын жайт -- мәтіннің тіл білімінде ғана емес, өзге ғылым салаларында да орын алуы. Мәселен, мәтін әдебиеттану, психология, философия, тарих, мәдениеттану, әлеуметтанудың да зерттеу нысандарынан көрініс табады. Мәтінге қатысты пікірлер филологияда тіл білімімен қатар әдебиеттанудан да орын алады. Тіптен мәтін ұғымының өзі біраз уақыт әдебиеттану ғылымының еншісінде қарастырылды. Сол себепті болса керек, лингвистиканың жас саласы мәтін лингвистикасын транс лингвистика деп атап келді. Алайда, мәтін лингвистикасының мақсаты - тіл мен әдебиеттануға ортақ категорияларды анықтау еді.
Мәтін - сөзді сыртқа шығару (сөйлеу) үдерісінің, яғни тілді қолданудың жемісі. Ол тілді жүйелі қолданудан барып шыққан. Сөйлеу үдерісі сырт қарағанда ғана игерілмеген құбылыс сияқты, шындығында тіл жүйесі оған әсерін тигізіп отырады. Демек, мәтін - сөйлеу үдерісінің саналы түрде ұйымдасуының нәтижесі. Ол сөйлеу үдерісін ұйымдастырудың заңдылықтарына бағынады. Мәтін алайда, ауызша сөйлеудің қағазға түсірілген көшірмесі емес. Ауызша сөйлеу - игерілмеген, ұйымдаспаған, бір ізге түспеген құбылыс. Бұл жағынан ол мәтінге қарама-қарсы [3].
Мәтін - әдеби тілдің жазбаша варианты негізінде пайда болған және өмір сүріп, одан әрі дамитын тілдік құрылым. Мәтіннің ажыратылуы тек осы жазбаша варианты негізінде жүзеген асады. Мәтін тілдік бейнелеудің саналы түрде игерілуі болып табылады. Ол - бір үзік шындықтың графикалық бейнесі. Осыған байланысты тілдің жазбаша және ауызша варианттарының арасындағы белгілерді ажырата білу аса маңызды.
Тілдің жазбаша варианты қалыптасудың ұзақ үдерісі дәуірінде өзіндік ерекшеліктерге ие болып, олар жүйелі сипат ала бастайды. Мәтін құрылымының жеткілікті зерттелмеуіне байланысты тілдің жазбаша варианттарының жүйелілігін анықтау оңай емес. Мәтіннің типтері де әр түрлі, олардың негізгі сипаттары да бірдей болмайды, сондықтан олардың осы ерекшеліктерін бір схемаға сиғызу үшін сан алуан мәтіндерді тексерудің жинақталған тәжірибесі керек.
Тілдің жазбаша түрінің негізгі сипатты ерекшеліктерінің бірі - оның функционалды бағыттылығы. Яғни, хабарлаудың алдын ала белгіленген белгілі бір мақсатын орындауға бағытталғандығы. Жазбаша мәтін міндетті түрде біреуге бағытталады (Жалпы, тілдік қолданыстың барлық түрлерінің де мақсатты бағыты болады). Бірақ жазбаша мәтіннің бағыты ауызша сөйлеудегідей емес - тікелей, тура болмайды, жасырын жатады. Ауызша сөйлеуде дауыс ырғағы, қимыл, ым, т.б. сөйлеушінің мақсатын анық көрсетіп тұрса, жазба тілде, мәтіннің кейбір түрлерінде оны ашу керек, дәл таба білу керек.
Ауызша тілдің негізгі формасы - диалог болса, жазбаша тілдің ондай формасы - мәтін (монолог). Ол тілдік бейнелеудің түрлі құралдарын тудырады. Диалогта олар - ауызекі лексика мен фразеология, қысқалық, үзіктілік, жүйесіздік, жалғаулықтардың болмауы, т.б. болса, монологта - жазба лексика, логикалық ізбе-ізділік, синтаксистік толықтылық, байланыстырушы элементтердің кең жүйесінің болуы, аяқталғандық, т.б. жатады. Ауызша тіл әрқашан нақтылыққа, біркелкілікке, түсіністілікке ұмтылады, жазбаша тіл жалпы, дерексіз, біркелкі түсінілмейді, интонациясы жағынан көп салалы, әр түрлі түсініледі. Мәтін өз бойына жазба тілдің заңдылықтарын жинақтайды.
Мәтін тәртіпті, ұйымдасқан, алдын ала белгіленген тұлғалар мен тәртіпсіз, ұйымдаспаған, оны құру негізінде пайда болған тұлғалардың бірлігінен тұрады. Бұдан мәтіннің күрделі, жан-жақты құбылыс екенін көреміз. Мәтіннің осы екі жақты табиғаты оны ұйымдастырудың кейбір заңдылықтарын анықтауды қажет етеді.
Мәтіннің табиғаты диалектикалық сипатқа ие. Сондықтан оған ұқсастық пен ерекшелік, тұрақтылық пен өзгермелілік, үздіксіздік пен үзіктілік тән. Мәтіннің әрі қарай дамуына орай, онда берілетін хабарлардың саны бірте-бірте ұлғая береді, оның өзі ең соңында сапалық жаңа құрылымға ұласады [4].
Мәтіннің маңызды белгілерінің бірі - оның аяқталғандығы. Оның тақырыбы болады. Тақырыбы болмағанның өзінде де, бірінші сөйлем сол қызметті атқарады. Онсыз мәтіннің моделі жасалмайды.
Мәтіннің негізгі категорияларына И.Р.Гальперин хабар (информативность) категориясын, тұтастық (интеграция) категориясын, уақыт бірлігі (ретроспекция) категориясын, модальдық, т.б. категорияларды жатқызады. Бұл категориялардың мазмұны, түрлері, берілу жолдары мен формалары түрлі мәтінде түрліше келеді. Мысалы, хабар көркем мәтінде біртүрлі берілсе, ғылыми мәтінде екінші түрі, ресми стиль мәтінінде басқаша түрде беріледі [1].
Жоғарыдағы категориялар мәтіндердің бірінде толық болса, бірінде толық болмайды, бірінде көптеген өзгерістерге ұшырайды. Ол мәтіннің дұрыс құрылуына немесе дұрыс құрылмауына байланысты.
Мәтін тілді қолдану актісі болғандықтан, жүйелі сипатқа ие. Онда аяқталған хабарлар бар, оның өзіндік мазмұны болады. Әр стильдегі мәтіндердің өзіндік ұйымдасу (құрылу) моделі, ол модельдің өздеріне тән белгілері болады.
МӘТІНДІ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ
Мәтінмен жұмыс жүргізу әдістемесі
Мәтін - өте күрделі тілдік құрылым. Осы құрылымды айқындайтын басты белгілері - жүйелілік және тұтастық. Мәтіннің тұтастық категориясы сол мәтінді ұғынып, мәнін түсінгенде ғана пайда болатын, оның логикалық жағымен тығыз байланыста болса, ал оның жүйелілігі күрделі бірліктерді құрайтын тілдік құралдардың белгілі әдіс-тәсілдерімен ұйымдасуынан көрінеді. [1, 73 бет].
Мәтін ғылыми тұрғыда сұрыпталған, өңделген болуы тиіс. Сабаққа қолданылатын мәтін тыңдаушының психофизиологиялық ерекшелігіне бейімделініп немесе бейімделмей де алынуы мүмкін. Мәтінді сұрыптағанда мынадай факторлардың кешенді жүйесін ескерген жөн: лексико-грамматикалық материалдың ерекшелігін қамтамасыз ету; мәтіннің қиындық деңгейін анықтау критериі: контекстік көркемдік пен жанрлық шектеулік; тақырыптық принцип; мәтіннің композициялық-мәндік құрылымы мен стилі. Сондай-ақ, мәтін мазмұнын түсіну, оның ішіндегі негізгі және жанама ойдың бөліну заңдылығын айыра білумен айқындалады. Сондықтан, тілді оқытып, үйретудің кез келген кезеңінде оқытушы магистранттарға оның құрылымдық элементтерінің қайсысы негізгі, қайсысы қосымша ойды беріп тұрғанын түсіндіріп, көрсеткені дұрыс. Мәтінді толық және дәл ұғыну оның ішіндегі сөздердің мән-мағынасын түсініп, білуге де байланысты [2, 126 бет].
Мәтін деген ұғым тек тілдік жағынан құрастырылған және әдеби шығармаға ғана тән болады, алайда оның бөліктеріне, айтарлықтай дербес көзқарасты микромәтінге қолданылмауы мүмкін. Тек сондай мәтін, оның тарауы, бөлімі, параграфы, мәтін кіріспесі, қорытындысы, тағы басқа туралы айтуға болады.
Негізінде мәтін қабылдауды қамтамасыз ету тілдік және графикалық бірліктермен, жалпы білім қорымен, басқаша айтқанда коммуникативтік аямен мәтінжасамның жүзеге асу жолдарымен және оны түсіндірумен байланысты жүзеге асады. Сондықтан қабылдау прессуппозициямен (прелат: pral -алда, supposition - болжам, презумпция ) тығыз байланысты.
Прессуппозиция - бұл сөзбен білдіре алмайтын, мәліметті қабылдаушының санасында болатын барлық мәліметтерді және одан тыс жатқан, алайда оларды дұрыс және жеткілікті түрде түсінуге кепілдік беретін мәтіннің мағыналық компоненті. Прессуппозиция бұрынғы өткен мәтінді оқығанда пайда болатын немесе тіпті мәтіннен тысқары, мәтін құраушының тәжірибесі мен білімнің нәтижесінен туындауы мүмкін.
Мәтінді толық түсініп қабылдау үшін мол мәдениетті контекст керек, ол жазушы мен оқырманның жалпы бтім қорын құрайды.
Мәтін - байланысу, бірігу деген мағынаны білдіретін сөз. Ол сөйлегенде, жазғанда пайда болады да, қажетті бір тұтас ойды аяқтайды.
Мәтіннің тақырыбы болады. Мәтін сөздерден, сөйлемдерден, абзацтардан тұрады. Мәтін әртүрлі мазмұнға құрылады. Онда оқиғалар хабарланады, баяндалады, әңгімеленеді, құбылыстар сипатталады, суреттеледі.
Мәтінге газет - журнал материалдары, өлен шумақтары, оқулықтағы ережелер және әртүрлі тақырыптағы сөйлесулер жатады.
Мұғалімнің еңбегінің табысты болуының қайнар көзі оқушының ана тілі мен қазақ тілінің арасындағы әрқилы ұқсастықтары, айырмашылықтарын есепке ала отырып, соларға негіздей оқытқанда ғана сабақ табысты да тиімді болады. Оқу - тәрбие жаршысының негізі - сабақ. Сапалы сабақ оқу тәрбиесінің нәтижесінің нәтижелі болуыла тікелей әсер етеді.
Сабақ өткізу, оқыту барысында өткізілетін ең күрделі жұмыс түрлерінін бірі - сабақта мәтінмен жұмысты ұтымды ұйымдастыру. Мәтінмен жұмыс дегеніміз - сабақта өтілетін әр түрлі жұмыстардын жиынтығынан құралады.
Тіл білімі ғылымында, атап айтсақ, тіл білімінде, мәтін - таңбаның ауызша ( сөздің ) жүйесі деп танылады. Сөйтіп, мәтін бір мағынаны - бастапқыда коммуникативтік мағынаны білдірген, сондықтан мәтін - коммуникативтік бірлік деп аталады.
Мәтін сөзі ( латын тілінде textus ) тұтасып кеткен, біріккең ткань деген ұғымды білдіреді. Сондықтан көңіл аударарлық бір жайт, не бірігеді, қалай, не үшін бірігеді деген нәрсені анықтап алу қажет. Қалай дегенде мәтін - мағыналық жағынан біріккен жүйелі таңбалық бірлік, негізгі өзіне тән байлаулы және тұтастық қасиетке ие. Ондай жүйелі таңба коммуникативтік бірліктің жоғары денгейі, сондықтан ол әдеби шығарманың толық анықталған мағынасына ие, яғни аяқталған ақпараттық және құрылымдық тұтастық. Бұл бүтін, әрі таңғаларлықтай жат құбылыс. Қомақты билік болғанымен, тұтастық үнемі функционалдық құрылым болып табылады және бұл құрылымда тұтастықтың өз орны бар.
Мәтін категорияларының мәндері (мағыналық, құрылымдық, функционалдық, коммуникативтік) әр түрлі болғанымен, бір - бірімен байланыспайды, тек бір - біріне ықпал етеді, ол - аса сапалы түрде құрастырылған тұтастық,
Қисындылық пен тұтастық - мәтінге ғана тән қасиет ол тек дербес талдауды қажет етеді. Сондықтан да бұл екеуі мәтін шеңберінде бірін - бірі толықтырады және өзара бірлікте қолданылады: мәтін мазмұнын біртұтас мағына, дәл берілген тілдік құралдар ашады. Сөйтіп, тілдік қисындылық Сонымен бірге мағыналық тұтастық оның көрсеткіші болады. Әлбетте, егер табиғи ситуацияны ескеретін болсақ, мәтін пайда болған кезде айқын мақсатты мағынаны көрсетуді талап етеді.
Мәтін теориясында мәтін туралы мәселеге ерекше назар аударып, оны теориялық жағынан саралаудың маңызы зор. Текстология сияқты тіл білімінің саласының да ерекше қарастыратыны -мәтіннің айрықша формасы. Лингвистика мәтіннің интонациялық, лексикалық және синтаксистік амал - тәсілдерін, графикалық әріппен белгілеу және пунктуациялық ерекшеліктерін зерттейді.
Қазақ тілі сабағында мәтінді оқыту түрлері
Тәуелсіз Қaзaқстaндa ортa білім мaзмұнының жaңaруындa оқушының функционaлдық сaуaттылығын aрттырудың мaңызы aсa зор. Тәуелсіз елді өркениетті әлемге тaнытaтын, дaмығaн елдер қaтaрындa терезесін тең ететін күш - білім және білімді ұрпaқ. Сондықтaн дa Елбaсымыз Н.Нaзaрбaев өзінің Жолдaулaрындa білім сaлaсынa aйрықшa көңіл бөліп, еліміздің жaрқын болaшaғы білікті де пaрaсaтты жaстaрдың қолындa екенін нaзaрдaн тыс қaлдырғaн емес. Президенттің бaстaмaсымен өмірге келген функционaлдық сaуaттылықтың мaқсaты - бaлaлaрдың білімдерін өмірде тиімді қолдaнуғa үйрету.
Функционaлдық сaуaттылық - оқу және жaзу дaғдылaрын әлеуметтік ортaдa қолдaну (түрлі құжaттaрмен жұмыс, бaнкте сaуaлнaмa толтыру, түрлі aқпaрaттaрмен тaнысу), сыртқы ортaмен тығыз бaйлaнысты орнaту және оқушылaрды тез әлеуметтенуіне бейімдеу. Оқушылaр сыртқы ортaдa aдaмдaрмен, құрбылaрымен, жaнұясымен қaрым-қaтынaс жaсaғaндa оқу дaғдысын қолдaнaды, яғни aқпaрaт aлмaсу үшін, aқпaрaт беру үшін мәтінмен жұмыс жaсaйды. Оқу сaуaттылығы - оқушылaрдың жaзбa мәтіндерді түсінуі және қолдaнуы, мәтін бaрысындa ой-толғaуы, жaңa білім игерудегі әдіс-тәсілдерді қолдaнуы, әлеуметтік ортaғa бейімделуі.
Өзге ұлт мектептеріндегі, атап айтқанда орыс, ұйғыр, украин, неміс мектептерінде қазақ тілі пәнін жүргізу пән мұғалімдерінен өте үлкен дайындықты талап ететіні белгілі. Мұғалімнің еңбегінің жемісті болуының қайнар көзі оқушының ана тілі мен қазақ тілінің арасындағы әртүрлі ұқсастықтарын, айырмашылықтарын ескере отырып, соны негізге алып оқытқан кезде ғана сабақ тиімді, жемісті, табысты болады. Балаларды оқыту - тәрбиелеу жұмысының негізі де сабақ болып табылады.
Сабақ үстінде білім алушының жүйелі түрде жұмыс жасауына мүмкіндік жасау, өтілетін сабақ тақырыбына сай нақты SMART мақсат қоя білу - ол әрбір мұғалімнің шеберлігіне, ізденімпаздығына тікелей байланысты. Өйткені оқушыларды терең әрі жинақы, түсінікті біліммен сусындату, олардың шығармашылық қабілетін дамыту, пәнге деген қызығушылықтарын ояту, өз бетінше білімін жетілдіріп, толықтыруға дағдыландыру сияқты жұмыстар сабақ барысында қалыптасады. Бұл дегеніміз әр педагогті ойландырып, жаңаша жұмыс істеуге, жаңа ізденістерге, әрдайым жаңалықтың жаршысы болып жүруге жетелейді.
Оқушылардың сөйлеу тілін мәтіндер арқылы дамытуды жүзеге асыру нәтижесінде олардың қазақ тілінен білімдері толықтырылып, мәтінмен жұмыс істеу дағдылары жетілдіріледі.
Жалпы мен өз тәжірибемнен тоқталар болсам, сабақ өткізу, яғни оқыту барысында өткізілетін, кейде күрделілік тудыратын жұмыс түрлерінің бірі - сабақта мәтінмен жұмысты ұтымды ұйымдастыру. Мәтінмен жұмыс жасату - тіл үйретудегі негізгі элементтердің бірі. Тіл дамытуда мәтіннің рөлі өте үлкен, мәтін балаға білім береді, тілін, ой-өрісін дамытады, тәрбиелейді. Мәтінді талдаған кезде оған қойылатын талаптарға да назар аудару керек. Мәтіннің тәрбиелік мәні бар болуы тиіс; мәтінде оқушылардың дүниетанымын кеңейтетін мәліметтер нақты, түсінікті, қабылдауға қиын болмайтындай болуы керек; жеңілден - қиынға қағидасы сақталу қажет. Мысалы, біз өз ойымызды сөз арқылы емес, негізінен мәтін арқылы жеткіземіз.
Мәтінмен жұмыс жасау мынадай кезеңдерге бөлінеді:
Мәтінді оқығанға дейінгі жұмыс;
Мәтінмен жұмыс кезеңі;
Мәтінді оқығаннан кейінгі кезең.
Мәтін алдындағы жаттығулар мен тапсырмалар және соларға сәйкес жұмыс түрлері мынадай бағытта жүргізіледі: тілдік тұлға мен сөйлем үлгілерін мәтінде танып, айыра білу және әртүрлі құрылымдық материалды (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ түрлері, сөйлем түрлері, сөздердің бір-бірімен байланысу тәсілдері және т.б.) меңгерту.
Мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы мен құрылымы орындалады. Мәтін ішінен қажет мәліметті бөліп алу, айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр түрлі тәсілмен орындау. Мәтінмен жұмыс кезеңі былайша ұйымдастырылады: оқығанның мазмұнын айту, мәтін бойынша сұраққа жауап беру, жоспар жасату, бірнеше бөлімге бөліп оқыту, негізгі, жанама ойды таптыру, қорытынды жасату. Мәтін мағынасын толық түсіну дегеніміз- мәтіннің мазмұнын түсіну үшін оның ішіндегі жеке сөздерді түсінуі керек. Бұл жеке сөздер түсінікті болса, тұтас мәтін де түсініқті болады деген ой туады.
Шартты түрде алып отырған үшінші кезеңде мәтінді оқып, түсініп, мәтіндегі негізгі ойды казақ тілінде жеткізе білу.
Мәтінді оқып, танысқаннан кейінгі орындалатын жұмыстар: логикалық сұрақтар құрастыру, сөздік жұмыстарын жүргізу, фонетикалық жаттығулар, мәтіндегі пнегатив тұстарды позитивке айналдыру, сөйлем кұрау, мәтінге мәтін мазмұны негізін сақтай отырып, жоспар құру, аударма жасау, мәтінге мазмұнына сай ат қою, диалог, жағдаят құру, мәтіннің мазмұнын құрылған жоспар бойынша айтып беру.
Мәтінмен жұмыс істеу кезеңінде саралау тәсілі қолданылса, жұмыс жүргізу жеңілірек болады. Оқушыларды жұмыс істеу қабілеттеріне және білім деңгейлеріне қарай топтастырып, әр топқа сараланған тапсырма берген дұрыс.
Мысалы, мен өз тәжірибемнен бөлісер болсам, мәтіннен бірнеше сөйлем оқимын, сол сөйлемдердің ішінде мәтіннің мазмұнын білдіретін сөйлемдердің ретін балалар белгілеп шығады, мәтіннің мазмұнына келетін суреттер таңдап алып, соларды пайдалана отырып, мәтін құратамын. Таспаға жазылған мәтінді оқушыларға мұқият бірнеше рет тыңдатып, мазмұнын оқушылар тіл байлықтары арқылы айтқызамын, бұл олардың мәтін мазмұнын қаншалықты түсініп отырғандарын аңғартады. Сөздіктерді қолдана отырып, топпен мәтінге талдау жасату жұмыстарын жүргіземін.
Мәтін мазмұнымен толық таныспай тұрып, мәтіннің ішіндегі сөйлемдерге сұрақ қою дұрыс емес. Оқушылардың алдында сабаққа қатысты мәтін жатуы қажет. Мәтіннің ішінен таныс емес сөздерді теріп жазып алғаннан кейін, оқытушының көмегімен тілдерін дамыту мақсатында актив сөздер, сөз тіркестері бөлек сөздікке жазылады. Бұлай жазып алу сөздің дұрыс жазылуын, айтылуын тексеруге, өзін-өзі тексеруге, бірін-бірі тексеруге көп көмегі тиеді. Мәтінде берілетін сөздердің ішінде таныс емес сөздер мейлінше аз болғаны дұрыс. Сондықтан мәтін таңдап аларда сыныптың деңгейі ескерілу қажет. Алдыңғы біліммен байланыстырып отыру керек. Бұл жерде алдыңғы білім дегеніміз - үй тапсырмасы емес, жалпы оқушылар алдыңғы сыныптарда өткен білімдеріне сүйене алулары керек. Бұл жерде байланыстылық қағидасы сақталады.
Мәтінмен жұмыс жүргізуде жаңартылған білім беру бағдарламасын негізге алсақ, оқушылар мәтіндегі ойды, оқиғаны өз өмірімен ұштастыруы керек; оқылған мәтінге өз көзқарасын білдіре алуы тиіс; мәтінге әлеуметтік, тарихи, адамгершілік маңыздылығы жөнінен баға бере алуға бағыттауымыз қажет.
Сонымен қатар әр оқуышының психологиялық жағынан жас ерекшелігіне, тәжірибелеріне қарай өз бетімен жұмыс жасау дағдысын қалыптастырудың танымдық мәні зор.
Әдіскер-ғалымдардың еңбектеріне сүйенсек, профессор Ф.Оразбаева өзінің Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі атты зерттеу еңбегінде: Мәтін - адамдар арасындағы тілдесімдік қатынастың жемісі. Адам өз ойын екінші біреуге жеткізген кезде қалай болса солай айтылған сөйлемдер тізбегін құрамайды. Керісінше, жинақталған пікірін, көзқарасын бір-брімен ой жағынан да, қалпы тарапынан да бірлескен сөйлемдер жүйесімен, яғни мәтін арқылы жеткізеді, баяндайды. Адам тілдік қатынаста үлкенді-кішілі, ірілі-ұсақты мәтіндерді сөйлесім әрекетінің кез-келген кезеңінде ойдан құрап, қолдана береді - деп тұжырымдайды.
Зaмaнaуи оқу сaуaттылығы ұғымы түрлі мәтінді түсінумен aнықтaлaды. Сондықтaн жaңa жүйеде жұмыс жaсaйтын мектеп оқушылaрды түрлі мәтіндермен жұмыс жaсaуғa дaғдылaндыру керек: жaзбa мәтін, электронды мәтін, aудиомәтін. Шығaрмaшыл, құзіретті мұғaлімдер сaбaқты оқушылaрдың тaлaбынa сaй әзірлеуі шaрт. Мәтіндерді топтaстыруғa немесе белгілі бір тaқырыптaр бойыншa жіктеу өте күрделі. Оқушылaрдың сaуaттылығын aрттырудa оқыту үрдісіне жaңa технологияны пaйдaлaнудың нaқты белгілері көрсетіліп отыр. Зaмaнaуи оқыту үдерісіне сaй мұғaлім сaбaқтa тек бaғыт беруші, aл көрсетіліп отырғaн жұмыс жүйесінің әр компоненті оқушы aрқылы іске aсырылaтын және оқушының сaуaттылығын aрттыру мен дaмытуғa тікелей бaғыттaлғaн нaқты, нәтижесін берер жүйедеп сaнaймын.
Мәтінмен жұмыс дегеніміз - сабақта өтілетін әр түрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады.
Олар:
1. дыбыстармен жұмыс;
2. сөздіктермен жұмыс;
3. сөздік қорларын жетілдіру;
4. тіл дамыту;
5. ережемен жұмыс;
6. белгілі тақырыптар бойынша тірек сөздерін табу;
7. ауызша сөйлей білуге дағдыландыру.
Мәтінмен жұмыс істеу мынадай кезеңдерге бөлінеді:
Мәтінді оқығанға дейінгі жұмыс;
Мәтінмен жұмыс кезеңі;
III. Мәтінді оқығаннан кейінгі кезең.
Мәтін алдындағы жаттығулар мен оған сәйкес жұмыс түрлері мынадай бағытта жүргізіледі: жекелеген сөздерді дұрыс айтып, жазуды, тілдік тұлға мен сөйлем үлгілерін мәтінде танып, айыра білу және әр түрлі құрылымдық материалды (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ түрлері т.б.) меңгерту.
II. Мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы мен құрылымы талданады. Мәтіндегі сөйлем құрамына талдау жасау:
1) сөйлем түрлері;
2) сөз тіркестері;
3) сөздердің мағыналарын контекске қарап анықтау;
4) сөйлемдегі сөздердің сөз табына айыру, олардың құрамына талдау жасау т.б. Мәтін ішінен қажет мәліметті бөліп алу, сөз,сөйлем мағыналарын айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр түрлі тәсілмен орындау.
Мәтінмен жұмыс кезеңін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz