Характер мен жағдайдың байланысы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қожа АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ЖАРАСҚАН ӘБДІРАШОВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ХАРАКТЕР ЖӘНЕ ЖАҒДАЙ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының
меңгерушісі,ф.ғ.к., проф.м.а.
_______ Г.Жылқыбай
__________2020__ж.

Дипломдық жұмыс

ЖАРАСҚАН ӘБДІРАШЕВ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ХАРАКТЕР ЖӘНЕ ЖАҒДАЙ МӘСЕЛЕЛЕРІ

мамандығы: 5В020500- Филология: қазақ филологиясы

Дипломшы ___________________ Атабек Арслан
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент м.а ___________________ Ә.Т.Толысбаева
(қолы) (аты-жөні,тегі)

Мазмұны

КІРІСПЕ

1. Характер мен жағдайдың байланысы
1.1 Характер мен жағдай түрлерінің теориялық тұрғыдан негізделуі
1.2. Характер мен жағдай түрлерінің теориялық тұрғыдан зерттелуі

2. Ж. Әбдірашов поэзиясындағы жағдай мен характер байланысы
2.1. Ж. Әбдірашев поэзиясындағы характер мен жағдай байланысындағы типтер: анықтаушы, бағыттаушы, қалыптастырушы;
2.2. характер мен жағдайдың байланысы;
2.3. Ж. Әбдірашев поэзиясындағы жағдай мен характердің көркемдік-эстетикалық қызметтері

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысының нысаны болып отырған Жарасқан Әбдірашов поэзиясындағы характер мен жағдай мәселесі. Осы уақытқа дейін зерттеуші ғалымдар көбіне көркем прозадағы характер мен жағдай байланысын зерттеді. Қазақ жазушылары мен ақындардың қаламынан туған шығармалар осы тәуелсіздікке жеткенше түрлі тоқыраулар мен елдегі саяси қайшылықтарды, қоғамдағы жағдайдың күн сайын құбылуын, рухани дағдарыс пен ғасырлар тоғысындағы адам болмысының ішкі жан жүниесінің сан алуан өзгерісін бастан өткерді. Қоғамдағы осындай маңызды әлеуметтік мәселелерді әдебиетке көркем шығарма етіп әкеліп, характердің жан - жақты болмысын ашып, осы болмыс арқылы характер мен жағдай арасында көпір болатын шешім шығарып, характердің ішкі жан дүниесіндегі сырын алдияр оқырманына бүкпесіз ашу - ақынның парызы. Себебі, осы арқылы оқырманның эстетикалық талғамы қалыптасады. Ал, оқырманның талғамы жоғары болса, бұл қазақ поэзиясындағы тақырыптық - идеялардың ауқымын кеңейтуге жақсы ықпал етеді. Осындай шарттылықтардың негінде қазақ қоғамында, қазақ әдебиетінде талғампаз оқырмандар көбейді. Қазақ поэзиясының тәуелсіздік кезеңінде дүниеге келген өлеңдерден жаңа көркемдік ізденістер, әдебиеттегі жаңа бағыттар, тіпті жаңа эксперименттер де байқалады. Оқырманға ой тастайтын, оқырманды ойлантатын, көркемдік - эстетикалық қуаты күшті, жаңа, тың идеяларға толы өлеңдерді ғылыми айналымға қосудың реті де келді.
Шынайы өмірде характердің басынан кешіп жатқан тұрмыстық жағдайлары санаулы ғана адамның тағдырына байланысты болса, әдебиеттегі характердің басынан өтіп жатқан ұлттық, қоғамдық жағдайдың күші бүкіл адамзаттық жағдайды қамти алатын қуаты бар.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ поэзиясындағы жағдай мен характер байланысы осы күнге дейін толық зерттелмеді. Өткен жиырмасыншы ғасырмен салыстырғанда, қазіргі қазақ поэзиясының өкілдері арасындағы шығармашылық, идеялық байланыс пен үндестік, интермәтінділік сияқты талдаулар өте аз. Сонымен қатар, бұл тақырып әдеби үдеріске қарасты әдеби-сын мақалаларда азды-көпті қарастырылып жүрген ғылыми мәселелердің бірі.
Зерттеу нысаны ретінде Жарасқан Әбдірашовтың шығармалары алынды.
Зерттеу пәні. Тәуелсіздік дәуір әдебиеті, қазіргі қазақ әдебиетінің тарихы.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты қазіргі қазақ поэзиясындағы характер мен жағдай арасындағы байланысу деңгейлері мен түрлерін ғылыми негіздемлерге сүйеніп айқындау. Осы мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді орындау алға қойылды:
Жағдай мен характерге байланысты ғылыми - теориялық пікірлер мен көзқарастарды негізге ала отырып, бүгінгі қазақ әдебиетімен байланыстырып, жаңаша көзқарас қалыптастыру;
Қазіргі қазақ поэзиясындағы характер мен жағдайдың байланысының типтік сипаттарын зерттеу;
Қазіргі қазақ поэзиясындағы характер мен жағдайдың байланысу түрлерін анықтау;
Өткен мен бүгін арасындағы өзгерістер, поэзияның әр кезеңдегі ерекшеліктерін салыстыру;
Мінез бен жағдайды негізге ала отырып, қазіргі қазақ поэзиясындағы дәстүр жалғастығының сипатын ашу;
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясының ұлттық характер мен жағдайдың даму сипатын бағалау;
Характер болмысындағы ұлттық менталитет пен ұлттық қасиеттеріміздің сипатын саралау;
Характер табиғатын ашудағы ақынның көркемдік қуатын, өлеңдегі көркемдік қызметін талдау;
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазіргі қазақ поэзиясындағы характер мен жағдай арасындағы байланысты зерттеу алғаш рет қолға алынып отыр;
Тәуелсіздік кезеңін ұлттық поэзиядағы характер мен жағдай арасындағы байланысу түрлері;
Қазіргі поэзия жанрындағы характер мен жағдайдың көркемдік - эстетикалық қызметі;
Ғылыми - теориялық мәселелерге байланысты жаңа көзқарас;
Тәуелсіздік ақындарының шығармашылығындағы үндестік, ой жалғастығы, көркемдік ізденістер, эстетикалық ой өресі талданды.
Зерттеу әдістері. Диипломдық жұмысты жазу барысында тарихи- салыстырмалы, проблемалық, жүйелі және кешенді талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеуде қазіргі қазақ ақындарының поэзиясындағы характер мен жағдай байланысы ғылыми тұрғыдан қарастырылған. Зерттеу барысындағы ой - тұжырымдар мен салыстыруларды, сонымен қатар зерттеу нәтижесін қазіргі қазақ әдебиетіне қатысты сабақтарға, арнайы курстарға пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, негізгі екі тарау мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Қазақ поэзиясы - еліміз егемендігін алған жылдарға дейін де, кейін де өз деңгейінде тоқтаусыз даму үдерісінде болды. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ әдебиетінің даму қарқынындағы жанрлық - тақырыптық өзгерістерді өткен ғасырдың соңғы онжылдығынан байқаймыз. Қоғамда болып жатқан әртүрлі жағдайлардың тарихи себептері мен олардың сол уақытқа тигізіп жатқан әсері тарих ғылымы үшін қаншалықты маңызды болса, әдебиеттану ғылымы үшін де өте маңызды екені сөзсіз. Мәселен, өткен жиырмасыншы ғасыр мен бүгінгі ғасыр арасындағы характер мен жағдай мәселесін салыстырып қарайтын болсақ, ол кезеңдегі поэзия мен бүгінгі поэзия арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Әрі зерделей қараған адамға байқалатын бір жайт: ұлттық поэзиямыздағы жаңа характер мен жаңа жағдайлардың пайда болуы. Жаңаны қайдан байқадық? Тарихқа көз жүгіртсек, сол кезеңдерде жазылған шығармаларда өндірістік, колхоздық ұйымдастыру т.с.с тақырыптар қамтылса, бүгінгі поэзиядағы характер мен жағдай мүлдем жаңаша.
Кеңестік кезеңде жазушылар мен ақындардың шығармашылығы қоғамда болып жатқан жеке тұлғаларға әсер ететін жағдайларға байланысты шығарма ауқымын көлемді, эпикалық ауқымды алуға тырысатын еді. Революция, азамат соғысы, Ұлы Отан соғысы, коллективтендіру сияқты саясаттың ұшқынын көреміз. Осыған байланысты, әдебиеттанудың белгілі бір кезеңдерінде ғалымдар характерді қоғамдық, әлеуметтік, ұлттық, топтық, таптық, кезеңдік тұрғыдан бөліп қарастырды. Алайда, мұндай жүйелеудің жетістігі де, кемшілігі де аз болған жоқ, талқыға да көп түсті.
Характер автордың көркемдік-эстетикалық концепциясы,-дейді Энциклопедиялық әдеби сөздікте [8.72.]. Бұл пікірмен келіспеске де болмайды, себебі, дәл осы пікірмен психология, әлеуметтану, философия салалары осылайша зерттеп жүр. Мысалы, Әдебиет теориясының негіздері атты оқулықта характер - әдеби типтің жеке көрінісі, - деп жазады. [9, 121.]. Нақ осы пікірге байланысты бірнеше пікірлер айтылып, сынға алынғанымен бұл пікір осы күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Сонымен қатар, Қ. Жұмалиевтің, М. Қаратаевтың, З. Қабдоловтың характер хақындағы ой-тұжырымдарын теориялық негіз ретінде қабылдау да өз жемісін беруде.
Әдеби энциклопедия сөздігінде - Характер - (грек тілінен аударғанда қолтаңба, белгі, ерекшелік) көркем әдебиеттегі жеке бір тұлғаның орнын анықтайтын, сол арқылы адамның мінез-құлқының тарихи-шартты типтері (әрекеті, ойы, күйініш - сүйініші ) ашылатын және авторға тән рухани-эстетикалық концепциясын айқындайтын адамның көркем образы[10.78.] деп толығырақ тоқталған. Дәл осы пікір, жоғарыда берілген әлеументтану, психология, философия сияқты ғылым салаларының характерге беріп жүрген анықтамасынан, характердің осы әдеби белгісі басқа ғылымдардан өз айырмашылығын айқындайды. Әдебиеттегі характерді жасау барысында біз әдеби - көркемдік әдістерді, яғни не және қалай жасалады деген шарттылықтарды білуіміз және игеруіміз шарт. Шын мәнінде, әдеби мінездің, әдеби болмыстың эстетикалық мәнін анықтағымыз келсе, оның бойында психологиялық, философиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің болатынын ұмытпаған жөн. Байқағанымыздай, Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде [11.98.] характерге берілген анықтама сол кезеңдегі аталмыш ұғым төңірегіндегі әр түрлі көзқарастардан, ғылыми таластардан хабар беріп тұр. Бұл сөздікте әрбір ілімнің характерге байланысты зерттеу ауаны айқындалған, сонымен бірге әдеби характерді нақты адаммен тең сипатта қарауға болмайтындығы, оның шартты түрдегі көркем бейне екендігі нақты айтылған.
Ұлттық әдебиеттану ғылымының қай кезеңінде болмасын, осы характерге байланысты зерттеулер мен пікірлер сан алуан, тіпті кереғар, қайшылықты пікірлер де жетерлік. Характерді бірде әдебиеттің белгілі бір қалыбына салса, бірде оның прозадағы типтік бейнелерін алға шығарды. Ал, бір кездері оның ойшылдық, сезімталдық, интуитивтік, рационалдық белгілеріне жетекші мән бергенін байқаймыз. Қай қалыпқа салып, қалай типке бөліп жатса да, зерттеулер арқылы айтылған пікірлердің басым бөлігінде характердің тұтас бір ғасырмен, бір дәуір, қоғаммен байланыстырып, сол характердің бойынан ұлттық характер, ұлттық эстетиканың белгілерін іздеу көптеп кездеседі. Қоғам өзгерген сайын, заман ауысқан сайын қоғамдағы характер де өзгеріп отырғанын шығармалардың өн бойынан байқаймыз. Бұлай деуімізге бірден - бір себеп: Мінез - адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы[12.67.] деп мінездің қоғаммен, ортамен байланысына баса көңіл бөлген З.Қабдоловтың аталмыш проблема төңірегінде қорытып айтқан пікірі. Осы пікірден кейін, Мінезді өлеңде көрсету керек, өмірде емес,- деп жүрген ақындардың пікірін қуаттағың келеді. Алайда, сол қоғамда қалыптасқан мінез болмаса, өлеңге ол мінез қайдан келе қойсын?!
Қаншалықты пікір көп болса, соншалықты дау. Бәрінің илеп жүргені бір пұшпақ болғанымен, әркімнің илеу әдісі әртүрлі. Осы характер жайлы, қазақ ғылымынан бөлек, орыс әдебиетіндегі пікірге келсек, Бочаров С.Н. айтқан пікірді қуаттай аламыз. Оның пікірінше, характер бейнелеу құралы емес, бірақ сол бейнелеу әдеби образдың бір қыры, әдеби мінез қашанда шындық өмірге, нақты тұлғаға қарағанда адамның сапалық өзгерістерін көркемдік дәрежеде шынайы бере алады дейді. [13.75]
Л.И.Тимофеев Әдебиет теориясының негіздері атты еңбегінде характер мәселесіне ерекше тоқталып, тұшымды пікірлер айтқан. Онда: Характер таза психологиялық ұғым ретінде әлі күнге дейін қарастырылмай келеді. Ол заман талабын сай белгілі бір қалыпқа салынып келеді. Әдебиет тарихында характер бір - біріне мүлде ұқсамайды. Өйткені әрбір жазушы характер жасау кезінде өзі өмір сүріп отырған қоғамға тән мінезді ерекше назарға алуы мүмкін[9.65]. XX ғасыр әдебиетін зерттегенде осындай көзқарастарды білген дұрыс. Осы орайда, бүгінгі біздің ғалымдар пікірімен салыстырсақ, З.Ахметов айт - қан - дай, Ақынның поэзиядағы өз тұлға, бейнесi арқылы бiз оның өмiр сүрген заманды қалай танитынын, халықтың мүддесiн, арман-тiлегiн қалай түсiнетiнiн көремiз.
Әдебиеттану ғылымы басқа да ғылымдармен тығыз байланыста екенін ескерсек, біздің қарастырып, зерттеп отырған характеріміз де басқа ғылымдармен тығыз қарым - қатынаста. Әдеби характер өзіне тән эстетикалық болмысы арқылы философия, психология, әлеуметтану сияқты ғылым салаларының ауқымындағы характерлік мүмкіндіктерін шектемейді, қайта осылай өзінің зерттеу объектісіне қатысты жақтарын толық пайдаланады. Мысалы, адамның ішкі жан дүниесінде болып жататын әртүрлі психологиялық ерекшеліктерін қоғамда алатын әлеуметтік орны мен өзіндік дүниетанымын, философиялық тұғырнамасын анықтау әдебиеттану ғылымы үшін өте маңызды. Адам мінезін психологиялық жақтан зерттеуде Н. Д. Левитовтың Вопросы психологии характера атты еңбегі зерттеушілердің назарын аударып отыр. Ол өзінің аталмыш еңбегінде: Адамға мінездеме беру- тұлғаның тек өзіне тән психологиялық ерекшеліктерін көрсету яғни бір адамды басқалардан өзгешелейтін ерекшелігін табу. Тек сол ерекшеліктер ғана тұтас бір адамның мінезін анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ, бұл ерекшеліктер сипаты бір жақты емес, қарама - қарсы болуы да мүмкін. Сонымен қатар характерде жетекші (доминанта) мінез қашанда болады [14.52]дейді. Дәл осы пікірді тарқатып, В.В.Фащенконың өмірдің түрлі сәттерінде қалыптасатын, өсіп - жетілетін характер адам концепциясын жасау барысында адам бойына тамырын жаятын жетекші оң қасиетті жоғары бағалайтын: Көркем шығармадағы характер мәселесі адамның әртүрлі сәттердегі қалыптасқан мінез - құлқын автордың өмірдегі міндеті және өзгермелі заңдылықтарды меңгере отырып бейнелеу тұрғысынан ашылады [15.12] деген пікірін келтірсек болады.
Әдеби характер поэзияның өн бойындағы көркемдік жүйесімен тікелей байланысты. Әдебиет тарихында бір кезде типтік жағдайдағы типтік характер деген түсінік қалыптасқаны белгілі. Бұл ұғым характердің бойына сол дәуірге тән жиынтық белгілерді топтастырды. Өлеңнің толықтай идеясын ашуға ақынның ішкі әлемі толықтай бағынышты болады.
Өлең деген тумайды жайшылықта,
Өлең деген тулайды қайшылықта, - деп ақиық ақын Мұқағали Мақатаев осыны айтса керек. Өлеңге келгенде, өлеңнің жазылуы мен оған берілетін анықтамаға келгенде,шынында, Абайдан асып кім айтар:
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп - тегіс жұмыр келсін айналасы
Ақынның өлеңінен - ақынның характері байқалады. Оның ішкі жан дүниесінің арпалысы мен ұлттық болмысы байқалып тұрады. Өлеңі - өмірбаянына айналған қаншама ақындар осының нәтижесі. Қасым

Аманжолов та Өлеңім, өзіме тарт деп бекер жырламаса керек. Л.И. Тимофеевтің: Адам әлеуметтік және ұлттық тұрғыдан анықталған, тарихи негізделген, өмірге деген өзінің жеке көзқарасы, өз өміртанымы, өз тілі бар мінез [9.65] деуі де осы айтқанымызды қуаттап тұрғандай.
Өлеңнің өн бойынан өзі өмір сүріп отырған уақыттың, жағдайдың, ұлттық болмыстың, ортасының мінез - құлқы мең мұндалап көрінеді. Жалпы біздің әдебиетімізде ұлттық мінез туралы жалған ұғым қалыптасқан. Көп жағдайда біздің ақындарымыз поэзиядағы ұлттық мінезді экзотикалық көрініс пен жылтырақ бояудан ғана іздестіріп жатады. Әйткенмен, нағыз ұлттық поэзия аясы тар, мұндай түсінікпен ешқашан да үзеңгі қағыстыра алмайды. Ұлтының жоғын түгендеп, терлігі майдай еріген (Махамбет) поэзияның ғана ұлы атануға хақысы бар. Ал ұлы поэзия - ең алдымен ұлттық болмысқа жақын тұрады, - дейді Арман Шеризат [16.1] қазіргі тәуелсіздік поэзиясындағы ұлттық мінез жайлы.
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең, - деп хәкім Абай жырлағандай, туғаннан өлгенге дейінгі өмірдің бәрін өлең көрген ақындардың поэзиясындағы характер мәселесі қоғамдағы, объективті өмірдегі моральдық, рухани қысымдарға деген кеудесіндегі бұлқынып, жанартаудай атқылап жатқан қарсылықты көзқарастарын байқатады. Бұл мәселе осы күнге дейін талай ғалымның зерттеу нысанына айналғанымен, характер мен жағдай арасындағы байланыс әлі күнге толық зерттелмеген. Мысалы, көркем шығармадағы концепция характер мен жағдай арасындағы байланыс негізінде шығатынын ұлттық әдебиетімізде М. Әуезов, Н. Ғабдуллин, Р. Бердібаев, А. Нағыметов, Ш. Елеукенов, Б. Майтанов, Т. Есембеков, Е. Адаева сияқты ғалымдар жазса, ал орыс әдебиеттану ғылымында Л.И. Тимофеев, А.Н. Иезуитов, Д. Тамарченко, Е. Хализов, В. Петров, Д. Крамарска, Л. Лавров, Ю. Борев сияқты ғалымдар атап көрсеткен.
Жағдай сөз өнері ғылымында көп ретте көркемдік- эстетикалық ерекшелігі толық айқындала қоймаған әдеби категория. Табиғаты күрделі, қызметі сан қырлы ұғым. Көбіне жағдайды нақты қоғамдық ортамен ғана байланыстыру басым, оның көркем шығармадағы өзіне тән спецификасы идея, тартыс, орта сияқты негіздерге байланысты.
Жағдай ұғымы өмірде соншалықты жиі қолданылатындықтан, оның мағыналық ара-жігін ажырату да күрделі болып отыр. Өйткені жағдай ұғымының астарына қоғамдық жағдай, əлеуметтік жағдай, психологиялық жағдай, тұрмыстық, тарихи-философиялық жағдай деген ұғымдар біте қайнасып кеткен. Аталмыш ұғым туралы философиядағытабиғат заңдарын білгеннен кейін адамдар өз іс-əрекетіне қолайлы жағдайлар жасап, қолайсыздарын жояды. Жағдай құбылыстар мен процестерге ықпал жасай отырып, өзі де солардың ықпалына ұшырайды. Мəселен, адамдардың материалдық жəне рухани өмірінің белгілі бір жағдайында пайда болған қандай да болмасын жағдайдың өзін одан əрі түбірімен өзгертеді делінген пікірге назар аударуға болады.
Қазақ әдеебиетінде көркем прозасы қандай өзгерістерді басынан кешсе, қазақ әдебиеті де дәл сол өзгерісті басынан өткерді. Себебі, қоғамдағы жағдай жиі ауысып отырды. Ауыспағанда ше? Кешегі ауыл, кешегі өндіріс, соғыс... қоғамдағы барлық жағдай өзгерді. Ғылыми - техникалық даму, қала мен ауыл, адам мен қоғам, тұлға мен табиғат, адам мен ғылым, кеше мен бүгін, ұлттық және қоғами сана арасындағы жаңа қатынастар... осының барлығы дерлік поэзияда болсын, көркем шығармада болсын ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап әдебиет айдынанда жетекші тақырыптарға айналды. Дөнегеленген дүниенің тоқтамауы, уақыттың жылдамдығы, заманның құбылуы, дүниетанымның түрленуім мен тосын жағдайлардың барлығы әдеби көркемдік әдіске түрленген бағыт әкелгенімен, ақындардың отты, шабытты жырларынан ескіні аңсау, өткенді сағыну да көптеп байқалады. Тәуелсіздік ақындарға басқа шығармашылық нысан ұсынғанымен,ақыт ағысы, замана түрленуі, дүниетаным құбылысы тосын көркемдік мақсат - мүдде, басқа шығармашылық нысана ұсынғанымен, таяқтың екінші ұшы тосын жағдайлар туындатуда. Мысалы, ғалым А. Иезуитов:Жағдай дегеніміз - адамның сезімдері, ойы, іс- әрекетімен бірге өзі өмір сүріп отырған ортаның барлық саяси, экономикалық, экологиялық сипаттарын өз бойына сіңірген тарихи ортасы[17.32] деп мәселені нақты тарихи көзқарас тұрғысынан қарастырған.
Әрине, қоғам өзгерді, жағдай өзгерді десек те әдебиетте, жалпы өмірде ешқашан өзгермейтін, өлмейтін мәңгілік тақырыптар бар. Өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, ақ пен қара, күн мен түн, жалғыздық деген сияқты жағдай тудыратын өмірдің зандылықтары керісінше қоғамдағы жағдайларды одан сайын нақтылап, тұмшаламай, адамдарға ненің қалай, қашан, неге, не үшін әсер ететінін өмір таразысына салып, таразылап отырды. Қоғамдағы кейбір түйткілді жағдайлар, қарама - қайшылықтар, дұрыстың бұрысқа айналып кетуі шығармашылықта жүрген ақын - жазушыларға ой салып, қанаттарын қомдата түсті. Себебі, В.Г.Белинский айтқандай: Бүкіл әлем, гүл, бояулар, дыбыстар, бар жаратылыс, барлық өмір - поэзия дүниесі, осы құбылыстарға құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір беретін сырлар - поэзияның тетігі мен жаны. Поэзия - әлемдік өмірдің қан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні
Характер мен жағдайдың ара қатынасын гармониялық түрде бейнелеу мәселесі осыған дейін де қарастырылған . Әдебиеттің бір кезеңдерінде, әсіресе көркем шығармада ұнамды және ұнамсыз кейіпкерлер болған. Олар ұнамды деген кейіпкердің жолын ақ, күнәсіз періште, бар жақсыны бойына жиған керемет адам етіп, ұнамсыз, сынайтын кейіпкеріне бар жамандықты төндіріп, зұлымдықтың тағына отырғызды. Осы бір кезеңнің өзі, шығармалардың өзі бір дәурен, жағдайдың өзгергендігінің көрінісі емес пе? Қазір бұл шығрамаларды сыншы да оқырман да керісінше, үстірт жазылған, кейіпкерді толық танымаған, өмір иірімдерін толық бермеген деп таниды. Бұл туралы пікірді М. Әуезовтен асырып айта алмаспыз: Жазушы неге нашар жазады? Мұның себебі біреу ғана емес. Ең әуелі өмірді нашар білу бар. Жазам деген ортадан сыртқары тұрып жазуға болмайды. Өзің таңдап алған материалды сүю ғана емес, барлық шетін, нәзік жайларына дейін түгелімен қиялдап та іштен кеміру шарт. Таңдап алған ортасын және тиісті байланысты жайларын сүйіп сезінген көңілге ғана шыншыл, терең, сенімді суреттер сай келеді [18.96].
Н.Ғабдулин Уақыт сыры атты еңбегінде: Адам мінездерін жағдай жасайды, - дейді. Ал, Р.Бердібай көркем әдебиет қаһармандарының жасалу шарттылығы - аса күрделі теориялық мәселердің бірі. Шығармада тұлғалардың толысып шығуын көптеген тәсіл-амалдар шешеді ,- деп прозада характер жасау бір ғана жолмен шешілмейтінін ескертеді. Ал, поэзияда ше? Нағыз ақынның ақындығы қалай шешіледі? Нағыз ақынның құдырет күші сондай, ол өзі жазған бір өлеңдегі бір ғана образбен, бір ғана сөзбен, қаласа, тіпті бір ғана дыбыспен...өмірді өзгеше қалпында, қозғалыс үстінде әркімнің көз алдына әкеле алады,- дейді Некрасов. Бұл бір жауап деп есептейтін болсақ, өлеңнің арнайы құрылымы, бунағы, жалпы игеруге болатын ғылымы бар деп есептесек те... осы өлең жазудың қыр - сырын меңгеріп, жіптей иіріп, игеріп алған адамның өзі он жерден жібі түзу, үні сұлу өлең жазсын, бәрі бір ол поэзия емес,- дейді Брюсов. Біз тағы да, Абайдан асып айта алмаймыз...
Өлеңге әркімнің - ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын,
Қазақтың келістірер қай баласы?
Жағдай көркем шығармада да, поэзияда да нақты бір сәт, ситуация арқылы көрінуі мүмкін. Поэзияда ырғақ дейтін дүние бар. Жалпы, сол ырғақты дұрыс пайдалана білсек, өлеңнің характері одан сайын ашылады. Поэзиядағы характер мен прозадағы характер арасында үлкен айырмашылық бар. Мәселен, проза да характер оқиғалар арқылы, яғни жағдайлар арқылы беріледі. Ал, өлеңнің бәрі оқиға ретінде баяндалмайды. Ол бір ішкі сезімдердің арпалысы, көпшілік көре бермейтін жүрек түкпіріндегі жағдайлар.. немесе бір сәттер. Және осы бір сәттердің ақын характерімен байланысуы, үндестік табуы біздің қарастырып отырған мәселеміз. Жағдай белгілі бір сәт әсер еткенде айқындала түседі. Бәлкім, Энгельс айтқандай: Мінез жағдайға, жағдай мінезге бағынышты. Яки болмаса, ХХ ғасырда көпшілік арасында көп айтылған әр мінездің өз жағдайы, ал жағдайдың өзіне сәйкес мінезі болады деген пікірмен келіссек болады. Бір қызығы, осы пікір жиырмасыншы ғасырда көп айтылғанымен, нақ осы характер мен жағдай арасындағы байланыс түрлері сол ғасырда көп зерттелмеген.
Эстетикаға кіріспе еңбегінде Ю. Борев: Суреткердің шеберлігіне бағынбайтын, одан тәуелсіз адам характері мен жағдайдың болатындығы дау туғызбайтын жайт. Характер мен жағдайдың өнердегі байланысы өмірдегі шындықты танытудың нәтижесі дейді.[19.28] Яғни, поэзияда да дәл осылай характер мен жағдайдың байланысы нәтижесінде біз шын өмірді ғана емес, ақынның да ішкі жан сарайын үңілеміз.
Жиырмасыншы ғасырдың басындағы жағдайдың өзгеруі, әсіресе әлеуметтік-қоғамдық жағдай әдеби үдеріске айтарлықтай өзгеріс әкелді. Бұл туралы Ә.Толысбаева: Ғасырдың алғашқы жылдары қазақ прозасы мен қазақ поэзиясында характер мен жағдайдың байланысының мына түрлері байқалады:
а) Қалыптаса бастаған жағдайды өздері өзгертуге мүдделі жігерлі мінездер. (мысалы, ауылды сауаттандыру, колхоздастыру,т.б.)
ә) Қазан төңкерісінен кейінгі орнаған кеңестік жаңа жағдайларды қабылдағысы, өзінің бұрынғы мұраттына адал, көзқарастарын өзгерткісі келмейтін бейнелер.
б)кейбір шығармаларда қалыптасқан жағдай мінездерге пәрменді әсер ете алмайтын болғандықтан, бұл ретте характерді жан-жақты ашу үшін жасанды жағдайлар жасылынды, - дейді [7.19]. Сонымен қатар, өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары әдеби процесте революция ғана қоғамдағы жағдайдың көрінісі ретінде айқындалып, көптеген шығармаларда негізінен мінез бен тобыр, мінез және халық, сияқты ұғымдар жетекші орында болды. Мағжанның: Сұм өмір абақты ғой саналыға,- деген бір тармағының өзі көп жағдайдың шетін шығарып тұр. Тіпті, бүгінге дейін дәл осы бір тармақ маңызын еш жойған емес.
Жалпы бұл кезеңдегі өзгерістер мен поэзиядағы ерекше құбылыстар жайлы ғалым Ө. Әбдиманұлы: ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің жалғасы ретінде дамуымен бірге, өзіндік өрнегін де тапқан әдебиет. Қоғам шындығын көркемдікпен суреттеудегі жазушы ерекшелігі түрлі бағыттардың қалыптасуына алып келді,- дейді. Шынында,1905 жылдан кейінгі әдебиетте үлкен жаңалықтар көп болды. Бұл туралы да ғалым Ө. Әбдиманұлы:: Ұлт-азатшыл (А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.Жұмабаев, т.б.), ағартушы-демократтық (М. Сералин, С. Дөнентаев, С.Торайғыров, т.б.) бағыттар белең алды. Бұрыннан әдебиетімізде бар діни- ағартушылық бағытты (М.Ж. Көпеев, М. Қалтаев, Н. Наушабаев, Ш.Жәңгіров, т.б.) қосқанда осы кезең әдебиетінде үш бағыт өркен жайды. Діни-ағартушы бағыттағы ақындарға тән бірнеше басты белгілер бар. Біріншіден, бұлар - діни мектептерде оқып, мұсылманша білім алған ақын-жазушылар. Олардың орыс оқуымен, орыс жазушыларының шығармаларымен атүсті ғана таныстығы болды. Екіншіден, бұлар - шығыс әдебиетін, оның түрлі әдеби мектептерін жетік біліп, озық үлгілі дәстүрінен үйреніп, шеберлік тәсілдерін өз шығармашылықтарында кеңінен пайдаланып, шығыс классиктері деңгейінде жазуға талпынғандар. Үшіншіден, бұлардың көпшілігі ірі медреселерде білім алып, Ташкент, Бұқара, Қазан, Стамбұл сияқты діни орталықтарда болып, ислами әдебиеттің классикалық үлгілерімен танысып, діни ілімнің қыр-сырын жетік меңгергендер болды,- дейді.
Әр жыл әдебиеттің алтын сандығына түрлі - түрлі туындыларды сыйлады. Әрбір оңжылдық сайын қоғамдағы өзгерген жағдай, өзгерген характер поэзия тарихында қатты байқалды. Сол жылдардағы тақырыптар да алуан түрлі кейіпке енді. Әрине, тақырыпты әр ақын өзінше шешкенімен, көп жырланған тақырыптар баршылық. Ауыл шаруашылығын коллективтендіру, колхоз құрылысының нығаюы, шаруалар санасындағы өзгерістер, яғни шаруалардың характері жағдайға байланысты, сол қоғамға байланысты басқаша сипатталды. Жиырмасыншы жылдың бір ерекшелігі ақындардың социалистік үндеуі. Үгіт насихат. Алайда, осы үгіт насихат, үндеулер арасынан ауыл өміріндегі өзгеріс ерекшелігін, ішкі тебіренісін, жан сезімін, көңіл - күйін бөлек жеткізген лирикалық өлеңдер дүниеге келді. Атап айтсақ, С.Сейфулиннің Даладағы жаңа күй, Тракторшы, Б.Майлиннің Коллективтің жырын айт, Гүлденсе ауыл - гүлденеміз бәріміз, І.Жансүгіровтің Егінші, Қойшының ойы, С.Мұқановтың Малшының мақтанышы, Ғ.Ормановтың Темір ат, Ә.Тәжібаевтың Қарлығаш сияқты өлеңдері оқырман жүрегіне басқаша жетті, сыншылар үшін жақсы ізденістердің бір парасы болды. Бұл шығармаларда ауыл адамдарының ойлау жүйесі, күнделікті көп адам байқай қоймайтын ізденістері мен техниканы игеруі, жаңа мамандыққа ие болуы лирикалық жылылықпен, көркем образдармен бейнеленеді.
Отызыншы жылдардағы қоғамдық-экономикалық өзгерістер қазақ поэзиясына басқа леп әкелді. Сол кездегі тапсырыспен жазылған шығармалар ма, жоқ қоғамдағы жағдайлар ақындарға рас басқаша әсер етті ме, тіпті өлеңнің тақырыптары, қаһармандары да жаңарып, мүлде жаңа кейіпке енді. Өкінішке орай, бұл шығармалар сол дәуірде бұрқырап, ел ішінде тарап оқылғанымен тәуелсіздіктің ақсүйек оқырмандары арасында оқылмады. Себебі, жағдай басқа, шыр айналған дүние талай мәрте айналып, уақыт өзгерген. Тек қазір ғана, сол жылы жазылған өлеңдер тарихтың ескі парақтарына айналды. Әрине, отты, жігеріңді оятатын жырлар сонау батырлар заманынан келе жатқанымен, өлеңнің сұрыпталып, оқырман жадында сақталуы - уақыт еншісінде. Тек, әлгінде айтқан өлмейтін мәңгілік тақырыптар ғасырлар қойнауында қалып кетпейді екен. Сол жылдары ел ішінде салынып жатқан өндіріс орындары, темір жол құрылыстары, осы жолдағы табыстар мен қызу еңбек қазақ ақындарының қаламында өрілді. Бұл тақырыпқа арнап көптеген өлең, поэмалар жазылды. Өндіріс тақырыбына жазылған алғашқы өлеңдердің идеялық мәні бесжылдық жоспарды төрт жылда орындауға шақырып, қалың бұқараны творчестволық еңбекке жігерлендіруге үгіттеумен байланысты болды. Атап айтсақ, С.Мұқановтың Қарағанды, А.Тоқмағамбетовтың Түрксиб түйіскенде, C.Сейфулиннің Қалаушылар жыры, Ә.Тәжібаевтың Айнабұлақ, Ормановтың Шеңбер, Мыс қала,Жансүгіровтің Алтын қазан, Екпін күйі, Қ.Әбдіқадыровтың Екпін, Т.Жароковтың Бесжылдықтың бағасы, Ғ Ө.Тұрманжановтың Байғыз сынды жазылған өлеңдері сол жылдары бүкіл одақтық социалистік өндірістің екпінді қарқынына өзіндік үн қосты. Мәселен, А.Тоқмағамбетов пен Ғ.Орманов, Ә.Тәжібаевтардың жазған өлеңдері Түркістан - Сибирь темір жолының іске қосылуына арналса, І.Жансүгіров Қазақстанның кен байлығын алтын қазанға балап, соны пайдаға асырып жатқан халық күшін мадақтаса, С.Мұқанов, Ғ.Орманов, Ө.Тұрманжанов өлеңдері Қарағанды, Балқаштың тұмса табиғатына ғашы болып, сол кездегі ой-сезіміне, әсерлеріне құрылған өлең жазды. Бұдан нені байқадық? Демек, характер қашанда еңбек тәжірибесінде, өмірлік тартыстар, күрестер үстінде қалыптасып, тәрбиеленеді. Поэзияда, көркем шығармадағы кейіпкер характері өмірдің түрлі бұлтарыстарында, кездескен қиындыққа төтеп бере алтындай қалыптасуы үшін міндетті түрде соған сәйкес орта болуы шарт. Сөзімізді нақтылай түсу үшін В.В.Фащенконың мына пікірін келтіру орынды сияқты: Көркем шығармадағы характер мәселесі адамның әртүрлі сәттердегі қалыптасқан мінез - құлқын автордың өмірдегі міндеті және өзгермелі заңдылықтарды меңгере отырып бейнелеу тұрғысынан ашылады [60.12]дейді.
Әдебиеттің майданына шын майдан қырқыншы жылдар келді. Дәл осы жыл біздің ауыз әдебиетіміз қайтадан жаңғырғандай болды. Себебі, характердің өзгеруіне тура келді. Өйткені, жағдай жиырмасыншы - отызыншы жылдар емес.. ендігі ақындардың үндеуі де басқаша болды. Бұл жыл әлеуметтік - тарихи өзгерістерге , ел күтпеген құбылыстарға толы болды. Бұл жыл қалам ұстаған ақындардың да біразы қолына қару ұстады. Халық қайда болса, ақын сонда. Поэзияның дүниеге келуі нақ осы жылдар прозаны басып озды. Характер де осы болса керек! Себебі, өлеңнің дүниеге келу процесі көркем шығармаған қарағанда әлдеқайда жедел әрі тез, тыңдаушыға тікелей әсер еткен отты жырлар ел арасында ауызша тарады. Бұл жылы ақындардың өлеңдері алдымен газет беттерінде, немесе оның кітап, қолжазбаларында емес ауыздан - ауызға тарап барып, газет беттерін түсіп, кейіннен жинақтарда басылып жүрді. Бұл жылдары ақындар айтысында да соғыстың басқа қырлары ашылды. Шырылдаған шындық пен асқақ та айбынды дауыстар халықтың еңсесін көтерді. Тіпті айтыс арқылы поэзияға енген өлеңдер де болды. Әсіресе, Жамбылдың есімі асқақтап шықты. Оның айтқандары мерзімді басылымда күн сайын жарық көріп, бүкіл еліміздің радиоларынан күн сайын дерлік саңқылдап, асқақ шабытпен оқылған, туған елге деген махаббатқа, құрметке толы жалынды жырлары жеке кітап болып шығып жатты. Жамбыл Жабаев Шығармалары (1940), Болат тонды батырлар (1941), Майдан жыры (1942), Отан әмірі (1941), Майдан жыры (1942), Алынбас қамал (1943), Қамал бұзған қаһарман (1945) жеке кітап болып ұсынылды.
Жамбылдың жырламасқа шарасы бар ма? Амалы бар ма? Себебі, Жамбылдың ұлы Алғадай да сол майданда еді. Алғадайы мерт болғанда, көз жасын төгіп, жылап айтқан жыры бүкіл қазақ даласының, қазақ халқының көз жасы, ауыр қайғысы болып, қазақтың қабырғасын сөкті, әлдекімнің жарасын тырнады:
Алатауды айналсам,
Алғадайды табам ба?
Сарыарқаны сандалсам,
Саңлағымды табам ба?
Әлім деген у екен,
Мендей кәріп адамға.
Күнде үйімде күңіренем,
Көзіме жас алам да.
Фольклордың жоқтау сарынын еске салатын, қайғы жұтқан Жамбылдың жырлары қазақ фольклорындағы ұлттық рухтың алтын жауһары болды.
Халықтың, ұлттың характерін аша түсіп, жағдаят пен характер байланысын шебер көрсете білді. Ел, халық көкірегіндегі дұшпанға деген ашу-ызаны еселеп оятып, ашу отты тұтандырып, лап еткізді. Жамбылдың:
Асқар таудай еліме,
Байтақ жатқан жеріме,
Шапты фашист дегенде,
Ашуменен аралас
Жыр да келді көмейге,
Қаһар қаулап денемде, - дейтін жолдары қиындық көріп қалжыраған, ыза мен кектен, қиындықтан шаршаған жалпақ жұрттың тегеурінді толғанысы еді.
Отанға деген сезімді ерлікпен бірге жасатып, ұлт рухын оятып, талай ер мен ел кеудесіне үміт отын жағып халықтық ерлік туғызды. Қалам қайраткерлері поэзияда тізе қосып, жұмыла жыр төкті. Бір топты - Жамбыл Жабаев, Нұрпейіс Байғаниндер бастап, Нұрхан Ахметбеков, Иса Байзақов, Қуат Терібаев, Шашубай, Әбдіғали Сариев, Қалқа Жапсарбаев, Саяділ Керімбеков, Кенен Әзірбаев, Орынбай Тайманов, Нартай Бекежанов, Төлеу Көбдіков, Қайып Айнабеков, Доскей Әлімбаев, Үмбетәлі Кәрібаев, Жақсыбай Жантөбетов, Омар Шипин т.б. бар. Бұл топтағылар толғау-жырларына образ, толғау мен толғану мәнерін, фольклор дәстүрін, эпостық бейнелеу мүмкіндіктерін, кейіпкер табиғатын ажарлау, ашу тәсілдерін кеңінен пайдаланды. Жоғарыда келтірілген Жамбыл өлеңіне, "Аттан, батыр ұрпағым", "Қамал бұзған қаһарман" т.б. көптеген жырларында қаһарман қуаты, ашынған жұрттың айбар ерлігі жыр етілді. Ал, Нұрпейіс "Майданға батыр ұлдарым", "Жанышта, жауды жанышта", "Өренім, ұлым, құлақ сал" сынды өлең-жырларында жауға жігерлене қарсы тұруға, ерлік, қайрат рухын өршіте түсуге шақырады.
Екіншісі жазба поэзия өкілдері болды. Олар, атап айтсақ, Абайдың шығармалары, Д. Әбілевтің "Жүректен", "Майданбек", Қ. Әбдіқадыровтың " Батыр", "Серт", Қ.Бекхожиннің "Шеру", М.Бектембекованың өлеңдері, І.Есенберлиннің "Сұлтан","Айша", Д.Еркімбековтың "Айдай", З.Қалауованың "Шолпан", Т.Жароковтың "Нарын", "Зоя туралы жыр", "Сталин сұңқарлары", С.Мұқановтың "Біз жеңемңз", "Алыптар туралы аңыз", А.Жұмағалиевтің "Таңдамалы өлеңдері", Ғ.Ормановтың "Емен", ұжымдық "Поэмалар", "Халық қаһарманы", ұжымдық "Өлеңдер жинағы", Т.Мұқановтың "Жауынгер жыры", Қ.Сатыбалдиннің "Әлия", Ж.Саинның "Жорық жырлары", "Күләндә", Қ.Шаңғытбаевтың "Ар", А.Тоқмағамбетовтың "Мұнай бер", "Маршалдар шықты майданға", "Ажалды жеңген алыптар", Ә.Сәрсенбаевтың ұжымдық "Сталингардты жауға бермеңдер", "Тарту", "Ант", Ә.Тәжібаевтың "Перне" т.б. өлең-жырлар, поэмалар жинақтары кітап болып басылды. Келтірілген жырларда қаһарлы жылдар шындығы, замана тынысы түрлі тұрғыда көрсетіледі. "Қанға-қан, жанға-жан" - деген аталарымыздан қалған ұранды ту қылып ұстап, фашисттерді тас-талқан етіп күйретуге шақырған, майдан шебінде қаймықпастан қасқайып тұруға үндеген, зұлымдардан кек алуға бастау болған жалында жырларымен қоса қас дұшпанның сықпытын, қанішерлігі мен зұлымыдығын ашумен әшкерелеген, ашына төгілдірген туындылар да молынан жарық көре бастады.
Идеялық және өмірлік нысандардың ортақ болуы себепті ақындарымыз да тақырыптық ұқсастықтар көбірек болды. Мысалы, Тайыр Жароковтың "Гәккугай" әніне ыңғайластыра жазылған "Жаңа жыр " өлеңі "Қиратамыз дұшпанды, Қақ майданның төріндемен" тамамдалса, отызыншы жылдары жазылған "Миллион толқынның" ырғағына келтірілген келесі "Миллион толықыны":
Аттан халық,
Талқанадылық,
Фашизмнің ордасын, - болып, мазмұны өзгертілген.
Бұл уақыттардағы поэзияға тән бір сипат - кең таралған әндер ырғағына сай өлеңдердің бәрі болмаса да, кейбірінің жарыққа шығуы. Тағы бір мысал келтірер болсақ, А.Тоқмағамбетовтің "Ажалды жеңген алыптар" атты жинағының бірнеше өлеңдеріне назар аударсақ, "Мерген қыз" ( белгілі мерген, 309 немісті жайратып салған Павличенко Людмилаға арналған), "Халық қаһарманы", "Қош, бауырым Панфилов", "Ата мен бала", "Қуаныш", "Достық", "Жауынгер қазақ жастарының маршы ", "Кавказға", "Шабуылға", "Халықтың сәлемі", "Аға, іні, туысқан", "Сермей, соқ" атты айдарларынан-ақ кімге немесе не нәрсеге арналғанын аңғаруға болады.
Үгіт және насихаттық рухындағы жырлар да төл әдебиет пен фольклорымыздың бейнелеу мен дәстүрлі тәсілдері мол пайдаланылса, өткен дәуерлерден бастап (Абай, Ыбырай) 20-жылдардан кейін тіпті молая бастаған батыс әдебиетінің белгілері айқын сезілді. Себептері мен салдары да айдан анық, мемелекеттің саясатының түрлері орыс тілде жүргізілуі, орыс әдебиетінің ел ішіндегі өзге ұлт республикалары үшін бастапқы ықпалды қор қызметін атқаруы өзгеше әсер етті. Болмысқа тән шындықты бейнелеуде түрлі ізденістер, амал-тәселдер, романтикалық рух, реалистік мазмұн, бейнелеу құралдары айтарлықтай үлгі болғанын айту керек. Шет ел шығармалырының орыс тіліне аударылуы өзге ұлт ақындары үшін көркемдік нәр ,көркемдік тәжірибе қызметін атқарды.
Соғыс саябыр тартпаса да, кеңес жауынгерлерінің жауды тықсыра бастаған шақта қуаныш лебі көптеген ақын шығармалынан айқын көріне бастады. Қуандық Шаңғытбаевтың "Ар " жинағындағы:
Түріліп алтын әдіп бұлтты перде,
Батысты шомылдырып шымқай селге.
Қызыл арай қанатын жая түсіп,
Қалықтап күн таянды құба белге.
Мүлгіген марғау түсті көлегейлеп,
Ымырттың шымылдығы төнді көлбеп.
Торғындай тарамдалып торған көкте,
Тал жібек тарамдалып керілді өрмек, - сияқты табиғаттың көріністерін эстетика құндылығы реуішінде динамика, жанды образбен елестеткен жыр-толғаулар жариялана бастады.Поэзия табиғатын танып, дүниені өз көзімен көре алатын жауапкершілігі мол жас ақындардың легі дәл осындай ұнамды ізденістермен бой көрсетті.
Ұлы Отан соғысында жауынгерлеріміз батырлығымен , ерлігі көп өлеңдерге өзек болды. Тақырыптық сипатына ықпал етті. Бұл орайда Ғ.Ормановтың Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин туралы, Ә.Тәжібаевтың Б.Момышұлы, А.Тоқтаров туралы, А.Тоқмағамбетовтың Х.Қасымбеков, Е.Қойшыбаев туралы, Қ.Аманжоловтың М.Мамыраев туралы, Д.Әбілевтің М.Мәметова жайында, Ә.Сәрсенбаевтың Н.Әбдіров хақында , т.б. алуан ақындар өлеңдерін айтып өтуге болады .
Қорытқанда, бұл жылдар халық жүрегіне өшпейтін жара қалдырды. Ал, лирикалық өлеңдер бұрышында сығалап тұрды деуге болады. Қиыншылық , қаза, нәубет, соғыс, төңкеріс - тақырыбы, мағынасы күрделі, ауқымды дүние. Дегенмен, адам баласының жаңа қырларын ашып, халық арасындағы бірлік-берекені , нәзік көзге көрінбейтін сезімдерді бекітті. Лирикаға оралар болсақ , қазақ лирикасы 1937-1938 жылдардан кейін үнсіз қалды десек болады. Соғыс жылдарында ел арасында лирика жанрындағы жырлар жазылып, көгершіндер тасыған хаттары әдебиеттің кәсіби деңгейіне жете алмады. Ал халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарында қоғамдық көзқарас лирика әлеміне бүйрегін бұра қойған жоқ. Анда-санда ақындықтың аласұрған сезімінен туған Ғ.Орманов, Ә.Тәжібаев, Қ.Аманжолов шығармаларында көрінетін.Алайда, олар бұл жетістіктерге қоғамның талаптарына орай, партияның өктем тапсырмаларын қатар орындаумен жететін . Мағжанға біржола ден қою, назар аудару ,ол кездер үшін оғаштық болып көрінетін-ді. Атаулы дерт 50-ші жылдардың бейнесі еді.
60-шы жылдар болса, басынан бастап лирикаға жан біткен заман болды. Қазақтың төл поэзиясының туған топырағында алғашқы дәндер жемісін берді. Жас ақындар өздерінің "Мені " лирика геройларымен, лирикалық тұлғаларымен келді. Олар, Төлеген Айбергенов, Сағи Жиенбаев, Тұманбай Молдағалиев, Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов сәл кейінде үн қосқан Мұхтар Шаханов болды.
Лирикада ақын не суреткердің "мені" азаматтық менге айналып, елдің, халықтың көкейкесті ойларына айналады.Ал сол ақын жүрегімен жазған лириканы оқырман оқығанда сол шығарманы өзі тудырғандай сезсе, дәл сол көңіл-күйді үндессе әлгі лириканың өз мақсатына жеткені. Ойшылдық пен психологизмнің , лиризмнің ұштаса көрінуі 60-70-ші жылдардың поэзия еншісіне тиген жетістік.
Адамның сыртқы пішінінен ішкі жан дүниесіне ену, сол адамның сезімі мен сырын қоса ашу өріс алады. Қазақ лирикасының өзектілігі де осында. Бұл жылдары лирика көркемдік ізденістермен даму сатысында болса , бұған кері қайшылықты пікірлерде болды. Оқырмандар мен сыншылдардың қазіргі қазақ лирикасының көркемдік-деңгейін, мән-мазмұнын бағалауда біршама дискуссиялар туды. Әртүрлі пікірлер объективті және субъективті көзқарастар өріс алды. 60-шы жылдары "Формалистік өлеңдер" деген етек алып, оған қарсы шыққандар да табылды. Әрине, оқырмандар мен сыншы талғамы әрқилы болғандықтан бітіспейтін бірқатар пікірталастар да өрбіді. Бұндай тақырыптардың бәрі 60-70-ші жылдардағы қазақ лирика жайында фундаментальды зерттеуді қажет етеді.Халықтық дәстүрімізге, ұлттық мәдениетімізге қазақ лирикасының әсер-ықпалы, жаңашылдық пен дәстүрдің байланысы, арақатынасы жайында ғылыми тұжырымдар жасауды жүктеді. Себебі, тақырып етіп алынған кезеңнің ақындары зерттеушілердің назарынан тыс қалды. Ұлы Мұхтар Әуезов сөзінен мысал келтірсек, "Әдебиетімізге жыл келгендей жаңалық сезінелік" жаңа тегеурінді ақындар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.