Кәсіпорынның қаржылық ресурстары
Түйіндеме
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру жолдары және пайдалану тиімділігін талдау тақырыбындағы диссертацияға кіріспе, 3 тарау, қорытынды (барлығы 81 бет, 5 сурет, 12 кесте), пайдаланылған әдебиеттер тізімі (59 аталым) кіреді.
Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржылық ресурстарының теориялық және әдістемелік негіздері қарастырылған. Екінші тарауда негізінен қаржы ресурстарын қалыптастырудың тиімділігі талданады. Үшінші тарауда кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастырудың қарастырылған проблемаларына және оларды шешу жолдарына арналған.
Резюме
Диссертация на тему Пути формирования и анализ эффективности использования финансовых ресурсов предприятия включает в себя введение, 3 главы, заключение (всего 81 страниц, 5 рисунков, 12 таблиц), список использованной литературы (59 наименований).
В первой главе рассмотрены теоретико-методические основы финансовых ресурсов предприятия. Во второй главе в основном анализируется эффективность формирования финансовых ресурсов. Третья глава посвящена предусмотренным проблемам формирования финансовых ресурсов предприятий и пути их решения.
Summary
The thesis on the "Ways of formation and analysis of the efficiency of the use of financial resources of the enterprise" includes an introduction, 3 chapters, conclusion (total 81 pages, 5 figures, 12 tables), a list of references (59 titles).
In the first chapter, the theoretical and methodological foundations of the financial resources of the enterprise are considered. The second chapter mainly analyzes the effectiveness of the formation of financial resources. The third chapter is devoted to the envisaged problems of forming financial resources of enterprises and ways to solve them.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.
КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.1
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының маңызы мен рөлі ... ... ... ...
1.2
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының ерекшеліктері ... ... ... ... ...
1.3
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылымы және қалыптастыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.
КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1
Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
PLAST INVEST ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ...
2.3
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау
3.
КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ КӨЗДЕЛГЕН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастырудағы проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастыруды және тиімді пайдалануды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдық-таушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру жолдарын анықтап, пайдаланудың тиімділігін қарастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылымын қарастыру;
oo кәсіпорынның қаржылық ресурстарын тиімді пайдалануын талдау;
oo Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдау;
oo Plast Invest ЖШС- нің қаржылық жағдайын талдау;
oo кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастырудағы проблемаларды талдау;
oo кәсіпорынның қаржылық ресурстарын жұмылдыруды және пайдалуды жетілдіру жолдарын талдау.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар.
Зерттеу пәні. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру жолдары және пайдаланудың тиімділігін талдаудағы қалыптасатын қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің ақпараттық базасы: Қазіргі заманғы отандық, ағылшын,орыс және украин ғалымдар мен мамандардың ғылыми еңбектерін құрайды..
Зерттеу барысында қол жеткізілген қорытындылар мен ұсыныстар дәлдігін қамтамасыз ететін аналитикалық негіз ретінде ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрылымдық әзірлемелер, Қазақстан Республикасының Статистика комитетінің ресми мәліметтері, ҚР Президентінің жарлықтары мен бағдарламалары, әр түрлі министрліктер мен ведомстволардың құжаттары, мерзімдік баспасөз материалдары қолданылды.
Зерттеу әдістері: жүйелілік, экономикалық, статистикалық, болжау және сараптамалық бағалау әдістері пайдаланылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастырудағы негізгі қиыншылықтар мен оны шешу бағыттарын анықтайтын факторлардың ескерілуінде.
Зерттеу барысында алынған ең маңызды нәтижелер және олардың ғылыми жаңалығы:
- қаржылық ресурстардың мәнін зерттеуге теориялық сипаттағы ғылыми әзірлемелер ұсынылды;
- кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық маңызы және олардың қаржылық ресурстары жүйеленді және зерттелді;
- ҚР-дағы кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастыру және жетілдіру бағыттары анықталды және оларды іске асыру бойынша шаралар кешені ұсынылды.
Зерттеудің теоретикалық және практикалық маңыздылығы: Статистикалық дереккөздерден, бағдарламалық құжаттардан, мемлекеттік органдар мен даму институттарына жолданған сұраулардан, мемлекеттік органдардың ресми сайттарынан алынған мәліметтердің негізінде жүргізілген талдау барысында кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру жолдары және пайдаланудың тиімділігін талдауда туындайтын мәселелерді шешу үшін қажетті іс-шаралар және оның мүмкіндіктерін анықтайды.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні және рөлі
Қазіргі кезде кәсіпорынның нарықтық экономиканың басым құрылымдық бөлігі ретіндегі рөлі тұрақты түрде артып келеді, себебі экономикалық кешеннің негізгі буыны бола отырып, кәсіпорындар барлық өндірістік ресурстарды шоғырландырады. Дәл осы жерде негізгі экономикалық процестер өрбиді, мемлекеттің қауіпсіздік шегі құрылады және артады, қоғамның ұлттық кірісі қалыптасады, әлеуметтік мәселелердің шешілуі қамтамасыз етіледі, өндіргіш күштер мен өндіріс қатынастары қалыптасады.
Қазақстан Республикасының экономикасы шаруашылықтың әртүрлі формаларын дамытпай қалыптаспайды, оның ең маңызды бөлігі шағын және орта кәсіпкерлік болып табылады. Шағын және орта бизнес-нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополизмін шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық мәселесін тежеуде, жаңа технологияларды енгізуде, Қазақстан Республикасының экономика саласын дамытуда маңызды рөлге ие.
Сонымен, шағын және орта бизнестің ел экономикасындағы алатын орны ерекше. Өйткені, мемлекеттің, жалпы қоғамның алға жылжуының бірден-бір тетігі болып табылатыны сөзсіз. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімделеді, өзгермелі жағдайларға байланысты икемділігі жоғары, жаңа дамып отыратын өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті .
Кәсіпорындарда жаңа техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық шешімдер жасауға негіз болатын ғылым жетістіктері іске асады. Сондықтан өндірісте игерілген жаңа технологияның саны мен сапасы, даму уақыты мен озық өнімді өндірудің мүмкіндігі, кәсіпорынның ғылыми-техникалық прогресс жетістіктеріне бейімделуімен түсіндіріледі.
Қаржы ресурстары- кәсіпорынның өмір сүруінің негізі және оны ары қарай дамытудың қайнар көзі[1].Қаржы ресурстары күрделі категория болғандықтан, оның көлемі компанияның көлеміне, түріне және несиелік қабілеттілігіне байланысты. Олар компанияның табыс көзінен бөлек, міндеттемелерді орындауға және шығындарды жабуға арналған[6].
Нарыққа жаңадан шыққан компаниялар үшін қаржы ресурстарын тартудың тиімді жолдардың бірі- кәсіпорын шығарған акцияларды, облигацияларды және бағалы қағаздардың басқа түрлерін сату[7].
Егер ресейлік ақпарат көздеріне жүгінсек, ресейлік автор Арсенова Е.В. Кәсіпорын экономикасы атты оқулығында қайтарымдылық негізінде кәсіпорын қарыз қаржы ресурстарын банктердің ұзақ мерзімді несиелері, басқа кәсіпорындардың қаражаттары есебінен тартады деп түсіндірілген[9].
Компанияның өмір сүру циклінде қаржылық ресурстар үнемі қозғалыста болады, яғни оның өндірістік және инвестициялық қызметінде, қызметінің түрі мен уақыты бойынша бөлінеді[10].
Кәсіпорынның тиімді әрі табысты қызмет етуіне, қаржылық ресурстарды ұтымды басқару әсер етеді. Демек, компания мақсатын айқындау керек,ал ол өз кезегінде ұйымның қандай салада, нарықтың қандай сегментінде және бәсекелестердің ықпалы қандай дәрежеде деген сұрақтарға алып келеді[12].
Ұйымның қаржы ресурстары негізінен үш функцияны орындайды: тарату,репродуктивті және бақылау. Қаражатты дұрыс бөлу компанияның жұмысын жақсартуға ынталандырушы әсер етеді. Кірістердің қозғалысы ұйымның тұрақты экономикалық қызметін қамтамасыз ететін материалдық және ақшалай ресурстар ағындарының сәйкестігіне байланысты. Рентабельділік деңгейінің мониторингі ұйымның экономикалық қызметінің тиімділік дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Ұйым ішінде ақша жұмыс сапасы мен мөлшерін, ұзақ мерзімді және ағымдағы активтерді пайдалануды және т.б. бақылайды[8].
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары-бұл кәсіпорынның қаржылық міндеттемелерін орындауға, ағымдағы шығындар мен өндірісті дамытуға байланысты шығындарды қаржыландыруға арналған жеке ақшалай кірістер мен сыртқы кірістердің жиынтығы [4].
Қаржы ресурстары-бұл кәсіпорынның иелігіндегі және ағымдағы шығындар мен кеңейтілген өндіріс шығындарын жүзеге асыруға, қаржылық міндеттемелерді орындауға және жұмысшыларды экономикалық ынталандыруға арналған қаражат. Қаржы ресурстары өндірістік емес объектілерді ұстауға және дамытуға, тұтынуға, жинақтауға, арнайы резервтік қорларға және т.б.[1].
Капитал - бұл артық пайда әкелетін құн; өндіріске салынған және айналымның соңында табыс әкелетін қаржы ресурстарының бір бөлігі. Басқаша айтқанда, капитал трансформацияланған қаржы ресурстарының формасы ретінде әрекет етеді[11].
Қаржыландырудың көптеген түрлері бар және оларды пайдалану әдетте ұйымның көлеміне байланысты болады. Қаржылық ресурстар компанияның несие алу қабілетін білдіретіндіктен, сонымен бірге кәсіпорынға салынған барлық активтерді білдіретіндіктен, біз компанияның барлық қаржылық ресурстарын 3 санатқа бөле аламыз[6]:
* Қолма-қол ақшаны, олардың баламаларын, мысалы, чектер мен банктік депозиттерді қамтитын өтімді қаражат;
* Ұйымның қаржылық капиталы - барлық корпоративтік инвестициялардың жалпы сомасы;
* Басқа қаржылық ресурстар.
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарына негізінен пайда мен амортизациялық аударымдар, құнды қағаздардан түсетін кірістер, жарналық салымдар, демеушілердің қаражаттары жатады.
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстары кәсіпорындардың қаржылық міндеттемелерін орындауға, өндірісті дамытуға байланысты ағымдағы шығындар мен шығындарды қаржыландыруға арналған[13].
Қаржы ресурстарын қалыптастыру бірқатар көздер есебінен жүзеге асырылады. Мүліктік құқықтар негізінде көздердің екі негізгі тобын бөлуге болады: меншікті және қарыз қаражаты. Немесе қаржылық ресурстарды неғұрлым егжей-тегжейлі жіктеуге болады: меншікті және балама қаражат; қаржы нарығында жұмылдырылған ресурстар; қайта бөлу тәртібімен ақша түсімдері[5].
Қаржылық ресурстардың бастапқы қалыптасуы кәсіпорын құрылған кезде, жарғылық капитал (меншікті капитал немесе венчурлық капитал) пайда болған кезде пайда болады. Жарғылық капитал-бұл құрылтайшылардың жарналары есебінен құрылған кәсіпорынның мүлкі.
Қорлардың бұл түрі негізінен пайда (негізгі және басқа қызмет түрлерінен), сондай-ақ шығарылған мүлікті сатудан түскен кірістер, тұрақты міндеттемелер, әртүрлі мақсатты түсімдер, еңбек ұжымы мүшелерінің үлесі және басқа жарналары есебінен қалыптасады[5]. Орнықты міндеттемелер жарғылық, венчурлік және капиталдың басқа да түрлерін қамтиды; ұзақ мерзімді кредиттер мен қарыздар; компанияның айналымында тұрақты тұрған кредиторлық берешек (есептеу және төлеу мерзімдеріндегі айырма есебінен жалақы бойынша, бюджеттен тыс қорлар бойынша, бюджетке, клиенттермен және жеткізушілермен есеп айырысу бойынша және т.б.)[2].
Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын тиімді басқару айтарлықтай мәнге ие болды. Бұл жерде негізгі орынды айналым қаражатының жеткілікті деңгейі, оларды жоспарлау және толықтыру тетіктері, тиімді пайдалану мәселелері маңызды орын алады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары - бұл кәсіпорынның өз иелігіндегі ақша қаражаты, бағалы қағаздар, несие қаражаты және басқа да кірістер мен түсімдер.
Кәсіпорында қаржы екі маңызды функцияны орындайды - бөлу және бақылау. Қаржыландыру субъектілері болып әртүрлі меншік нысанындағы дербес кәсіпорындар, аумақтық басқару органдары, жеке тұлғалар бола алады. Қаржы көмегімен жүзеге асырылатын бөлу процесі салық жүйесімен, азаматтық және шаруашылық заңнамасымен, банктер мен бағалы қағаздар туралы заңнамамен және басқарудың мемлекеттік, аумақтық және жергілікті деңгейлерінде бекітілген басқа да нормативтік құжаттармен байланысты.[16]
Қаржының бақылау функциясы ақша қаражатын бөлуде қалыптасқан пропорциялар туралы белгі беру болып табылады. Өндірістік кәсіпорындардың бухгалтерлік, статистикалық және жедел есептеріндегі қаржылық ақпарат бақылау функциясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қаржылық көрсеткіштерді талдау кәсіпорын қызметінің барлық негізгі жақтарын сипаттауға, қол жеткізілген нәтижелерді бағалауға және қажет болған жағдайда, теріс факторларды жоюға бағытталған іс-шаралар кешенін әзірлеуге мүмкіндік береді.
Қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану кәсіпорындардың қаржысын басқару жүйесінсіз мүмкін емес.[17]
Қаржыны басқару - бұл осы кәсіпорынның қызмет етуінің стратегиялық және тактикалық мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған қызмет.
Кәсіпорынның қаржыларын басқару:
* кәсіпорынның қаржы саласындағы басқа кәсіпорындармен, банктермен, сақтандыру компанияларымен, барлық деңгейдегі бюджеттермен қатынастарын, сондай-ақ кәсіпорын ішіндегі қаржылық қатынастарды ұйымдастыру және басқару;
* қаржы ресурстарын қалыптастыру және оларды оңтайландыру;
* капиталды орналастыру және оның жұмыс істеу процесін басқару;
* кәсіпорындағы ақша ағындарын талдау және басқару.[18]
Әрбір кәсіпорын жұмысының тиімділігі көбінесе қаржы ресурстарын толық және уақытылы жұмылдыруға және өндірістің қалыпты процесін қамтамасыз ету және өндірістік қорларды кеңейту үшін оларды дұрыс пайдалануға байланысты. Яғни, әрбір кәсіпорын үшін қаржылық жұмысты дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Егер біз экономикалық теорияның классиктеріне жүгінетін болсақ, онда П.Самуэлсон және басқа да ғалымдар капиталды көп тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді өндіру үшін құрылған ұзақ мерзімді ресурс ретінде анықтайды.
Көптеген зерттеушілер капиталдың келесі функцияларын ажыратады:
1) капитал өндірістік ресурс ретінде (өндіріс факторы);
2) меншік объектісі және өкім ретінде;
3) ақша қаражаты түріндегі қаржы ресурстарының бір бөлігі;
4) табыс көзі;
5) уақытша артықшылық объектісі;
6) сатып алу-сату объектісі;
7) тәуекел факторын тасымалдаушы;
8) өтімділік факторын тасымалдаушы.
Кәсіпорындардың қаржылық қызметі экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларының орындалуын қамтамасыз ету, олардың мақсатты және тиімді пайдаланылуын бақылауды жүзеге асыру үшін қажетті көлемде қаржы ресурстарын айқындау жөніндегі экономикалық іс-шаралар жүйесін білдіреді.
Пайданы бөлу, оны пайдаланудың негізгі бағыттарын анықтау кезінде, ең алдымен, кәсіпорынның өндірістік әлеуетін елеулі кеңейту, жаңарту қажеттілігі және нарықтық конъюнктура ескеріледі. Осыған сәйкес ресурстары күрделі салымдарды қаржыландыруға, айналым қаражатын ұлғайтуға, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қамтамасыз етуге, жаңа технологияларды енгізуге, еңбектің прогрессивті әдістеріне көшуге және т. б. арналған өндірістік даму қорларына пайдадан аударымдар ауқымы анықталады. Пайданың бір бөлігі сондай-ақ қарыз капиталдар бойынша пайыздарды төлеуге пайдаланылады.
Бүгінгі таңда кәсіпорында қалған пайданы бөлу жүйесіне қойылатын басты талап тұтыну мен жинақтауға бағытталған қаражат арасындағы оңтайлы арақатынасты белгілеу негізінде кеңейтілген ұдайы өндіру қажеттілігін қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету болып табылады.
Кәсіпорын қаржысы қатынастар ретінде шаруашылық қызмет процесінде туындайтын экономикалық қатынастардың бөлігі болып табылатындықтан, оларды ұйымдастыру принциптері кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің негіздерімен анықталады. Оларды негізге ала отырып, қаржыны ұйымдастыру принциптерін былайша тұжырымдауға болады: қаржы қызметі саласындағы дербестік, өзін - өзі қаржыландыру, қаржы - шаруашылық қызметінің қорытындысына мүдделілік, оның нәтижелері үшін жауапкершілік, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін бақылау.
Қаржы ресурстарының құрамы, олардың көлемі кәсіпорынның түрі мен мөлшеріне, оның қызметінің түріне, өндіріс көлеміне байланысты. Бұл ретте қаржы ресурстарының көлемі өндіріс көлемімен, кәсіпорынның тиімді жұмысымен тығыз байланысты. Өндіріс көлемі көп болған сайын және кәсіпорын жұмысының тиімділігі жоғары болса, меншікті қаржы ресурстарының көлемі де көп болады немесе керісінше.
Жеткілікті көлемде қаржы ресурстарының болуы, оларды тиімді пайдалану кәсіпорынның жақсы қаржылық жағдайын алдын ала анықтайды. Демек, кәсіпорындардың аса маңызды міндеті меншікті қаржы ресурстарын ұлғайту резервтерін іздестіру және тұтастай алғанда кәсіпорын жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында оларды неғұрлым тиімді пайдалану болып табылады.
Пайда-кәсіпорындардың қаржы ресурстарының негізгі көздерінің бірі, ақша қаражатының орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлары.
Кәсіпорын пайдасының негізгі құрамдас бөлігі тауар өнімін сатудан түскен пайда болып табылады. Ол түсім мен сатылған өнімдер мен қызметтердің өзіндік құны арасындағы айырма түрінде айқындалады.
Тауар өнімін сатудан түскен пайда мөлшеріне әсер ететін және кәсіпорынның құзыретіндегі факторлар құрамында өнімді өндіру және сату көлемінің өзгеруі маңызды болып табылады. Өнімді сату көлемі неғұрлым көп болса, соғұрлым кәсіпорын көп пайда алады және керісінше. Осыдан кәсіпорындардың жұмысын жаңарту, техникалық қайта жандандыру және өндіріс тиімділігін арттыру негізінде өнім өндірісі көлемінің өсуін қамтамасыз ету бойынша шұғыл шаралар қабылдау қажеттілігі анық болып тұр.[19]
Тауар өнімін сатудан түскен пайда мөлшеріне әсер ететін елеулі фактор өнімнің өзіндік құны деңгейінің өзгеруі болып табылады. Тауар өнімін өткізу көлемінің пайда деңгейіне әсер етуінің тікелей пропорционалды байланысына қарамастан, пайда мөлшері мен өзіндік құн деңгейі арасындағы байланыс кері. Сатылатын өнімнің өзіндік құны неғұрлым төмен болса, оны өндіру мен сатуға арналған шығындар деңгейімен айқындалатын пайда соғұрлым жоғары және керісінше.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары - шағын және орта бизнес субъектілері: кәсіпкерлер, жеке адамдар, кәсіпкерлер екені белгілі. Республикамызда шағын және орта бизнестің дамуына жан-жақты іс-шаралар ауқымды түрде жасалуда. Ал, оларға жеке тоқталатын болсақ, меншікті жекешелендіру бағдарламасының жүруі, ол өз кезегінде шағын бизнестің дамуының нағыз экономикалық негізі екенін көруге болады. Кәсіпкер шағын және орта бизнес субъектісі ретінде, іс-әрекеті әр кезде белгілі бағытта ұйымдастырылады, және оның нақты нысандары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәсілі ретінде бірнеше белгілері бар. Оның ішінде негізгісі - шаруашылық субъектілерінің еркіндігі. Олардың дербестігі, нарық механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тәртіпті қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды қолдануға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндіру процесін ұйымдастыруы және оларды нарықта өзі ойлағанындай өткізе алу құқығын береді. Материалды ресурстар мен ақша капиталының иелері бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға құқылы. Алайда, қандай да болмасың еркіңдіқ көптеген жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен субъектілер әрекетінен туындайды. Дегенмен, шағын бизнестің басты шарты барлық мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдаудағы өзін-өзі басқара алуы. Барынша көп табыс алу жалпы бизнестің қозғаушы факторы болып табылады. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана жұмыс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі. Нарық жағдайында өзгерістер күн сайын болып отыруы мүмкін. Олар осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгізеді. Жаңалық процесінің мақсаты - пайда табу. Мысал үшін, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы кәсіпорын, оларды белгілі-бір уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Демек, осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдауда, шығармашылық көзқарас жағынан іскерлік әлемінде жоғары бағаға ие болады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары - шағын және орта бизнес субъектілері: кәсіпкерлер, жеке адамдар, кәсіпкерлер екені белгілі. Республикамызда шағын және орта бизнестің дамуына жан-жақты іс-шаралар ауқымды түрде жасалуда. Ал, оларға жеке тоқталатын болсақ, меншікті жекешелендіру бағдарламасының жүруі, ол өз кезегінде шағын бизнестің дамуының нағыз экономикалық негізі екенін көруге болады. Кәсіпкер шағын және орта бизнес субъектісі ретінде, іс-әрекеті әр кезде белгілі бағытта ұйымдастырылады, және оның нақты нысандары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәсілі ретінде бірнеше белгілері бар. Оның ішінде негізгісі - шаруашылық субъектілерінің еркіндігі. Олардың дербестігі, нарық механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тәртіпті қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды қолдануға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндіру процесін ұйымдастыруы және оларды нарықта өзі ойлағанындай өткізе алу құқығын береді. Материалды ресурстар мен ақша капиталының иелері бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға құқылы. Алайда, қандай да болмасың еркіңдіқ көптеген жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен субъектілер әрекетінен туындайды. Дегенмен, шағын бизнестің басты шарты барлық мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдаудағы өзін-өзі басқара алуы. Барынша көп табыс алу жалпы бизнестің қозғаушы факторы болып табылады. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана жұмыс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі. Нарық жағдайында өзгерістер күн сайын болып отыруы мүмкін. Олар осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгізеді. Жаңалық процесінің мақсаты - пайда табу. Мысал үшін, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы кәсіпорын, оларды белгілі-бір уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Демек, осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдауда, шығармашылық көзқарас жағынан іскерлік әлемінде жоғары бағаға ие болады.
Кәсіпкерлікке тән тағы да бір ерекшелік - шаруашылық жүргізудегі тәуекелге бел бууы, алдын ала болашақ мәлімсіз жағдайларды болжап білу және оны шеше алуы қабілеті. Жаңа идеялар мен жобаларды іске асыру алғашында қауіп-қатері көп,ал оларды түгелдей экономикалық есептеу мүмкін емес. Шаруашылықтың қауіп - қатері, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шын мәніндегі шығындар мен нәтижелердің ара қатынасы болып табылады. Егер өндірілген тауарлар бағасы жұмсалған шығындардың құнын ақтамаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді ұйымдастыра алмағаны немесе өткен нарықтық конъюктура жайсыз болғаны.
Шағын және орта бизнестің, кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіріс құрал- жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік әрекетінің ең басты мәні - таңдаудың дұрыстығы немесе тандаған істің кәсіпкердің жеке мүмкіндіктеріне сәйкес келуі.
Шағын және орта бизнестің тарихына көз жүгіртейік. Ресейде кәсіпкерлік көне заманнан бері Киевтік Русьте сауда-саттық нысанында дамыған. Ең бірінші кәсіпкерлер деп - көпестер мен ұсақ алыпсатарлар және өзі жасаған тауарын сатушыларды айтқан . Петр І-нің кезінде орта бизнес көркейді. Бүкіл Ресейде тігін, қару-жарақ, тау ісі салалары жақсы дамыды. Кеңес Үкіметі кезінде кәсіпкерлік деген термин жалпы экономикалық оқулықтардан алынып тасталған болатын.Тек ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарында шағын және орта бизнес халықтың түсінігіне қайта енді. Әлбетте, өз бизнесін бастау ел тыныш кезде де шешімділікті қажет етеді. Бұл тәуекелге бас тігу арқылы өз ақша қаражатын сала отырып, не табыс алады немесе жоғалтады , бәселелестікке төтеп беру, мұның бәрі белгісіздік және ол шешімділікті қажет етеді. Әлем бойынша миллиондаған кәсіпкерлер тәуекелге бел буып, жаңа бизнес түрлерін ашуда. Осы шығармашылық процестің түбірінде экономиканың жеке секторының күш-қуаты, жалпы ұлттың әл-ауқатының кілті жатыр деуге болады.
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнестің құрылуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсіпкерлік іс-әрекеттің кең ауқымға жайылуымен байланыстыруға болады. Әрине, мемлекетіміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі, нарық экономикасына көшуінің өзі елде кәсіпкерлік, шағын және орта бизнеспен айналысуға міндетті етті. Алғашқы кезең ретінде көрінген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызметпен жүзеге асты. Ал соңғы 5-6 жыл ішінде қолынан келетін азаматтар, заңды тұлғалар әлемдік тәжірибе негізінде дәлелденген бизнес кілті - өндіріс екендігін түсінді. Республикамыз табиғи ресурстарға бай, жер ауқымы кең, ауыл шаруашылығы қолайлы. Осы байлықтар арқылы көркейе алатынына кәсіпкерлердің көздері жетті. Мемлекет тарапынан заңдылық, құқықтық атмосфера да жөнге келтірілді десек те болады.
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің ел экономикасындағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екендігін көрсетіп отыр. Ол мемлекет өмірінің барлық салаларына өз әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарлардың көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл атқарады. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың қызметінің икемділігін арттыру маңызды сұрақтардың бірі болып табылады. Өйткені, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу дәрежесін талдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір болуы керек. Қиыншылық пен сәтсіздікке қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шешуде. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
- халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді, өркениетті бәсекелестік, нарықтық қатынастарды қалыптастырады;
- ассортименттің кеңеюі, тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
- тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру арқылы, шағын және орта бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
- тауарлар мен қызметтердің нақты тұтынушыларға жақындай түсуі;
- экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер етуі. Шағын кәсіпкерлік экономикаға өтімділік, икемділік береді;
- өндірісті дамытуға халықтың өз ақшасын тартуы.Яғни, шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын салады;
- қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің кемуі;
- адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етуі;
- еңбек қызметіне халықтың жекелеген топтарын (зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
- ғылыми-техникалық прогресті жандандыру;
- ірі кәсіпорындардың жергілікті шикізат қайнарын пайдаланғаннан қалған қалдықтарды қолдану және игеру;
- ірі кәсіпорындарға қажет бұйымдарды дайындау, жеткізу, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- жалға алу немесе сатып алу арқылы рентабельділігі төмен және тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату.
Сонымен, байқап отырғанымыздай, мұқият ұйымдастырылған шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, себебі ол екі макроэкономикалық проблемеларды байланыстырады - жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын және орта кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келеді. Өзін жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесін шешу жолы ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықтағы дамыған елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын және орта бизнес саласына өтумен байланысты және осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты мәселелерді шешу жүктелген. Мемлекеттік жеңілдіктер тек шағын және орта кәсіпорындарға берілетін. Шағын және орта кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы: ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен жұмыс жасау болып табылады.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының ерекшеліктері
Кәсіпорынның қаржы жүйесін басқару процесінде қаржы ресурстарын алу, қаржы ресурстарын басқару және оларды пайдалану мәселелері шешіледі. Өндірістік кәсіпорын қызметінің негізі өндіріс болып табылады, сәйкесінше ақша қаражатының қозғалысы материалдық ресурстардың қозғалысымен анықталады. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның салалық ерекшеліктері, оның мөлшері, өндіріс циклінің ұзақтығы кәсіпкерлік қызметтің белгілі бір түрін қаржыландырудың құрылымы мен әдістерін анықтайды.
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстары:
1) меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар;
2) қаржы нарығында ресурстарды жұмылдыру;
3) қайта бөлу тәртібімен қаржы-банк жүйесінен ақша қаражатының түсуі[23].
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастырудың алғашқы көзі-кірістер мен кірістер. Кірістерге негізгі қызметтен түсетін пайда; орындалатын ғылыми-зерттеу жұмыстарынан түсетін пайда және басқа да нысаналы кірістер; қаржы операцияларынан түсетін пайда; шаруашылық тәсілмен орындалатын құрылыс-монтаждау жұмыстарынан түсетін пайда; кірістердің басқа да түрлері жатады. Түсімдерге: амортизациялық аударымдар( кәсіпорында қалады), мүлікті сатудан түскен түсім, тұрақты (ұзақ мерзімді) пассивтер, нысаналы түсімдер, құрылыстағы ішкі ресурстарды жұмылдыру, еңбек ұжымы мүшелерінің пайлық және өзге де жарналары, түсімдердің басқа да түрлері жатады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастырудың екінші көзі бағалы қағаздар нарығында өз акцияларын, облигацияларды және басқа да бағалы қағаздарды орналастырудан түскен қаражат, сондай-ақ кредиттер болып табылады. Меншікті бағалы қағаздарды орналастыру есебінен қаржыландыру жаңадан құрылатын немесе қайта құрылатын кәсіпорындар үшін қолайлы[24].
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастырудың үшінші көзі - сақтандыру төлемдері, бюджеттік және салалық көздер, басқа эмитенттердің бағалы қағаздары бойынша дивидендтер мен пайыздар, қаржылық операцияларды жүргізуден түскен пайда және т. б.
Шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін кәсіпорындарда өндірістік қорлар болуы керек. Өндірістік қорлардың қарапайым және кеңейтілген өндірісі қаржының тікелей қатысуымен жүзеге асырылады. Олардың көмегімен арнайы мақсаттағы ақша қорлары құрылады және қолданылады[25].
Кәсіпорындарда келесі қорлар құрылады:
1) жарғылық қор;
2) өндірістік қорлар;
3) амортизациялық қор;
4) арнайы қорлар және т. б.
Жарғылық қор деп оның қызметін құрылтай құжаттарында айқындалған мөлшерде қамтамасыз ету үшін меншік иелері (қатысушылар) кәсіпорынның мүлкіне енгізген қаражат жиынтығы түсініледі. Жарғылық қордың мөлшері өндіріс процесіне инвестицияланған негізгі және айналым қаражаттарының мөлшеріне сәйкес келеді.
Жарғылық қорды қалыптастыру көздері мыналар болуы мүмкін:
1) акционерлік капитал;
2) министрліктерде, ведомстволарда, концерндерде, қауымдастықтарда құрылатын орталықтандырылған қорлар мен резервтер қаражаты;
3) басқа кәсіпорындардың салымдары;
4) бюджеттік қаражат және т. б.
Өндірістік қорлар - бұл Негізгі және айналым қорларының жиынтығы. Негізгі қорлар бірнеше өндірістік цикл ішінде өндірілген өнімге өз құнын аударады. Айналым қаражаттары бір өндірістік цикл ішінде өндірілген өнімге өз құнын аударады. Айналым қорлары-бұл өндіріс процесінде немесе өндіріс процесіне кіруді күтетін шикізаттың, материалдардың, отынның және басқа материалдық-өндірістік қорлардың құны. Айналым қаражатының жетіспеушілігін толтыру көздері: кәсіпорынның меншікті қаражаты (кәсіпорынның иелігінде қалған пайда және қаржы резерві), сондай-ақ қарыз қаражаты (қысқа мерзімді банктік кредит, кредиторлық берешек) болуы мүмкін[26].
Айналым қорларынан басқа, өндіріс пен өнімді сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін кәсіпорында дайын өнім болып табылатын айналым қорлары болуы керек. Айналым қаражаттары, айналым қаражаттары, сондай-ақ кәсіпорынның бос ақшасы айналым қаражаты деп аталады.
Амортизациялық қор тозған жабдықты ауыстыру үшін құрылады. Негізгі қорлардың құнын дайын өнімге біртіндеп ауыстырудың және тозған жабдықты ауыстыру үшін ақша қорының қалыптасуының экономикалық механизмі амортизация деп аталады. Амортизациялық қор қалыптастырылатын амортизациялық аударымдар нормативтік мерзім немесе осы қорлардың баланстық құны толығымен өндіріс пен айналым шығыстарына ауыстырылатын мерзім ішінде жүргізіледі. Амортизациялық аударымдар кәсіпорынның есеп шотына түседі және тікелей жаңа күрделі салымдарды қаржыландыруға жұмсалады, ұзақ мерзімді қаржы салымдарына жіберіледі, құрылыс материалдарын, жабдықтарды, материалдық емес активтерді сатып алуға пайдаланылады[27].
Арнайы қорларды жинақтау қоры мен тұтыну қоры ұсынады.
Арнайы қорларды қалыптастыру көздері мыналар болуы мүмкін:
1) кәсіпорынның пайдасы;
2) басқа кәсіпорындардың өтеусіз алынған қаражаты;
3) бюджет қаражаты;
4) жоғары тұрған ұйымдардың орталықтандырылған қорларының қаражаты;
5) кәсіпорындардың ерікті бірлестіктерінің қаражаты.
Алынған кірісті кәсіпорын белгілі бір мақсатқа ие құрамдас бөліктерге бөледі: өзіндік құн, пайда, қосылған құн салығы, акциздер және т. б.
Өнімнің өзіндік құны деп өнімді өндіру процесінде пайдаланылатын табиғи ресурстардың, шикізаттың, материалдардың, отынның, энергияның, негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының және өндіріске жұмсалған басқа да шығындардың құндық бағасы түсініледі[28].
Өнімді сатудан түскен түсім мен оның өзіндік құны арасындағы айырмашылық өнімді сатудан түскен пайданы (жалпы пайданы) білдіреді. Жалпы пайдадан басқа пайданың басқа түрлері бар: мүлікті сатудан түскен пайда, операциялық емес операциялардан түскен кірістер, таза пайда, баланстық пайда.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің едәуір бөлігінің мемлекеттен толық оқшаулануына байланысты оларды қаржылық қамтамасыз етудің маңызы зор, оның ішінде: қаржылық өзін-өзі қамтамасыз ету (яғни өзін-өзі қаржыландыру, өзін-өзі Кредиттеу, өзін-өзі сақтандыру), кредиттеу, бюджеттік қаржыландыру.
Өзін-өзі қаржыландыру деп кәсіпорынның қызметін жинақтау қорына жіберілетін пайда мен амортизациялық аударымдар жататын қаржы ресурстарының меншікті көздері есебінен қаржыландыру түсініледі. Өзін-өзі қаржыландыру-кеңейтілген көбею әдісі[29].
Өзін - өзі кредиттеу-бұл кәсіпорынның еңбек ұжымының акцияларын шығару және орналастыру және кәсіпорын қызметкерлерінің инвестициялық жарналары есебінен қосымша қаржы ресурстарын жұмылдыру. Инвестициялық жарна деп қызметкердің осы шаруашылық жүргізуші субъектінің дамуына қосқан ақшалай салымы түсініледі.
Өзін-өзі несиелендіру іс жүзінде кәсіпорын қызметкерлерінің өз ақшаларын қарызға беру арқылы оның қызметіне және әлеуметтік-мәдени объектілердің құрылысына қатысуын білдіреді.
Өзін-өзі сақтандыру деп ықтимал шығындар мен шығындардан қорғау мақсатында шаруашылық жүргізуші субъект қабылдайтын шаралар түсініледі. Өзін-өзі сақтандырудың басты міндеті-кәсіпорындардың қаржылық және коммерциялық қызметіндегі уақытша қиындықтарды жедел жеңу. Өзін-өзі сақтандыру күтпеген шығындар, кредиторлық берешек, Кәсіпорынды тарату шығындары және т. б. жабылған жағдайда кәсіпорында резервтік ақша қорларын құру арқылы көрінеді[30].
Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің бірі өндірістік мақсаттарға; сауда-делдалдық операцияларды жүргізуге; уақытша мұқтаждықтарға (жалақы төлеуге және бюджетке төленетін төлемдерге) жұмсалатын банктердің кредиттері болып табылады.
Бюджеттік қаржыландыру бюджеттен қаржы бөлуді білдіреді. Қазіргі уақытта ол өте сирек қолданылады.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың негізі қаржылық жоспар болып табылады. Қаржылық жоспардың нысаны-кірістер мен шығыстардың балансы, онда кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері, оның бюджетпен, бюджеттен тыс қорлармен, банктермен қарым-қатынасы көрсетіледі. Кірістер мен шығыстар балансының негізгі міндеті-кәсіпорынның өтімділігі мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз ететін ақшалай қаражаттың түсуі мен жұмсалуының синхрондылығын тексеру, бұл банктегі шоттарда міндеттемелер бойынша есеп айырысу үшін жеткілікті ақша сомасының тұрақты болуымен көрінеді.
Егер кірістер шығыстардан көп болса, онда асып кету сомасы резервтік қорларға жіберіледі. Егер шығындар кірістерден асып кетсе, онда қаражаттың жетіспеушілігі бағалы қағаздарды шығару, несие алу, түрлі қайырымдылық жарналары және т. б. есебінен толтырылады[31].
Коммерциялық емес қызметті жүзеге асыратын мекемелер мен ұйымдардың қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері:
1) белгіленген нормативтер негізінде бөлінетін бюджет қаражаты;
2) ұсынылған ақылы қызметтер үшін алынатын ақша қаражаты;
3) үй-жайларды, құрылыстарды, жабдықтарды жалға беруден түсетін түсім болып табылады;
4) ерікті жарналар және мекемелер мен ұйымдарға өтеусіз берілетін материалдық құндылықтар жатады;
5) басқа да ақшалай түсімдер.
Қаржы ресурстарының ірілендірілген және әртараптандырылған жүйесі сала, өңір және мемлекет ауқымында өз мүдделерін сақтаудың тиімді тетігі болып табылады. Мұндай жүйе транзакциялық шығындардың төмендігімен сипатталады, ал оның ірі қаржы институтымен, мемлекеттік құрылыммен немесе қаржы ресурстарының басқа жүйесімен шоғырлануы осы мамандандырылған институттың қызметіне байланысты белгілі бір пайдаға қол жеткізуге жол ашады. Сонымен, кәсіпорынның қажетті ақпаратқа, ресурстарға қол жетімділікке, құқықтық қамтамасыз етуге және құқықтық реттеу мүмкіндігіне, шешім қабылдау мен іске асырудың тиімділігіне ие басқа нарықтық құрылымы бар ынтымақтастық транзакциялық шығындарды азайтуға көмектеседі[32].
Кәсіпорындардың несиелік қатынастарын қарастыруға көшейік. Олар шұғыл, ақылы, қайтарымдылық шарттарымен шығындарды бөлуді қамтиды. Кредит мынадай негізгі функцияларды орындайды: қоғамдық өндіріс мүмкіндіктерін кеңейтеді; қаражат пен ресурстарды қайта бөлуді жүзеге асырады; айналым шығындарын үнемдеуге ықпал етеді; капиталдың шоғырлануын және орталықтандырылуын жеделдетеді. Несиелік қатынастар әрдайым ақшалай бола бермейді (бұл мүмкіндік қаржылық қатынастарға да тән). Сонымен, коммерциялық несие тауар түрінде беріледі (бірақ бұл құнды беру туралы), ал берілетін құн ақша бірліктерімен өлшенеді және бағалы қағаз - вексельмен ресімделеді.
Кәсіпорынның қарыздар алу және кредиттер беру мүмкіндігі оны кредиттік жүйенің элементі ретінде сипаттайды, оны екі тұрғыдан қарау керек: 1) кредит беруші кәсіпорын; 2) қарыз алушы кәсіпорын. Мұндай екі жақты тәсіл жүйенің осы элементін несиелік қатынастар контекстінде толық сипаттауға мүмкіндік береді[33].
Несие беруші ретінде компания уақытша бос қаражатты мемлекетке, банктерге, үй шаруашылықтарына және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілерге несиеге береді. Кредитор болу мүмкіндігі уақытша бос қаржы қаражатының болуымен айқындалады.
Кәсіпорынның мемлекетке несие беруі эмитенті мемлекет болып табылатын бағалы қағаздарды сатып алу түрінде көрінеді. Мұндай қағаздар өтімді деп саналады және шаруашылық жүргізуші субъект оларды тез ақшаға айналдыра алады. Бағалы қағаздардың өтімділігі оларды шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы есеп айырысулар кезінде ақша суррогаты ретінде айналысқа жіберуге мүмкіндік береді. Кәсіпорындардың мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуы оларға еркін қаржы қаражаты мен өтімділікті басқару құралына сенімді табыс көзін береді, сондай-ақ мемлекет бюджетінің қаражатын толықтыруды қамтамасыз етеді. Бағалы қағаздарды сатып алу өндірістік қызметке балама болып табылады және шектеулі қаржылық мүмкіндіктермен өндірістік бағдарламаның орындалуына теріс әсер етуі мүмкін.
Кәсіпорындардың банктерге несие беруі банк секторы арқылы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз есеп айырысу, депозиттер ашу, банктер тарататын бағалы қағаздарды сатып алу арқылы жүзеге асырылады.
Банктер сонымен қатар бағалы қағаздарды - меншікті немесе қор нарығының басқа қатысушыларын сата алады. Банк шығарған бағалы қағаздарды сатып алу кезінде кәсіпорын оның кредиторы ретінде әрекет етеді. Банк тарататын басқа эмитенттердің (мемлекеттің, кәсіпорындардың, сақтандыру компанияларының) бағалы қағаздарын сатып алған кезде кәсіпорын сол арқылы банктің пайдасын ұлғайта отырып, сату жөніндегі қызметтерге ақы төлейді. Банкке кәсіпорындардың қаражатын пайдалану немесе оларға қызмет көрсету тиімді, өйткені бұл тиімді жұмыс істейтін капиталдың уақыты мен мөлшерін арттыруға мүмкіндік береді[34].
Кәсіпорын үй шаруашылығының кредиторы бола алады. Сатып алушыларға өз тауарлары мен қызметтерін ұсына отырып, шаруашылық жүргізуші субъект өнімді сатуды және өз айналымына қаржы ресурстарын тартуды жеделдетеді. Несие қарыз алушының отбасына қажетті мөлшерде ақша жинақталғанға дейін қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Қаржы ресурстары жұмылдырудың (айналымнан босатудың) немесе иммобилизацияның (айналымға қосымша жүктеудің) әлеуетті мүмкіндігі бар қатаң мақсатты пайдаланудағы ақша қаражатының жиынтығы деп аталады.
Қаржы ресурстарын толық және уақтылы жұмылдыру және оларды дұрыс пайдалану өндіріс пен өндіріс қорларын кеңейтудің қалыпты процесін қамтамасыз етеді, сонымен қатар кәсіпорынның тиімділігін арттырады.
Ресурстарды жұмылдыру процесі тікелей кәсіпорын басшылығы ресурстық әлеуеттің болуын және жоспарланған қызмет стратегияларын талдаудан басталады.
Ресурстарды жұмылдырудың негізгі мәселесі-оларды стратегияның жекелеген құрамдас бөліктері бойынша бөлу. Стратегияны тиімді іске асыру үшін ресурстарды уақытында дұрыс бөлу қажет. Стратегияны іске асыру кезінде сәтсіздікке ұшырамау үшін оны жүзеге асыру кезеңінде қаржы ресурстарын дұрыс бөлуді ұйымдастыру қажет.
Стратегияны орындау сатысында ресурстарды жұмылдыру процесі капитал көздерін бағалауға және ұстап тұруға да негізделген. Қолда бар ақшаны пайдаланудың ең жақсы тәсілдерін анықтау үшін және егер стратегияны жүзеге асыру қажет болса, ақша қаражаттарының жаңа көздерін табу үшін басшылық барлық нақты қаржы көздерін білуі және есте сақтауы керек.
Сондай-ақ, компания барлық ресурстарды бірден қолдана алмайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру жолдары және пайдалану тиімділігін талдау тақырыбындағы диссертацияға кіріспе, 3 тарау, қорытынды (барлығы 81 бет, 5 сурет, 12 кесте), пайдаланылған әдебиеттер тізімі (59 аталым) кіреді.
Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржылық ресурстарының теориялық және әдістемелік негіздері қарастырылған. Екінші тарауда негізінен қаржы ресурстарын қалыптастырудың тиімділігі талданады. Үшінші тарауда кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастырудың қарастырылған проблемаларына және оларды шешу жолдарына арналған.
Резюме
Диссертация на тему Пути формирования и анализ эффективности использования финансовых ресурсов предприятия включает в себя введение, 3 главы, заключение (всего 81 страниц, 5 рисунков, 12 таблиц), список использованной литературы (59 наименований).
В первой главе рассмотрены теоретико-методические основы финансовых ресурсов предприятия. Во второй главе в основном анализируется эффективность формирования финансовых ресурсов. Третья глава посвящена предусмотренным проблемам формирования финансовых ресурсов предприятий и пути их решения.
Summary
The thesis on the "Ways of formation and analysis of the efficiency of the use of financial resources of the enterprise" includes an introduction, 3 chapters, conclusion (total 81 pages, 5 figures, 12 tables), a list of references (59 titles).
In the first chapter, the theoretical and methodological foundations of the financial resources of the enterprise are considered. The second chapter mainly analyzes the effectiveness of the formation of financial resources. The third chapter is devoted to the envisaged problems of forming financial resources of enterprises and ways to solve them.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.
КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.1
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының маңызы мен рөлі ... ... ... ...
1.2
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының ерекшеліктері ... ... ... ... ...
1.3
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылымы және қалыптастыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.
КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1
Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
PLAST INVEST ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ...
2.3
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау
3.
КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ КӨЗДЕЛГЕН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастырудағы проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастыруды және тиімді пайдалануды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын пайдалану ерекшеліктерін талдау мәселесі кәсіпорын үшін әрқашан өзекті мәселе. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы нарықта білікті серікті талдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болады. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың сілтеуімен емес, контрагенттерді (жабдық-таушы, сатып алушы, мердігер, банк және т.б.) қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл қатесіз талдауымен нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып, ұстауына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады. Басқаша айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметінің жетістіктерін басқару деңгейіне, қабылданған шешімдердің объективтілігі, нақтылығы, шұғылдығы мен ғылыми негізделуіне тікелей тәуелді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру жолдарын анықтап, пайдаланудың тиімділігін қарастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo кәсіпорынның қаржылық ресурстарының құрылымын қарастыру;
oo кәсіпорынның қаржылық ресурстарын тиімді пайдалануын талдау;
oo Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдау;
oo Plast Invest ЖШС- нің қаржылық жағдайын талдау;
oo кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастырудағы проблемаларды талдау;
oo кәсіпорынның қаржылық ресурстарын жұмылдыруды және пайдалуды жетілдіру жолдарын талдау.
Зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындар.
Зерттеу пәні. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру жолдары және пайдаланудың тиімділігін талдаудағы қалыптасатын қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің ақпараттық базасы: Қазіргі заманғы отандық, ағылшын,орыс және украин ғалымдар мен мамандардың ғылыми еңбектерін құрайды..
Зерттеу барысында қол жеткізілген қорытындылар мен ұсыныстар дәлдігін қамтамасыз ететін аналитикалық негіз ретінде ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрылымдық әзірлемелер, Қазақстан Республикасының Статистика комитетінің ресми мәліметтері, ҚР Президентінің жарлықтары мен бағдарламалары, әр түрлі министрліктер мен ведомстволардың құжаттары, мерзімдік баспасөз материалдары қолданылды.
Зерттеу әдістері: жүйелілік, экономикалық, статистикалық, болжау және сараптамалық бағалау әдістері пайдаланылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастырудағы негізгі қиыншылықтар мен оны шешу бағыттарын анықтайтын факторлардың ескерілуінде.
Зерттеу барысында алынған ең маңызды нәтижелер және олардың ғылыми жаңалығы:
- қаржылық ресурстардың мәнін зерттеуге теориялық сипаттағы ғылыми әзірлемелер ұсынылды;
- кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық маңызы және олардың қаржылық ресурстары жүйеленді және зерттелді;
- ҚР-дағы кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастыру және жетілдіру бағыттары анықталды және оларды іске асыру бойынша шаралар кешені ұсынылды.
Зерттеудің теоретикалық және практикалық маңыздылығы: Статистикалық дереккөздерден, бағдарламалық құжаттардан, мемлекеттік органдар мен даму институттарына жолданған сұраулардан, мемлекеттік органдардың ресми сайттарынан алынған мәліметтердің негізінде жүргізілген талдау барысында кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру жолдары және пайдаланудың тиімділігін талдауда туындайтын мәселелерді шешу үшін қажетті іс-шаралар және оның мүмкіндіктерін анықтайды.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні және рөлі
Қазіргі кезде кәсіпорынның нарықтық экономиканың басым құрылымдық бөлігі ретіндегі рөлі тұрақты түрде артып келеді, себебі экономикалық кешеннің негізгі буыны бола отырып, кәсіпорындар барлық өндірістік ресурстарды шоғырландырады. Дәл осы жерде негізгі экономикалық процестер өрбиді, мемлекеттің қауіпсіздік шегі құрылады және артады, қоғамның ұлттық кірісі қалыптасады, әлеуметтік мәселелердің шешілуі қамтамасыз етіледі, өндіргіш күштер мен өндіріс қатынастары қалыптасады.
Қазақстан Республикасының экономикасы шаруашылықтың әртүрлі формаларын дамытпай қалыптаспайды, оның ең маңызды бөлігі шағын және орта кәсіпкерлік болып табылады. Шағын және орта бизнес-нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополизмін шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда, жұмыссыздық мәселесін тежеуде, жаңа технологияларды енгізуде, Қазақстан Республикасының экономика саласын дамытуда маңызды рөлге ие.
Сонымен, шағын және орта бизнестің ел экономикасындағы алатын орны ерекше. Өйткені, мемлекеттің, жалпы қоғамның алға жылжуының бірден-бір тетігі болып табылатыны сөзсіз. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімделеді, өзгермелі жағдайларға байланысты икемділігі жоғары, жаңа дамып отыратын өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті .
Кәсіпорындарда жаңа техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық шешімдер жасауға негіз болатын ғылым жетістіктері іске асады. Сондықтан өндірісте игерілген жаңа технологияның саны мен сапасы, даму уақыты мен озық өнімді өндірудің мүмкіндігі, кәсіпорынның ғылыми-техникалық прогресс жетістіктеріне бейімделуімен түсіндіріледі.
Қаржы ресурстары- кәсіпорынның өмір сүруінің негізі және оны ары қарай дамытудың қайнар көзі[1].Қаржы ресурстары күрделі категория болғандықтан, оның көлемі компанияның көлеміне, түріне және несиелік қабілеттілігіне байланысты. Олар компанияның табыс көзінен бөлек, міндеттемелерді орындауға және шығындарды жабуға арналған[6].
Нарыққа жаңадан шыққан компаниялар үшін қаржы ресурстарын тартудың тиімді жолдардың бірі- кәсіпорын шығарған акцияларды, облигацияларды және бағалы қағаздардың басқа түрлерін сату[7].
Егер ресейлік ақпарат көздеріне жүгінсек, ресейлік автор Арсенова Е.В. Кәсіпорын экономикасы атты оқулығында қайтарымдылық негізінде кәсіпорын қарыз қаржы ресурстарын банктердің ұзақ мерзімді несиелері, басқа кәсіпорындардың қаражаттары есебінен тартады деп түсіндірілген[9].
Компанияның өмір сүру циклінде қаржылық ресурстар үнемі қозғалыста болады, яғни оның өндірістік және инвестициялық қызметінде, қызметінің түрі мен уақыты бойынша бөлінеді[10].
Кәсіпорынның тиімді әрі табысты қызмет етуіне, қаржылық ресурстарды ұтымды басқару әсер етеді. Демек, компания мақсатын айқындау керек,ал ол өз кезегінде ұйымның қандай салада, нарықтың қандай сегментінде және бәсекелестердің ықпалы қандай дәрежеде деген сұрақтарға алып келеді[12].
Ұйымның қаржы ресурстары негізінен үш функцияны орындайды: тарату,репродуктивті және бақылау. Қаражатты дұрыс бөлу компанияның жұмысын жақсартуға ынталандырушы әсер етеді. Кірістердің қозғалысы ұйымның тұрақты экономикалық қызметін қамтамасыз ететін материалдық және ақшалай ресурстар ағындарының сәйкестігіне байланысты. Рентабельділік деңгейінің мониторингі ұйымның экономикалық қызметінің тиімділік дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Ұйым ішінде ақша жұмыс сапасы мен мөлшерін, ұзақ мерзімді және ағымдағы активтерді пайдалануды және т.б. бақылайды[8].
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары-бұл кәсіпорынның қаржылық міндеттемелерін орындауға, ағымдағы шығындар мен өндірісті дамытуға байланысты шығындарды қаржыландыруға арналған жеке ақшалай кірістер мен сыртқы кірістердің жиынтығы [4].
Қаржы ресурстары-бұл кәсіпорынның иелігіндегі және ағымдағы шығындар мен кеңейтілген өндіріс шығындарын жүзеге асыруға, қаржылық міндеттемелерді орындауға және жұмысшыларды экономикалық ынталандыруға арналған қаражат. Қаржы ресурстары өндірістік емес объектілерді ұстауға және дамытуға, тұтынуға, жинақтауға, арнайы резервтік қорларға және т.б.[1].
Капитал - бұл артық пайда әкелетін құн; өндіріске салынған және айналымның соңында табыс әкелетін қаржы ресурстарының бір бөлігі. Басқаша айтқанда, капитал трансформацияланған қаржы ресурстарының формасы ретінде әрекет етеді[11].
Қаржыландырудың көптеген түрлері бар және оларды пайдалану әдетте ұйымның көлеміне байланысты болады. Қаржылық ресурстар компанияның несие алу қабілетін білдіретіндіктен, сонымен бірге кәсіпорынға салынған барлық активтерді білдіретіндіктен, біз компанияның барлық қаржылық ресурстарын 3 санатқа бөле аламыз[6]:
* Қолма-қол ақшаны, олардың баламаларын, мысалы, чектер мен банктік депозиттерді қамтитын өтімді қаражат;
* Ұйымның қаржылық капиталы - барлық корпоративтік инвестициялардың жалпы сомасы;
* Басқа қаржылық ресурстар.
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарына негізінен пайда мен амортизациялық аударымдар, құнды қағаздардан түсетін кірістер, жарналық салымдар, демеушілердің қаражаттары жатады.
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстары кәсіпорындардың қаржылық міндеттемелерін орындауға, өндірісті дамытуға байланысты ағымдағы шығындар мен шығындарды қаржыландыруға арналған[13].
Қаржы ресурстарын қалыптастыру бірқатар көздер есебінен жүзеге асырылады. Мүліктік құқықтар негізінде көздердің екі негізгі тобын бөлуге болады: меншікті және қарыз қаражаты. Немесе қаржылық ресурстарды неғұрлым егжей-тегжейлі жіктеуге болады: меншікті және балама қаражат; қаржы нарығында жұмылдырылған ресурстар; қайта бөлу тәртібімен ақша түсімдері[5].
Қаржылық ресурстардың бастапқы қалыптасуы кәсіпорын құрылған кезде, жарғылық капитал (меншікті капитал немесе венчурлық капитал) пайда болған кезде пайда болады. Жарғылық капитал-бұл құрылтайшылардың жарналары есебінен құрылған кәсіпорынның мүлкі.
Қорлардың бұл түрі негізінен пайда (негізгі және басқа қызмет түрлерінен), сондай-ақ шығарылған мүлікті сатудан түскен кірістер, тұрақты міндеттемелер, әртүрлі мақсатты түсімдер, еңбек ұжымы мүшелерінің үлесі және басқа жарналары есебінен қалыптасады[5]. Орнықты міндеттемелер жарғылық, венчурлік және капиталдың басқа да түрлерін қамтиды; ұзақ мерзімді кредиттер мен қарыздар; компанияның айналымында тұрақты тұрған кредиторлық берешек (есептеу және төлеу мерзімдеріндегі айырма есебінен жалақы бойынша, бюджеттен тыс қорлар бойынша, бюджетке, клиенттермен және жеткізушілермен есеп айырысу бойынша және т.б.)[2].
Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарын тиімді басқару айтарлықтай мәнге ие болды. Бұл жерде негізгі орынды айналым қаражатының жеткілікті деңгейі, оларды жоспарлау және толықтыру тетіктері, тиімді пайдалану мәселелері маңызды орын алады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары - бұл кәсіпорынның өз иелігіндегі ақша қаражаты, бағалы қағаздар, несие қаражаты және басқа да кірістер мен түсімдер.
Кәсіпорында қаржы екі маңызды функцияны орындайды - бөлу және бақылау. Қаржыландыру субъектілері болып әртүрлі меншік нысанындағы дербес кәсіпорындар, аумақтық басқару органдары, жеке тұлғалар бола алады. Қаржы көмегімен жүзеге асырылатын бөлу процесі салық жүйесімен, азаматтық және шаруашылық заңнамасымен, банктер мен бағалы қағаздар туралы заңнамамен және басқарудың мемлекеттік, аумақтық және жергілікті деңгейлерінде бекітілген басқа да нормативтік құжаттармен байланысты.[16]
Қаржының бақылау функциясы ақша қаражатын бөлуде қалыптасқан пропорциялар туралы белгі беру болып табылады. Өндірістік кәсіпорындардың бухгалтерлік, статистикалық және жедел есептеріндегі қаржылық ақпарат бақылау функциясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қаржылық көрсеткіштерді талдау кәсіпорын қызметінің барлық негізгі жақтарын сипаттауға, қол жеткізілген нәтижелерді бағалауға және қажет болған жағдайда, теріс факторларды жоюға бағытталған іс-шаралар кешенін әзірлеуге мүмкіндік береді.
Қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану кәсіпорындардың қаржысын басқару жүйесінсіз мүмкін емес.[17]
Қаржыны басқару - бұл осы кәсіпорынның қызмет етуінің стратегиялық және тактикалық мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған қызмет.
Кәсіпорынның қаржыларын басқару:
* кәсіпорынның қаржы саласындағы басқа кәсіпорындармен, банктермен, сақтандыру компанияларымен, барлық деңгейдегі бюджеттермен қатынастарын, сондай-ақ кәсіпорын ішіндегі қаржылық қатынастарды ұйымдастыру және басқару;
* қаржы ресурстарын қалыптастыру және оларды оңтайландыру;
* капиталды орналастыру және оның жұмыс істеу процесін басқару;
* кәсіпорындағы ақша ағындарын талдау және басқару.[18]
Әрбір кәсіпорын жұмысының тиімділігі көбінесе қаржы ресурстарын толық және уақытылы жұмылдыруға және өндірістің қалыпты процесін қамтамасыз ету және өндірістік қорларды кеңейту үшін оларды дұрыс пайдалануға байланысты. Яғни, әрбір кәсіпорын үшін қаржылық жұмысты дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Егер біз экономикалық теорияның классиктеріне жүгінетін болсақ, онда П.Самуэлсон және басқа да ғалымдар капиталды көп тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді өндіру үшін құрылған ұзақ мерзімді ресурс ретінде анықтайды.
Көптеген зерттеушілер капиталдың келесі функцияларын ажыратады:
1) капитал өндірістік ресурс ретінде (өндіріс факторы);
2) меншік объектісі және өкім ретінде;
3) ақша қаражаты түріндегі қаржы ресурстарының бір бөлігі;
4) табыс көзі;
5) уақытша артықшылық объектісі;
6) сатып алу-сату объектісі;
7) тәуекел факторын тасымалдаушы;
8) өтімділік факторын тасымалдаушы.
Кәсіпорындардың қаржылық қызметі экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларының орындалуын қамтамасыз ету, олардың мақсатты және тиімді пайдаланылуын бақылауды жүзеге асыру үшін қажетті көлемде қаржы ресурстарын айқындау жөніндегі экономикалық іс-шаралар жүйесін білдіреді.
Пайданы бөлу, оны пайдаланудың негізгі бағыттарын анықтау кезінде, ең алдымен, кәсіпорынның өндірістік әлеуетін елеулі кеңейту, жаңарту қажеттілігі және нарықтық конъюнктура ескеріледі. Осыған сәйкес ресурстары күрделі салымдарды қаржыландыруға, айналым қаражатын ұлғайтуға, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қамтамасыз етуге, жаңа технологияларды енгізуге, еңбектің прогрессивті әдістеріне көшуге және т. б. арналған өндірістік даму қорларына пайдадан аударымдар ауқымы анықталады. Пайданың бір бөлігі сондай-ақ қарыз капиталдар бойынша пайыздарды төлеуге пайдаланылады.
Бүгінгі таңда кәсіпорында қалған пайданы бөлу жүйесіне қойылатын басты талап тұтыну мен жинақтауға бағытталған қаражат арасындағы оңтайлы арақатынасты белгілеу негізінде кеңейтілген ұдайы өндіру қажеттілігін қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету болып табылады.
Кәсіпорын қаржысы қатынастар ретінде шаруашылық қызмет процесінде туындайтын экономикалық қатынастардың бөлігі болып табылатындықтан, оларды ұйымдастыру принциптері кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің негіздерімен анықталады. Оларды негізге ала отырып, қаржыны ұйымдастыру принциптерін былайша тұжырымдауға болады: қаржы қызметі саласындағы дербестік, өзін - өзі қаржыландыру, қаржы - шаруашылық қызметінің қорытындысына мүдделілік, оның нәтижелері үшін жауапкершілік, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін бақылау.
Қаржы ресурстарының құрамы, олардың көлемі кәсіпорынның түрі мен мөлшеріне, оның қызметінің түріне, өндіріс көлеміне байланысты. Бұл ретте қаржы ресурстарының көлемі өндіріс көлемімен, кәсіпорынның тиімді жұмысымен тығыз байланысты. Өндіріс көлемі көп болған сайын және кәсіпорын жұмысының тиімділігі жоғары болса, меншікті қаржы ресурстарының көлемі де көп болады немесе керісінше.
Жеткілікті көлемде қаржы ресурстарының болуы, оларды тиімді пайдалану кәсіпорынның жақсы қаржылық жағдайын алдын ала анықтайды. Демек, кәсіпорындардың аса маңызды міндеті меншікті қаржы ресурстарын ұлғайту резервтерін іздестіру және тұтастай алғанда кәсіпорын жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында оларды неғұрлым тиімді пайдалану болып табылады.
Пайда-кәсіпорындардың қаржы ресурстарының негізгі көздерінің бірі, ақша қаражатының орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлары.
Кәсіпорын пайдасының негізгі құрамдас бөлігі тауар өнімін сатудан түскен пайда болып табылады. Ол түсім мен сатылған өнімдер мен қызметтердің өзіндік құны арасындағы айырма түрінде айқындалады.
Тауар өнімін сатудан түскен пайда мөлшеріне әсер ететін және кәсіпорынның құзыретіндегі факторлар құрамында өнімді өндіру және сату көлемінің өзгеруі маңызды болып табылады. Өнімді сату көлемі неғұрлым көп болса, соғұрлым кәсіпорын көп пайда алады және керісінше. Осыдан кәсіпорындардың жұмысын жаңарту, техникалық қайта жандандыру және өндіріс тиімділігін арттыру негізінде өнім өндірісі көлемінің өсуін қамтамасыз ету бойынша шұғыл шаралар қабылдау қажеттілігі анық болып тұр.[19]
Тауар өнімін сатудан түскен пайда мөлшеріне әсер ететін елеулі фактор өнімнің өзіндік құны деңгейінің өзгеруі болып табылады. Тауар өнімін өткізу көлемінің пайда деңгейіне әсер етуінің тікелей пропорционалды байланысына қарамастан, пайда мөлшері мен өзіндік құн деңгейі арасындағы байланыс кері. Сатылатын өнімнің өзіндік құны неғұрлым төмен болса, оны өндіру мен сатуға арналған шығындар деңгейімен айқындалатын пайда соғұрлым жоғары және керісінше.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары - шағын және орта бизнес субъектілері: кәсіпкерлер, жеке адамдар, кәсіпкерлер екені белгілі. Республикамызда шағын және орта бизнестің дамуына жан-жақты іс-шаралар ауқымды түрде жасалуда. Ал, оларға жеке тоқталатын болсақ, меншікті жекешелендіру бағдарламасының жүруі, ол өз кезегінде шағын бизнестің дамуының нағыз экономикалық негізі екенін көруге болады. Кәсіпкер шағын және орта бизнес субъектісі ретінде, іс-әрекеті әр кезде белгілі бағытта ұйымдастырылады, және оның нақты нысандары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәсілі ретінде бірнеше белгілері бар. Оның ішінде негізгісі - шаруашылық субъектілерінің еркіндігі. Олардың дербестігі, нарық механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тәртіпті қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды қолдануға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндіру процесін ұйымдастыруы және оларды нарықта өзі ойлағанындай өткізе алу құқығын береді. Материалды ресурстар мен ақша капиталының иелері бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға құқылы. Алайда, қандай да болмасың еркіңдіқ көптеген жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен субъектілер әрекетінен туындайды. Дегенмен, шағын бизнестің басты шарты барлық мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдаудағы өзін-өзі басқара алуы. Барынша көп табыс алу жалпы бизнестің қозғаушы факторы болып табылады. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана жұмыс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі. Нарық жағдайында өзгерістер күн сайын болып отыруы мүмкін. Олар осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгізеді. Жаңалық процесінің мақсаты - пайда табу. Мысал үшін, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы кәсіпорын, оларды белгілі-бір уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Демек, осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдауда, шығармашылық көзқарас жағынан іскерлік әлемінде жоғары бағаға ие болады.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары - шағын және орта бизнес субъектілері: кәсіпкерлер, жеке адамдар, кәсіпкерлер екені белгілі. Республикамызда шағын және орта бизнестің дамуына жан-жақты іс-шаралар ауқымды түрде жасалуда. Ал, оларға жеке тоқталатын болсақ, меншікті жекешелендіру бағдарламасының жүруі, ол өз кезегінде шағын бизнестің дамуының нағыз экономикалық негізі екенін көруге болады. Кәсіпкер шағын және орта бизнес субъектісі ретінде, іс-әрекеті әр кезде белгілі бағытта ұйымдастырылады, және оның нақты нысандары бар. Кәсіпкерліктің шаруашылықты жүргізу тәсілі ретінде бірнеше белгілері бар. Оның ішінде негізгісі - шаруашылық субъектілерінің еркіндігі. Олардың дербестігі, нарық механизмі әрекетін қамтамасыз ететін тәртіпті қалыптастырады. Кәсіпкердің тәуелсіздігі оған экономикалық ресурстарды қолдануға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндіру процесін ұйымдастыруы және оларды нарықта өзі ойлағанындай өткізе алу құқығын береді. Материалды ресурстар мен ақша капиталының иелері бұл ресурстарды қалауынша пайдалана алады. Әрбір қызметші өзі істей алатын еңбекпен айналысуға құқылы. Алайда, қандай да болмасың еркіңдіқ көптеген жағдайлармен шектелген. Олар сыртқы орта мен субъектілер әрекетінен туындайды. Дегенмен, шағын бизнестің басты шарты барлық мүмкіндіктердің деңгейі тұрғысынан шешім қабылдаудағы өзін-өзі басқара алуы. Барынша көп табыс алу жалпы бизнестің қозғаушы факторы болып табылады. Көп жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана жұмыс ұйымдастырылып, одан әрі кеңейтіледі. Нарық жағдайында өзгерістер күн сайын болып отыруы мүмкін. Олар осы жаңалықтарды өз жұмыстарына енгізеді. Жаңалық процесінің мақсаты - пайда табу. Мысал үшін, нарыққа жаңа тауар шығарған немесе ресурс үнемдейтін экономикалық тиімді технология ұсынған алғашқы кәсіпорын, оларды белгілі-бір уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Демек, осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдауда, шығармашылық көзқарас жағынан іскерлік әлемінде жоғары бағаға ие болады.
Кәсіпкерлікке тән тағы да бір ерекшелік - шаруашылық жүргізудегі тәуекелге бел бууы, алдын ала болашақ мәлімсіз жағдайларды болжап білу және оны шеше алуы қабілеті. Жаңа идеялар мен жобаларды іске асыру алғашында қауіп-қатері көп,ал оларды түгелдей экономикалық есептеу мүмкін емес. Шаруашылықтың қауіп - қатері, тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шын мәніндегі шығындар мен нәтижелердің ара қатынасы болып табылады. Егер өндірілген тауарлар бағасы жұмсалған шығындардың құнын ақтамаса, онда кәсіпкер өз қызметін тиімді ұйымдастыра алмағаны немесе өткен нарықтық конъюктура жайсыз болғаны.
Шағын және орта бизнестің, кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіріс құрал- жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және табыс алу мақсатында өндіріс факторларын тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік әрекетінің ең басты мәні - таңдаудың дұрыстығы немесе тандаған істің кәсіпкердің жеке мүмкіндіктеріне сәйкес келуі.
Шағын және орта бизнестің тарихына көз жүгіртейік. Ресейде кәсіпкерлік көне заманнан бері Киевтік Русьте сауда-саттық нысанында дамыған. Ең бірінші кәсіпкерлер деп - көпестер мен ұсақ алыпсатарлар және өзі жасаған тауарын сатушыларды айтқан . Петр І-нің кезінде орта бизнес көркейді. Бүкіл Ресейде тігін, қару-жарақ, тау ісі салалары жақсы дамыды. Кеңес Үкіметі кезінде кәсіпкерлік деген термин жалпы экономикалық оқулықтардан алынып тасталған болатын.Тек ХХ-шы ғасырдың 90-шы жылдарында шағын және орта бизнес халықтың түсінігіне қайта енді. Әлбетте, өз бизнесін бастау ел тыныш кезде де шешімділікті қажет етеді. Бұл тәуекелге бас тігу арқылы өз ақша қаражатын сала отырып, не табыс алады немесе жоғалтады , бәселелестікке төтеп беру, мұның бәрі белгісіздік және ол шешімділікті қажет етеді. Әлем бойынша миллиондаған кәсіпкерлер тәуекелге бел буып, жаңа бизнес түрлерін ашуда. Осы шығармашылық процестің түбірінде экономиканың жеке секторының күш-қуаты, жалпы ұлттың әл-ауқатының кілті жатыр деуге болады.
Қазақстан Республикасында шағын және орта бизнестің құрылуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсіпкерлік іс-әрекеттің кең ауқымға жайылуымен байланыстыруға болады. Әрине, мемлекетіміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі, нарық экономикасына көшуінің өзі елде кәсіпкерлік, шағын және орта бизнеспен айналысуға міндетті етті. Алғашқы кезең ретінде көрінген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызметпен жүзеге асты. Ал соңғы 5-6 жыл ішінде қолынан келетін азаматтар, заңды тұлғалар әлемдік тәжірибе негізінде дәлелденген бизнес кілті - өндіріс екендігін түсінді. Республикамыз табиғи ресурстарға бай, жер ауқымы кең, ауыл шаруашылығы қолайлы. Осы байлықтар арқылы көркейе алатынына кәсіпкерлердің көздері жетті. Мемлекет тарапынан заңдылық, құқықтық атмосфера да жөнге келтірілді десек те болады.
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің ел экономикасындағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екендігін көрсетіп отыр. Ол мемлекет өмірінің барлық салаларына өз әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарлардың көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл атқарады. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың қызметінің икемділігін арттыру маңызды сұрақтардың бірі болып табылады. Өйткені, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу дәрежесін талдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір болуы керек. Қиыншылық пен сәтсіздікке қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шешуде. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
- халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді, өркениетті бәсекелестік, нарықтық қатынастарды қалыптастырады;
- ассортименттің кеңеюі, тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
- тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру арқылы, шағын және орта бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
- тауарлар мен қызметтердің нақты тұтынушыларға жақындай түсуі;
- экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер етуі. Шағын кәсіпкерлік экономикаға өтімділік, икемділік береді;
- өндірісті дамытуға халықтың өз ақшасын тартуы.Яғни, шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын салады;
- қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің кемуі;
- адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етуі;
- еңбек қызметіне халықтың жекелеген топтарын (зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
- ғылыми-техникалық прогресті жандандыру;
- ірі кәсіпорындардың жергілікті шикізат қайнарын пайдаланғаннан қалған қалдықтарды қолдану және игеру;
- ірі кәсіпорындарға қажет бұйымдарды дайындау, жеткізу, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- жалға алу немесе сатып алу арқылы рентабельділігі төмен және тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату.
Сонымен, байқап отырғанымыздай, мұқият ұйымдастырылған шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, себебі ол екі макроэкономикалық проблемеларды байланыстырады - жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын және орта кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келеді. Өзін жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесін шешу жолы ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықтағы дамыған елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын және орта бизнес саласына өтумен байланысты және осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты мәселелерді шешу жүктелген. Мемлекеттік жеңілдіктер тек шағын және орта кәсіпорындарға берілетін. Шағын және орта кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы: ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен жұмыс жасау болып табылады.
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының ерекшеліктері
Кәсіпорынның қаржы жүйесін басқару процесінде қаржы ресурстарын алу, қаржы ресурстарын басқару және оларды пайдалану мәселелері шешіледі. Өндірістік кәсіпорын қызметінің негізі өндіріс болып табылады, сәйкесінше ақша қаражатының қозғалысы материалдық ресурстардың қозғалысымен анықталады. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның салалық ерекшеліктері, оның мөлшері, өндіріс циклінің ұзақтығы кәсіпкерлік қызметтің белгілі бір түрін қаржыландырудың құрылымы мен әдістерін анықтайды.
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстары:
1) меншікті және оларға теңестірілген қаражаттар;
2) қаржы нарығында ресурстарды жұмылдыру;
3) қайта бөлу тәртібімен қаржы-банк жүйесінен ақша қаражатының түсуі[23].
Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастырудың алғашқы көзі-кірістер мен кірістер. Кірістерге негізгі қызметтен түсетін пайда; орындалатын ғылыми-зерттеу жұмыстарынан түсетін пайда және басқа да нысаналы кірістер; қаржы операцияларынан түсетін пайда; шаруашылық тәсілмен орындалатын құрылыс-монтаждау жұмыстарынан түсетін пайда; кірістердің басқа да түрлері жатады. Түсімдерге: амортизациялық аударымдар( кәсіпорында қалады), мүлікті сатудан түскен түсім, тұрақты (ұзақ мерзімді) пассивтер, нысаналы түсімдер, құрылыстағы ішкі ресурстарды жұмылдыру, еңбек ұжымы мүшелерінің пайлық және өзге де жарналары, түсімдердің басқа да түрлері жатады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастырудың екінші көзі бағалы қағаздар нарығында өз акцияларын, облигацияларды және басқа да бағалы қағаздарды орналастырудан түскен қаражат, сондай-ақ кредиттер болып табылады. Меншікті бағалы қағаздарды орналастыру есебінен қаржыландыру жаңадан құрылатын немесе қайта құрылатын кәсіпорындар үшін қолайлы[24].
Кәсіпорындардың қаржылық ресурстарын қалыптастырудың үшінші көзі - сақтандыру төлемдері, бюджеттік және салалық көздер, басқа эмитенттердің бағалы қағаздары бойынша дивидендтер мен пайыздар, қаржылық операцияларды жүргізуден түскен пайда және т. б.
Шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін кәсіпорындарда өндірістік қорлар болуы керек. Өндірістік қорлардың қарапайым және кеңейтілген өндірісі қаржының тікелей қатысуымен жүзеге асырылады. Олардың көмегімен арнайы мақсаттағы ақша қорлары құрылады және қолданылады[25].
Кәсіпорындарда келесі қорлар құрылады:
1) жарғылық қор;
2) өндірістік қорлар;
3) амортизациялық қор;
4) арнайы қорлар және т. б.
Жарғылық қор деп оның қызметін құрылтай құжаттарында айқындалған мөлшерде қамтамасыз ету үшін меншік иелері (қатысушылар) кәсіпорынның мүлкіне енгізген қаражат жиынтығы түсініледі. Жарғылық қордың мөлшері өндіріс процесіне инвестицияланған негізгі және айналым қаражаттарының мөлшеріне сәйкес келеді.
Жарғылық қорды қалыптастыру көздері мыналар болуы мүмкін:
1) акционерлік капитал;
2) министрліктерде, ведомстволарда, концерндерде, қауымдастықтарда құрылатын орталықтандырылған қорлар мен резервтер қаражаты;
3) басқа кәсіпорындардың салымдары;
4) бюджеттік қаражат және т. б.
Өндірістік қорлар - бұл Негізгі және айналым қорларының жиынтығы. Негізгі қорлар бірнеше өндірістік цикл ішінде өндірілген өнімге өз құнын аударады. Айналым қаражаттары бір өндірістік цикл ішінде өндірілген өнімге өз құнын аударады. Айналым қорлары-бұл өндіріс процесінде немесе өндіріс процесіне кіруді күтетін шикізаттың, материалдардың, отынның және басқа материалдық-өндірістік қорлардың құны. Айналым қаражатының жетіспеушілігін толтыру көздері: кәсіпорынның меншікті қаражаты (кәсіпорынның иелігінде қалған пайда және қаржы резерві), сондай-ақ қарыз қаражаты (қысқа мерзімді банктік кредит, кредиторлық берешек) болуы мүмкін[26].
Айналым қорларынан басқа, өндіріс пен өнімді сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін кәсіпорында дайын өнім болып табылатын айналым қорлары болуы керек. Айналым қаражаттары, айналым қаражаттары, сондай-ақ кәсіпорынның бос ақшасы айналым қаражаты деп аталады.
Амортизациялық қор тозған жабдықты ауыстыру үшін құрылады. Негізгі қорлардың құнын дайын өнімге біртіндеп ауыстырудың және тозған жабдықты ауыстыру үшін ақша қорының қалыптасуының экономикалық механизмі амортизация деп аталады. Амортизациялық қор қалыптастырылатын амортизациялық аударымдар нормативтік мерзім немесе осы қорлардың баланстық құны толығымен өндіріс пен айналым шығыстарына ауыстырылатын мерзім ішінде жүргізіледі. Амортизациялық аударымдар кәсіпорынның есеп шотына түседі және тікелей жаңа күрделі салымдарды қаржыландыруға жұмсалады, ұзақ мерзімді қаржы салымдарына жіберіледі, құрылыс материалдарын, жабдықтарды, материалдық емес активтерді сатып алуға пайдаланылады[27].
Арнайы қорларды жинақтау қоры мен тұтыну қоры ұсынады.
Арнайы қорларды қалыптастыру көздері мыналар болуы мүмкін:
1) кәсіпорынның пайдасы;
2) басқа кәсіпорындардың өтеусіз алынған қаражаты;
3) бюджет қаражаты;
4) жоғары тұрған ұйымдардың орталықтандырылған қорларының қаражаты;
5) кәсіпорындардың ерікті бірлестіктерінің қаражаты.
Алынған кірісті кәсіпорын белгілі бір мақсатқа ие құрамдас бөліктерге бөледі: өзіндік құн, пайда, қосылған құн салығы, акциздер және т. б.
Өнімнің өзіндік құны деп өнімді өндіру процесінде пайдаланылатын табиғи ресурстардың, шикізаттың, материалдардың, отынның, энергияның, негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының және өндіріске жұмсалған басқа да шығындардың құндық бағасы түсініледі[28].
Өнімді сатудан түскен түсім мен оның өзіндік құны арасындағы айырмашылық өнімді сатудан түскен пайданы (жалпы пайданы) білдіреді. Жалпы пайдадан басқа пайданың басқа түрлері бар: мүлікті сатудан түскен пайда, операциялық емес операциялардан түскен кірістер, таза пайда, баланстық пайда.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің едәуір бөлігінің мемлекеттен толық оқшаулануына байланысты оларды қаржылық қамтамасыз етудің маңызы зор, оның ішінде: қаржылық өзін-өзі қамтамасыз ету (яғни өзін-өзі қаржыландыру, өзін-өзі Кредиттеу, өзін-өзі сақтандыру), кредиттеу, бюджеттік қаржыландыру.
Өзін-өзі қаржыландыру деп кәсіпорынның қызметін жинақтау қорына жіберілетін пайда мен амортизациялық аударымдар жататын қаржы ресурстарының меншікті көздері есебінен қаржыландыру түсініледі. Өзін-өзі қаржыландыру-кеңейтілген көбею әдісі[29].
Өзін - өзі кредиттеу-бұл кәсіпорынның еңбек ұжымының акцияларын шығару және орналастыру және кәсіпорын қызметкерлерінің инвестициялық жарналары есебінен қосымша қаржы ресурстарын жұмылдыру. Инвестициялық жарна деп қызметкердің осы шаруашылық жүргізуші субъектінің дамуына қосқан ақшалай салымы түсініледі.
Өзін-өзі несиелендіру іс жүзінде кәсіпорын қызметкерлерінің өз ақшаларын қарызға беру арқылы оның қызметіне және әлеуметтік-мәдени объектілердің құрылысына қатысуын білдіреді.
Өзін-өзі сақтандыру деп ықтимал шығындар мен шығындардан қорғау мақсатында шаруашылық жүргізуші субъект қабылдайтын шаралар түсініледі. Өзін-өзі сақтандырудың басты міндеті-кәсіпорындардың қаржылық және коммерциялық қызметіндегі уақытша қиындықтарды жедел жеңу. Өзін-өзі сақтандыру күтпеген шығындар, кредиторлық берешек, Кәсіпорынды тарату шығындары және т. б. жабылған жағдайда кәсіпорында резервтік ақша қорларын құру арқылы көрінеді[30].
Кәсіпорынның қаржыландыру көздерінің бірі өндірістік мақсаттарға; сауда-делдалдық операцияларды жүргізуге; уақытша мұқтаждықтарға (жалақы төлеуге және бюджетке төленетін төлемдерге) жұмсалатын банктердің кредиттері болып табылады.
Бюджеттік қаржыландыру бюджеттен қаржы бөлуді білдіреді. Қазіргі уақытта ол өте сирек қолданылады.
Кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастырудың негізі қаржылық жоспар болып табылады. Қаржылық жоспардың нысаны-кірістер мен шығыстардың балансы, онда кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері, оның бюджетпен, бюджеттен тыс қорлармен, банктермен қарым-қатынасы көрсетіледі. Кірістер мен шығыстар балансының негізгі міндеті-кәсіпорынның өтімділігі мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз ететін ақшалай қаражаттың түсуі мен жұмсалуының синхрондылығын тексеру, бұл банктегі шоттарда міндеттемелер бойынша есеп айырысу үшін жеткілікті ақша сомасының тұрақты болуымен көрінеді.
Егер кірістер шығыстардан көп болса, онда асып кету сомасы резервтік қорларға жіберіледі. Егер шығындар кірістерден асып кетсе, онда қаражаттың жетіспеушілігі бағалы қағаздарды шығару, несие алу, түрлі қайырымдылық жарналары және т. б. есебінен толтырылады[31].
Коммерциялық емес қызметті жүзеге асыратын мекемелер мен ұйымдардың қаржы ресурстарын қалыптастыру көздері:
1) белгіленген нормативтер негізінде бөлінетін бюджет қаражаты;
2) ұсынылған ақылы қызметтер үшін алынатын ақша қаражаты;
3) үй-жайларды, құрылыстарды, жабдықтарды жалға беруден түсетін түсім болып табылады;
4) ерікті жарналар және мекемелер мен ұйымдарға өтеусіз берілетін материалдық құндылықтар жатады;
5) басқа да ақшалай түсімдер.
Қаржы ресурстарының ірілендірілген және әртараптандырылған жүйесі сала, өңір және мемлекет ауқымында өз мүдделерін сақтаудың тиімді тетігі болып табылады. Мұндай жүйе транзакциялық шығындардың төмендігімен сипатталады, ал оның ірі қаржы институтымен, мемлекеттік құрылыммен немесе қаржы ресурстарының басқа жүйесімен шоғырлануы осы мамандандырылған институттың қызметіне байланысты белгілі бір пайдаға қол жеткізуге жол ашады. Сонымен, кәсіпорынның қажетті ақпаратқа, ресурстарға қол жетімділікке, құқықтық қамтамасыз етуге және құқықтық реттеу мүмкіндігіне, шешім қабылдау мен іске асырудың тиімділігіне ие басқа нарықтық құрылымы бар ынтымақтастық транзакциялық шығындарды азайтуға көмектеседі[32].
Кәсіпорындардың несиелік қатынастарын қарастыруға көшейік. Олар шұғыл, ақылы, қайтарымдылық шарттарымен шығындарды бөлуді қамтиды. Кредит мынадай негізгі функцияларды орындайды: қоғамдық өндіріс мүмкіндіктерін кеңейтеді; қаражат пен ресурстарды қайта бөлуді жүзеге асырады; айналым шығындарын үнемдеуге ықпал етеді; капиталдың шоғырлануын және орталықтандырылуын жеделдетеді. Несиелік қатынастар әрдайым ақшалай бола бермейді (бұл мүмкіндік қаржылық қатынастарға да тән). Сонымен, коммерциялық несие тауар түрінде беріледі (бірақ бұл құнды беру туралы), ал берілетін құн ақша бірліктерімен өлшенеді және бағалы қағаз - вексельмен ресімделеді.
Кәсіпорынның қарыздар алу және кредиттер беру мүмкіндігі оны кредиттік жүйенің элементі ретінде сипаттайды, оны екі тұрғыдан қарау керек: 1) кредит беруші кәсіпорын; 2) қарыз алушы кәсіпорын. Мұндай екі жақты тәсіл жүйенің осы элементін несиелік қатынастар контекстінде толық сипаттауға мүмкіндік береді[33].
Несие беруші ретінде компания уақытша бос қаражатты мемлекетке, банктерге, үй шаруашылықтарына және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілерге несиеге береді. Кредитор болу мүмкіндігі уақытша бос қаржы қаражатының болуымен айқындалады.
Кәсіпорынның мемлекетке несие беруі эмитенті мемлекет болып табылатын бағалы қағаздарды сатып алу түрінде көрінеді. Мұндай қағаздар өтімді деп саналады және шаруашылық жүргізуші субъект оларды тез ақшаға айналдыра алады. Бағалы қағаздардың өтімділігі оларды шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы есеп айырысулар кезінде ақша суррогаты ретінде айналысқа жіберуге мүмкіндік береді. Кәсіпорындардың мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуы оларға еркін қаржы қаражаты мен өтімділікті басқару құралына сенімді табыс көзін береді, сондай-ақ мемлекет бюджетінің қаражатын толықтыруды қамтамасыз етеді. Бағалы қағаздарды сатып алу өндірістік қызметке балама болып табылады және шектеулі қаржылық мүмкіндіктермен өндірістік бағдарламаның орындалуына теріс әсер етуі мүмкін.
Кәсіпорындардың банктерге несие беруі банк секторы арқылы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз есеп айырысу, депозиттер ашу, банктер тарататын бағалы қағаздарды сатып алу арқылы жүзеге асырылады.
Банктер сонымен қатар бағалы қағаздарды - меншікті немесе қор нарығының басқа қатысушыларын сата алады. Банк шығарған бағалы қағаздарды сатып алу кезінде кәсіпорын оның кредиторы ретінде әрекет етеді. Банк тарататын басқа эмитенттердің (мемлекеттің, кәсіпорындардың, сақтандыру компанияларының) бағалы қағаздарын сатып алған кезде кәсіпорын сол арқылы банктің пайдасын ұлғайта отырып, сату жөніндегі қызметтерге ақы төлейді. Банкке кәсіпорындардың қаражатын пайдалану немесе оларға қызмет көрсету тиімді, өйткені бұл тиімді жұмыс істейтін капиталдың уақыты мен мөлшерін арттыруға мүмкіндік береді[34].
Кәсіпорын үй шаруашылығының кредиторы бола алады. Сатып алушыларға өз тауарлары мен қызметтерін ұсына отырып, шаруашылық жүргізуші субъект өнімді сатуды және өз айналымына қаржы ресурстарын тартуды жеделдетеді. Несие қарыз алушының отбасына қажетті мөлшерде ақша жинақталғанға дейін қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Қаржы ресурстары жұмылдырудың (айналымнан босатудың) немесе иммобилизацияның (айналымға қосымша жүктеудің) әлеуетті мүмкіндігі бар қатаң мақсатты пайдаланудағы ақша қаражатының жиынтығы деп аталады.
Қаржы ресурстарын толық және уақтылы жұмылдыру және оларды дұрыс пайдалану өндіріс пен өндіріс қорларын кеңейтудің қалыпты процесін қамтамасыз етеді, сонымен қатар кәсіпорынның тиімділігін арттырады.
Ресурстарды жұмылдыру процесі тікелей кәсіпорын басшылығы ресурстық әлеуеттің болуын және жоспарланған қызмет стратегияларын талдаудан басталады.
Ресурстарды жұмылдырудың негізгі мәселесі-оларды стратегияның жекелеген құрамдас бөліктері бойынша бөлу. Стратегияны тиімді іске асыру үшін ресурстарды уақытында дұрыс бөлу қажет. Стратегияны іске асыру кезінде сәтсіздікке ұшырамау үшін оны жүзеге асыру кезеңінде қаржы ресурстарын дұрыс бөлуді ұйымдастыру қажет.
Стратегияны орындау сатысында ресурстарды жұмылдыру процесі капитал көздерін бағалауға және ұстап тұруға да негізделген. Қолда бар ақшаны пайдаланудың ең жақсы тәсілдерін анықтау үшін және егер стратегияны жүзеге асыру қажет болса, ақша қаражаттарының жаңа көздерін табу үшін басшылық барлық нақты қаржы көздерін білуі және есте сақтауы керек.
Сондай-ақ, компания барлық ресурстарды бірден қолдана алмайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz