Мектеп жасындағы балалардың тәрбиесіне қатысты мәселелер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Ислам діні бойынша мектеп жасындағы балалардың тәрбиесі
1. Мектеп жасындағы балалардың тәрбиесіне қатысты мәселелер
1.1. Тәрбиенің мәні мен маңызы
1.2. Мектеп жасындағы балалардың ерекшеліктері
(педагогикалық- психологиялық талдау)
1.2.1. еуропа, ресей
1.2.2. отандык галымдар
1.2.3. Мұсылман әлемінде қалыптасқан жас ерекшелік категориялары

2. Ислам діні бойынша мектеп жасындағы балалардың тәрбиесіне қатысты мәселелер
2.1. Пайгамбар сас кезиндеги тәрбие
2.2. Халифаттар кезіндегі тәрбие
2.3. Мұсылман отбасындағы бала тәрбиесіне әсер ететін факторлар

1. Мектеп жасындағы балалардың тәрбиесіне қатысты мәселелер
1.1. Тәрбиенің мәні мен маңызы
Ақпарат ағыны толассыз дамыған заманда ғаламдануға бет бұрған бүгінгі қазақ халқының мақсаты - жаһандану процесіндегі өзінің ұлттық құндылықтары мен дін педагогикасы дәстүрлерін ұштастыру, ғылым-білім пәндерін бүкіл әлемдік стандартқа сәйкестендіру барысында діни құндылықтарды да өркендету. Бұл бүгінгі мәдени-әлеуметтік ортадағы жеткіншектердің дәстүрлі дінге деген құндылық бағдарын қалыптастыруды, ата-бабалар тәжірибесін меңгертуді міндет етеді.
Бүгінгі таңда жасөспірімдерге көпсалалы ұлттық мектептерде халықтың дәстүрлі дінімен тығыз байланыста тәрбие беруге зор үміт артылып отыр.
Себебі, кеңес дәуірінде қазақтың ұлттық мектебі болмады, мектептер қазақ мектебі деп аталғанмен, олар орыс мектептерінің көшірмесі еді, ұлттық мектептердің ұлттылығы жойылып, олардың қазақ халқы үшін пайдасы болғанымен, жас ұрпақтың ұлттық тұрғыдағы тәрбиесіне зияны тиді.
Ұзақ жылдар бойы әкімшілдік-әміршілдік әдіске негізделген тәрбие кезінде жеке адам елеусіз қалды, оның өзіндік мүмкіндігіне, өмірлік мақсатына мән бермеушілік және оның еріктілік негізінде дамуына тежеу салушылық орын алды. Жас ұрпақ ата тарихындағы дәстүрлі дін тәрбиесінен, ана тілінен, төл мәдениетінен қол үзді. Сондықтан да бүгінгі таңда, отарлау мен бодандықтың бұғауынан азат етілген ерікті қоғамда, тәуелсіз және құқылық мемлекет құру кезеңінде қазақ халық педагогикасындағы дін тәрбиесінің мазмұнын, қағидаларын, мақсаты мен міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі жаңартудың қажеттігі туып отыр.
Қазақтың дәстүрлі дін тәрбиесіндегі тәжірибесін бүгінгі таңдағы жеткіншектер тәрбиесінің негізіне алу - халық педагогикасының мүддесі, әрі талабы. Жеткіншектердің әлеуметтік ортадағы сан салалы қарым-қатынасы мен іс-әрекетін ұйымдастыру барысында халықтық тәжірибе мен ізгі қасиеттерді оның бойына дарыту қашаннан игі мақсат болып келеді.
Демек, тәрбие - жалпы адамзаттық құндылықтар мен халықтың ғасырлар бойы жинақталған, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру. Және дін - осы тәрбиенің негізгі бөлшегі болып табылады.
Атақты неміс философы Гегель: Тәрбиенің мақсаты - жақсы азамат өсіру деген тұжырымға келсе, Джон Девид тәрбиенің мақсатын адамдардың адамгершілікке қол жеткізуі деп пайымдайды. Атақты тәпсірші Байзауи болса: Тәрбие - бір нәрсені бірте-бірте дамыта отырып, кемелдікке жеткізу - деп түсіндірген. Яғни, ислам дініндегі тәрбиенің мақсаты - адамды кәміл адам ету, ақиқатқа, нағыз әділдікке, шын бақытқа жеткізу болып табылады. Бұл туралы Бақара сүресі 201-аятында "Ей, Раббымыз, бізді бұл дүниеде де және ахиретте де жақсылықтарға бөле және тозақтың азабынан сақтай гөр!" делінеді.
Араб тілінде тәрбие сөзінің үш түрлі түбірін кездестіруге болады.
1. Раба-ярбу - көбейту, арттыру мағынасына келеді. Құранда Рум сүресі 39- аятында осы мағынада қолданылған.
2. Раба-ярби - пайда болу, бала өсіру, асырау, тәрбиелеу деген мағыналарға келеді.
3. Раба-яруббу - реттеу, арылту, басқару, жауапкершілікке алу, тәрбиелеу деген мағыналарға келеді.[1]. Раб сөзі тәрбиелеуші реттеуші, нығмет беруші деген мағынадағы Аллаһ тағаланың есімдерінің бірі. Бұл сөз Құранда 965 рет айтылады. Құранда ең көп айтылатын Аллаһ сөзі 2799 рет айтылса, екінші орында раб сөзі тұрады.[2].
Раб сөзі негізінде тәрбие сөзінің түбірі болса да, тәрбиеші сөзінің орнына қолданылады. Сондықтан да Құрандағы мағынасы осыны меңзейді. Негізгі мағынада қолданар болсақ, бүкіл әлемді тәрбиелеуші Аллаһ екендігі анық көрінеді. Яғни алғашқы әрі соңғы жаратушы, барша әлемді жоқтан бар еткен, Аллаһ тағала үшін қолданылады. Тәрбиенің білушінің білмейтінге үйретуі десек те болады. Тәрбие, алдыңғы буын өкілдерінің кейінгі буын өкілдеріне ілім-білімдерін үйретуі деп айтқандар да бар. Тәрбиеден мақсат жаман мінез-құлықтан жақсы мінез-құлыққа, адамзатқа пайдалы өнеге болатын үлгілі адам тәрбиелеу. Тәрбие сөзі тілімізде ахлақи іс-әрекет мағынасында да қолданылады. Мысалға жақсы менезді адам үшін тәрбиелі, жаман мінезді адам үшін тәрбиесіз деп қолданылады. Тәрбие сөзінің әдеп сөзімен байланыстылығы да бар. Әдепті адам деген кезде тәрбиелі адам, әдепсіз адам деген кезде тәрбиесіз адам ойға келеді.3.
Асылында, тәрбие - өз алдына мақсат емес, себеп болып есептеледі. Кейбір ата-ана балаларын өмір мектебіне дайындау үшін тәрбиелейді, кейбірі білімдар болуы үшін тәрбиелейді. Ал енді біреулері еліне, халқына қызмет ететін асыл азамат болсын деп тәрбиелейді. Тәрбиенің осы сияқты мақсаттары көптеп кездеседі. Адамдар әртүрлі дәуірлерде заманның талабына сай тәрбиені алуан түрлі мақсаттарда қолданып келді. Сондықтан Заманың түлкі болса, тазы болып шал деген мәтелді негізгі қағидаға айналдырып, осыны бетперде тұтқан. Сол себепті тәрбие барлық жерде бірдей болмаған. Тәрбиенің жүйелі түрде берілгенін сонау ежелгі гректерден көруге болады. Олардың түсінігінде ең құрметті адамдар, тәрбиенің сүзегінен өткендер болады. Ренессанс дәуірінде тәрбиенің мақсаты - адамдыққа қол жеткізу болса, ХVІІ ғасырда ғалымдарды көбейту тәрбиенің басты мақсатына айналды.
Қазіргі таңда да тәрбиенің маңызы орасан зор. Тәрбие бесіктегі баладан, еңкейген қартқа дейін қажет. Өйткені, тәрбие болғанда ғана адамдық қасиетің пайда болып, өмірдегі орныңды біле аласың, дүниенің кетігін тауып, кірпіші боп қалана аласың. Қазақтың батыр тұлғаларының бірі Бауыржан Момышұлы: Тәртіпсіз ел болмайды. Тәртіпке бағынған құл болмайды деп тәрбиенің маңызын ашып көрсеткен. Қазақтың ұлттық санасында біздің ата-бабамыз да тәрбиенің негізгі мақсатын дәл тауып, өз өмірлерінде дұрыс қолданғанын көре аламыз. Неге десеңіз, атадан қалған ұлағатты сөздердің түп төркіні осындай тұжырымға еріксіз жетелейді. Мәселен, тәрбиедегі әдептілікті мына сөзбен өрнектеген: Әдепті бала - арлы бала, әдепсіз бала - сорлы бала. Міне, мұнда тәрбиеге көңіл бөлініп қарастырылатын ар мәселесін әдептілікке апарып теліп, жоғарғы деңгейге көтеріп отыр. Ұлттық тәрбиені ар-намыспен байланыстыра отырып, негізгі мақсатқа жетудің жолын тапқан. Осының нәтижесінде өміріне адамдықты ту етіп ұстайтын қанша арыстай ағаларымыз болашақ буын өкілдеріне өшпестей із қалдырған.

1.2. Мектеп жасындағы балалардың ерекшеліктері
(Педагогикалық-психологиялық талдау)
Адамның діни дүниетанымының қалыптасуына әсер ететін субъективті факторларының бірі - тұлғалық дамудың өзіндік ерекшеліктері болып табылады. Жас ерекшелік психологиясы тұрғысынан тәрбие мәселесін қарастыратын болсақ, жасөспірімдік жастағы психикалық даму ерекшеліктері көп жағдайда дамудың әлеуметтік жағдайының ерекшелігімен байланысты. Оның мәні - қазір қоғам жастардың алдына жеке басы және кәсіби тұрғыда өзін-өзі айқындауды жүзеге асыруда табанды болуды міндеттейді, сондай-ақ өмірлік маңызды міндеттер қояды. Айта кететіні, өткен ғасырда бұл міндет отбасы және мектеп төңірегінде шешілсе, бүгінгі күні әлеуметтік-экономикалық өзгерістер кезінде ата-ана мен мұғалім баланың көзінде авторитетті бола алмай отыр. Индивидтің тұлғалық өзін-өзі анықтауы, өмірінің тұтастай жоспарын (сценарийін) құру, өзін болашаққа жобалау мәселесіне ата-ана мен мектеп ұстаздары бағытталса да, жастарға заманауи көмек көрсету мәселесі ақсаңдап тұр. Л.И.Божович болашаққа деген көзқарасты, өмірлік жоспарлар мен перспективаларды құруды жастар өмірінің аффективті орталығы деп санады. Көптеген жас ғалымдар мұны өзіндік сананың қарқынды дамуымен байланыстырады. Жас кезінде қайталанбас жеке тұлға ретінде паш ету - қоғамдағы әлеуметтік желінің ашылуымен, дамуымен тығыз байланысты. Өзін-өзі талдау, рефлексия процесінде өзіне бағытталған сұрақтар индивидтің әлеуметтік-адамгершілік немесе жеке өзін-өзі анықтаудың элементі бола отырып, дүниетанымдық сипатқа ие. [3].
Мектеп жасындағы балалар өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Бұл кезеңдегі балалардың бірден-бір ерекшелігі - ой-өрісі тар болып келеді және лексиконында сөздік қоры да аз, сабақ оқуға қарағанда ойын ойнағанды жақсы көреді. Ал жоғарыда айтып өткенімдей, жаһандануға сәйкес келетін күнделікті өзгеріп отыратын қоғам талаптары, ауқымдар кеңейіп келеді. Еліміздің өркендеп өсуі үшін біз өскелең ұрпақ тәрбиесіне жауаптымыз. Қазіргі таңдағы білім мен ғылымның қарыштап дамуы да, әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті ел болу да ұрпақ тәрбиесі мен білімділігінің ең жоғары дәрежеде болуын талап етеді, ұрпақ тәрбиесінің маңыздылығын көзге көрсетеді. Бұл орайда, баланың денсаулығына да мән бермеу мүмкін емес. Ал адам денсаулығының мықты болуы оның психологиялық дұрыс дамуымен тікелей байланысты болып келеді.
Мектеп жасындағы жас балалардың әр түрлі физикалық сипаттамалары бар. Сол себепті оны назарда ұстау ата-ана мен мұғалімнің үнемі ақылында болу керек. Толық жетілмегендіктен бала психикасына көп көңіл бөлуі қажет. Жүйке-жүйесінің даму жүйесі 7 жастағы балада 1250 грамм әлі жетілмеген ми болып табылады. Осы жаста баланың танымдық процесі тұрақсыз болып келеді. Оларда сабаққа белсенділік әлсіз. Олар - алаңдағыш, жылдам назарын өзгеге аударғыш келеді. Сондықтан тәрбие беру процесі көбіне - ойын түрінде өткені абзал.
1.2.1. Отандық ғалымдар
Қазіргі уақытта отандық және шетелдік ғылымда отбасын зерттеу объектісі болып табылатын көптеген зерттеулер бар. Бала тәрбиесін, ата-ана мен бала қарым-қатынасын зерттеуші отандық педагогтар мен психологтардың еңбектерінде есею кезеңіндегі жасөспірім мен ата-ана арасындағы конфликт, бала ата-ананы эмоциялық жағдайларына сәйкес талғайтыны, қарым-қатынастағы жас ерекшелігі жайлы, ата-ананың махаббаты мен ата-ананың бала өміріндегі жекелей рөлі жайлы жазылған. Сондай-ақ, әке мен шешенің баламен қатынас орнатуындағы нақты ерекшеліктерін бөліп көрсеткен.
Отандық зерттеушілердің ішінен А.Ш.Таңірбергенова өз зерттеулерінде оқу іс - әрекетінің негізгі саласы еңбек процесі нәтижелі болуы үшін қажетті білімді, дағдыны жүйелі түрде игеру қажет екені анықталған. Оқу іс-әрекеті арқылы балаға қоғамда ғасырлар бойы жинақтаған білімнің асыл мұра тәжірбиелері беріледі. Оқу материалдары мен ақпараттарды қабылдау бала психологиясына зор ықпалын тигізеді. Себебі ұғынуы өте қиын болғандықтан, оқу әрекетінің өзіне тән бір түрткілері болады. Тәрбиелеу мен оқытуда мұғалім осы бір ниеттерді білу керек. Бұл кезеңде балалардың білім алуға, жаңаны білуге деген мотивациясы жоғары деңгейде болады.[4].
Мектеп жасындағы баланың психологиясы тек жас ерекшеліктерімен ғана емес оның әлеуметтік ортасына, отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктеріне және қабілеттеріне тікелей тәуелді болады.
Қазақ ғалымы, профессор М. Мұқанов өзінің Жас және педагогикалық психология кітабында баланың жас кезеңдерге бөлудің өзін екі түрлі жағдаятта бөліп қарастырды:
І. Бұрынғы қазақ елінде баланың жасын қезеңдерге бөлу:
1. Туғаннан 1 жасқа дейін - нəресте жас кезеңі. Оның ішінде: а) бесік жасы (туғаннан 7 айға дейін); б) еңбектеу жасы (7-12 ай).
2. 1-ден 3 жасқа дейін - бөбектер жасы.
3. 3-тен 7-ге дейін - сəби жасы.
4. 8-ден 11 жасқа дейін - періште жасы.
5. 12-ден 15 жасқа дейін - бозбала (қызбала).
6. 15 жастан бастап - үлкендер жасы.
ІІ. Қазіргі кезде ғылыми тұрғыдан балалар психологиясының дамуын кезеңдерге топтастыру:
1. Туғаннан 1 жасқа дейін - нəресте жасы.
2. 1-ден 3 жасқа дейін - алғашқы балалық шақ немесе бөбек жасы.
3. 3-тен 7-ге дейін - мектепке дейінгі жас.
4. 7-ден 11-ге дейін - бастауыш мектеп жасы.
5. 11-16 жас аралығы - ортаншы кластағылар немесе жеткіншектер.
6. 16-18 жас аралығы - аға кластар немесе ересектер жасы.[7]
Зерттеу жұмысымда тек мектеп жасындағы балалардың тәрбие процесін қарастырып жатқандықтан, тек осы кезең туралы жазбасын ұсынуды жөн көрдім. Яғни, 7 жас пен 17 жас аралығын бұрынғы қазақ еліндегі топтастыруға байланысты былай сипаттайды:
8-ден 11 жасқа дейін - періште жасы. Психикалық жəне физиологиялық даму жағынан қыз бала ұл балаға қарағанда, қазіргі ғылыми тұрғысынан (1-1,5) жыл алда келетінін, елде мəдениет таралмай тұрған кезде əбден жақсы білінді. Қыздар шешесіне көмек көрсетуге тиіс болса, ұл балалар үй-ішінен сыртқы жұмыстарға жегілді. Демек, осы жастағылар игілікті өндірілуге қатыстырылды. Дегенмен бұл жас əлі кішкентай болып есептелінді. Мəселен, біреудің үйіне қонақтар келсе, осы жастағы балалар солармен дастарқан басына отырғызылмайтын, тек шешесімен бірге ғана ас ішетін.
12 жастан 15 жасқа дейін - бозбала (қыз бала) кезеңі. Бұл мезгіл ұл мен қыздардың едəуір есейіп қалған кезі. Мұны мынадан байқауға болады: үйге қонақ түскенде осы жастағы қыздар қонақтардың көзіне көрінбейтін. Ұлдарды үлкендермен бірге табақтас ететін, киген киімі де өткен жастағыдай емес, үлкендермен қатар атқа мініп, саяхат жасауға (аң аулау, т.б.) қосылатын.
15 жастан бастап үлкендер жасы. Бұл кез ұлдарды үйлендіріп, еншісін бөліп беріп, қыздарды ұзату мезгілі болатын. [8].
Бұл айтылған кезеңдерге қарай сол кездегі бала өзінің ісін, яғни, қашан мектепке баратынын, қай кезде үйленетінін немесе қыздар ұзатылатынын толық орындады деген сөз емес. Таңдау еркі болды. Алайда, бұл мағұлматтар баланың хронологиялық жасымен бірге əлеуметтік жасының кездескенін де көрсетеді. Өкініштісі сол, осы кезеңдегілердің ішінен бірен-сараны болмаса, (онда да үстем тапқа жататындардың балалары) қарапайым халықтың балалары оқи алмады. Дегенмен, олар өздерінің білімін, ақыл-ойын тіптен дамытпады дей де алмаймыз. Себебі, балалар кіші жасынан 5-6 жасынан туған-туысқандарымен бірге жұмыс істеп, сөйтіп үлкендерге еліктеу арқылы өзінің білімін, еңбек дағдыларын дамытты. Сондай-ақ, жасөспірім жасқа жеткен ұл не қыз бала түрлі жиындарға, ойынсауықтарға баратын болған. Мысалы, айтыс кезінде кім қандай деректер келтірілгенін тыңдап, кейін өлең шығаруға, сөзді тауып айтудың айналасына ұмтылып, ораторлық қабілетін дамыта бастайтын-ды. Демек, оқымаған адам ешнəрсе білмейді деу қате пікір.
Ал ғылыми тұрғыдан баланың психикасының даму кезеңдерін топтастырған кезде:
7-ден 11-ге дейін - бастауыш мектеп жасы. Бұл жаста баланың сөйлеу қабілеті үлкен дəрежеге жетеді, нақты бейне ойы күрделі болып дамиды. 11-16 - орта сыныптағылар, яғни жеткіншек жасы. Оқытудың ықпалынан бұл жаста баланың ой-өрісі мен қиялдары кеңінен өріс алады. Бұл жастарда балалар биологиялық жағынан үлкен өзгерістерге ұшырайтындықтан, осы жас кезеңі ерекше сипатталады. Жеткіншек - балалық кез бен ересек жасының шекарасы болып есептелінеді.[8].
М.Қ Бапаева өзінің Даму психологиясы атты оқулық еңбегінде қазіргі кезде студенттерге дəріс беруде қолданып жүрген жас шақтарының атауларын көрсетеді:
1. Туғаннан 60 күнге дейін - нəрестелер.
2. 2 айдан 12 айға дейін - бөбектер.
3. 1-ден 3 жасқа дейін - сəбилер.
4. 3-тен 6-7 жасқа дейін - кішкентай балалар немесе ілік мектепшілер.
5. 6-7-ден 10-11 жасқа дейін кіші мектепшілер немесе жеткіншектер; ұландар; ересек балалар.
6. 10-11-ден 15-16 жасқа дейінгілер - ортаншы мектепшілер немесе жасөспірімдер.
7. 15-16-дан 17-18 жасқа дейінгілер - а) жоғары мектепшілер немесе ержеткен ұлдар, бозбалалар, ə) бойжетіп қалған қыздар. Бұл кезең - жастық шақтың алғашкы кезеңі немесе балаң жастық шақ деп аталады.
8. 18 бен 22-23 арасындағы шақ - жастық шақтың 2-кезеңі - есейген жастар, студенттік шақ.
9. 23-тен 30-35-ке дейін - толысқан (кемелденген) жастық шақ.
Жоғарыда айтылғандай, адамның жас шақтарын жіктеп жүйелеу жəне олардың əр кезеңіне лайықты қазақша атаулары əлі күнге дейін бір ізге түсіп қалыптаспаған.[8].
1.2.2. Әлемдік ғалымдар
Қазіргі уақытта отандық және шетелдік ғылымда отбасын зерттеу объектісі болып табылатын көптеген зерттеулер көп екенін жоғарыда айтып өттім. Маргарет Маллер, Джон Боулби, А.Я. Варга, А.И. Захаров, А.И. Кабанова, А.Г. Лидерс, Т.В. Якимова, Е.О. Смирнова, А.С. Спиваковская Б.Г. Ананьев, В.Н. Мясищев сияқты атақты педагог-психолог ғалымдарының еңбектерінде ата-ана мен бала қарым-қатынасының әртүрлі бағыттары: баланың дамуы мен тәрбиесінің ерекшеліктері; ата-ана мен бала қатынасының дамуы; баланың жеке басының қалыптасуы; отбасыдағы қарым-қатынастың сипаты және соған байланысты баланың жеке басының ерекшеліктеріне әсері қарастырылады.
А.Р. Лурия, Д.Б. Эльконин өз еңбектерінде баланың психикалық дамуы ата-анасына деген эмоционалды байланыспен және олармен ынтымақтастықтың ерекшеліктерімен анықталатынын көрсетті.С.Л. Рубинштейн, И. Божович, В.Н. Мясищев сияқты совет заманындағы ғалымдар ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты отбасының әлеуметтік-психологиялық жағдайын көрсететін көрсеткіш ретінде таниды. Л.И. Маленкова,В.Н. Ярош, Е.П. Арнаутова сияқты бірқатар психолог, педагогтардың жұмыстары отбасы тәрбиесінің тиімділігіне әсер ететін себептерді зерттеуге арналған. В.И. Гарбузова, А.И. Захарова философ, ғалымдардың зерттеулерінде ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың үйлесімсіздігі баланың психикасының бұзылуын анықтайтын негізгі фактор екенін атап өтті.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде "отбасының әлеуметтік-психологиялық жағдайының өзгеруі, күнделікті қарым-қатынас практикасындағы өзгерістердің нәтижесінде отбасылық құндылықтарының біршама жоғалу нәтижесінде және уақыттың аздығы атап өтіледі. Себебі жеке және қоғамдық өмірдің шекаралары жойылуы; отбасылық дәстүрлердің жоғалуы; ата-аналардың өз балаларының болашағына деген үрей-наразылығы және т.б., осының барлығы балалардың жеке дамуына, олардың психологиялық саулығына және олардың ата-аналарға және жалпы отбасына қарым қатынасы тікелей көрініс табады" [6]
Ата-ана мен бала қарым-қатынасы - ата-ана мен баланың бір-біріне әртүрлі деңгейде әсер ететін, бір-біріне қарама-қайшы келетін спецификалық, қоғамдық-психологиялық байланысынан тұратын, эмоционалдық маңызы өте мықты күрделі құрылым.
Баланың дамуы кезеңдерін, ата-ана мен бала қарым-қатынасы мәселелерін американдық психоаналитик, даму психологиясын зерттеуші психолог Э.Эриксон қарастырды. Ол аталмыш қарым-қатынасты тұлға дамуындағы ең маңызды бағыт деп көрсетті. Баланың даму кезеңінде ересектер тарапынан продуктивті, генеративті түрде көрсетілген көмек есейгенде бір қазықта қадалып, тұлғалық деградацияға ұшырауына қарсы тұрады. Осылайша, қартайған шақта ұрпағының, немерелерінің, шәкірттерінің жетістігін көру - адамға кемелдік (самореализация) сезімін сыйлайды[17].
Э. Эриксон бойынша тұлға дамуының кезеңдері:
Ерте нəрестелік - туғаннан 1 жасқа дейін;
Кеш нəрестелік - 1 жастан 3 жасқа дейін;
Ерте балалық шақ - 3-5 жас шамасы;
Орта балалық шақ - 5-тен 11 жасқа дейін;
Жыныстық жетілу, жасөспірімдік жəне жастық шақ - 11-ден 20 жасқа дейін;
Ерте ересектік - 20 жастан 40-45 жасқа дейін;
Орта ересектік - 40-45 жастан - 60 жасқа дейін;
Кеш ересектік - 60 жастан ары қарай.
Жас ерекшелік жиіліктерінің мөлшері мен олардың салыстырмалы сипаттамаларының бөлшектену мөлшері біртіндеп ұлғайып отырды.
Ғалым баланың дамуы мен тәрбиесіндегі ата-ананың рөлін де зерттеді. Әкелік махаббат пен ана махаббатының ерекшеліктерін жекелей талдап, ата-ана мен бала қарым-қатынасын "екеуара интенция" ретінде атап көрсетті. Оның ішінде ата-ананың балаға қамқорлығымен қатар, толықтай сенім артуы қажеттігін, сондай-ақ, бала ата-анасының бұйрығын жеке инициативасына сәйкес орындайтынын қамтыған[19].
Фин педагогы Ю.Хямяляйнен өз еңбектерінде отбасында қарым-қатынас орнатудың төрт типі бар деп көрсетеді:олар тәрбие беру мақсатына және міндеттеріне байланысты жіктеледі. Ата-ана мен бала қарым-қатынасы бала тәрбиесінде рұқсат етілген және тыйым салынған нәрселерді ескеру нәтижесінде қалыптасқан әдістерді қолдануға бағытталады. Отбасында ата-ана мен бала қарым-қатынасы диктаторлық, асыраушы, ештеңеге араласпайтын және серіктестік формалары бойынша қалыптасады. Әр форма өзіндік өмір сүру стилін қалыптастырып, ерте жастан тұлғаның іргетасын қалайды[19].
Баланың бойында әлеуметтік қызығушылықтың ауқымды дамуы - отбасы мүшелерінің бір-біріне құрметпен қарауы, отбасылық құндылықтар мен ережелер негізінде пайда болады. Адам психикасы айналадағы адамдармен байланыстың, рухани байлықтың қажеттігін сезінеді. Мұндай қажеттілік стимулды аштық нәтижесінде туындайды. Стимулды аштықтың ең алғашқы белгілері ерте жастан көрініс табады, ол физикалық жақындықты талап етеді. Жақындық болмаған жағдайда баланың дамуында кедергілер пайда болып, ауруға, тіпті өлімге апарып соғуы мүмкін. Ең алғаш госпитализм жағдайы туралы Рене Шпиц ашық түрде айтты. Ол балалар үйіндегі тактилді жақындасудан (қолға алу, көтеру) айырылған нәрестелердің бойында уақыт өте келе назар аудару жетіспеушілігінен өзін мойындау мен сөзбен қолдауға мұқтаждық туындайтынын байқады[13].
И.А.Зимняя өз еңбегінде мектеп кезеңіндегі балалардың анатомиялық жағына көп мән береді. Олардың сүйектерінің жетілуін, нығаюын, бұлшықеттерінің жетілуін есепке алады. Сондықтанда кіші мектеп жасындағы балалардың мектеп парталарында отыруының да белгілі бір физиологиялық заңдылықтарға сәйкес жасалынғаны дұрыс дейді. [5].
Жекеленген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың кіші мектеп жасында жүзеге асады. Кіші мектеп жасы кезеңінде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен есту қабілеттрін жоғары деңгейде ажырата алады. Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапалары меңгеріледі. Қоғам өміріндегі жаңа негіздерге байқампаздығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті мақсатқа бағыттай алады. Мектеп жасындағы бала тұлғасының қалыптасуында бойындағы өзгерістер едәуір маңызды болып табылады. Бұл жаста балалардың мінез-құлқы аңғалдықтан, тәуелді пікірден саналылыққа, ерік-жігерге ауысады. Балалар өздерін белсенді басқаруды, өз іс-әрекеттерін қойылған мақсатқа, саналы ниеттер мен шешімдерге сәйкес құруды үйренеді. Мұның өзі мотивациялық қажеттілік саласының жаңа деңгейінің пайда болғанын дәлелдеп тұр, және де тұлға дамуының маңызды көрсеткіштері болып табылады. [6].
Баланың мектепке баруы және соған байланысты өміріндегі өзгерістер, жаңа таныстықтар, жаңа адамдар оның әлеуметтік жағдайын түбегейлі өзгертеді. Сыртқы ортамен, қоғаммен жаңаша қарым-қатынас құру формасын көреді. Қарым-қатынас - мектеп жасындағы балалардың дамуына ықпал ететін негізгі фактор. Психологтар (Б.Г. Ананьев, В.В. Давыдов, В.К. Шабельников, т.б.) зерттеулерінде балалардың әлеуметтік және жеке білімдерімен қатар, өмір тәжірибесінде адамзат қоғамының жетістіктерін, рухани байлықтарын игеріп, тұлғалық ерекшеліктерін, дүниетанымын қалыптастырып отыру қажеттігі айқындалады.
Оқу-тәрбие үрдісінде, әсіресе, кіші мектеп жасындағы оқушылары үшін ұстаздың алатын орны ерекше екені айтпасада белгілі. Баланың оқу әрекетінің қалыптасуында да, мінез-құлқындағы кейбір көріністерінің не жойылып, не күшейіп кетуінде де ұстаздың ықпалы зор. Сондықтан да осы жас кезеңіне сай, бала психикасының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру, даму процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерін анықтауымыз қажет. Соның нәтижесінде тұлғалық ерекшеліктеріндегі мінез-құлқында қиындығы бар оқушылармен арнаулы жұмыстар жүргізу қажет.
Мысалы, 3 жастағы дағдарыс заттар әлемінде өзін белсенді субьект ретінде сезінумен байланысты болды. Мен өзім деп айта отырып, бала бұл әлемде әрекет етуге, оны өзгертуге ұмтылады. Енді ол қоғамдық қатынастар әлеміндегі орнын сезіне бастайды. Ол өзіне жаңа әлеуметтік позицияның мәнін ашады, үлкендердің жоғары бағалауымен, оқу жұмысының орындалуымен байланысты оқушы позициясына ие болады. Балада бұл өмірдегі өзінің жаңа орнын білу тілегі оқу жылының басында пайда болмай, бір жылдан кейін пайда болсада, бәрі бір ішкі позициясының сәйкестілігі түбегейлі түрде оның өзіндік санасын өзгертеді. Ал, Л. И. Божовичтің [10, 36 б.] пікірі бойынша, 7 жастағы дағдарыс бұл баланың әлеуметтік Меннің пайда болу кезеңі деп есептейді.
Мектеп жасындағы балаларда өзіндік сананың өзгеруі құндылықтарды қайта бағалауға алып келеді. Бұрынғы мәні бар нерселер, екінші деңгейге түсіп қалады. Ескі қызығушылықтар, мотивтер өзінің бастапқы күшін жоғалтады, олардың орнына жаңалары пайда болады. Оқу әрекетіне қатынасы бар барлық заттар (бірінші кезекте бағалар) құнды болады. Кішкентай оқушы әлі де ойнайды, бірақ ойын оның өмірінде негізгі әрекеті болудан қалыс қалады.
Мектепке дейінгі кезеңнің соңында бала өз эмоция-сезімдерін аңғара бастайды. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың сезімдері тұрақты аффектік кешенді құрайды. Баланың 4 жасында сезілген эмоциясы мен сезімдері уақытша болғандықтан, оның есінде қалмайды. Өзінің қандайда бір жұмысында кезеңдік сәтсіздіктермен соқтығысуының негізінде реніш сезімі болады. Бірақ бұл оның жеке тұлға болып қалыптасуына кедергі болмайды. Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың кейбіреулері ғана алаңдаушылықтың жоғары деңгейін және өзін төмен бағалау арқылы байқатады. Бұл отбасында оларға деген көңіл қоймаушылықтан және шектен тыс талап қоюдан, немесе керісінше, шектен тыс мақтағаннан өзін-өзі бағалауы мектепке дейінгі кезеңге тән бағалаудан жоғары болады. Бұл жағдайлардың барлығы оның жақын адамдарының үнемі қайталап отырған бағаларының нәтижесі болып табылады.
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, 7 жастағы дағдарыс сезімдерін жалпыланған кезең деп бекітуге болады. Ал В.А.Крутецкийдің [12] айтуы бойынша, сәттіліктер мен сәтсіздіктер тізбегі (оқуда, қарым-қатынастың кең түрінде) баланың әр кезде уайымдауы тұрақты аффекті кешеннің қалыптасуына алып келеді (кемсіту, жете білушілік, қатарға қоспау т.с.с.). Дегенмен, бұл ғалым келешекте бұл аффектілердің өзгеруі, тіпті жойылып кетуі мүмкін екендігін де ескертеді. Бірақ олардың кейбіреулері сәйкес келген жағдайларда нығайып, жеке тұлғаның құрылымы байқалып, баланың өзін-өзі бағалауына ықпал етеді.
Эмоциялық-мотивациялық аймақтың күрделенуі баланың ішкі өмірінің көшірме бедері емес. Сыртқы жағдайлар, қатынастар уайым мазмұнын құрайды. Олар өзара санада ұйғарылып және эмоциялық елестер бойынша баланың логикалық сезімдерінен құралады. Сабақта әртүрлі балалармен алынған бір баға, оларда әртүрлі эмоциялық жайттарды тудырады: 4 біреуі үшін қуаныш, екінші біреуіне көңіл қалушылық және реніш болуы әбден мүмкін. Бір жағынан, ішкі өмір уайымы балалардың мінез-құлқына және баланың белсенді болатын сыртқы жағдайларына өз ықпалын тигізеді.
Мектеп оқушылары өзінің дамуының бір сәтінде ол дағдарыстан өтеді. Бұл 7 жаста, 6 немесе 8 жаста да басталуы мүмкін. Кез-келген дағдарыс сияқты, бұл жастағы дағдарыс әлеуметтік, психологиялық, физикалық өзгеруімен байланысты емес деп айтуға болмайды. Баланың қатынастар жүйесін қалай жүзеге асыратындығы маңызды болып келеді. Қатынастар жүйесінде баланың қабылдауы өзгереді, яғни дамудың әлеуметтік жағдайы өзгереді және бала жаңа бір жасқа қадам басады.
1.2.3. Мұсылман әлемінде қалыптасқан жас ерекшелік категориялары
Қазақ халқы Қарахан дәуірінен бастап ислам дініне бет бұрып, мұсылман болғаны баршамызға аян. Салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпы да исламға негізделіп, шариғатқа сай қалыптасты.
Қазақ балаға 7-9 жасында әкесінен бастап ағайын-туысты, нағашы жұртын, алыс-жақынды таныстыру, ата-тегін, руын, ел-жұртын білдіруге ерекше көңіл бөлінген. "Жеті атасын білу" заң болған. Ер жігіттің үш жұрты бар. Оның шығу тарихын, тегін білу әр азаматқа парыз деп ұққан халық "жеті атасын білген ұл жеті жұртқа айтар жөн" деген аталы сөзді арқау етіп, баласына ата тарихын жастайынан жаттатып өсірген. Ел-жұрттың тарихын білу ер-азаматты ерлікке, елдікке, отансүйгіштікке баулиды деп ұққан. Әкесі, атасы балаға тек жеті атасына дейінгі бабаларының аттарын жаттатып қана қоймай, олардың қандай адам болғанын, ел-жұрты үшін істеген ерлігі, өнегелі істері жайында әңгіме еткен. Со арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен деген мақсат көзделген. Ата тарихын, ру тарихын білген жақсы. Бірақ баланы өз руының ғана адамдарын қолпаштап, "жақсы, текті, асыл азаматтар тек біздің рудан ғана шыққан" деген өзімшілдік, теріс көзқараста тәрбиелеу дұрыс емес. Басқа рулардың, елдердің де ақылды, шешен, батыр, ақын адамдары туралы сөз қозғап әңгіме ету, "Жақсы көпке - ортақ", "Жақсы туса елдің ырысы", "Жақсыда жаттық жоқ, ол - халықтың қамқоршысы" деген ой-пікірді жастардың жетесіне жеткізу ұрпақ тәрбиелеудің ең асыл дәстүрі болып есептеледі. Өкінішке орай, отбасы тәрбиесінде осы жағы жетіспей жатады. Жастардың бойына көпшіл, қоғамшыл рухты себе білу, "адам баласын бауыр тұту" мақсатында тәрбиелеу өзекті мәселе болу керек.
7-8 жасар бала нағашы жұрты бәсіреге мінгізген құнанына ашамай ерттеп мініп, бірінші рет үйінен алысқа жолаушылап шығып, нағашы жұртына барады. Сонда әке-шешесі бір малын сойып, ауыл-аймағын жиып, атқа мінгізу тойын жасайды. Осы "ат жалын тартып мінгенге" дейінгі баланың он жас айналасындағы өмірі "балдәурен балалық шақ" деп аталады. Он жастан аса өмірге белсене араласатын еңбек мектебі - өмір мектебі басталады. Қазақта оны "қозы жасы", "қой жасы", "жылқы жасы", "патша жасы" деп төртке бөледі.
1. Қозы жасы. Қазақта ұлды он жасқа келгенде қозы бағуға салады. Бұл еңбекке баулудың қазақша "бастауыш сыныбы" іспетті. "Қозы жасы" аталуы да содан. Осылай аталатын еңбектің алғаш басқышы жастарды өмірге бейімдеу, еңбектің дәмін татып, оның қиындығын сезінудің жоралғысы болып саналады. Қозы бағуды кедей балалармен бірге бай балалары да бастан кешірген. Өйткені, қазақ балаға жастайынан қатал қарап, еңбекпен шыңдауды мақсат еткен. Мал өсірудің бастауыш мектебі іспетті қозы бағуды үйретудің мәнісі осыдан.
2. Қой жасы. Қозы жасындағы бала "он үште - отау иесі" делінген жасқа келісімен, еңбектің бастауыш сатысынан өтіп, кәсібін ауыстырып, қозы бағудан қой бағуға көшкен. "Отаудың иесі" деп келешегінен үлкен үміт күтіп отырған жасты "қой бағуға жарамайды" деп қазақ ешқашан ойлаған емес. Сондықтан он бес пен жиырма бестің арасын "қой жасы" деп есептеген. Ал сиыр мен түйеге ие болу кәрі-құртаң шалдардың үлесіне тиген. Бір қора қойды қыста - суыққа, жазда ыстыққа шыдап, ит-құсқа жегізбей, жоғалтпай бағып-қағу төзімділікті, еңбексүйгіштікті керек етеді.
Ата-бабамыз ұлды өздеріндей еңбексүйгіш, малсақ, жауынгер, әнші-күйші, аңшы, құсбегі - бесаспап азамат етуді мақсат еткен. Жігіттің бойына өнер мен еңбекті, ізгі адамгершілік қасиетті қатар сіңірген. Ер баланы бес жасынан бастап ат жалын тартып азамат болғанға дейін аң аулауға, отын шабуға, қора салуға, ағаштан, теріден, темірден түрлі тұрмысқа қажетті бұйымдар жасауға, яғни қолөнер шеберлігіне баулыған. Әсіресе, әкелері мен аталары ұлдарға мал жаюдан бастап, шаруаның алуан тәсілдерін үйретіп баққан. Мысалы, малды ерте өргізу, саулатып қоя бермей, алдын кес-кестеп қайырып, тоқтатып жаю, шаңқай түске дейін жусатпауды тапсырған.
Буаз малды ауылға жақын жаю, туа қалса, төлін алып, жылы қораға жылдам жеткізу, қойдың қозысын ауыздандыру (енесін дұрыс емуге үйрету), жаңа туған жас төлді аяқтандыру, т.б. әдіс-тәсілдерді баланың жасынан білуін қадағалаған. Ат суыту, аттың ыстығын шығару үшін аяғының күретамырынан қан алу, еркек малды пішу, қойды қырқу, тоғыту, мал сою, түйе қомдау, түйеге жүк арту, ер-тұрман әзірлеу, қайыс илеу, сіріден таспа тіліп айыл, қамшы, жүген, шідер өру, қой қосақтау, түйе матау, кесек құйып, қора салу, құрық салып, асау ұстау, оны үйрету, киіз үйді жығу, оны тігу - міне, осының бәрі ер баланы жастайынан еңбекке тәрбиелеудің өзегі болған. Ежелден мал бағып, Айға қарап, жұлдыз санап күн кешкен қазақ халқы өз ұрпағын өсімдіктің түр-түсін ажырата білуге, қараңғы түнде жұлдызды аспанға қарап, бағыт-бағдар белгілеп, қоныс-суды дәл табуға үйреткен.
Қонақ күту, үлкенге иіліп сәлем беру, ән айтқызу, домбыра тартып, күй шерткізу, өлең-жыр жаттату, жаңылтпаш- жұмбақ үйрету немесе теңге ілу, жамбы ату, аударыспақ, сайыс, көкпар, күрес сияқты ұлттық ойындарын үйрету тәрбиенің басты шарты болып есептелген.
Пайғамбарымыздан тікелей жеткен асыл дінімізде де жас категориялары анықталған. Ислам дінінде бала тәрбиесінде тәмииз жасының маңыздылығы ерекше. Тәмииз араб тілінде ажырату, айыру деген мағынаны білдіреді. Тәмииз жасы дегеніміз, баланың бір нәрсені басқаларынан саналы түрде ажырата алуы. Тәмииз жасын мұсылман ғұламалар өздерінің зерттеу салаларына қарай әр түрлі сипаттаған. Мысалы, хадисшілер айтылған нәрсені толық түсініп, жауап бере алу жасын тәмииз жасы деп көрсетеді. Тәпсіршілер болса, әлі әйел әуретінің байыбына бара қоймаған балалар деген аятқа сүйеніп, әуретті түсінген баланың тәмииз жасына кіретінін айтады. Алиул-Қари бұл жастың жеті жас екенін айтады. Ислам құқықшылары болса, баланың келісім шарттардағы сөздерді азды-көпті түсіне алатын жасын тәмииз жасы деп атаған. Ал Нәуәуи: Тәмииз жасы шамамен 7-8 жас. Ғалымдарымыз (фықыхшылар): Тәмииз жасы жеті жастан бұрын да, сегіз жастан асқаннан кейін де болуы мүмкін, бұл жерде жас емес, баланың түсінігі маңызды, − деп құқықшылардың пікірін баяндайды. Ғалымдар осылайша тәмииз жасын әртүрлі сипаттағанымен, көпшілік 7-8 жасты тәмииз жастың бастауы деп қабылдаған. Олар пікірлеріне дәлел ретінде Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мына хадистерін көрсетеді: Жеті жасына келгенде балаға намаз оқуды бұйырыңдар[1].
Балаға қай жастан бастап намаз оқытқан дұрыс? деген сұраққа Пайғамбарымыз: Бала оңы мен солын айыра білген кезде[2] деп жауап берген. Хадистерде айтылған бұйырыңдар деген сөздің орнына басқа хадис кітаптарында үйретіңдер деген сөз де қолданылады[3]. Осыған қарап ғалымдар жеті жаста балаға намазды үйрете бастау керек дейді. Себебі, намаздың толық парыз болатын уақыты балиғат жасынан басталады. Сондықтан 7 жасынан бастап бала намаз оқуды үйрене бастаса, он жасынан бастап намазды күнделікті оқуға жаттығады, осылайша ол балиғат жасына келгенде намаз оқудың қыр-сырын толық меңгерген болады.
Жоғарыдағы екі хадисте жеті жас аталғандықтан ғалымдардың көпшілігі жеті жасты тәмииз жасы деп есептеген. Сонымен қатар басқа хадистерде намаз үйрену жасы ретінде баланың 20-ға дейін санай білуі, намаздың не екенін түсінуі, сүт тістерінің түсуі секілді сипаттар айтылады. Ғалымдар осы хадистердің бәрін қарастырып, намаз оқи бастаудың, яғни үйренудің жасы тәмииз жасынан басталатынын айтады. Сонымен қатар ғалымдар балаларға 7-8 жасынан бастап, намазға қатысты парыз, уәжіп, сүннет деген сияқты мәліметтерді үйрете бастау керектігін айтқан. Ал он жасында баланың толықтай бес уақыт намазға өту керектігі айтылады. Сондықтан біз жоғарыдағы хадистерге әрі мұсылман ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, 7-10 жас аралығын тәмииз жасы деп алдық. Бұл кезең - қазіргі қоғамда баланың бастауыш мектеп жасы. Енді, осы жас аралығында баланың физиологиялықпсихологиялық жағдайында қандай өзгерістер болатынына, сондай-ақ осы жас аралығында баланың діни тәрбиесіне қатысты мәселелерге тоқталмақпыз. Физиологиялық тұрғыда қарайтын болсақ, бастауыш мектеп балаларына тән нәрсе - бойының біркелкі өсуі және денесінің пропорциялық қалыпта өзгеруі. Бұл кезеңде баланың қаңқасы тым иілгіш әрі жұмсақ болады. Өйткені қатайтқыш минералдық тұзы бар сүйек тканьдары әлі жетілмеген. Оның орнына шеміршек тканьдары көп болады. Буын және бұлшық еттерін тік ұстауға ықпал ететін омыртқа тым әлсіз. Осының салдарынан денесін ұзақ уақыт тік ұстап тұру балаға қиынға соғады.
Бұл жастағы баланың биологиялық жағынан жетілуі оның психологиясының қалыптасуымен тығыз байланысты. Мінез-құлқындағы үлкен ерекшелік - өте сезімталдығы. Айтқанды тез қабылдап, әрі соған орай өзінің көңіл күйін (қуану, ренжу, таңдану, т.б.) білдіреді. Бірақ әлі шын еріктілікке жетпегендіктен, өздерін дұрыс ұстай алмайды. Ақылға қонымды яки қонымсыздығына қарамай ойын бірден айта салады. Ой тежеу жүйесінің әлсіздігінен оларда алаңғасарлық мінез басымдау болады. Сондай-ақ 7 жастағы бала көркем сөйлеуді ұнатып, әрі бойынан шындықты білуге құштарлық, еліктегіштік қасиет көріне бастайды.
Осы жас аралығын үйрену кезеңі деп те атауға болады. Себебі, бұл жастарда баланың рухани жан дүниесі үйренуге және үйренген мәліметтерін зейінінде жинақтап, қорытып, ой жүгіртуге, сезімдері, ой-пікірлері және іс-әрекеттері арқылы әлеуметтік өмірге бейімделуге оңтайлы келеді. Қысқаша айтсақ, жеті жасар бала жүйелі түрде тәлім-тәрбие алуға рухани тұрғыдан дайын.
Жеті жастың ата-ана үшін ең қолайлы жағы: баланың түсінік айту қабілеті барынша дамығандықтан, өзі туралы айта алатын жағдайға қол жеткізеді. Ал олармен шынайы әңгімелесу барысында олардың діни сезімдері мен пікірлерін біле аламыз. Жеті жасар баланың иманы даму үстінде болатындықтан, балалардың діни терминдерді үйренулері, оларды сөйлеу тілінде қолдануы да арта түседі. Олар өздерінің сенімдері жайлы сөз ете бастайды. Аллаһ тағаланың бәрін көріп-бақылап тұратынын, әрбір ісіне жәрдемдесетінін ойлана алатын жағдайға жетеді. Бұл жастағы баланың дұғасында өзі үшін тілек тілеуден гөрі Аллаһ тағалаға алғыс айту басымдау келеді. Дұғаларында сезімге берілу байқалады. Сондайақ тілектері ақыл-ойға қонымды бола бастайды. 7-10 жас аралығында балалардың мінез-құлқы тұрақтанады. Оның жақсы мінез-құлықтарды бойына жинақтауына сол аралықта дами түскен діни дүниетанымы да өз әсерін тигізеді.
Бастауыш мектеп кезеңіндегі бала физиологиялықпсихологиялық тұрғыдан жетілген сайын бойында өзімшілдік қылықтар азайып, қоғамдық белсенділікке қарай қадам басады. Әсіресе, 8-10 жастарда баланың әлеуметтік, рухани және эстетикалық қабілеттері бой көрсетеді. Егер жан-жақты дамуға мүмкіншілік жасалса, осы жастың өзінде балалардың даналыққа қадам басатындықтарына күмән жоқ. Мысалы, Құран Кәрімде Яхия пайғамбар (а.с.) жайлы: Уа, Яхия! Кітапқа барынша беріл деп, бала кезінің өзінде оған үкім, жұмсақ жүрек және саф көңіл бердік. Ол Аллаһтың алдында тақуа еді[4] - дейді. Аят бойынша бала жаста оған берілген үкімнің кейбір тәпсір кітаптарында даналық, білім, пайғамбарлық екені, ал кейбіреулерінде байсалдылық, ынта, жақсылыққа құштарлық, жақсылық жолындағы жанкештілігі екені айтылады. Ал Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бір хадисінде: Бауырым Яхияға Аллаһ тағаланың рақымы жаусын! Балалар оны ойынға шақырғанда, әлі сегіз жасында болса да, Ойын үшін жаратылған жоқпын ғой, − деген. Күнәлары дәптерге жазылатын жасқа жетпеген бала осылай десе, ол жастан асқан адам не деу керек?[5] - деп, Яхия пайғамбардың сегіз жасында-ақ хикметті сөз айта алатындай қабілетке қол жеткізгені баяндалады.
Осы кезеңнің соңына қарай, яғни 10 жастағы бала дамудың шыңына қадам басады. Физиологиялық-психологиялық тұрғыдан айтарлықтай жетілгендіктен, үлкендермен қарым-қатынастарында тепе-теңдікті сақтап, тіл табыса алатын дәрежеге жетеді. Қысқасы, 10 жас − балалықтың ең бақытты шағы.

Баланың 7-10 жас аралығы діни тұрғыдан мына маңызды қасиеттерге ие: бұл кезеңде баланың бойында ар-ождан қалыптаса бастайды, адамгершілік түсінігі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.