Зиятында ауытқуы бар балалар
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДЕГОГИКАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕ
1.1 Мектеп жасына дейінгі зиатында ауытқуы бар балаларға психологиялық - педегогикалық мінездеме ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мектеп жасына дейінгі жоғарғы топ балаларының есту
фонематикалық қабілетінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мектепке дайындау бөлімінің жоғары топ Балаларына жасалатын дифференциалды жағдайдың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
ІІ. ТАРАУ. ЗИЯТЫНДА АУЫТҚУ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТҮСІНІГІ.
2.1 Тәжірибенің қалпы, міндеті, мақсаттары мен әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2Тәжірибенің нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Зерттелетін тәжірибенің міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Бақылау тәрбиесінің нәтижелерінің мақсаты, міндеті, талдауы ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі.
Баланың мектептік жағдайға жемісті кіру мен оқу ісін тез меңгеру , оны мектепке дұрыс дайындалуына байланысты. Аксенова, Өмірбекова, Бектаева, Самсонова Қ.А. т.б.
Арнайы мектептің басты мақсаты, әрбір баланың мектепке дайындығының, келесі сатыда мектептік бағдарламаны жемісті игеріп кетуінде.
Жазу мен оқудың психофизиологиялық негізі болып бірнеше талдау жүйелерінің бірігіп жұмыс атқаруда екені белгілі. Көптеген авторлардың зерттеулерінде, көрсетілгенг топтардың аталған жайттарды жүзеге асыру үшін сақтау қажеттілігі аталады. Мысалы: А.Н.Гнецеренов, В.В. Воронкова басқалар сауат ашу қажеттілігі үшін фонематикалық талдау мен ситезді сапалы ақыл-ес әрекеттері ретінде сақтауды көрсетеді.
М.В.Гнездилов, В.В.Воронкованың зерттеулері дыбыстарды артикуляциялық кинестетиклық талдаудың маңыздылығы мен қажеттілін сақтауды атап көрсете отырып, екінші жағынан әр дыбыстың әр сөзінде алатын орнын дұрыс қоюды негіздейді.
Фонетика - фонематика жетіспеушілігі бар балаларды мектепке дайындау, сауат ашу кезінде жоғарыда көрсетілген жайттар білінеді. Бұндай балаларды мектепке дайындау жемісті толыққанды болады деп айта аламыз. Мектепке дайындық кезінде көптеген балалар мектепке барар алдында зиятында ауытқуы бар олқылықтарды толық жеңе алмайды.
В.В.Воронкованың пікірі бойынша дифференциалдық ыңғайдың (әдіс) мақсты әр баланың әр топтаь сөйлеу деңгейіне арналған мазмұны салмақты материалды қамтуында:
- сөздердің барлық дыбыстарын анық беретін;
- барлық дыбыстарды дұрыс айта алатын, әсіресе бір дыбысты өзге дыбыспен алмастыру;
- 1 сынып балаларының сөз дыбыстарына талдай жасай алуын игеру қажет.
Осы мақсаттың әдістемелік пәні баланың мектеп бағдарламасын сенімді меңгеріп, өз сауатын жемісті ашуына себепкер болуында екенін баса айту керек. өкінішке орай қазіргі таңда зиятында ауытқуы бар мәселесі және ғылыми толыққан дифференциалдық әдіс баланы дайындауда сауат ашуында ғылыми негіздерге сүйенген бағытты қамти алмай отыр. Мектепке дайындық топтарын және 1 сынып бағдарламаларының жетілмегендігі, оны тәжірибиеде дұрыс қолдана алмауы, мектептегі бағдарламаны баланың игеріп кетуіне айтарлықтай қындықтар туғызады. Сонымен бұл проблема (қиындықтар) зерттеу мақсатын анықтауға негіз болады.
Зерттеудің мақсаты: Әртүрлі ақыл-кем балалардың олқылықтары бар балардың сауатын ашуда дұрыс астары кең, мәні зор әдісті тәжірибиеде қолдануында.
Мақсатқа сәйкес зерттеудің кеесі міндеттерін атай кетуіміз керек:
- Сауат ашуға дайындық, фонематикалық ойын, дифференциялдық әдіс ұғымдарының түсінігін ашу.
- Ақыл-ойы кем балаларының а)фонематикалық ойындарының қалпын меңгеру: Олардың жиынтығын, дәрежесін анықтау; б) олардың жиынтығының дәрежесін анықтау; в) мектептегі 1 сыныптағы дифференциалды әдісті дәйектеу және осы әдісті жетілдіру.
Зерттеудің нысаны болып мектепке дейінгі және 1 сыныптағы әртүрлі ақыл-ойы кем олқылықтары бар дайындық сыныптарының балаларын мектепке дайындау болып табылады.
Зерттеудің пәні болып ақыл-ойы кем олқылықтары бар дайындық және 1-ші сынып балаларына сауат аштыруда дифференциалдық әдісті қолдау болып табылады.
Зерттеудің ғылыми болжамдары.
Егер ақыл-ойы кем оқушыларды сауаттылыққа дайындылығы анықталса онда әдістердің нақтылығы дәлелденді. Балалардың қарым-қытынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми теориялық негізі айқындалды. Оқушылардың мәдениетін қалыптастырудағы тиімділігі арттырылды.
Зерттеудің әдістері.
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты педагогикалық және әдістемелік еңбектерге талдау жасалынып эксперимент жасалынды.
Зерттеудің базасы
`University Medical Center' Корпоратив қоры Қызылорда филиалында.
Зерттеуге қатысқандар дайындық сынып оқушылары 10 бала. 1 сынып оқушылары 10 бала.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы мынада:
1. Сауат ашуға дайындық, фонематикалық ойын, дифференциялдық әдіс түсінігі толық ашылды.
2. Ақыл-ойы кем балаларды дайындық және 1 сынып балалардың фонематикалық ойындарын сатылай деңгеймен орналастырылды.
3. 7 жасар балалардың фонема жайындағы түсінігі аңықталды.
4. Ақылы кем балалардың фонематикалық түсінігінің динамикасы негізделді.
Практикалық мәнділігі.
Ақыл ойы кем баларды мектепке дайындау, сауат ашудағы жайттар ашылды. Кестеде көрсетілгендей сөз өзгерту дағдылары зиятында ауытқуы бар балаларда 40% - 45% -ті ғана қалыптасқан. Сөйлеуі қалыпты сақталған балалардың 50% дурыс айтады. Сонымен зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Зиятында ауытқуы бар балалардың қарым-қатынас мәнділігін қалыптастырды
- Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптасыруға байланысты әдістемелік усыныстар жасалынды.
І ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДЕГОГИКАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕ
1.1 Мектеп жасына дейінгі зиатында ауытқуы бар балаларға психологиялық - педегогикалық мінездеме.
Орта және жоғарғы топ балаларының тіл жетіспеушілігінің көбін олардың дұрыс айтпауын құрайды.
Осы аталған топқа балалардың дыбысты дұрыс айтпауы мен көптеген дыбыстардың айтылуын дұрыс қабылдамауы жатады. Осы балалардың дыбыс айтуын мұқият зерттеу олардың кейбіреулерінің дыбыстың айтылымды қабылдауының ырғақты - есту қабілетінің жетілмегендігін білдіреді. Бұл олқылықтар жазу мен оқуды дұрыс қабылылдамауға ықпал етеді.
Сонымен фонетика - фонематика жетіспеушілік - бұл баланың ана тіліндегі сөздік қордың айтылу жүйесін бұрыс қабылдауы, сөзді бұрып айтуы мен оның айтылуында қателік жіберуі. Бұл топқа ақыл-есі дұрыс дамымаған балаларды жатқызамыз.
Логопеттік ғылыми тәжірибенің, физиологиялық және тіл психологиясының дамуы мен (Р.Е.Левина, Н.В.Ивачкин 41 А.Р.Лурия) дыбыстың есту артикуляциондық интерпретациясының бұзылмауынын оны қабылдаудың деңгейі әртүрлі дәрежеге төмендейді.Р.Е.Левина 41. Бала тілінің психологиялық зерттеу негізінде Левина, фонематикалық қабылдаудың,тілдегі дыбыстың , толық дұрыс қабылдауы үшін маңызды негіз береді пікірге келеді.Дыбысты дұрыс қабылдап қабылдау артикулярлық процестің жетімегені байқалады.
Балалар тілінің фонематикалық жетілуі оларға дыбыстық талдау жасауға мүмкіндік береді. Жетілудің деңгейін баланың дыбысты қабылдап оны сөзге дұрыс қойып,сол дыбысты дұрыс таба білуіне байланысты анықталады. Осыған орай бұл жерден жетіспеушіліктің бірінші 1-ші, 2-ші дәрежесін де анықтайды.
Екінші дәрежелік фонематикалық қабылдау жетіспеушілігі тілдік кинестезияның бұзылуында,ауыз мүшелерінің анотомиялық дұрыс болмауында байқалады.Бұл жағдайда дұрыс есту қабілеті бұзылыды, ал ол айту механизімдерінің дамуында маңызды роль атқарады. Сонымн қтар балалның сөйлей бастағандығы йналаны салбыр қабылдауы қабілетттің әлсіздігі де елеулі әсер береді.
Бұл құбылысты түсінуге мыны жағдайлар толық мінездем е береді.Бәрінен бұрын дыбыстық топтарды дифференционалды емес айту. Бала 1 дыбыс 2 дыбыс немесе оданда көп дыбыстарды ауыстыру айту үшін пайдаланады.өзіне жақсы дысты келген дыбыспен ауыстырып айтып , өзіне түскен қиындықты жеңеді.
Келесі жағдай ол дыбыстарды араластыру ол әр түрлі сөздегі тұтас дыбыстар тобын тұрақсыз қолдану .Бала бір жағдайды дыбысты дұрыс айтып, ал келесі жағдайда ол дыбысты артикуляциямен акустикалық белгісі бойынша соған жақын дыбыспен ауыстырып айтады.
Осы маңыздылықтардың барлығы айтылудың басқада қиындықтарынмен жалғасады ( Р - өнешті, С-тіс аралық дыбыс ). Бұл жағдай фонематикалық естудің жетіпмегеннің себебі яғни дыбыстарды айыра алмауы болып табылады.
Дыбыстарды дұрыс айтып, оны айыра алмаған бала сауат ашуға дайын бола алмайды.
Л.Ф.Сперова 42 мектеп барар алдында ақыл ойы кем олқылықтары бар және дүрыс тілі жетілген балаларда бйқалады. Ол кісінің мәліметтері бойынша сөзден дауысты дыбыстарды дұрыс тілі жетілген баланың 78% ал, ақыл - ойы кем бар балалардың 46,2% таба алды.
Ол сөздегі дауыссыз дыбысты дұрыс тьілі жетілген балның 53,4% ақыл-ойы кем баланың 18% таба алады. әсіресе балаларға сөздің соңынан бастап дауысты дыбысты табу қиынға түсті. Бұл міндет ақыл-ойы кем баланың 3,1% дұрыс тіл дамымаған баланың 25,5% атқарып шықты.
Р.Е.Левина 41 және т.б бұрынғы СССР дефектология институтының мамандары зерттеулері бойынша ақыл-ойы кем бар оқушылар бірінші кезеңнен - ақ жалпылама әдісті, бағдарламаны қолданғанда қиындықпен түсініп, ақырын оқиды және де көптеген қателіктер жібереді, өзінің оқығанын өзі түсіне алмайды.
Ақыл-ойы кем бар балаларды мектепке дайындаудың арнайы бағдарламасы, жоспары бар.
Бұл жүйенің маңыздылығы мынада мектепке дайындықты дыбысты дұрыс айтуға оқытуды дұрыс тілі жетілген балалар мен өткізу.
Оқу жүйесінде оқытылатын дыбыстар аралығындағы нақты ұқсастық, тақырыптар немесе жазу мен оқу мазмұны, фонемдік талдаудың басқада түрі қамтылған.
Тағы да маңызды мінездеме - ол баланы мектепке даярлау кезіндегі созылмалы кезеңнін ерекше мазмұндылығы.
Үшінші ерекшелік - балалар қабылдайтын материалдың әр жаңа кезеңнін өте ұқыптылықпен жіктеліп бөлінуі және оның мұқият өңделуі.
1.2 Мектеп жасына дейінгі жоғарғы топ балаларының
есту фонематикалық қабілетінің қалыптасуы.
Дүниге келе салысымен балаларды әртүрлі дыбыстар: адамдардың дауысы, әуен , ағаштар сыбдыры т.б қоршайды.
Бірақ осы дыбыстардың ішінен ол тектілдік дыбысты сөзбен санасына сіңіреді жәнеде сол арқылы өзінен үлкендермен байланысқа түседі,мәлімет алады,өмірге бейімделеді. Бала жеке сөздерді түсініп, айтпай тұрып, алдымен ол ишара арқылы адамдармен байланысады. Ақырындап бала сөздерді тыңдай бастайды, оларды салыстырып айтуға тырысады. Ол тағыда ана тілінің дыбыстарын естіп, оны айыра алатын болады, яғни сөздік дыбыстық жүйесіне назар аудаады.
Бала сөзді таза және дұрыс айту үшін , оны жақсы естуі керек . естеудіңдұрыс болмауы дыбыстық құрлымның айтылуын бұзады . Баланың тілдік естілімі - кен ауқымды түсінік. Ол өзіне сөзді есту назары қабілетін , тілдік әр түрлі сапасын қабылдауды оны аиыра алуды : тембірін , мәнерін қосадыжетілген тілдік есту л жақсы фонематикалық есту яғни ана тілінің барлық дыбыстарын дефференциолдық түрде қабылдау - бір - біріне ұқсас сөздер мағынасын айыра алу: там-тым, сая-сия
Баланың есту қабілеті өте ерте басталады. 2-3 апталық бала аракідік сөзге мән береді, 6-7 айлық бала дауыс ырғағына әсер етеді, ал біраздан соң дауыс тембрын да айыра алды. 2 жастағы бала дыбыстарды тоық естей алды , түсінеді бірқ оны дыбыстап айтуға әлі шамасы келмейді.
Осы мәселерді зерттеп жүрген ғалымдар ойынша мұндай жағдай күнделікті байланысқа түсуге жарғанымен, жазу мен оқу қабілетті үшін аздық етеді.
Оқуды қабылдау үшін баланың жана фонематикалық есту қабілеті қалыптасуы қажет немесе фонематикалық қбылдауы жетілуі керек яғни: сөзде қандай дыбыс естілетіннен айыра білуі,олардың орналасу тәртібі мен санынбілу керек. Бұ өте қиын қабілет: ол тілдік құрлымды тыңдай білуді, оны санда сақтауды,дыбыстың атауын есте сақтауды талап етеді.
Бұл зерттеулер сонымен бірге балаларға мектепке бармай тұрып-ақ оларға оқу жайында түсінік береді,оларға қызығушылықпен оятады. Әрбір фонема өзінің анықтамасы бар: өзіне ғана тән акустикалық құрлымы белгісі бар. Тілдік дыбыс (фонема) өзі жалғыз ешқандай мағынасы жоқ кішкентай ғана тілдік бөлшек. Бірақ ол дыбыстар сөзді құрайды,оны дұрыс айту арқылы адам байланысқа түседі.
Есту қабілетінің қалыптастыру жұмыстары барлық жастағы баллар топтарында жүргізіледі.
Балалармен есту назары мен өздерінің есту қабілетін жетілдіру үшін ойын өткізіледі. Жасы өсе келе ойындар қиындайды, мазмұны тереңдейді. Баланың фонематикалық қабылдауын оның өзінің тіліндей аналитикалық қбылдуын қайратын арттырады: тілдегі айыра тани алу, ол сөйлемдегі сөздерді - дыбысарды айыра алу, сабқ барысында балаларға дыбыс деген түсінік беріледі, әртүрлі сөздер мысалында балаға сөз дыбыстан тұратыны олардың орналсу тәртібін бір дыбысты өзге дыбыспен ауыстыру жайлы айтылады ( құс-қыс,шана-шама). Балаларды сөздің дыбыс ырғағына үйретеді.
Дыбыс деген түсінікті бекіту үшін сөздік жаттығу жүргізіледі (жұмбақты тыңдап шешімін табу - қандай да бір сөз) немесе өлеңнен қандайда бір дыбысы бар сөзді табу.
Дыбыстық құрамға қызығушылық тудыру үшін көркем шығарманы пайдаланады. Сөздің дыбыстық құрамына талду жұмысын жүргізгенде баллрдың назарын аударатын жқмыс өткізу керек,ол творчестволық, қызықты,күлкілі болуы қажет. Бұл баланың мектепке брар алдындағы фонематикалық қабылдауын өсіреді: 2-ші дыбысты тап, осымен сөз құра, 3-ші дыбысты тап,сөздегі оған сөз құра, сөздегі дауысты,дауыссыз дыбысты тап. Сөздегі 2-ші дуыссыз дыбысты тап,онымен сөз құра,сөздің соңы не дауыссыз,не дауысты дыбыспен бітетін сөз құра. Бұндай жаттығулар ойын түрінде құралады. Дыбыстық талдау жүргізу бала үшін, ойлану санасын оятады ...
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір баланы мектептегі оқу және әлеуметтік ортаға еркін бейімделе алатындай жағдай жасау аса маңызды міндет. Демек, қазіргі талап бойынша мектептің бірінші сыныбына келетін балалардың физиологиялық жағынан мықты, адамгершілік, мәдениеттілік, еңбексүйгіштік қасиеттері мол, ерік-жігері күшті, жұмыс қабілеттеріне ие, білімге қызығушылық сипаттары мол болуы қажет. Сондықтан да мектеп пен мектепке дейінгі мекеменің, ата-аналардың басты міндеті - баланы мектептегі оқуға, мектеп өміріне даярлау.
Мектепке алғаш бару - бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді, қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл-ойының даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық-қажеттілік және психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне мүмкіндік береді. Бұл қауырт кезеңде мектеп бірінші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар қойып және баланы ұқыптылық пен зейінділікке тәрбиелейді. Сондықтан да балалар оқу ісіне машықтануға, қимыл-әрекетерінің ықтиярлы басқарылуы қабілетін, ақыл-ой еңбегін, мақсаткерлігін, дағдысын қалыптастыруға аса көңіл бөлінеді.
Бүгінгі күнде мектептегі оқуға дайындық ұғымы комплексті және баланың барлық өмірінің сферасын қамтиды.
Мектепке дейінгі баланың өмірінде әлеуметтік, психологиялық жағынан және физиологиялық жағынан да қиын кезең.Бұл кезеңде мектеп өмірімен танысады, әлеуметтік ортасы өзгеріп және оқушының жаңа әлеуметтік рөлін меңгере бастайды.
а) Баланың мектепке дайындығының теориялық негіздері
Бүгінгі күнгі баланың мектепке дайындығын анықтауда оның психологиялық және физиологиялық дамуы басты назарда болып отыр.(5,7).
Психологиялық дайындықтың құрылымы мынадай бөліктерге бөлінеді:
А.Жеке дайындық (5,6).Баланың жаңа қоғамдық ортаға дайындығының қалыптасуы бірнеше құқықтар мен міндеттерді қамтитын мектеп ережесінен тұрады.Мектепте оқуға дайын оқушы-мектепке қажетті оқу құралдарын (портфель,оқулық,дәптер, және т.б) түгелдеп қана қоймай, сондай-ақ жаңа білім алу мүмкіндігі мен таным қабілеті жеткілікті дәрежеде дамыған бала болып табылады.
Болашақ мектеп оқушысы қызығушылығының қалыптасу жүйесіне қарай өзінің мінез - құлқын, танымдық іс-әрекетін басқара алуы керек.Сонда ғана оның оқуға деген құлшынысы пайда болады.
Сонымен қатар, жеке дайындық баланың эмоциялық жай - күйінің даму деңгейінде көрсетеді.Мектепке барар алдында баланың көңіл-күйінің көтеріңкі болғаны жөн.
Ә.Зияткерлік дайындық.Дайындықтың Бұл түрі баланың нақты білімі мен ой - өрісінің ауқымын көрсетеді. Баланың танысып отырған материалына деген көзқарасы мен материалды жекелей әрі жоспарлы түрде қабылдау жүйесінің қалыптасуы маңызды.Сондай-ақ жалпылай ойлау формасы мен негізгі логикалық операцияларды атқарып,есте сақтай алуы да міндетті.
Зияткерлік дайындық негізінен баланың бойындағы оқу іс әрекетінің бастапқы пайымдарын қалыптастыруды көздейді.Осы дайындық түрі жалпыға алғанда төмендегілерді қамтиды:
-саралап қабылдау; -аналитикалық ойлау; -нақтылыққа талпыныс; -логикалық есте сақтау; -білуге құштарлық; -сөйлеу тілін игеру; -қолдың қозғалысы мен көру - қозғалыс үйлесімділігі.
Б.Әлеуметтік-психологиялық дайындық. Дайындықтың бұл компаненті балада басқа балалармен, мұғаліммен қарым-қатынас жасай алатын сапаларды қалыптастыруды көздейді.Бала топ болып, бірге жасап жатқан жұмыс үстінен түседі.Осы кезде балада өзін ортаа бейімдеу қабілеті өте қажет болады.Ол үшін балалармен араласып кетуге, олармен бірге әрекет етуге, олардың қызығушылығына ортақтасуына, оқу процесіндегі түрлі жағдайларға икемделуіне ықпал ету керек.
Мектепке келу кезеңі:
-мінез - құлықтың жаңа сапалық деңгейге көтерілуі; -әрекетке іштей талдау жасау; - нақтылыққа жаңа танымдық қатынасының дамуы; - қарым-қатынастың жаңа сапалы кезеңіне өту болып табылады.
В.Физиологиялық дайындық. Бұл дайындық бала ағзасының қызметі мен денсаулық жағдайының даму деңгейімен анықталады. Баланың мектепке дайындығын дәрігерлер арнайы өлшемдермен белгілейді.Баланың мектепте оқуға психологиялық және физиологиялық дайындығын анықтау кезінде денсаулық жағдайы басты назарда болуы шарт.
ә).Белгілі орыс психолологтарының мектепке даярлау жайлы пікірлері
Белгілі орыс психологтары А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец, А.А. Люблинская мектепке даярлау ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін,әрекеттерді орындау тәсілдерін меңгеруін, ерік қасиеттерінің дамуын, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бағалау дағдыларын, мұғалімді тыңдау, материалды еске сақтау біліктілігін жатқызады.
Е.Е. Кравцова мектептегі оқуға психологиялық даярлығы бұл баланың дамуында қарым-қатынас негізгі ролді атқарады деген тұжырымға келді. Ал Л.И. Божович мектепке келетін баланың таным қызығушылықтары дамыған, әлеуметтік ортаға ене алу біліктілігі және оқуға деген ынтасы болу қажет деген пікірге келді.
Р.В. Овчарова тұжырымдамасында, мектептегі оқуға дайын бала өзінің әрекеттерін жоспарлап және бақылай алады,қоршаған дүниенің заңдылықтарын,заттардың жасырын қасиетін бағдарлайды,оларды өз әрекеттерінде қолдана алады,басқа адамды тыңдай біледі және логикалық ойлау тәсілдерін орындай алу біліктілігін жатқызады
Алайда, мектепке даярлау мәселесі Қазақстан ғалымдары Б. Баймұратова, Қ. Сейсенбаев, Н. Айғабылов, Б. Дабылова еңбектерінде біршама зерттелгені белгілі.
Дегенмен, мектептегі оқуға даярлау мәселесі әліде өзекте мәселелердің бірі болып қала бермек. Мектепке психологиялық даярлықты жүзеге асыру ісін ғалымдар түрліше жіктейді.
б).Баланың мектепте табысқа жетудегі бағыттары жайлы ақпарат
И. Шванцар, Л.И. Божович зерттеулеріне сүйене отырып, мектепке даярлықты жүзеге асыру ісін үш бағытта жүргізу қажет деп тұжырымдайды. Ал Е.Е. Кравцова мектепке даярлықтың төрт бағытын қарастырды:
1 бағыт - балаларды мектептегі оқуға қажетті нақты іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру;
2 бағыт - мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғында байқалатын жаңа құрылымдар мен бала психикасындағы өзгерістерді зерттеу;
3 бағыт - оқу әрекеттерінің алғы шарттары;
4 бағыт - баланың берілген ережелер мен ересектер талабына саналы түрде бағыну іскерлігі
Демек, баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау тақырыбын зерттеп жүрген психологтар (В.В. Холмовский, Л.А. Венгер, Н.И. Непомнящая т.б.) даярлықтың төменгі бағыттарын бөліп көрсетті:
Баланың мектепте табысқа жетуінде бұл бағыттар аса маңызды болғандықтан, әрбір бағыт жайлы ақпаратпен қамтамасыз етуді жөн көрдім.
1. Ақыл-ойының даярлығы.
Бұл мектепке дейінгі баланың білімі және біліктілігі. Кез-келген бала жазып және санаумен ғана шектеліп қана қоймай, ең маңыздысы салыстыра білуді,талдауды, ойлай білуді, өздігінен қорытынды жасай білуі тиіс. Көрнекі -әрекеттік ойлау қабілеттілігі жоғары бала көрнекі үлгімен жұмыс істегенде,заттардың кейпімен, мөлшерін ұйқастырғанда, қойылған міндеттерді шешуде тиімді әрекеттердің барлық түрін орындап шығады.
Сонымен бірге баланың сөйлеу тілінде кемістіктің болмауы және өзіне сөйлеген сөздің мағынасын түсініп,өзінің ойын жеткізе алуы қажет. Бала өзбетімен сөйлем құрастырып, ұқсас дыбыс тіркестерін анық айта алуы маңызды. Әрбір бала әңгімені құрастырумен қатар әрі бала заттарды, суреттерді, әрекетттерді бейнелеп және оның мазмұнын айтып беруі қажет.
Яғни, баланың сөздік қорының мөлшері, таным үрдістерінің даму деңгейі, логикалық операцияларды орындай алуы, баланың оқуда білімді табысты меңгеруінің негізі болып табылады.
2. Биологиялық кемелденуі.
Мектептегі оқу әрекеті - бұл ағзаның барлық жүйелерінің қатты жұмыс істеуін қажет ететін үрдіс. Баланың ағзасында жаңа ережелер мен іс-әрекеттерге үйрену өзгерістер туғызады. Оқушы мектептің талаптарын орындап, жаңа күн режиміне, сабақтарда тәртіп сақтап отыруыға дағдылануы қажет. Алайда кез-келген баланың денсаулық жағдайы мұндай өзгерістерге бірден бейімделе алмайды. Сондықтан баланың денсаулық жағдайы (дене салмағы, бойының ұзындығы т.б.) нормадағы 6-7 жасар баланың дене көрсеткіштеріне сәйкес болуы тиіс. Сонымен бірге көру ,есту, моторикасының дамуы және жүйке жүесінің физиологиялық жағдайын жатқызуға болады.
3. Жеке басының қалыптасуы мен әлеуметтік даярлығы.
Мектепке келген бала оқимын деген ниетпен мектеп табалдырығын аттайды. Бірақ кейде бала оқуға барғым келеді дегенмен, оның мотиві әртүрлі болады. Біреуі мектепте көп бала бар және онда көңілді десе, біреуі партаға отырғысы келгендіктен мектепке баруы мүмкін. Алайда мұндай ықыласпен мектепке келген балалар, біраз уақыттан кейін мектептің қатал тәртібіне және күнделікті оқу сабақтарына шыдай алмайды. Жалпы, бала оқу үрдісінің өзіне қызығуы қажет. Сонда ғана бұл баланың таным қызығушылықтарының дамуына, жаңа білім алуына мүмкіндік жасайды.
Сонымен бірге бала мұғалімдермен, балалармен қарым-қатынас жасау үшін қажетті қасиеттердің қалыптасуы аса маңызды. Яғни, оқу әрекеті ұжымдық сипат болғандықтан, әрбір бала құрдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, бірге жұмыс істеуге дағдылануы керек. Кейбір балалар жаңа ұжымға тез еніп, балалармен тез тіл табысып кетеді. Ал кейбіреулері көпке дейін құрбыларымен тез тіл табыса алмағандықтан, ұжымнан тыс қалып, жалғыз жүреді. Сондықтан баланың ұжымда өзіне тиісті орын алуы, оның қарым-қатынасына әсер етеді. Сөйтіп берілген құраушылар баланың басқалармен қарым-қатынас арқылы мектепте оқытуға, мектеп оқушысының рөлі арқылы балалар тобымен ойлау дайындығын дамытады.
4. Ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы.
Бұл баланың шешім қабылдай алып, мақсат қоя білуі. Сонымен бірге баланың әрекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жүзеге асыруда күш жұмсай білуі, қиындықтарды жеңуі баланың психологиялық үрдістердің қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Егер баланың мектептегі оқуға дайындығы осы бағыттармен ұштасып жатса, баланың оқуға тез бейімделіп, жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады.
Мектепке дейінгілердің негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан, оларға бірден оқу әрекетіне ауысу біршама қиындықтар туғызады. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған бала педагогтармен және балалармен кезіккенде мазаланады, оқу үрдісінің өзіне жағымсыз эмоция сезініп, қорқыныш пайда болады. Осыдан келе нашар оқитын балалар және екінші жылға қалып қоятын балалар пайда болады. Сонымен бірге баланың көңіл-күйінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп неврозы сипатында көрінеді, яғни мектепті еске алса болғаны жылап, уайымдайды. Сөйтіп, мектеп бала үшін стрессогендік факторға айналып, денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады.
Австрия ғалымы Г. Эберлейн өзінің Дені сау балалардың қорқынышы атты еңбегінде Кейбір балалар алдағы болатын жағдайлардан үрейленеді, олар үнемі мектепте мұғалім берген тапсырманы орындай алмай қаламын ба? деген қорқынышпен жүреді, - дейді.
в).Баланың мектепке оқығысы келмеуінің себептері
Жалпы, тәжірибеге сүйенетін болсақ, баланың оқығысы келмеуі мына жағдайларға байланысты болады:
1. Мектеп алдындағы қорқыныш. Бұл баланы бағындыру, әрекеттерді орындату мақсатымен қорқынышты үйде қалыптастырады; (Мектепке барасың сонда саған көрсетеді);
2. Оқу үрдісінде және қарым-қатынаста қиындыққа кезігуі;
3. Мектептің өміріне бейімделе алмауы;
4. Мектептің өмірінің шынайлылық қиындығымен кезіккенде, баланың көңілінде мектепке деген жағымсыз қатынастың пайда болуы;
5. Мұғалімнің өзіне тән психологиясына үйрене алмау.
Яғни, осы кезде әрбір ата-ана өзінің баласына мектеп туралы қажетті мағұлматтарды айтып, баланың мектепке деген жағымды қатынас және сенімділік сезімін қалыптастыра отырып тәрбиелеу керек. Ең бастысы баланы жолдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, басқа баланың ойымен санасуға үйрету болып табылады.
Мектеп өмірі баладан эмоциональдық тұрақтылықты талап етеді. Оқушылар арасында келіспеушіліктер, реніштер және конфликтік жағдайлар жиі кездеседі.
Әсіресе ерке балалар мұғалімнің ескертулерін ауыр қабылдайды, яғни мектепке барудан бас тартады, жылайды және т.б. әрекеттер арқылы көрінеді. Баланың өз бетімен шешім қабылдай алатындай және еріктілікті дамытуға жағдайлар жасап және бір жұмысты аяқтамай келесі жұмысқа кірісуіне рұқсат етпей, кез-келген істі аяғына дейін жеткізуге үйрету керек.
Швейцар психологы Ж. Пиаженің пікірінше Баланың мектептегі оқуға дайындығының ең жоғары деңгейі бұл баланың кеңістікте және уақытта бағдарлай алып, өзін басқа адамның позициясында сезіну біліктілігінің қалыптасуы, - деген. Яғни, мектепке дейінгі баланың кеңістікті және уақытты қабылдай алуы, оның оқу материалын меңгерудің жолын жеңілдетеді.
Баланы оқуға дайындауда үлкен және кіші моторикасына ерекше мән берген жөн. Ғалымдардың айтуынша баланың саусақтарының дамуы ақыл-ойы мен сөйлеуінің қалыптасуында маңызды роль атқарады.
М.М. Кольцова өзінің еңбектерінде Бала мектепке барар алдында көру-моторлы координациясы біршама дамыған болуы тиіс және қолдың саусақтары мидың сөйлеу аймағы болып табылады деген. Яғни, бала жүгіріп, секіріп допты лақтырып және ұстап алу әрекеттерін еркін орындап, қайшымен, қарындашпен, қыл-қаламмен жұмыс істеу біліктілігі дамыған болуы керек. Балаға сурет салғызу, әртүрлі заттардан құрастыру, пластилинді илеу баланың саусақтарын дамытып қана қоймай, ойлау қабілетін де дамытады. Сурет сала алмайтын және пластилинмен жұмыс істей алмайтын баланың жазуға икемі болмайды. Кез-келген 5-6 жастағы бала 3 минуттан артық жаза алмайды тез шаршап қате көп жіберетін болады және 2-3 минут сайын баланың қолын демалдырып отыруды қатал есте сақтағаныңыз жөн. Бала жазу дағдыларын меңгеруде әрбір жетістігін мақтап Сенің қолыңнан келеді,біз көмектесеміз, Сен істей аласың деген сенімділік сөздерді жиі айтуыңыз қажет, өйткені қуатты сөздер баланың табысқа жетуіне әсерін тигізеді.
Бала жазу жазуда қарындашты немесе қаламды дұрыс ұстап үйретуіңізді ұмытпаңыз. Сонымен бірге баланың сөйлеуін дамытуда сурет бойынша сөйлем құрастыртып, ертегілерді немесе әңгімелерді оқып, кітаптағы суреттерге зейін қойып қарауына аса мән беріңіз және Мына суретте не бейнеленген? Адамдардың аты кім? Олар не істеп жатыр? деген сұрақтарды қою арқылы кітапқа қызығушылығын арттыруға болады. Ата-ана баласын санауға үйретуде Үстелде неше кесе? Суретте неше доп? Киімде неше түйме?, - деген сұрақтар қойып баланы санауға жаттықтыруға болады. Мектепке дейінгі баланың оқу материалын меңгеруде, кеңістікті және уақытты қабылдай алуы маңызды рөл атқарады. Сөйтіп, бала мектепте оқудың жаңа жағдайларына еркін ене алатындай дайындықтан өтеді. Мектепке дайындық баланың үйлесімпаздылығынан туындайтын кезде оңтайлы мүмкіндіктері арқылы жан-жақты тәрбиеленуі мен дамуын талап етуі бала оқу және тәжірибе мәселесін шешу үшін өзіндік білімін пайдалануы, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму деңгейін көтерілуі тиіс.
Сонымен балаларды мектепке психологиялық даярлау бағыттарын тәжірибеде жүзеге асыратындар - ата-аналар, мұғалімдер және мектеп және балабақша психологтері.
Баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығын анықтау диагностикасын практик психолог немесе педагогикалық және даму психология саласындағы маман өз мойына алады. Өйткені психодиагностикалық және психокоррекциялық жұмыстардың жүргізудің қыр-сырын тек психолог қана біледі. Психологтың міндеті психодиагностиканың әдістемелерін қолдану арқылы және зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, 6 жастағы баланың оқуға дайындығын анықтайды. Яғни, баланың оқуға дайын немесе әлі дайын еместігі жайлы қорытынды жасалынып, оқуға дайын емес балалармен таным үрдістерін дамыту мақсатында индивидуалдық және топтық сабақтар ұйымдастырылады. Сонымен бірге коррекциялық - дамыту жұмыстарын жүзеге асыруда бағдарлама құрылады. Ал педагогтарды оқу жылдың басында болашақ бірінші сыныптағы балалардың мектептегі оқуға психологиялық зерттеуде алынған нәтижелермен таныстырады. Әсіресе мектептегі оқуға дайын емес балалардың жағдайларына ерекше көңіл бөліп, қандай оқушылармен жұмыс істеу керектігін жайлы ақпарат алып және оқу-тәрбие үрдісінде жұмыс істеудің әдіс-тәсілдерін өзбетімен немесе психологтың көмегімен таңдауға болады. Мектепке дайын емес балаларды оқытуда оқушыларды жиі мадақтап,оқуда баланың табысқа жетудің жағдайларын тудыру керек. Сабақ барысында оқушылар бір орында отырудан әбден жалығады. Оларға эмоциялық бәсеңдеу қажет болған соң айғалайды. Сондықтан сабақта қозғалыс ойындарды тиімді қолданып және сергіту сәттерін жиі өткізіп тұрған дұрыс. Егер баланың сабақта көп қозғалуына мүмкіндік жасаса, ағзаның барлық жүйесінің қызметін және физиологиялық күш қуатын жақсартуға мүмкіндік жасайды. Бұл сабақты тез игеруіне көмектесіп, баланың жұмысқа қабілеттілігі жоғарылайды.
Жалпы баланың оқуға психологиялық дайындығын қазан және сәуір айларында анықтап отыруға болады.
Кез-келген ата-ана баласының өсіп-жетілуінде, рухани күшті етіп тәрбиелеу жолында алуан түрлі қуаныш пен қиыншылықтарды бастарынан өткізе отырып, оның рухани және ақыл-ойы мен дене құрлысы жағынан жан-жақты даму дәрежесіне жеткізуге баулиды. Мұғалім баланы оқуға дайындауда ата-анасымен бірлесе отыра жүргізеді. Оларға іс-әрекеттің мазмұны өзгерген кезде баланың мінез-құлқы да, ішкі психикалық өмірі де өзгеретінін және осы кезде баласына аса қажет екендігі түсіндірілуі керек.
Баланың мектептегі оқуға дайындығы біртіндеп қалыптасатын аса күрделі үрдіс және бұл үрдісті жүзеге асырудың бірден бір жолы - ата-ананың, мұғалімнің және психологтың бірігіп жұмыс істеуі. Бала балалық шақтан өзіне белгісіз, таныс емес дүниенің есігін ашқаннан кейін, баланың өмір сүру тіршілігін түбегейлі өзгертеді. Яғни, баланың мектеп өміріне еніп және өзінің әлеуметтік ортада МЕН дегенін қалыптастыра алып, жоғарыдан көріне алуы, баланың білімді, табысты және нәтижелі игеріп кетуіне ықпал жасайды. Түйіндей келе, бұл баланың жеке тұлғасының қалыптасуы және ақыл-ойының, таным үрдістерінің дамуы болып табылады. Демек, баланы мектепке даярлау мәселесі өз өзектілігін жоғалтпайтын әлі де зерттеуді қажет ететін міндетті мәселелердің бірі болып қала бермек.
Үлгерімі төмен балалар тобында 50% дейін ПДТ балалар кездеседі. ПДТ себептері ми қыртысының минималды, функционалды зақымдануы немесе бапалардың ұзақ мерзімде әлеуметтік депривацияға ұшырауы т.б. Бұл балалардың эмоция- ерік сферасын, таным іс-әрекетінін дамуы, тежелуі, оның сапалы ерекшеліктері педагогикалық түзету шаралар арқылы орнына келуі, жөнделуі мүмкін.
1960-1970 жж. жалпы білім беру жүйесінде өткен реформалар мектептердегі оқу бағдарламаларын күрделендірді. Бұл шаралардың салдарынан оқуда үлгермейтін оқушылардың саны көбейіп, ғалымдарды бұл жағдайды зерттеуге шақырды (Т.Е.Сухарева, Т.А.Власова, М.С.Певзнср, В.И.Лубовский, В.И.Лебединская т.б.).
Психикалық дамуы тежелген балалар деген терминді Г.Е. Сухарева өз зерттеуінің нәтижесінде ұсынған. ПДТ баланың жатыріштегі және ерте жастағы соматикалық аурулардың және тағы басқа патогенді фактордың әсерінен пайда болды. Қазіргі кезде дифференциалды психодиагностиканың дамуына байланысты ПДТ балаларды психологиялық - педагогикалык зерттеулер үлкен жетістіктер мол нәтижелерге қол жеткізген
Включить зву
К.С.Лебединская ПДТ балалар этимологиялық принциптер негізінде 4 топқа бөлген:
1 топ-конституционалдық тежелу
2 топ-соматогендік тежелу
3 топ-психогендік тежелу
4 топ-церебралды-органикалық тежелу.
ПДТ барлық түрі бір-бірінен қүрылуынан және инфантилизмнің кұрылысы мен нейродинамикалык бұзылыстарымен сипатталады. ПДТ балалардың жалпы ерекшеліктері:
1. ПДТ балалары арнайы оқыту жағдайларын қажет етеді.
2. Қалыпты дамыған балаларға карағанда ПДТ балалардың жұмыс қабілетінің көлемі төмен.
3. Ауызша сөйлеуіндегі кемістіктер:
- ызың және ысқырық дыбыстардың бұзылуы;
- фонематикалық естудің және фонематикалық қабылдаудың жетіспеушілігі;
- анализаторлардың жұмысының жетіспеушілігі, кемшілігі.
- сөздік қорының шектелуі;
- байланыстыра-логикалық сөйлеудің бұзылуы.
4. Жазбаша сөйлеуінде ПДТ балалар ерекше кателер жібереді. Себептерін ескере топтарға белуге болады.
- Фонематикалық естудің жетіспеушілігі;
- Дыбысты талдауының дамымауы;
- Лексикалық-грамматикалық сөйлеудің толық дамымауы.
Зиятында ауытқуы бар балалар
Мүмкіндіктері шектеулі балалар қатарында жиі кездесетін ақыл-ойы кемтар балалар. Ақыл ойы кемтар балалардың ми қыртысының органикалық түрде зақымдалу салдарынан танымдык әрекеттегі ауытқулары бар.
Зиятында ауытқулықтары бар адамдар бойындағы кемістіктің ерекшелігі жоғаргы психикалық функцияның мінез бен іс-әрекетті бейнелеу және реттеудің бұзылуы. Бұл танымдық процестердің бұзылуында (сезу, қабылдау, есте сақтау, ойлау, елес, сөйлеу тілі, зейін), сезімдік - еріктік сфера, моторикасында және тұлгалық дамуындағы жетіспеушіліктер мен сипатталады.
Зият ауытқуларының себептері: тұқым қуалаушылық аурулар (микроцефалия, фенилкетонурия, т.б.), хромосомалық құрылымы және санындағы бұзылыстар (даун синдромы, кляйнфельтер, шерешевский -тернер синдромы ) т.б. Сонымен бірге ұрықтың жатыр ішіндегі даму кезінде әсер ететін әр түрлі патогендік факторлар тудырады.
Біріншіден, жатыр ішіндегі инфекциялар жатады: хроникалық -токсоплазмоз, листериоз, мерез, цитомегалия және вирустық қызылша, тұмау және т.б. Жүктіліктін соңғы айларында ананың ауыр жұқпалы аурулары ұрықтың жатырішінде бұзылуына және онда жатырішілік энцефалит және менингоэнцефалиттің пайда болуына алып келеді.
Анасының кейбір созылмалы аурулары: жүрек, қантамыр жүйесінің, бүйрек, бауырдың аурулары ұрықтын, миының дамуына жағымсыз әсер етеді. Жүктілік кезінде қолдануға тиым салынған дәрілік препараттарды қолдану ұрықты ұландырады. Ұрықтың дамуына темекі шегу, ішімдікке салыну, нашақорлық, анасының дұрыс тамақтанбауы, әртүрлі дене және психикалық жарақаттар, әйелдің зиян өндірісте жұмыс істеуі, қоршаган ортаның жағымсыз жағдайлары қатты әсер етеді. Нәрестенің гемолитикалық ауруы түрінде көрінетін, анасы және ұрпақ арасындағы резус - факгор және қанның топтық антигені бойынша иммунологиялық келіспеушілік зият бұзылысының себептерінің бірі.
Туу кезіндегі патогендік факторлар миды органикалық түрде жарақат етеді.
Туылғаннан кейін, зият ауытқулары нейроинфекция (менингит, минингоэнцефалит т.б.) Әсерінен пайда болуы мүмкін. Кейде, оның себептері бас миының жүре пайда болған жарақаттар мен улану болуы мүмкін.
Зият ауытқуының деңгейі патогендік фактордың әсер ету уақытына байланысты. Мысалы: жүкті әйелдің 3 айында қызылшамен аурса болашақ баланың ақыл-ойы кемтар болып туылу себебінің бірі болуы мүмкін, ал кейін ауырса, кемістік аса байқалмайды, психикалық дамуының тежелуіне, сөйлеу тілінің кемістіктеріне әкеп соғады.
Зиятында ауытқушылығы бар тұлғалар өзінің кұрамы бойынша әртүрлі топтарды біріктіреді, оған: мидың жатырішінде, туу кезінде және туғаннан кейін зақымдалғандар жатады. Мұндай жағдайда диагнозы -олигофрения (олиго-аз, френос- ми). Олигофрендер дамуға кабілетті, бірак ол процесс баяу жүзеге асырылады. Олигофрендер зиятында ауытқушылығы бар адамдардың едәуір бөлігін құрайды.
Зиятында ауытқушылығы бар балалап арасындаға ең аз топ - бұл зият ауытқушылығы 3 жастан кейін пайда болғандар. Бас миының жарақаты әртүрлі аурулар салдарынан психикалық функциясының бұзылуы, бұл жағдайды - деменция деп атайды. Деменция жағдайында ақыл ой кемістігі қайтарымсыз. Мысалы: 4 жастағы балада деменция фразалық сөйлеуін, өзін-өзі күту дағдысын, ойын, сурет салуға қызығушылығының төмендеп, тез жоғалтуымен көрінеді. Бас миының бір аумағының зақымдалуымен қатар оның басқа бөліктерінің бұзылысы байқалады. Бұл жағдайда зейін, естің, еңбекке қабілетінің бұзылуы байқалады. Ақыл ойында ауытқуы бар балалардың дамуындағы өзгешілік - жоғары психикалық функцияларының жетілмеуі мен мінез-құлық, әрекетті реттеу бұзылыстары.
Ақыл-ойы кемтарлықтың, яғни зият ауытқушылықтардың үш деңгейін ажыратады, олар: жеңіл, шамалы, терең. Жалпы топтастыру негізгі үш деңгейді анықтайды: дебильдік, имбецильдік, нақұрыстық.
Батыс европа және ақш - та бұл терминдер мамандардың кәсіптік аумағында ғана қолданады, мысалы, медиктер. Кең әлеуметтік және педагогикалық тәжірибеде, жалпылаушы анықтама қиын оқытылатындар, "зиятында ауытқушылығы бар" деген ұғым қолданылады.
1994 жылы дүниежүзілік денсаулық сактаудың ұйымы (ддұ) қабылдаған топтастыру бойынша зият төмендеуінің төрт деңгейін бөліп көрсетті: шамалы, орташа, ауыр, терең.
Зият төмендеуінің сапалы сипатын салыстыру, келесі байланысты береді
Іq
Dsm-ііі, халыкаралық жүйе
Отандық, дәстүрлі жүйе
71 және жоғары
Қалыпты
Қалыпты
50 - 70
Шамалы зият бұзылысы, оқуда қиналуы.
Дебил
35 - 49 25-39 20 және төмен
Орташа зият бұзылысы, оқытудағы қиындық.
Имбецил
Ауыр зият бұзылысы, оқытуда едәуір қиналу. Терең зиятының бұзылуы.
Накұрыстық
Дебилдік - ақыл ой кемдіктің жеңіл түрі. Акыл ойы кемдіктің 70 -80% осы топты құрайды.
Дебилдік деңгейдегі олигофрен-балалар қалыпты дамитын құрдастарынан барлық жағынан артта қалып кояды. Олар кеш жүреді, сөйлейді, кеш уақытта өзін-өзі күту дағдысын меңгереді. Бұл балалар епсіз, әлсіз, тез ауырады. Оларда айналасындағы қызығушылықтары өз бетімен қалыптаспайды, заттарды зерттемейді, ол туралы үлкендерден сұрамайды, табиғатта және әлеуметтік өмірде болған құбылыспен процестерге немқұрайлы қарайды. Мектепке дейінгі жастың соңында, олардың сөздік қоры өте шектеулі болады. Балалар қарапайым мазмұнды жеткізе алмайды. Пассивті сөз қоры қалыпты жағдайға қарағанда көлемі жағынан аз, олар 2 - 3 созден тұратын сөйлемдерді түсінбейді. Мектеп жасында олар әріптесінің сұрағын жақсы түсінбейтіндіктен әңгімелесуден қашады.
Түзетушілік оқытусыз мектепке дейінгі жастың соңында, бұл балаларда тек заттық әрекет қалыптасады, ал ойындық әрекет жетекші болып қалыптаспайды. Төменгі мектспке дейінгі жаста, оларда ойыншықтармен ойнауда мақсатсыз әрекеттер пайда болады, жоғарғы мектеп жасына дейінгі жаста заттық-ойындық әрекеттер пайда болады (қуыршақты тербету, машинаны жүргізу). Ойындық әрекеттері сезімдік реакция мен сөйлеусіз жүреді. Сюжетті-рөлдік ойыны арнайы түзетушілік оқытусыз, өзбетінше қалыптаспайды.
Зиятында ауытқуы бар баланың қалыпты дамыған балалармен арақатынасы қиындаған. Ақыл ойы кемтар бала ойнай алмайтындықтан (ережелерді түсінбейді, ретін сақтай алмайды, моторикасында ауытқушылықтары бар т.с.с), оны қалыпты кұрбылары ойынға қабылдамайды. Ол әріптестерінің арасында теріс қаратылып, өз жасынан кіші балалармен ойнауға мәжбүр болады.
Мұндай бала жалпы үлгідегі бала-бакшада, қарапайым математикалық елестерін қалыптастыру, тіл дамыту, айналамен танысу, кұрастыру бойынша сабақтарда бағдарлама материалын меңгеруде тұрақты қиындықты сезінеді. Егер бала балабакшада арнайы түзетушілік көмекті алмаса, оның мектепте оқуға дайындығы калыптаспайды.
Жеңіл зияты бұзылган балалар жалпы балабақшада тәрбиеленеді, себебі олардың артта қалуы анық білінбейді. Бірак жалпы білім беру мектебіне түскенде, олар бірден математиканы, қазақ тілі, әдебиет сабақтарын меңгеруде киындықтарды сезінеді. Көбінесе екінші жылға қалады, бірақ кайталап оқытуда да бағдарламалык материалды жетік меңгермейді, қиындық себебін ертерек анықтап, балаға арнайы педагогикалық көмек көрсету үшін, оны пмпк-да психологиялық медициналық - педагогикалық тексеруден өткізу керек, ал қажет болған жағдайда, оған арнайы мектепте оқыту ұсынылады.
Елестерін қалыптастыру және білім мен дағдыны меңгерудегі, әртүрлі іс - әрекеттің тежелу қиындығына қарамастан жеңіл зият бұзылысы бар балаларда дамуға мүмкіндігі бар. Оларда негізінен нақты көрнекі сипатындағы ойлауы сақталған, бірақ олар практикалық жағдайда бағдарлауға қабілетті, көбінде сезімді - еріктік сферасы танымдыққа қарағанда сақталған, олар еңбек әрекетіне ықыласпен қатысады.
Зиятында жеңіл деңгейдегі ауытқушылығы бар балалар, психикалық даму ерекшеліктерін ескеретін, оқытудың арнайы әдіс, тәсілдерін және құралдарын қажет етеді. Олардың дамуын ескеретін ерекше білім беру жағдайларын қамтамасыз ететін арнайы балабақшалар, жалпы балабақшадағы арнайы топтар арқылы білім беру жүйесі ұйымдасқан. Сонымен бірге зиятында жеңіл ауытқушылығы бар 2-3 баланы қалыпты дамитын кұрбылар ұжымына қосып тәрбиелеу тәжірибесі тараған, жағымды нәтижелері мен жетістіктермен сипат алады.
7-8 жастан зиятында ауытқуы бар балалар арнайы (түзету) мектептеріне қабылданады.
Кіші қалаларда жалпы мектептерде зияты бұзылған балалар үшін арнайы сыныптар ашуға болады. Бірақ бұл сыныпта оқитын оқушылар үшін арнайы білім беру жагдайларың қамтамасыз ету, білім беру саласындағы кепілдіктерге сәйкес білім беру саласындағы жергілікті өкілді және атқарушы органдары мен мектеп әкімшілігі міндетті.
Зиятында жеңіл деңгейдегі ауытқушылығы бар балалар мектеп бітірер шағында өздерінің психометрикалық және клиникалық көрсеткіштері бойынша қалыпты дамитын адамдардан аз ғана ерекшеленеді. Олар ойдағыдай жұмысқа орналасады, өндірістегі еңбек ұжымына сіңіп кетеді, отбасын құрып, балалары болады.
Бұл адамдарды қоғам өз қылықтарына заң алдында жауап беруге, мұраға ие болуға, жергілікті басқару органдарын сайлауға қатысуға қабілетті деп қабылдайды. Аталмыш кемістігі бар балалардың зият коэффициенті іq 50-69.
Зиятында ауытқушылығы бар балалардың түйсік пен қабылдау процестері көптеген ерекшеліктерімен, баяу калыптасады. Бұл өзгешілік барлық психикалық процестердің дамуына әсерін тигізеді. ( рубинштейн с.я.)
Көру арқылы қабылдаудың баяулығы мен аз көлемін к.и. Вересотская, нудельман м.м. Дәлелдеген. Қабылдау кезде ақыл-ойы кемтар балалардың ұқсас заттарды ажырата алмауы да арнайы зерттеулермен дәлелденген (кудрявцева е.м., шиф ж.и.)
Бір нәрсеге назар аудару қабілеті де төмен дамығандықтан, зейін тұрақтылығы әлсіз. Осы себептен ақыл-ойы кемтар балалардың 50 % сөйлеу тілімен берілген нұсқауларды дұрыс пайдалана алмайды. Еркінше зейін қалыптасуы қиын түседі (леонгард э.и.). Зейн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДЕГОГИКАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕ
1.1 Мектеп жасына дейінгі зиатында ауытқуы бар балаларға психологиялық - педегогикалық мінездеме ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мектеп жасына дейінгі жоғарғы топ балаларының есту
фонематикалық қабілетінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Мектепке дайындау бөлімінің жоғары топ Балаларына жасалатын дифференциалды жағдайдың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
ІІ. ТАРАУ. ЗИЯТЫНДА АУЫТҚУ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТҮСІНІГІ.
2.1 Тәжірибенің қалпы, міндеті, мақсаттары мен әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2Тәжірибенің нәтижелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Зерттелетін тәжірибенің міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Бақылау тәрбиесінің нәтижелерінің мақсаты, міндеті, талдауы ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі.
Баланың мектептік жағдайға жемісті кіру мен оқу ісін тез меңгеру , оны мектепке дұрыс дайындалуына байланысты. Аксенова, Өмірбекова, Бектаева, Самсонова Қ.А. т.б.
Арнайы мектептің басты мақсаты, әрбір баланың мектепке дайындығының, келесі сатыда мектептік бағдарламаны жемісті игеріп кетуінде.
Жазу мен оқудың психофизиологиялық негізі болып бірнеше талдау жүйелерінің бірігіп жұмыс атқаруда екені белгілі. Көптеген авторлардың зерттеулерінде, көрсетілгенг топтардың аталған жайттарды жүзеге асыру үшін сақтау қажеттілігі аталады. Мысалы: А.Н.Гнецеренов, В.В. Воронкова басқалар сауат ашу қажеттілігі үшін фонематикалық талдау мен ситезді сапалы ақыл-ес әрекеттері ретінде сақтауды көрсетеді.
М.В.Гнездилов, В.В.Воронкованың зерттеулері дыбыстарды артикуляциялық кинестетиклық талдаудың маңыздылығы мен қажеттілін сақтауды атап көрсете отырып, екінші жағынан әр дыбыстың әр сөзінде алатын орнын дұрыс қоюды негіздейді.
Фонетика - фонематика жетіспеушілігі бар балаларды мектепке дайындау, сауат ашу кезінде жоғарыда көрсетілген жайттар білінеді. Бұндай балаларды мектепке дайындау жемісті толыққанды болады деп айта аламыз. Мектепке дайындық кезінде көптеген балалар мектепке барар алдында зиятында ауытқуы бар олқылықтарды толық жеңе алмайды.
В.В.Воронкованың пікірі бойынша дифференциалдық ыңғайдың (әдіс) мақсты әр баланың әр топтаь сөйлеу деңгейіне арналған мазмұны салмақты материалды қамтуында:
- сөздердің барлық дыбыстарын анық беретін;
- барлық дыбыстарды дұрыс айта алатын, әсіресе бір дыбысты өзге дыбыспен алмастыру;
- 1 сынып балаларының сөз дыбыстарына талдай жасай алуын игеру қажет.
Осы мақсаттың әдістемелік пәні баланың мектеп бағдарламасын сенімді меңгеріп, өз сауатын жемісті ашуына себепкер болуында екенін баса айту керек. өкінішке орай қазіргі таңда зиятында ауытқуы бар мәселесі және ғылыми толыққан дифференциалдық әдіс баланы дайындауда сауат ашуында ғылыми негіздерге сүйенген бағытты қамти алмай отыр. Мектепке дайындық топтарын және 1 сынып бағдарламаларының жетілмегендігі, оны тәжірибиеде дұрыс қолдана алмауы, мектептегі бағдарламаны баланың игеріп кетуіне айтарлықтай қындықтар туғызады. Сонымен бұл проблема (қиындықтар) зерттеу мақсатын анықтауға негіз болады.
Зерттеудің мақсаты: Әртүрлі ақыл-кем балалардың олқылықтары бар балардың сауатын ашуда дұрыс астары кең, мәні зор әдісті тәжірибиеде қолдануында.
Мақсатқа сәйкес зерттеудің кеесі міндеттерін атай кетуіміз керек:
- Сауат ашуға дайындық, фонематикалық ойын, дифференциялдық әдіс ұғымдарының түсінігін ашу.
- Ақыл-ойы кем балаларының а)фонематикалық ойындарының қалпын меңгеру: Олардың жиынтығын, дәрежесін анықтау; б) олардың жиынтығының дәрежесін анықтау; в) мектептегі 1 сыныптағы дифференциалды әдісті дәйектеу және осы әдісті жетілдіру.
Зерттеудің нысаны болып мектепке дейінгі және 1 сыныптағы әртүрлі ақыл-ойы кем олқылықтары бар дайындық сыныптарының балаларын мектепке дайындау болып табылады.
Зерттеудің пәні болып ақыл-ойы кем олқылықтары бар дайындық және 1-ші сынып балаларына сауат аштыруда дифференциалдық әдісті қолдау болып табылады.
Зерттеудің ғылыми болжамдары.
Егер ақыл-ойы кем оқушыларды сауаттылыққа дайындылығы анықталса онда әдістердің нақтылығы дәлелденді. Балалардың қарым-қытынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми теориялық негізі айқындалды. Оқушылардың мәдениетін қалыптастырудағы тиімділігі арттырылды.
Зерттеудің әдістері.
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты педагогикалық және әдістемелік еңбектерге талдау жасалынып эксперимент жасалынды.
Зерттеудің базасы
`University Medical Center' Корпоратив қоры Қызылорда филиалында.
Зерттеуге қатысқандар дайындық сынып оқушылары 10 бала. 1 сынып оқушылары 10 бала.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы мынада:
1. Сауат ашуға дайындық, фонематикалық ойын, дифференциялдық әдіс түсінігі толық ашылды.
2. Ақыл-ойы кем балаларды дайындық және 1 сынып балалардың фонематикалық ойындарын сатылай деңгеймен орналастырылды.
3. 7 жасар балалардың фонема жайындағы түсінігі аңықталды.
4. Ақылы кем балалардың фонематикалық түсінігінің динамикасы негізделді.
Практикалық мәнділігі.
Ақыл ойы кем баларды мектепке дайындау, сауат ашудағы жайттар ашылды. Кестеде көрсетілгендей сөз өзгерту дағдылары зиятында ауытқуы бар балаларда 40% - 45% -ті ғана қалыптасқан. Сөйлеуі қалыпты сақталған балалардың 50% дурыс айтады. Сонымен зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Зиятында ауытқуы бар балалардың қарым-қатынас мәнділігін қалыптастырды
- Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптасыруға байланысты әдістемелік усыныстар жасалынды.
І ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ - ПЕДЕГОГИКАЛЫҚ МІНЕЗДЕМЕ
1.1 Мектеп жасына дейінгі зиатында ауытқуы бар балаларға психологиялық - педегогикалық мінездеме.
Орта және жоғарғы топ балаларының тіл жетіспеушілігінің көбін олардың дұрыс айтпауын құрайды.
Осы аталған топқа балалардың дыбысты дұрыс айтпауы мен көптеген дыбыстардың айтылуын дұрыс қабылдамауы жатады. Осы балалардың дыбыс айтуын мұқият зерттеу олардың кейбіреулерінің дыбыстың айтылымды қабылдауының ырғақты - есту қабілетінің жетілмегендігін білдіреді. Бұл олқылықтар жазу мен оқуды дұрыс қабылылдамауға ықпал етеді.
Сонымен фонетика - фонематика жетіспеушілік - бұл баланың ана тіліндегі сөздік қордың айтылу жүйесін бұрыс қабылдауы, сөзді бұрып айтуы мен оның айтылуында қателік жіберуі. Бұл топқа ақыл-есі дұрыс дамымаған балаларды жатқызамыз.
Логопеттік ғылыми тәжірибенің, физиологиялық және тіл психологиясының дамуы мен (Р.Е.Левина, Н.В.Ивачкин 41 А.Р.Лурия) дыбыстың есту артикуляциондық интерпретациясының бұзылмауынын оны қабылдаудың деңгейі әртүрлі дәрежеге төмендейді.Р.Е.Левина 41. Бала тілінің психологиялық зерттеу негізінде Левина, фонематикалық қабылдаудың,тілдегі дыбыстың , толық дұрыс қабылдауы үшін маңызды негіз береді пікірге келеді.Дыбысты дұрыс қабылдап қабылдау артикулярлық процестің жетімегені байқалады.
Балалар тілінің фонематикалық жетілуі оларға дыбыстық талдау жасауға мүмкіндік береді. Жетілудің деңгейін баланың дыбысты қабылдап оны сөзге дұрыс қойып,сол дыбысты дұрыс таба білуіне байланысты анықталады. Осыған орай бұл жерден жетіспеушіліктің бірінші 1-ші, 2-ші дәрежесін де анықтайды.
Екінші дәрежелік фонематикалық қабылдау жетіспеушілігі тілдік кинестезияның бұзылуында,ауыз мүшелерінің анотомиялық дұрыс болмауында байқалады.Бұл жағдайда дұрыс есту қабілеті бұзылыды, ал ол айту механизімдерінің дамуында маңызды роль атқарады. Сонымн қтар балалның сөйлей бастағандығы йналаны салбыр қабылдауы қабілетттің әлсіздігі де елеулі әсер береді.
Бұл құбылысты түсінуге мыны жағдайлар толық мінездем е береді.Бәрінен бұрын дыбыстық топтарды дифференционалды емес айту. Бала 1 дыбыс 2 дыбыс немесе оданда көп дыбыстарды ауыстыру айту үшін пайдаланады.өзіне жақсы дысты келген дыбыспен ауыстырып айтып , өзіне түскен қиындықты жеңеді.
Келесі жағдай ол дыбыстарды араластыру ол әр түрлі сөздегі тұтас дыбыстар тобын тұрақсыз қолдану .Бала бір жағдайды дыбысты дұрыс айтып, ал келесі жағдайда ол дыбысты артикуляциямен акустикалық белгісі бойынша соған жақын дыбыспен ауыстырып айтады.
Осы маңыздылықтардың барлығы айтылудың басқада қиындықтарынмен жалғасады ( Р - өнешті, С-тіс аралық дыбыс ). Бұл жағдай фонематикалық естудің жетіпмегеннің себебі яғни дыбыстарды айыра алмауы болып табылады.
Дыбыстарды дұрыс айтып, оны айыра алмаған бала сауат ашуға дайын бола алмайды.
Л.Ф.Сперова 42 мектеп барар алдында ақыл ойы кем олқылықтары бар және дүрыс тілі жетілген балаларда бйқалады. Ол кісінің мәліметтері бойынша сөзден дауысты дыбыстарды дұрыс тілі жетілген баланың 78% ал, ақыл - ойы кем бар балалардың 46,2% таба алды.
Ол сөздегі дауыссыз дыбысты дұрыс тьілі жетілген балның 53,4% ақыл-ойы кем баланың 18% таба алады. әсіресе балаларға сөздің соңынан бастап дауысты дыбысты табу қиынға түсті. Бұл міндет ақыл-ойы кем баланың 3,1% дұрыс тіл дамымаған баланың 25,5% атқарып шықты.
Р.Е.Левина 41 және т.б бұрынғы СССР дефектология институтының мамандары зерттеулері бойынша ақыл-ойы кем бар оқушылар бірінші кезеңнен - ақ жалпылама әдісті, бағдарламаны қолданғанда қиындықпен түсініп, ақырын оқиды және де көптеген қателіктер жібереді, өзінің оқығанын өзі түсіне алмайды.
Ақыл-ойы кем бар балаларды мектепке дайындаудың арнайы бағдарламасы, жоспары бар.
Бұл жүйенің маңыздылығы мынада мектепке дайындықты дыбысты дұрыс айтуға оқытуды дұрыс тілі жетілген балалар мен өткізу.
Оқу жүйесінде оқытылатын дыбыстар аралығындағы нақты ұқсастық, тақырыптар немесе жазу мен оқу мазмұны, фонемдік талдаудың басқада түрі қамтылған.
Тағы да маңызды мінездеме - ол баланы мектепке даярлау кезіндегі созылмалы кезеңнін ерекше мазмұндылығы.
Үшінші ерекшелік - балалар қабылдайтын материалдың әр жаңа кезеңнін өте ұқыптылықпен жіктеліп бөлінуі және оның мұқият өңделуі.
1.2 Мектеп жасына дейінгі жоғарғы топ балаларының
есту фонематикалық қабілетінің қалыптасуы.
Дүниге келе салысымен балаларды әртүрлі дыбыстар: адамдардың дауысы, әуен , ағаштар сыбдыры т.б қоршайды.
Бірақ осы дыбыстардың ішінен ол тектілдік дыбысты сөзбен санасына сіңіреді жәнеде сол арқылы өзінен үлкендермен байланысқа түседі,мәлімет алады,өмірге бейімделеді. Бала жеке сөздерді түсініп, айтпай тұрып, алдымен ол ишара арқылы адамдармен байланысады. Ақырындап бала сөздерді тыңдай бастайды, оларды салыстырып айтуға тырысады. Ол тағыда ана тілінің дыбыстарын естіп, оны айыра алатын болады, яғни сөздік дыбыстық жүйесіне назар аудаады.
Бала сөзді таза және дұрыс айту үшін , оны жақсы естуі керек . естеудіңдұрыс болмауы дыбыстық құрлымның айтылуын бұзады . Баланың тілдік естілімі - кен ауқымды түсінік. Ол өзіне сөзді есту назары қабілетін , тілдік әр түрлі сапасын қабылдауды оны аиыра алуды : тембірін , мәнерін қосадыжетілген тілдік есту л жақсы фонематикалық есту яғни ана тілінің барлық дыбыстарын дефференциолдық түрде қабылдау - бір - біріне ұқсас сөздер мағынасын айыра алу: там-тым, сая-сия
Баланың есту қабілеті өте ерте басталады. 2-3 апталық бала аракідік сөзге мән береді, 6-7 айлық бала дауыс ырғағына әсер етеді, ал біраздан соң дауыс тембрын да айыра алды. 2 жастағы бала дыбыстарды тоық естей алды , түсінеді бірқ оны дыбыстап айтуға әлі шамасы келмейді.
Осы мәселерді зерттеп жүрген ғалымдар ойынша мұндай жағдай күнделікті байланысқа түсуге жарғанымен, жазу мен оқу қабілетті үшін аздық етеді.
Оқуды қабылдау үшін баланың жана фонематикалық есту қабілеті қалыптасуы қажет немесе фонематикалық қбылдауы жетілуі керек яғни: сөзде қандай дыбыс естілетіннен айыра білуі,олардың орналасу тәртібі мен санынбілу керек. Бұ өте қиын қабілет: ол тілдік құрлымды тыңдай білуді, оны санда сақтауды,дыбыстың атауын есте сақтауды талап етеді.
Бұл зерттеулер сонымен бірге балаларға мектепке бармай тұрып-ақ оларға оқу жайында түсінік береді,оларға қызығушылықпен оятады. Әрбір фонема өзінің анықтамасы бар: өзіне ғана тән акустикалық құрлымы белгісі бар. Тілдік дыбыс (фонема) өзі жалғыз ешқандай мағынасы жоқ кішкентай ғана тілдік бөлшек. Бірақ ол дыбыстар сөзді құрайды,оны дұрыс айту арқылы адам байланысқа түседі.
Есту қабілетінің қалыптастыру жұмыстары барлық жастағы баллар топтарында жүргізіледі.
Балалармен есту назары мен өздерінің есту қабілетін жетілдіру үшін ойын өткізіледі. Жасы өсе келе ойындар қиындайды, мазмұны тереңдейді. Баланың фонематикалық қабылдауын оның өзінің тіліндей аналитикалық қбылдуын қайратын арттырады: тілдегі айыра тани алу, ол сөйлемдегі сөздерді - дыбысарды айыра алу, сабқ барысында балаларға дыбыс деген түсінік беріледі, әртүрлі сөздер мысалында балаға сөз дыбыстан тұратыны олардың орналсу тәртібін бір дыбысты өзге дыбыспен ауыстыру жайлы айтылады ( құс-қыс,шана-шама). Балаларды сөздің дыбыс ырғағына үйретеді.
Дыбыс деген түсінікті бекіту үшін сөздік жаттығу жүргізіледі (жұмбақты тыңдап шешімін табу - қандай да бір сөз) немесе өлеңнен қандайда бір дыбысы бар сөзді табу.
Дыбыстық құрамға қызығушылық тудыру үшін көркем шығарманы пайдаланады. Сөздің дыбыстық құрамына талду жұмысын жүргізгенде баллрдың назарын аударатын жқмыс өткізу керек,ол творчестволық, қызықты,күлкілі болуы қажет. Бұл баланың мектепке брар алдындағы фонематикалық қабылдауын өсіреді: 2-ші дыбысты тап, осымен сөз құра, 3-ші дыбысты тап,сөздегі оған сөз құра, сөздегі дауысты,дауыссыз дыбысты тап. Сөздегі 2-ші дуыссыз дыбысты тап,онымен сөз құра,сөздің соңы не дауыссыз,не дауысты дыбыспен бітетін сөз құра. Бұндай жаттығулар ойын түрінде құралады. Дыбыстық талдау жүргізу бала үшін, ойлану санасын оятады ...
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір баланы мектептегі оқу және әлеуметтік ортаға еркін бейімделе алатындай жағдай жасау аса маңызды міндет. Демек, қазіргі талап бойынша мектептің бірінші сыныбына келетін балалардың физиологиялық жағынан мықты, адамгершілік, мәдениеттілік, еңбексүйгіштік қасиеттері мол, ерік-жігері күшті, жұмыс қабілеттеріне ие, білімге қызығушылық сипаттары мол болуы қажет. Сондықтан да мектеп пен мектепке дейінгі мекеменің, ата-аналардың басты міндеті - баланы мектептегі оқуға, мектеп өміріне даярлау.
Мектепке алғаш бару - бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді, қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл-ойының даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық-қажеттілік және психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне мүмкіндік береді. Бұл қауырт кезеңде мектеп бірінші күннен бастап оқушыға бірнеше талаптар қойып және баланы ұқыптылық пен зейінділікке тәрбиелейді. Сондықтан да балалар оқу ісіне машықтануға, қимыл-әрекетерінің ықтиярлы басқарылуы қабілетін, ақыл-ой еңбегін, мақсаткерлігін, дағдысын қалыптастыруға аса көңіл бөлінеді.
Бүгінгі күнде мектептегі оқуға дайындық ұғымы комплексті және баланың барлық өмірінің сферасын қамтиды.
Мектепке дейінгі баланың өмірінде әлеуметтік, психологиялық жағынан және физиологиялық жағынан да қиын кезең.Бұл кезеңде мектеп өмірімен танысады, әлеуметтік ортасы өзгеріп және оқушының жаңа әлеуметтік рөлін меңгере бастайды.
а) Баланың мектепке дайындығының теориялық негіздері
Бүгінгі күнгі баланың мектепке дайындығын анықтауда оның психологиялық және физиологиялық дамуы басты назарда болып отыр.(5,7).
Психологиялық дайындықтың құрылымы мынадай бөліктерге бөлінеді:
А.Жеке дайындық (5,6).Баланың жаңа қоғамдық ортаға дайындығының қалыптасуы бірнеше құқықтар мен міндеттерді қамтитын мектеп ережесінен тұрады.Мектепте оқуға дайын оқушы-мектепке қажетті оқу құралдарын (портфель,оқулық,дәптер, және т.б) түгелдеп қана қоймай, сондай-ақ жаңа білім алу мүмкіндігі мен таным қабілеті жеткілікті дәрежеде дамыған бала болып табылады.
Болашақ мектеп оқушысы қызығушылығының қалыптасу жүйесіне қарай өзінің мінез - құлқын, танымдық іс-әрекетін басқара алуы керек.Сонда ғана оның оқуға деген құлшынысы пайда болады.
Сонымен қатар, жеке дайындық баланың эмоциялық жай - күйінің даму деңгейінде көрсетеді.Мектепке барар алдында баланың көңіл-күйінің көтеріңкі болғаны жөн.
Ә.Зияткерлік дайындық.Дайындықтың Бұл түрі баланың нақты білімі мен ой - өрісінің ауқымын көрсетеді. Баланың танысып отырған материалына деген көзқарасы мен материалды жекелей әрі жоспарлы түрде қабылдау жүйесінің қалыптасуы маңызды.Сондай-ақ жалпылай ойлау формасы мен негізгі логикалық операцияларды атқарып,есте сақтай алуы да міндетті.
Зияткерлік дайындық негізінен баланың бойындағы оқу іс әрекетінің бастапқы пайымдарын қалыптастыруды көздейді.Осы дайындық түрі жалпыға алғанда төмендегілерді қамтиды:
-саралап қабылдау; -аналитикалық ойлау; -нақтылыққа талпыныс; -логикалық есте сақтау; -білуге құштарлық; -сөйлеу тілін игеру; -қолдың қозғалысы мен көру - қозғалыс үйлесімділігі.
Б.Әлеуметтік-психологиялық дайындық. Дайындықтың бұл компаненті балада басқа балалармен, мұғаліммен қарым-қатынас жасай алатын сапаларды қалыптастыруды көздейді.Бала топ болып, бірге жасап жатқан жұмыс үстінен түседі.Осы кезде балада өзін ортаа бейімдеу қабілеті өте қажет болады.Ол үшін балалармен араласып кетуге, олармен бірге әрекет етуге, олардың қызығушылығына ортақтасуына, оқу процесіндегі түрлі жағдайларға икемделуіне ықпал ету керек.
Мектепке келу кезеңі:
-мінез - құлықтың жаңа сапалық деңгейге көтерілуі; -әрекетке іштей талдау жасау; - нақтылыққа жаңа танымдық қатынасының дамуы; - қарым-қатынастың жаңа сапалы кезеңіне өту болып табылады.
В.Физиологиялық дайындық. Бұл дайындық бала ағзасының қызметі мен денсаулық жағдайының даму деңгейімен анықталады. Баланың мектепке дайындығын дәрігерлер арнайы өлшемдермен белгілейді.Баланың мектепте оқуға психологиялық және физиологиялық дайындығын анықтау кезінде денсаулық жағдайы басты назарда болуы шарт.
ә).Белгілі орыс психолологтарының мектепке даярлау жайлы пікірлері
Белгілі орыс психологтары А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец, А.А. Люблинская мектепке даярлау ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін,әрекеттерді орындау тәсілдерін меңгеруін, ерік қасиеттерінің дамуын, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі бағалау дағдыларын, мұғалімді тыңдау, материалды еске сақтау біліктілігін жатқызады.
Е.Е. Кравцова мектептегі оқуға психологиялық даярлығы бұл баланың дамуында қарым-қатынас негізгі ролді атқарады деген тұжырымға келді. Ал Л.И. Божович мектепке келетін баланың таным қызығушылықтары дамыған, әлеуметтік ортаға ене алу біліктілігі және оқуға деген ынтасы болу қажет деген пікірге келді.
Р.В. Овчарова тұжырымдамасында, мектептегі оқуға дайын бала өзінің әрекеттерін жоспарлап және бақылай алады,қоршаған дүниенің заңдылықтарын,заттардың жасырын қасиетін бағдарлайды,оларды өз әрекеттерінде қолдана алады,басқа адамды тыңдай біледі және логикалық ойлау тәсілдерін орындай алу біліктілігін жатқызады
Алайда, мектепке даярлау мәселесі Қазақстан ғалымдары Б. Баймұратова, Қ. Сейсенбаев, Н. Айғабылов, Б. Дабылова еңбектерінде біршама зерттелгені белгілі.
Дегенмен, мектептегі оқуға даярлау мәселесі әліде өзекте мәселелердің бірі болып қала бермек. Мектепке психологиялық даярлықты жүзеге асыру ісін ғалымдар түрліше жіктейді.
б).Баланың мектепте табысқа жетудегі бағыттары жайлы ақпарат
И. Шванцар, Л.И. Божович зерттеулеріне сүйене отырып, мектепке даярлықты жүзеге асыру ісін үш бағытта жүргізу қажет деп тұжырымдайды. Ал Е.Е. Кравцова мектепке даярлықтың төрт бағытын қарастырды:
1 бағыт - балаларды мектептегі оқуға қажетті нақты іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру;
2 бағыт - мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғында байқалатын жаңа құрылымдар мен бала психикасындағы өзгерістерді зерттеу;
3 бағыт - оқу әрекеттерінің алғы шарттары;
4 бағыт - баланың берілген ережелер мен ересектер талабына саналы түрде бағыну іскерлігі
Демек, баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау тақырыбын зерттеп жүрген психологтар (В.В. Холмовский, Л.А. Венгер, Н.И. Непомнящая т.б.) даярлықтың төменгі бағыттарын бөліп көрсетті:
Баланың мектепте табысқа жетуінде бұл бағыттар аса маңызды болғандықтан, әрбір бағыт жайлы ақпаратпен қамтамасыз етуді жөн көрдім.
1. Ақыл-ойының даярлығы.
Бұл мектепке дейінгі баланың білімі және біліктілігі. Кез-келген бала жазып және санаумен ғана шектеліп қана қоймай, ең маңыздысы салыстыра білуді,талдауды, ойлай білуді, өздігінен қорытынды жасай білуі тиіс. Көрнекі -әрекеттік ойлау қабілеттілігі жоғары бала көрнекі үлгімен жұмыс істегенде,заттардың кейпімен, мөлшерін ұйқастырғанда, қойылған міндеттерді шешуде тиімді әрекеттердің барлық түрін орындап шығады.
Сонымен бірге баланың сөйлеу тілінде кемістіктің болмауы және өзіне сөйлеген сөздің мағынасын түсініп,өзінің ойын жеткізе алуы қажет. Бала өзбетімен сөйлем құрастырып, ұқсас дыбыс тіркестерін анық айта алуы маңызды. Әрбір бала әңгімені құрастырумен қатар әрі бала заттарды, суреттерді, әрекетттерді бейнелеп және оның мазмұнын айтып беруі қажет.
Яғни, баланың сөздік қорының мөлшері, таным үрдістерінің даму деңгейі, логикалық операцияларды орындай алуы, баланың оқуда білімді табысты меңгеруінің негізі болып табылады.
2. Биологиялық кемелденуі.
Мектептегі оқу әрекеті - бұл ағзаның барлық жүйелерінің қатты жұмыс істеуін қажет ететін үрдіс. Баланың ағзасында жаңа ережелер мен іс-әрекеттерге үйрену өзгерістер туғызады. Оқушы мектептің талаптарын орындап, жаңа күн режиміне, сабақтарда тәртіп сақтап отыруыға дағдылануы қажет. Алайда кез-келген баланың денсаулық жағдайы мұндай өзгерістерге бірден бейімделе алмайды. Сондықтан баланың денсаулық жағдайы (дене салмағы, бойының ұзындығы т.б.) нормадағы 6-7 жасар баланың дене көрсеткіштеріне сәйкес болуы тиіс. Сонымен бірге көру ,есту, моторикасының дамуы және жүйке жүесінің физиологиялық жағдайын жатқызуға болады.
3. Жеке басының қалыптасуы мен әлеуметтік даярлығы.
Мектепке келген бала оқимын деген ниетпен мектеп табалдырығын аттайды. Бірақ кейде бала оқуға барғым келеді дегенмен, оның мотиві әртүрлі болады. Біреуі мектепте көп бала бар және онда көңілді десе, біреуі партаға отырғысы келгендіктен мектепке баруы мүмкін. Алайда мұндай ықыласпен мектепке келген балалар, біраз уақыттан кейін мектептің қатал тәртібіне және күнделікті оқу сабақтарына шыдай алмайды. Жалпы, бала оқу үрдісінің өзіне қызығуы қажет. Сонда ғана бұл баланың таным қызығушылықтарының дамуына, жаңа білім алуына мүмкіндік жасайды.
Сонымен бірге бала мұғалімдермен, балалармен қарым-қатынас жасау үшін қажетті қасиеттердің қалыптасуы аса маңызды. Яғни, оқу әрекеті ұжымдық сипат болғандықтан, әрбір бала құрдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, бірге жұмыс істеуге дағдылануы керек. Кейбір балалар жаңа ұжымға тез еніп, балалармен тез тіл табысып кетеді. Ал кейбіреулері көпке дейін құрбыларымен тез тіл табыса алмағандықтан, ұжымнан тыс қалып, жалғыз жүреді. Сондықтан баланың ұжымда өзіне тиісті орын алуы, оның қарым-қатынасына әсер етеді. Сөйтіп берілген құраушылар баланың басқалармен қарым-қатынас арқылы мектепте оқытуға, мектеп оқушысының рөлі арқылы балалар тобымен ойлау дайындығын дамытады.
4. Ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы.
Бұл баланың шешім қабылдай алып, мақсат қоя білуі. Сонымен бірге баланың әрекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жүзеге асыруда күш жұмсай білуі, қиындықтарды жеңуі баланың психологиялық үрдістердің қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Егер баланың мектептегі оқуға дайындығы осы бағыттармен ұштасып жатса, баланың оқуға тез бейімделіп, жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады.
Мектепке дейінгілердің негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан, оларға бірден оқу әрекетіне ауысу біршама қиындықтар туғызады. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған бала педагогтармен және балалармен кезіккенде мазаланады, оқу үрдісінің өзіне жағымсыз эмоция сезініп, қорқыныш пайда болады. Осыдан келе нашар оқитын балалар және екінші жылға қалып қоятын балалар пайда болады. Сонымен бірге баланың көңіл-күйінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп неврозы сипатында көрінеді, яғни мектепті еске алса болғаны жылап, уайымдайды. Сөйтіп, мектеп бала үшін стрессогендік факторға айналып, денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады.
Австрия ғалымы Г. Эберлейн өзінің Дені сау балалардың қорқынышы атты еңбегінде Кейбір балалар алдағы болатын жағдайлардан үрейленеді, олар үнемі мектепте мұғалім берген тапсырманы орындай алмай қаламын ба? деген қорқынышпен жүреді, - дейді.
в).Баланың мектепке оқығысы келмеуінің себептері
Жалпы, тәжірибеге сүйенетін болсақ, баланың оқығысы келмеуі мына жағдайларға байланысты болады:
1. Мектеп алдындағы қорқыныш. Бұл баланы бағындыру, әрекеттерді орындату мақсатымен қорқынышты үйде қалыптастырады; (Мектепке барасың сонда саған көрсетеді);
2. Оқу үрдісінде және қарым-қатынаста қиындыққа кезігуі;
3. Мектептің өміріне бейімделе алмауы;
4. Мектептің өмірінің шынайлылық қиындығымен кезіккенде, баланың көңілінде мектепке деген жағымсыз қатынастың пайда болуы;
5. Мұғалімнің өзіне тән психологиясына үйрене алмау.
Яғни, осы кезде әрбір ата-ана өзінің баласына мектеп туралы қажетті мағұлматтарды айтып, баланың мектепке деген жағымды қатынас және сенімділік сезімін қалыптастыра отырып тәрбиелеу керек. Ең бастысы баланы жолдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, басқа баланың ойымен санасуға үйрету болып табылады.
Мектеп өмірі баладан эмоциональдық тұрақтылықты талап етеді. Оқушылар арасында келіспеушіліктер, реніштер және конфликтік жағдайлар жиі кездеседі.
Әсіресе ерке балалар мұғалімнің ескертулерін ауыр қабылдайды, яғни мектепке барудан бас тартады, жылайды және т.б. әрекеттер арқылы көрінеді. Баланың өз бетімен шешім қабылдай алатындай және еріктілікті дамытуға жағдайлар жасап және бір жұмысты аяқтамай келесі жұмысқа кірісуіне рұқсат етпей, кез-келген істі аяғына дейін жеткізуге үйрету керек.
Швейцар психологы Ж. Пиаженің пікірінше Баланың мектептегі оқуға дайындығының ең жоғары деңгейі бұл баланың кеңістікте және уақытта бағдарлай алып, өзін басқа адамның позициясында сезіну біліктілігінің қалыптасуы, - деген. Яғни, мектепке дейінгі баланың кеңістікті және уақытты қабылдай алуы, оның оқу материалын меңгерудің жолын жеңілдетеді.
Баланы оқуға дайындауда үлкен және кіші моторикасына ерекше мән берген жөн. Ғалымдардың айтуынша баланың саусақтарының дамуы ақыл-ойы мен сөйлеуінің қалыптасуында маңызды роль атқарады.
М.М. Кольцова өзінің еңбектерінде Бала мектепке барар алдында көру-моторлы координациясы біршама дамыған болуы тиіс және қолдың саусақтары мидың сөйлеу аймағы болып табылады деген. Яғни, бала жүгіріп, секіріп допты лақтырып және ұстап алу әрекеттерін еркін орындап, қайшымен, қарындашпен, қыл-қаламмен жұмыс істеу біліктілігі дамыған болуы керек. Балаға сурет салғызу, әртүрлі заттардан құрастыру, пластилинді илеу баланың саусақтарын дамытып қана қоймай, ойлау қабілетін де дамытады. Сурет сала алмайтын және пластилинмен жұмыс істей алмайтын баланың жазуға икемі болмайды. Кез-келген 5-6 жастағы бала 3 минуттан артық жаза алмайды тез шаршап қате көп жіберетін болады және 2-3 минут сайын баланың қолын демалдырып отыруды қатал есте сақтағаныңыз жөн. Бала жазу дағдыларын меңгеруде әрбір жетістігін мақтап Сенің қолыңнан келеді,біз көмектесеміз, Сен істей аласың деген сенімділік сөздерді жиі айтуыңыз қажет, өйткені қуатты сөздер баланың табысқа жетуіне әсерін тигізеді.
Бала жазу жазуда қарындашты немесе қаламды дұрыс ұстап үйретуіңізді ұмытпаңыз. Сонымен бірге баланың сөйлеуін дамытуда сурет бойынша сөйлем құрастыртып, ертегілерді немесе әңгімелерді оқып, кітаптағы суреттерге зейін қойып қарауына аса мән беріңіз және Мына суретте не бейнеленген? Адамдардың аты кім? Олар не істеп жатыр? деген сұрақтарды қою арқылы кітапқа қызығушылығын арттыруға болады. Ата-ана баласын санауға үйретуде Үстелде неше кесе? Суретте неше доп? Киімде неше түйме?, - деген сұрақтар қойып баланы санауға жаттықтыруға болады. Мектепке дейінгі баланың оқу материалын меңгеруде, кеңістікті және уақытты қабылдай алуы маңызды рөл атқарады. Сөйтіп, бала мектепте оқудың жаңа жағдайларына еркін ене алатындай дайындықтан өтеді. Мектепке дайындық баланың үйлесімпаздылығынан туындайтын кезде оңтайлы мүмкіндіктері арқылы жан-жақты тәрбиеленуі мен дамуын талап етуі бала оқу және тәжірибе мәселесін шешу үшін өзіндік білімін пайдалануы, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму деңгейін көтерілуі тиіс.
Сонымен балаларды мектепке психологиялық даярлау бағыттарын тәжірибеде жүзеге асыратындар - ата-аналар, мұғалімдер және мектеп және балабақша психологтері.
Баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығын анықтау диагностикасын практик психолог немесе педагогикалық және даму психология саласындағы маман өз мойына алады. Өйткені психодиагностикалық және психокоррекциялық жұмыстардың жүргізудің қыр-сырын тек психолог қана біледі. Психологтың міндеті психодиагностиканың әдістемелерін қолдану арқылы және зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, 6 жастағы баланың оқуға дайындығын анықтайды. Яғни, баланың оқуға дайын немесе әлі дайын еместігі жайлы қорытынды жасалынып, оқуға дайын емес балалармен таным үрдістерін дамыту мақсатында индивидуалдық және топтық сабақтар ұйымдастырылады. Сонымен бірге коррекциялық - дамыту жұмыстарын жүзеге асыруда бағдарлама құрылады. Ал педагогтарды оқу жылдың басында болашақ бірінші сыныптағы балалардың мектептегі оқуға психологиялық зерттеуде алынған нәтижелермен таныстырады. Әсіресе мектептегі оқуға дайын емес балалардың жағдайларына ерекше көңіл бөліп, қандай оқушылармен жұмыс істеу керектігін жайлы ақпарат алып және оқу-тәрбие үрдісінде жұмыс істеудің әдіс-тәсілдерін өзбетімен немесе психологтың көмегімен таңдауға болады. Мектепке дайын емес балаларды оқытуда оқушыларды жиі мадақтап,оқуда баланың табысқа жетудің жағдайларын тудыру керек. Сабақ барысында оқушылар бір орында отырудан әбден жалығады. Оларға эмоциялық бәсеңдеу қажет болған соң айғалайды. Сондықтан сабақта қозғалыс ойындарды тиімді қолданып және сергіту сәттерін жиі өткізіп тұрған дұрыс. Егер баланың сабақта көп қозғалуына мүмкіндік жасаса, ағзаның барлық жүйесінің қызметін және физиологиялық күш қуатын жақсартуға мүмкіндік жасайды. Бұл сабақты тез игеруіне көмектесіп, баланың жұмысқа қабілеттілігі жоғарылайды.
Жалпы баланың оқуға психологиялық дайындығын қазан және сәуір айларында анықтап отыруға болады.
Кез-келген ата-ана баласының өсіп-жетілуінде, рухани күшті етіп тәрбиелеу жолында алуан түрлі қуаныш пен қиыншылықтарды бастарынан өткізе отырып, оның рухани және ақыл-ойы мен дене құрлысы жағынан жан-жақты даму дәрежесіне жеткізуге баулиды. Мұғалім баланы оқуға дайындауда ата-анасымен бірлесе отыра жүргізеді. Оларға іс-әрекеттің мазмұны өзгерген кезде баланың мінез-құлқы да, ішкі психикалық өмірі де өзгеретінін және осы кезде баласына аса қажет екендігі түсіндірілуі керек.
Баланың мектептегі оқуға дайындығы біртіндеп қалыптасатын аса күрделі үрдіс және бұл үрдісті жүзеге асырудың бірден бір жолы - ата-ананың, мұғалімнің және психологтың бірігіп жұмыс істеуі. Бала балалық шақтан өзіне белгісіз, таныс емес дүниенің есігін ашқаннан кейін, баланың өмір сүру тіршілігін түбегейлі өзгертеді. Яғни, баланың мектеп өміріне еніп және өзінің әлеуметтік ортада МЕН дегенін қалыптастыра алып, жоғарыдан көріне алуы, баланың білімді, табысты және нәтижелі игеріп кетуіне ықпал жасайды. Түйіндей келе, бұл баланың жеке тұлғасының қалыптасуы және ақыл-ойының, таным үрдістерінің дамуы болып табылады. Демек, баланы мектепке даярлау мәселесі өз өзектілігін жоғалтпайтын әлі де зерттеуді қажет ететін міндетті мәселелердің бірі болып қала бермек.
Үлгерімі төмен балалар тобында 50% дейін ПДТ балалар кездеседі. ПДТ себептері ми қыртысының минималды, функционалды зақымдануы немесе бапалардың ұзақ мерзімде әлеуметтік депривацияға ұшырауы т.б. Бұл балалардың эмоция- ерік сферасын, таным іс-әрекетінін дамуы, тежелуі, оның сапалы ерекшеліктері педагогикалық түзету шаралар арқылы орнына келуі, жөнделуі мүмкін.
1960-1970 жж. жалпы білім беру жүйесінде өткен реформалар мектептердегі оқу бағдарламаларын күрделендірді. Бұл шаралардың салдарынан оқуда үлгермейтін оқушылардың саны көбейіп, ғалымдарды бұл жағдайды зерттеуге шақырды (Т.Е.Сухарева, Т.А.Власова, М.С.Певзнср, В.И.Лубовский, В.И.Лебединская т.б.).
Психикалық дамуы тежелген балалар деген терминді Г.Е. Сухарева өз зерттеуінің нәтижесінде ұсынған. ПДТ баланың жатыріштегі және ерте жастағы соматикалық аурулардың және тағы басқа патогенді фактордың әсерінен пайда болды. Қазіргі кезде дифференциалды психодиагностиканың дамуына байланысты ПДТ балаларды психологиялық - педагогикалык зерттеулер үлкен жетістіктер мол нәтижелерге қол жеткізген
Включить зву
К.С.Лебединская ПДТ балалар этимологиялық принциптер негізінде 4 топқа бөлген:
1 топ-конституционалдық тежелу
2 топ-соматогендік тежелу
3 топ-психогендік тежелу
4 топ-церебралды-органикалық тежелу.
ПДТ барлық түрі бір-бірінен қүрылуынан және инфантилизмнің кұрылысы мен нейродинамикалык бұзылыстарымен сипатталады. ПДТ балалардың жалпы ерекшеліктері:
1. ПДТ балалары арнайы оқыту жағдайларын қажет етеді.
2. Қалыпты дамыған балаларға карағанда ПДТ балалардың жұмыс қабілетінің көлемі төмен.
3. Ауызша сөйлеуіндегі кемістіктер:
- ызың және ысқырық дыбыстардың бұзылуы;
- фонематикалық естудің және фонематикалық қабылдаудың жетіспеушілігі;
- анализаторлардың жұмысының жетіспеушілігі, кемшілігі.
- сөздік қорының шектелуі;
- байланыстыра-логикалық сөйлеудің бұзылуы.
4. Жазбаша сөйлеуінде ПДТ балалар ерекше кателер жібереді. Себептерін ескере топтарға белуге болады.
- Фонематикалық естудің жетіспеушілігі;
- Дыбысты талдауының дамымауы;
- Лексикалық-грамматикалық сөйлеудің толық дамымауы.
Зиятында ауытқуы бар балалар
Мүмкіндіктері шектеулі балалар қатарында жиі кездесетін ақыл-ойы кемтар балалар. Ақыл ойы кемтар балалардың ми қыртысының органикалық түрде зақымдалу салдарынан танымдык әрекеттегі ауытқулары бар.
Зиятында ауытқулықтары бар адамдар бойындағы кемістіктің ерекшелігі жоғаргы психикалық функцияның мінез бен іс-әрекетті бейнелеу және реттеудің бұзылуы. Бұл танымдық процестердің бұзылуында (сезу, қабылдау, есте сақтау, ойлау, елес, сөйлеу тілі, зейін), сезімдік - еріктік сфера, моторикасында және тұлгалық дамуындағы жетіспеушіліктер мен сипатталады.
Зият ауытқуларының себептері: тұқым қуалаушылық аурулар (микроцефалия, фенилкетонурия, т.б.), хромосомалық құрылымы және санындағы бұзылыстар (даун синдромы, кляйнфельтер, шерешевский -тернер синдромы ) т.б. Сонымен бірге ұрықтың жатыр ішіндегі даму кезінде әсер ететін әр түрлі патогендік факторлар тудырады.
Біріншіден, жатыр ішіндегі инфекциялар жатады: хроникалық -токсоплазмоз, листериоз, мерез, цитомегалия және вирустық қызылша, тұмау және т.б. Жүктіліктін соңғы айларында ананың ауыр жұқпалы аурулары ұрықтың жатырішінде бұзылуына және онда жатырішілік энцефалит және менингоэнцефалиттің пайда болуына алып келеді.
Анасының кейбір созылмалы аурулары: жүрек, қантамыр жүйесінің, бүйрек, бауырдың аурулары ұрықтын, миының дамуына жағымсыз әсер етеді. Жүктілік кезінде қолдануға тиым салынған дәрілік препараттарды қолдану ұрықты ұландырады. Ұрықтың дамуына темекі шегу, ішімдікке салыну, нашақорлық, анасының дұрыс тамақтанбауы, әртүрлі дене және психикалық жарақаттар, әйелдің зиян өндірісте жұмыс істеуі, қоршаган ортаның жағымсыз жағдайлары қатты әсер етеді. Нәрестенің гемолитикалық ауруы түрінде көрінетін, анасы және ұрпақ арасындағы резус - факгор және қанның топтық антигені бойынша иммунологиялық келіспеушілік зият бұзылысының себептерінің бірі.
Туу кезіндегі патогендік факторлар миды органикалық түрде жарақат етеді.
Туылғаннан кейін, зият ауытқулары нейроинфекция (менингит, минингоэнцефалит т.б.) Әсерінен пайда болуы мүмкін. Кейде, оның себептері бас миының жүре пайда болған жарақаттар мен улану болуы мүмкін.
Зият ауытқуының деңгейі патогендік фактордың әсер ету уақытына байланысты. Мысалы: жүкті әйелдің 3 айында қызылшамен аурса болашақ баланың ақыл-ойы кемтар болып туылу себебінің бірі болуы мүмкін, ал кейін ауырса, кемістік аса байқалмайды, психикалық дамуының тежелуіне, сөйлеу тілінің кемістіктеріне әкеп соғады.
Зиятында ауытқушылығы бар тұлғалар өзінің кұрамы бойынша әртүрлі топтарды біріктіреді, оған: мидың жатырішінде, туу кезінде және туғаннан кейін зақымдалғандар жатады. Мұндай жағдайда диагнозы -олигофрения (олиго-аз, френос- ми). Олигофрендер дамуға кабілетті, бірак ол процесс баяу жүзеге асырылады. Олигофрендер зиятында ауытқушылығы бар адамдардың едәуір бөлігін құрайды.
Зиятында ауытқушылығы бар балалап арасындаға ең аз топ - бұл зият ауытқушылығы 3 жастан кейін пайда болғандар. Бас миының жарақаты әртүрлі аурулар салдарынан психикалық функциясының бұзылуы, бұл жағдайды - деменция деп атайды. Деменция жағдайында ақыл ой кемістігі қайтарымсыз. Мысалы: 4 жастағы балада деменция фразалық сөйлеуін, өзін-өзі күту дағдысын, ойын, сурет салуға қызығушылығының төмендеп, тез жоғалтуымен көрінеді. Бас миының бір аумағының зақымдалуымен қатар оның басқа бөліктерінің бұзылысы байқалады. Бұл жағдайда зейін, естің, еңбекке қабілетінің бұзылуы байқалады. Ақыл ойында ауытқуы бар балалардың дамуындағы өзгешілік - жоғары психикалық функцияларының жетілмеуі мен мінез-құлық, әрекетті реттеу бұзылыстары.
Ақыл-ойы кемтарлықтың, яғни зият ауытқушылықтардың үш деңгейін ажыратады, олар: жеңіл, шамалы, терең. Жалпы топтастыру негізгі үш деңгейді анықтайды: дебильдік, имбецильдік, нақұрыстық.
Батыс европа және ақш - та бұл терминдер мамандардың кәсіптік аумағында ғана қолданады, мысалы, медиктер. Кең әлеуметтік және педагогикалық тәжірибеде, жалпылаушы анықтама қиын оқытылатындар, "зиятында ауытқушылығы бар" деген ұғым қолданылады.
1994 жылы дүниежүзілік денсаулық сактаудың ұйымы (ддұ) қабылдаған топтастыру бойынша зият төмендеуінің төрт деңгейін бөліп көрсетті: шамалы, орташа, ауыр, терең.
Зият төмендеуінің сапалы сипатын салыстыру, келесі байланысты береді
Іq
Dsm-ііі, халыкаралық жүйе
Отандық, дәстүрлі жүйе
71 және жоғары
Қалыпты
Қалыпты
50 - 70
Шамалы зият бұзылысы, оқуда қиналуы.
Дебил
35 - 49 25-39 20 және төмен
Орташа зият бұзылысы, оқытудағы қиындық.
Имбецил
Ауыр зият бұзылысы, оқытуда едәуір қиналу. Терең зиятының бұзылуы.
Накұрыстық
Дебилдік - ақыл ой кемдіктің жеңіл түрі. Акыл ойы кемдіктің 70 -80% осы топты құрайды.
Дебилдік деңгейдегі олигофрен-балалар қалыпты дамитын құрдастарынан барлық жағынан артта қалып кояды. Олар кеш жүреді, сөйлейді, кеш уақытта өзін-өзі күту дағдысын меңгереді. Бұл балалар епсіз, әлсіз, тез ауырады. Оларда айналасындағы қызығушылықтары өз бетімен қалыптаспайды, заттарды зерттемейді, ол туралы үлкендерден сұрамайды, табиғатта және әлеуметтік өмірде болған құбылыспен процестерге немқұрайлы қарайды. Мектепке дейінгі жастың соңында, олардың сөздік қоры өте шектеулі болады. Балалар қарапайым мазмұнды жеткізе алмайды. Пассивті сөз қоры қалыпты жағдайға қарағанда көлемі жағынан аз, олар 2 - 3 созден тұратын сөйлемдерді түсінбейді. Мектеп жасында олар әріптесінің сұрағын жақсы түсінбейтіндіктен әңгімелесуден қашады.
Түзетушілік оқытусыз мектепке дейінгі жастың соңында, бұл балаларда тек заттық әрекет қалыптасады, ал ойындық әрекет жетекші болып қалыптаспайды. Төменгі мектспке дейінгі жаста, оларда ойыншықтармен ойнауда мақсатсыз әрекеттер пайда болады, жоғарғы мектеп жасына дейінгі жаста заттық-ойындық әрекеттер пайда болады (қуыршақты тербету, машинаны жүргізу). Ойындық әрекеттері сезімдік реакция мен сөйлеусіз жүреді. Сюжетті-рөлдік ойыны арнайы түзетушілік оқытусыз, өзбетінше қалыптаспайды.
Зиятында ауытқуы бар баланың қалыпты дамыған балалармен арақатынасы қиындаған. Ақыл ойы кемтар бала ойнай алмайтындықтан (ережелерді түсінбейді, ретін сақтай алмайды, моторикасында ауытқушылықтары бар т.с.с), оны қалыпты кұрбылары ойынға қабылдамайды. Ол әріптестерінің арасында теріс қаратылып, өз жасынан кіші балалармен ойнауға мәжбүр болады.
Мұндай бала жалпы үлгідегі бала-бакшада, қарапайым математикалық елестерін қалыптастыру, тіл дамыту, айналамен танысу, кұрастыру бойынша сабақтарда бағдарлама материалын меңгеруде тұрақты қиындықты сезінеді. Егер бала балабакшада арнайы түзетушілік көмекті алмаса, оның мектепте оқуға дайындығы калыптаспайды.
Жеңіл зияты бұзылган балалар жалпы балабақшада тәрбиеленеді, себебі олардың артта қалуы анық білінбейді. Бірак жалпы білім беру мектебіне түскенде, олар бірден математиканы, қазақ тілі, әдебиет сабақтарын меңгеруде киындықтарды сезінеді. Көбінесе екінші жылға қалады, бірақ кайталап оқытуда да бағдарламалык материалды жетік меңгермейді, қиындық себебін ертерек анықтап, балаға арнайы педагогикалық көмек көрсету үшін, оны пмпк-да психологиялық медициналық - педагогикалық тексеруден өткізу керек, ал қажет болған жағдайда, оған арнайы мектепте оқыту ұсынылады.
Елестерін қалыптастыру және білім мен дағдыны меңгерудегі, әртүрлі іс - әрекеттің тежелу қиындығына қарамастан жеңіл зият бұзылысы бар балаларда дамуға мүмкіндігі бар. Оларда негізінен нақты көрнекі сипатындағы ойлауы сақталған, бірақ олар практикалық жағдайда бағдарлауға қабілетті, көбінде сезімді - еріктік сферасы танымдыққа қарағанда сақталған, олар еңбек әрекетіне ықыласпен қатысады.
Зиятында жеңіл деңгейдегі ауытқушылығы бар балалар, психикалық даму ерекшеліктерін ескеретін, оқытудың арнайы әдіс, тәсілдерін және құралдарын қажет етеді. Олардың дамуын ескеретін ерекше білім беру жағдайларын қамтамасыз ететін арнайы балабақшалар, жалпы балабақшадағы арнайы топтар арқылы білім беру жүйесі ұйымдасқан. Сонымен бірге зиятында жеңіл ауытқушылығы бар 2-3 баланы қалыпты дамитын кұрбылар ұжымына қосып тәрбиелеу тәжірибесі тараған, жағымды нәтижелері мен жетістіктермен сипат алады.
7-8 жастан зиятында ауытқуы бар балалар арнайы (түзету) мектептеріне қабылданады.
Кіші қалаларда жалпы мектептерде зияты бұзылған балалар үшін арнайы сыныптар ашуға болады. Бірақ бұл сыныпта оқитын оқушылар үшін арнайы білім беру жагдайларың қамтамасыз ету, білім беру саласындағы кепілдіктерге сәйкес білім беру саласындағы жергілікті өкілді және атқарушы органдары мен мектеп әкімшілігі міндетті.
Зиятында жеңіл деңгейдегі ауытқушылығы бар балалар мектеп бітірер шағында өздерінің психометрикалық және клиникалық көрсеткіштері бойынша қалыпты дамитын адамдардан аз ғана ерекшеленеді. Олар ойдағыдай жұмысқа орналасады, өндірістегі еңбек ұжымына сіңіп кетеді, отбасын құрып, балалары болады.
Бұл адамдарды қоғам өз қылықтарына заң алдында жауап беруге, мұраға ие болуға, жергілікті басқару органдарын сайлауға қатысуға қабілетті деп қабылдайды. Аталмыш кемістігі бар балалардың зият коэффициенті іq 50-69.
Зиятында ауытқушылығы бар балалардың түйсік пен қабылдау процестері көптеген ерекшеліктерімен, баяу калыптасады. Бұл өзгешілік барлық психикалық процестердің дамуына әсерін тигізеді. ( рубинштейн с.я.)
Көру арқылы қабылдаудың баяулығы мен аз көлемін к.и. Вересотская, нудельман м.м. Дәлелдеген. Қабылдау кезде ақыл-ойы кемтар балалардың ұқсас заттарды ажырата алмауы да арнайы зерттеулермен дәлелденген (кудрявцева е.м., шиф ж.и.)
Бір нәрсеге назар аудару қабілеті де төмен дамығандықтан, зейін тұрақтылығы әлсіз. Осы себептен ақыл-ойы кемтар балалардың 50 % сөйлеу тілімен берілген нұсқауларды дұрыс пайдалана алмайды. Еркінше зейін қалыптасуы қиын түседі (леонгард э.и.). Зейн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz