Қазақ халқының ауыз әдебиеті түрлері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті

Қабланбек Г. Н.

Әдебиеттік оқу сабақтарында халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы екінші сынып оқушыларының тілін дамыту

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Білім беру бағдарламасы: 5В010200 «БОПӘ»

Петропавл 2021

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті

Педагогика факультеті

Бастапқы және мектепке дейінгі білім берудің теориясы мен әдістемесі

кафедрасы

«Қорғауға рұқсат берілді»:

Кафедра меңгерушісі

Қабланбек Г. Н

«___» 20___ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: «Әдебиеттік оқу сабақтарында халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы екінші сынып оқушыларының тілін дамыту»

Білім беру бағдарламасы: 5В010200 «БОПӘ»

Орындаған Қабланбек Г. Н.

Ғылыми жетекші Қабланбек Г. Н.

Петропавл 2021

Мазмұны

Кіріспе4

1 Әдебиеттік оқу сабағы және халық ауыз әдебиеті6

1. 1 Қазақ тарихының негізгі дерек көзі халық ауыз әдебиеті үлгілерінің түрлері6

1. 2 Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің «Әдебиеттік оқу» сабағындағы орны21

1. 3 Бастауыш сыныптарда халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту24

Қорытынды66

Пайдаланылған әдебиеттер69

Кіріспе

Мемлекет басшысы Н. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан жолы-2050: Бiр мақсат, бiр мүдде, бiр болашақ» тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның дамуының нақты нәтижесіне шоғырланған «Мәңгілік Ел» тұжырымдамасын негіздеп баяндады. Мемлекет басшысы Қазақстанның ұлттық рухын- дәстүрлер рухын, патриотизм, жаңару және жеңістерді нығайтуға шақырды. Елбасы өскелең ұрпақ үш қағида бойынша - бейбітшілік, келісім, саналы еңбекке тәрбиеленуі тиіс екендігін атап өтті.

Осыған сәйкес тәрбие мен оқытудың үлгілік бағдарламасының негізгі міндеттерінің бірі: «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясына негізделген жалпыадамзаттық құндылықтарға, ұлтжандылыққа, патриотизм және толеранттылыққа тәрбиелеу болып табылады.

Мектеп ұйым педагогінің міндеті - болашақ ұрпаққа жинақталған білімді сақтайтын және ұқыппен жеткізетін, өз отанының тарихын, салтын, дәстүрін құрметтейтін және ана тілін білетін, шынайы патриоттарды тәрбиелеу.

Алғашқы азаматтық және патриотизм сезімі балаларда отбасында және балабақшада байқалып тәрбиеленеді. Жақындарына, туған өлкесіне, туған еліне сүйіспеншілік тұлғаның қалыптасуында зор рөл атқарады.

Баланы рухани-адамгершілікке тәрбиелеу құралдарының бірі халық ауыз әдебиеті болып табылады:

Дипломдық жұмыстың өзектілігі: әдебиеттік оқу сабақтарында халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы екінші сынып оқушыларының тілін дамыту.

Дипломдық жұмыстың мақсаты : халық ауыз әдебиетін әдебиеттік оқу сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының тілдік деңгейлерін арттыруға, ой өрістерін дамытуға, еліміздің патриоты болып тәрбиеленуіне, халқымыздың қандай халық екенін жастайынан санасына қалыптастыруға, дүнетанымын кеңейтуге, адамгершілікке тәрбиелену, білімін тереңдету.

Дипломдық жұмыстың міндеттері:

оқушылардың санасына халық ауыз әдебиетімізді сіңдіру;
келешекте салт-дәстүріміздің ұмытылып кетпеуіне жағдай жасау;
туып өскен еліне деген, халқына деген мақтаныш сезімдерін қалыптастыру;
бастауыш сыныптарда халық ауыз әдебиеті арқылы 2-сынып оқушыларының тілін дамыту;
оқушылардың сана-сезімін дамыту;
тарихымызды жас ұрпақтың бойына жастайынан қалыптастырып, жоғары деңгейге жеткізу;
әдебиеттік оқу сабағының барысында оқушыларды тек тақырып бойынша ғана оқытпай халқымыздың тарихымен таныстыру арқылы білімдерін жоғары дәрежеге жеткізу;
ұлттық рухани құндылықтарымызды оқушылардың бойларына сіңірту.

Зерттеу болжамы: Жалпы қазіргі жас ұрпағымызға жастайынан халық ауыз әдебиетін сабаққа кірістіріп оқытсақ салт-дәстүріміз жалғасып, ауыз әдебиетіміз дамып, дәстүрымыз жалғасып, ұлтжанды азаматтар мен азаматшаларды тәрбиелеуімізге әбден блады.

Зерттеу әдістері: Талдау, баяндау, талқылау, әңгімелесу, байқау, сараптау, зерттеу және т. б

Зерттеу объектісі: Әдебиеттік оқу сабақтарында халық ауыз әдебиетін қолдану және оқушылардың тілін дамытудағы ерекшелігі.

Зерттеу пәні: Халық ауыз әдебиетін бастауыш сыныптарды қолдау барысында балардаң тілін дамытуы және де қалыптасуы.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Қорғауға: дипломдық жұмыс, презентация, жұмыстың мақсаты мен зерттеу әдістері.

1 Әдебиеттік оқу сабағы және халық ауыз әдебиеті 1. 1 Қазақ тарихының негізгі дерек көзі халық ауыз әдебиеті үлгілерінің түрлері

Ауыз әдебиеті - халық шығармашылығының айрықша саласы, ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем-әдеби туындылардың жиынтық атауы. Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте “халық шығармашылығы”, “халық поэзиясы”, “халықтың ауызша сөз өнері” дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады.

Сурет 1 - Қазақ халқының ауыз әдебиеті түрлері

Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі - халықтың ауыз әдебиеті. Жазу - сызу өнері болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыстіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүние танудағы көзқарасы т. б. жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз. Бұдан, әрине, ауыз әдебиетін көп адам бірлесіп отырып шығарған деген ұғым тумайды.

Халық ауыз әдебиеті келесідей жанрларға бөлінеді:

бесік жыры;
тақпақ;
өлеңдер;
мақал-мәтелдер;
жұмбақтар;
санамақ;
жаңылтпаш;
ертегілер;
мерекелер және әдет-ғұрыптар;
халық ойындары.

Сурет 2 - Тұрмыс-салт жырлары

Ауыз әдебиетінің қандай үлгілерін болса да әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ерте кезде, жазу өнері болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары хатқа түспеген, сақталмаған. Халық олардың шығармаларын ғана сақтаған және оларды ауызша айтып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Ауыз әдебиетін фольклор деп те атаймыз. Фольклор - ағылшын сөзі. Ол - халық шығармашылығы, халықтың ауызша тудырған көркем шығармасы, халық даналығы деген ұғымды береді.

Бесік жыры өзінің күрделі емес ырғағымен баланы жұбатады, әлдилейді, баланың психологиялық және дене бітімінің дамуы үшін өте маңызды, балаларда сезімдік әсердің жинақталуына, сөзді қабылдауға, тілді түсінуге ықпал етеді.

Халық педагогикасының мәйегіне айналған бесік жырында халықтың төл тарихының, дәстүрлі мәдениетінің, ежелгі нанымсенімінің, дүниетанымының көрінісі бар. Бесік жырын барша халық ұлттық тәрбиенің кәусар бұлағы деп таниды. Әлем халықтарының бесік жырлары әр елде әр түрлі аталғанымен, атқаратын міндеті, мазмұн байлығы, поэтикалық құрылымы мен саз-әуені жағынан үндесіп жатады. Бесік жырының басты қызметі - бесік тербелісіне ыңғайлас сазды әуен, ырғақты сөзбен баланы тыныштандыра отырып, оның жан жүйесі мен санасына ұлттық тәрбиенің алғашқы нәрін сіңіру. Бесік жыры баланың сәби кезінде, яғни 1 - 5 жас аралығында, бала жанына жағымды әуенмен айтылады, әуен-сазсыз бесік жырының мәні де, сәні де келмейді.

Тақпақтар баларды тәрбиелеуге, әсіресе ең кішкентай балалардың назарын аударуға, жұбатуға, көңілдендіруге қолданылады. Олар баланың өміріндегі бүкіл үдерісті қолдай отырып, балаға назар аудару түрі болып табылады.

Өлеңдер - өскелең ұрпаққа эстетикалық әсер етудің тиімді құралы, өлеңдердің мәні поэтикалық түрінің сұлулығында емес, олардың мазмұнында: олар еңбекке, әдемі әрекеттерге, адамгершілік мінез-құлыққа және т. б. шақырады. Өлеңдерде ұлттық дәстүрлер мен салттар, мақалдар мен тілектер көрініс табады. Өлеңдер, ұлттық педагогиканың көпқырлы құралы ретінде ерекше орын алады. Оны кішіден үлкенге дейін барлығы айтады. Әрбір жасқа сәйкес өз өлеңдері бар. Олар адамды туғаннан дүниеден өткенге дейін сүйемелдейді.

Сурет 3 - Айтыс түрлері

Мақалдар мен жаңылтпаштар халық поэзиясынын ерте кездегі жанрларының бірі. Мақал және мәтелдердің бейнелілігі мен нақтылығы, сөйлеуде орынды қолданылуы қазақ халқында жоғары бағаланады.

Сурет 3 - Жаңылтпаштар

Жаңылтпаш - қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойынсауыққа жиналған жұртты күлдіру; жас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатымен пайда болған.

Жаңылпаштың сөздері адамды жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады, қара сөз немесе өлең түрінде болады.

Кезкелген мақал-мәтелдерде «педагогикалық кезең» көрініс табады. Кез-келген халықтың мақал-мәтелдері - сол халықтың адамгершілік кодексі болып табылады. Олар халық моралының нормаларын жалпылайды, адамда барлығынан бұрын ненің бағаланатындығын айтады.

Сурет 4 - Мақал-мәтелдер

Мақал-мәтелдердің мазмұны мәнді, түрі көркем, олар ақылмен, орнымен, ептілікпен қолданылады. Олардың негізгі мақсаты адамгершілікке тәрбиелеу.

Санамақтар -көбінесе ойлап табылған сөздерден тұратын және әуендерді қатаң сақтаумен айтылатын ұйқас өлеңдер. Зеректікті, ептілікті пен икемділікті қажет ететін ойындардың қатарына жатады. Сандарды қайталап айтқызу арқылы балаға алғашқы математикалық ұғымдарды - санауды үйретеді. Санамақ айтылғанда әр санның атына бір ұқсас сөз қосылып айтылады. Мыс. : Бір дегенім не? - Бір дегенім білеу, Екі дегенім не? - Екі дегенім егеу, Үш дегенім не? - Үш дегенім үшкір, Төрт дегенім не? - Төрт дегенім төрткүл. Санамақ ойыны осылайша сұрақ қойып, түрлі сандар мен сөздерді қайталап айтқызу арқылы баланың ойлау қабілетін арттырып, сөздерді анық айтуды үйретеді.

Мерекелер мен әдет-ғұрыптар. Балаларды қазақ халқының тұрмысы мен еңбегінің бөлігі болып табылатын әдет-ғұрып мерекелерімен таныстыра отырып, балалар халқының тарихымен, оның өмір салтымен және халық даналығымен танысуға мүмкіндік алады.

Жұмбақтар - бейнелі сөздің шығармашылық түрі. Жұмбақтар әрқашанда үлкен өмірлік тәжірибеге, заттарды білуге, құбылыстарға, олардың сапасына, белгілеріне сүйенеді. Сондықтан да балаларға тәжірибеге жақын жұмбақтарды шешу ұсынылады. Халық жұмбақтары ана тілінің ерекшеліктерін және оның бейнелерін ашуға, тапқыр және жанды ойлауға үйретеді. Жұмбақтар құбылыстардың жиі назар аударылмай қалған тұстарын көрсетеді.

Сурет 5 - Жұмбақтар

Ертегілер-кез-келген халықтың ауыз әдебиетіндегі көпшілікке танымал жанр. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркемэстетикалық әдеби қазына, ертегінің бүкіл жанрлық ерекшелігі осы екі сипатынан көрінеді.

Сондықтан ертегілік прозаның басты міндеті - сюжетті барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау.

Бірақ ертегілер өзінің қиял-ғажайыптылығы мен оқиғалардың шытырмандығына қарамастан шынайылыққа, тұрмысқа, тарихқа негізделген. Ертегілердегі ашылатын әлем, саналуан және алуан бейнелі.

Сурет 6 - Ертегілер

Халық мерекелерінде тек қана сұлулық ғана емес поэзия, демалыс, қуану мен аңыздар, ынта болса көруге болатын ұмытылған ел тарихын көруге болады. Халық мерекесі балаларға шығармашылықпен өз ойын айтуға, үлкендермен және құрдастарымен еркін қарым-қатынас жасауға көмектеседі. Мереке- жағымды эмоцияның қайнар көзі.

Халық ойындары мектеп жасына дейінгі балаларды руханиадамгершілікке тәрбиелеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Онда адамдардың өмірі, олардың еңбегі, тұрмысы, намысы бейнеленеді. Қуанышты қимылдар балалардың рухани баюымен үйлеседі. Халық ойындарының ерекшелігі адамгершілік негіздерін басшылыққа ала отырып, сәбиге қоршаған ортамен үйлесімділік табуға үйретеді.

Мазмұны бойынша халық ойындары ерекше, көркем және балаға түсінікті. Олар белсенді ойлауға, көзқарасының кеңеюіне, қоршаған орта туралы ұғымдарды нақтылауға ықпал етеді. Халық ойындары басқа да тәрбие құралдарымен бірге өзінде рухани бай және дене бітімі жетілген, үйлесімді дамыған, белсенді тұлғаның қалыптасу негіздерін ұсынады.

Халық ауыз әдебиеті - бұл адамның барлық мәдени және күнделікті қажеттіліктерін қамтамасыз ететін әмбебап жүйе. Халық ауыз әдебиеті- бұл жұмысшылардың, ұлттар мен ұлыстардың көркем шығармашылығы Бұл - ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткізудің ерекше, нақты заңдылықтарына сәйкес құрылған сөздің халықтық, ұжымдық кәсіби өнері. Кезінде В. Г. Белинский фольклордың өзіндік ерекшелігі туралы өте дәл жазған: «Атақты есімдер жоқ, өйткені әдебиеттің (яғни фольклордың) авторы әрдайым халық. Оның қарапайым және аңғал әндерін кім жазғанын, онда жастардың және тайпаның ішкі сыртқы өмірі соншалықты өнерсіз және айқын бейнеленген . . . және ән ұрпақтан-ұрпаққа, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратындығын ешкім білмейді; және ол уақыт өте келе өзгереді: ол қысқартылады, содан кейін ұзартылады, содан кейін ол өзгертіледі, содан кейін ол басқа әнмен үйлеседі, содан кейін оған тағы бір ән қосылады - және енді өлеңдерден өлеңдер шығады, ол тек адамдар өздерін автор деп атай алады . . . ». Осылайша, маңызды мән-жай айқындалады: фольклорлық шығарма біреудің біржола орнатқан «канондық» мәтінін білмейді; фольклорлық шығарма - әр түрлі вариацияны білдіретін бірлік. Тек бір бөлігі фольклорлық шығарманың варианттарының орны мен уақытын түсіну болып табылатын тарихи тәсілмен ғана фольклордың ұлтын дұрыс ашуға болады және фольклормен байланыста болатын жекелеген құбылыстардан бұқаралық, фольклорлық варианттарды, бірақ фольклорға жатпайды. Фольклор шынайы халық шығармасы көптеген адамдардың ернінде өмір сүретіндігінде, бірақ мәтіннің кең таралуы әлі де шығарманы фольклорға айналдырмайтындығында көрінеді: мұнда шешуші фактор - ауызша шығарманың фольклорлық дәстүрге органикалық тиесілі. Ауызша, халықтық және шығармашылық - үш сөз, үш сипат, үш қасиет. Бұл қасиет сөздің халықтық өнерінің іргелі белгілерін анықтайды. Фольклор әлемі, ұлттық көркем шығармашылықтың негіздері әр ұлт үшін өзінше қалыптасты: тарих әр ұлтқа әр түрлі даму жағдайларын жасады, ал нәтижелер фольклорда - стильде, тілде, қабылданған күнделікті әдеттерде, адамдардың психикалық макияжының берілуінің тұрақты жолдары. Ересектер фольклорында белгілі жас ерекшелігі бар. Сонымен, ертегілерді, дастандарды, тарихи жырларды негізінен аға буын өкілдері орындайды. Дөңгелек би әндері, махаббат мазмұны мен литикалық әндер негізінен жастардың жанрлары болып табылады. Алайда, егер біз балалардың ауызша поэзиясын ескермесек, біздің фольклор туралы түсінігіміз толық болмайды. Сонымен қатар балалар фольклорын бейнелейтін мәтіндер қалмақ фольклорының жанрлық жүйесін байытады және ана тілін меңгеру мен бала тәрбиесінде маңызды рөл атқарады. Этнопедагогика тұрғысынан кішкентай баланың қай жастан бастап ана тілі, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын бала ерте жастан игере бастайтыны өте маңызды. Мен өз сыныбымда және сыныптан тыс жұмыстарымда ұлттық сыныптардың мұғалімі ретінде ауызша халық шығармашылығының шығармаларын белсенді қолданамын, өйткені олар балалардың қиялдық ойлауын дамытуға, сөйлеу мәнерін байытып, қоршаған әлемге деген көзқарасты қалыптастырады. Мақал-мәтелдерді оқи отырып, балалар еңбекші халықтың даналығын, оның ғасырлар бойғы тәжірибесін біледі. Жұмбақтар интеллекттің дамуына, салыстыру, қарама-қарсы қою қабілеттеріне ықпал етеді. Ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Олардың бейнелілігі мен эмоционалдылығы балалардың эстетикалық талғамын дамытуға ықпал етеді. Жалпы бастауыш мектеп сатысында оқушыларды тәрбиелеу мәселесі негізгі талаптардың бірі болып саналады. Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы балаларға өмірлерін танытарлықтай қызметтер атқаратыны сөзсіз. Мектеп жасындағы баланы тәрбиелеуге қажетті барлық мүмкіншіліктер осы ауыз әдебиеті үлгілерінен табуға болады және табылады. Халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы балалардың халықтық шығармалармен оқып-танысу барысында адамгершілік қасиеттері арқылы адамдарды арман-мұратына жеткізіп қана қоймай олардың жақсы қасиеттерге жетелейтінін қамтыған болатын, ал жаман қылықтар олар жат әрекеттер арқылы зиянын тиіп, жаманшылыққа ұшырататынын айтып кеткен болатын.

Ауыз әдебиеті - халық шығармашылығының айрықша саласы, ауызша шығарылып, ауызша тараған көркем-әдеби туындылардың жиынтық атауы.

Қазақ халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым мен мәдениетте “халық шығармашылығы”, “халық поэзиясы”, “халықтың ауызша сөз өнері” дейтін атаулар да осыған жақын мағынада қолданылады. 1846 жылы ағылшын Вильям Томс ұсынған “фольклор” (ағылшынша lolk - халық, lore - білім, даналық) сөзі де ауыз әдебиеті атауы үшін халықаралық ғылым атау ретінде орныққан. Бұлардың қай-қайсысы да бірінің орнына бірі қолданыла береді. Бірақ мағыналары бір емес. [1]

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.