Сөздерді топтастыру принциптері
Сарқан гуманитарлық колледжі
0105000 Бастауыш білім беру
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
А.М.Ысқақовтың іс-тәжірибесінің маңызы
Орындаған: Рахимжан Эльдар
Тексерген: А.Қ.Қылышбаева
Сарқан қаласы
2020-2021 оқу жылы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. А.М. Ысқақовтың көзқарастары мен тұжырымдамалары
1.1 А.М. Ысқақовтың дамуының теоретикалық аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Ысқақов А.М тәжірибесінің ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Сөздерді топтастыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. А.М. Ысқақов зерттеулерінің негізі
2.1 Лексикалану және делексикалану құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Тіл мәдениеті және әдістемелік пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 А.М. Ысқақов тәжірибесінің мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе
Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени өзгерістер мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте зор. Оны орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты жаңа заманда жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт. Қазақстан Республикасының президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары туралы: Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек,- деп атап көрсетеді.
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты - жан-жақты дамыған, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын, мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді. Білім туралы заң, Жоғары білім туралы заң, Қазақстан республикасы гуманитарлық білім беру бағдарламасы, Қазақстан республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес жоғары білім беруді дамытуда көзделетін негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру болып табылады.
Білім берудің жаңа үлгісін жасау - Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер талап етіп отырған міндет. Оқытудың жаңаша құрылуының алғышарттары - маман даярлаудың құзыреттілік (компетенция) моделін қамтамасыз ететін - оқытуды демократияландыру, ізгілендіру, ақпараттандыру, саралау, студенттің жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына мән беру, проблемалық, бағдарламалық оқытуды жетілдіріп, оқыту үдерісіне жаңа педагогикалық технологияларды енгізу, оны білім беруде кеңінен қолдану және оқытудың нәтижелілігі. Білімгер кәсіби-теориялық білім, іскерлік, дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық еңбегімен ізденіп өздігінен білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті болуы тиіс.
Білім беру - қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі.
Осыған сәйкес жоғары білім беру маманның болашақ қызметіне сәйкес біртұтас, жүйелі, іргелі білім, кәсіби іскерлік, дағдылармен қаруландыруды және арнайы шығармашылық және ғылыми ізденушілік қабілеттерін дамытуды көздейді. Осы мақсаттағы диссертациялық жұмыстың тақырыбы А.Ысқақовтың жалпылингвистикалық тұжырымдамалары деп аталады.
Тіл білімі тарихын зерттеушілердің басшылыққа алатын историзм принципі бойынша, әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік мектептер, концепциялар сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек.
Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену - ғылым үшін, оның болашағы үшін аса маңызды қажеттілік. Лингвистикалық мұраны зерттеу жалпы тіл білімінде, соның бірі түркі тілдерінде, ғылым туралы ғылым ретінде әбден орныққан, қалыптасқан дәстүр болып табылады. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе 1970-ші жылдардан басталады. К.Ш.Хұсайынның Исследование фонетики и лексики казахского языка в трудах В.В.Радлова (1971) атты кандидаттық диссертациясында қарастырылып, одан кейін жеке ғалымдардың мұралары монографиялық тұрғыда зерттеле бастады.
Осымен байланысты "Қазақ тіл білімінің дамуына А.Ысқақовтың қосқан үлесі қандай болды, ұстанған концепциялары қай мектеп өкілдерінің тұжырымдарымен үндес келеді" деген мәселе төңірегінде ізденгенімізде айтулы ғалымның жалпы тіл білімі, қазақ тіл біліміндегі морфология саласы бойынша орнықты пікірлерінің күні бүгінге дейін маңызын жоймағаны байқалды.
Ғалымның ғылыми танымы қазақ тіл білімінің жекелеген мәселелеріне арналған Т.Қордабаев, Б.Қалиев, Ф.Оразбаева, Т.Жанұзақ т.б. ғалымдар еңбектерінде, мәнділігі, құндылығы туралы айтылған пікірлер деңгейінде талданды деп атауға болады. Дегенмен оның морфологияға қатысты концепциялары қазіргі ғылыми таным тұрғысынан жан-жақты, жүйелі түрде қарастырылып, арнайы зерттеу объектісі болған емес.
А.Ысқақов - қазақ тіл білімінің әр саласына қалам тартқан ғалым. А.Ысқақовтың зерттеушілік жұмысының арқауын қазақ тіліндегі сөз таптары мәселесі, оның категориялық ерекшеліктері, грамматикалық сипаттары айқындайды. Жалпы тіл білімінің жетістіктерін кеңінен пайдаланады. Тіл дамуының ішкі заңдылықтарын, ішкі және сыртқы факторлар мен себептерді анық ашып көрсетеді.
Зерттеудің көкейтестілігі: Жалпы тіл білімі жекелеген тілдерді зерттеудің негізінде дамиды. Жекелеген тіл білімі өкілдерінің зерттеулері ұлттық тіл ғылымының тарихындағы теориялық бағыттар мен мектептердің, оның көрнекті өкілдерінің алатын орны мен рөлін анықтауда ерекше маңызды болып табылады. Қазақ тіл білімінде А.Ысқақов сынды ғалымдардың теориялық көзқарастарын, ой-тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын арнайы зерттеу сол ғылым саласының қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл білімінің жетістіктері және жаңа салаларымен сабақтастығын теориялық тұрғыдан пайымдауға жол ашады.
А.Ысқақов жоғары оқу орындарында дәріс берген тілші-ғалым. Морфология саласы бойынша ғалымның сол кезде айтатын құнды пікірлері мен ғылыми тұжырымдарының қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттарымен, өзекті мәселелерімен сабақтас келетіндігі ерекше назар аудартады. Морфология бойынша жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы А.Ысқақовтың авторлығымен шығып, ол бірнеше рет қайта өңделіп, күні бүгінге дейін осы оқулықпен оқытылуда. Онда сөздің морфологиялық құрылымынан бастап, қосымшалар, олардың жіктелуі, сөз таптары, морфологиялық категориялар т.б. негізгі мәселелердің барлығы қамтылған.
А.Ысқақов еңбегінен соң зерттелуден тыс қалған кейбір мәселелердің төңірегінде сөз қозғап, соған орай тереңірек қайта зерттеуге ұсыныстар жасауды да көздедік.
Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны - А.Ысқақовтың қазақ тілі грамматикасының өзекті мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулері, пікірлері мен ізденістері.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты - А.Ысқақовтың ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын ғалымға дейінгі және қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, түркітану іліміндегі, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, ғылыми мұрасына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін ғалым мұрасындағы төмендегі мәселелердің шешімін бағалау міндеттері қойылды:
- ғалым зерттеулеріндегі сөздерді таптастыру теориясына қатысты көзқарастары мен тұжырымдары;
- көмекші есімдер, етістіктің шақ категориясы, үстеу, еліктеуіш сөздер, одағай сөздер туралы ұстанымдары;
- А.Ысқақов зерттеулерінің грамматикалық негізін тілдің грамматикалық құрылысы жайындағы ілімі, лексикалану және делексикалану құбылысы, аналитикалық морфология, қазақ тіліндегі ішкі флексия, қос сөздер, біріккен сөздерге қатысты зерттеулері ыңғайында саралау;
- тіл мәдениеті мен оның нормалары туралы, қазақ тілінің әдістемесі жөніндегі пікірлерінің мәнін ашу;
- тілтанымдағы жаңа парадигмалардың А.Ысқақов зерттеулеріндегі көрінісін айқындау;
А.Ысқақов еңбектеріндегі грамматикалық тұжырымдарының ғылыми-теориялық деңгейін қазіргі тіл білімі тұрғысынан анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ғалым мұраларын сөз ету ғылымға ерекше жаңалық ретінде қосылмайтындығын мойындаймыз, алайда кез-келген ғалымның ғылыми жаңалықтарын айқындап, тұжырымдарын сұрыптау арқылы ғылымның дамуына көп септігін тигізуге болады, еленбей қалған мәселелер болса ашыла түсуіне жол ашуыңыз әбден мүмкін. Сондықтан ғалым А.Ысқақов еңбектері арқылы қазіргі қазақ тілінің грамматикасындағы түйінді мәселелер, атап айтқанда:
- қазақ морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен даму жолдары сараланады;
- А.Ысқақов зерттеулеріндегі концептуалды тұжырымдар өзге де морфолог-зерттеушілердің ой-пікірлерімен салыстырылып, ғалымның ұстанған бағыты, концепциясының ғылыми негіздері ашылып көрсетіледі;
- қазақ тіл білімінде қазақ тілі морфологиясының күрделі проблемаларының зерттелу барысына ғылыми шолу жасалып, А.Ысқақовта ол мәселелердің қандай шешім тапқаны анықталады;
- А.Ысқақовтың қазақ тілі морфологиясын ғылыми пән ретінде дамытудағы қосқан үлесі, жаңалығы, орны, мақсаты анықталып, соның нәтижесінде ғалымның ғылыми лингвистикалық мұраларының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, морфология пәні, функционалды грамматика бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады. Жұмыстың кейбір деректері ғалымның еңбектері туралы энциклопедияларда, қазақ тілі бойынша анықтағыштарда қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- көрнекті ғалымның лингвистикалық мұрасын зерттеу, бағалау, қазіргі тіл білімінің дамуындағы орнын көрсету ғылымның тарихы үшін аса маңызды мәселе болып табылады;
- қазақ тіл білімін дамытуға үлес қосқан айтулы ғалымның ой-пікірін саралап, олардың теориялық негіздерін көрсету тілді зерттеуді жетілдіру үшін аса қажет;
- қандай лингвистикалық мектеппен байланысын, қандай ғылыми-теориялық бағыттарға сүйенгенін, қандай тәсілдер қолданғанын анықтаудың тілдің өзіндік табиғатына байланысты ерекшеліктерін зерттеуде маңызы зор;
- тіл ғылымы жетістіктерін қаншалықты пайдалана алғанын көрсету;
- қандай ғылыми әдістерді қолданғанын, тілдің дамуына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлардың өзара байланысын көрсете алғанын саралаудың мәні аса зор.
Зерттеудің дереккөздері: Жұмысты жазу барысында А.Ысқақовтың морфологияға қатысты жарық көрген монографиясы, оқулықтары, ғылыми мақалалары мен жасаған баяндамалары, зерттеу нысанына қатысты баспа бетін көрген негізгі ғылыми әдебиеттер, А.Байтұрсынұлы К.Аханов, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева т.б. зерттеулері, сондай-ақ ғалымның пікірлеріне талдау жасап, оның теориялық тұжырымдарын дамытқан еңбектер жұмысқа теориялық және методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері: Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу, жинақтау, саралау, тарихи-салыстырмалы, сараптау, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен нәтижелері төмендегідей: А.Ысқақов сөздерді таптастырудың принциптері туралы, А.Ысқақовтың етістіктің шақ қатегориясын танудағы ұстанымы атты 2 мақала жарияланып (Қазақстанның ғылыми әлемі халықаралық ғылыми журналы, 2012-6), А.Ысқақовтың тілдің грамматикалық құрылысы жайындағы ілімі тақырыбында республикалық ғылыми конференцияда баяндама жасалып, жинаққа шықты (Абылайханның 300 жылдығына арналған Өзбекәлі Жәнібеков оқулары-2013 атты ІҮ республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары).
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация кіріспе, екі тарау, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған дереккөздер тізімі берілді.
1. А.М. Ысқақовтың көзқарастары мен
тұжырымдамалары
1.1 А.М. Ысқақовтың дамуының теоретикалық аспектісі
Ысқақов 1953 жылы туған, жаңашыл ұстаз, 1975 жылы Киров атындағы Қазақтың мемлекеттік университетінің физика математика факультетін бітіріп, Алматы, Ресей мектептерінде математика пәнінен сабақ беріп мол тәжірибе жинақтаған дарынд ұстаз. 1988-89 оқу жылынан бастап ерекше тәрбиені қажет ететін жоғары сынып оқушыларына арналған эксперименттік. мектептің директоры қызметін атқарады. Білім саласы бойынша "Тарлан-2000" сыйлығының иегері.
Қай кезде болса да морфологияның ең өзекті, ең басты мәселесі сөздерді әр түрлі лексико-грамматикалық топтарға бөлу болғаны белгілі. Сөздерді бұлай бөлу жыл санауымыз алдындағы Ү-ІҮғасырдағы көне Үндістан лингвисі Панини грамматикасынан, байырғы Греция ойшылдарынан бері айтылып келе жатқанын да білеміз.Тілдегі сөздерді есім, етістік, шылау деп үшке бөлу де сол заманда басталған болатын. Платон мен Аристотельден басталған жоғарғы үш топ құрамына кіретін сөздерді ең аз болғанда бес, ең көп болғанда он бір топқа бөлу - тіл білімінде әбден орныққан, тұрақты үлгіге айналған дәстүр. Ғылымда орныққан сол даяр үлгіні түркологтар түркі тілдерін зерттеуде де қолданды. Кейін келе сол соқпақпен қазақ тілін зерттеушілер де жүрді.
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік қалыптасу, даму жолы бар. Қазақ тілі грамматикалық құрылысының ана тілімізде зерттеліп жарық көруі өткен ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарынан басталады. Оның бастауы А.Байтұрсынов есімімен тығыз байланысты. ғалымның тіліміздегі сөздерді таптастыруындағы жалпы жүйе негізінен көп өзгеріссіз күні бүгінге дейін сақталып келеді.
Қазақ тіл білімінде сөз таптастыру мәселесіне оң ықпалын тигізген іс - әр сөз табын кандидаттық диссертация ретінде жеке зерттеу нысанына айналдыру ісі 40-жылдары басталды. Сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптерінің қазақ тіл білімінде сөз таптарын зерттеген Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, Ә.Хасенов, Ш.Сарыбаев, Ж.Шәкенов, Р.Әміров, Б.Кәтенбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде түрлі дәрежеде көрініс тапты.
Бұл ғалымдар өздерінің зерттеулерінде тиісті сөз таптарын анықтауда қазақ тіл біліміне 30-жылдары енген сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптерін басшылыққа алады. Аталған авторлардың зерттеулері барысында, басқа да ғалымдардың еңбектерінде сөз таптарының семантика-құрылымдық табиғатын ашуда бұл принциптерді қолдану деңгейлерінің әр түрлілігі байқалды.
Сөз таптастыру ілімі проблемасы өзекті мәселе ретінде морфологияның күн тәртібіне 1950 жылдары қойылды. Бұл жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру проблемасын шешу ісіне белсене араласқан А.Ысқақов болды. 1950 жылы Халық мұғалімі журналында ғалымның Қазақ тіліндегі сөздерді таптастыру туралы атты мақаласы жарияланды. Ғалым сөздерді түрлі тапқа бөлудің мән-мақсатын тілдің даму сатысын, грамматикалық құрылысын айқындаумен байланыстыра отырып, Сөздерді таптастыру жөніндегі көзқарастар мен бағыттар жалпы тіл ғылымының даму сатысына, қалса әрбір жеке тілдің зерттелуі дәрежесіне сәйкес өзгеріп те, дамып та отырады,- дейді.
Бұл ғалым да қазақ тілі сөздерін түрлі тапқа жіктеуде өзіне дейінгі айтылған үш принципті атайды: Қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда да, басқа тілдердегі сөздерді таптастырғандағыдай, негіз етіп алынатын белгілер және қолданылатын принциптер мыналар:
- сөздің семантикалық (лексикалық) мағынасы;
- сөздің морфологиялық (грамматикалық) мағынасы;
- сөздің сөйлемдегі (синтаксистік) қызметі.
Автор аталып отырған принциптерді басшылыққа алып сөз таптастырудың нәтижесінде пайда болған сөз таптарын лексикалық топтар деп атайды.
Сөз таптары категориясы- сөздерді лексикалық топтарға бөлудің нәтижесі,-дей отырып, ғалым сөз таптары терминінің орнына лексикалық топтар терминін ара-тұра қолданып отырады.
А.Ысқақовтың бұл мақаласының алдыңғы ғалымдар еңбектерінен өзіндік жаңашылдық жақтары да бар:
- Біріншіден, мақала мазмұны сөз таптастырудың жалпы теориялық мәселесімен қатар, әрбір сөз табының семантика құрылымдық табиғатын егжей-тегжейлі толық баяндауымен ерекшеленеді;
- Екіншіден, автор осыған дейін одағайдың құрамында қаралып келген еліктеуіш сөздерді тұңғыш рет жеке сөз табы ретінде қатарға қосады.
Ғалым тіліміздегі еліктеу сөздерді семантика жағынан еліктеуіш, бейнелеуіш сөздерге бөліп, олардың әрқайсысының мағыналық, дыбыстық ерекшеліктерінің барлығына және морфологиялық құрылысының өзгешеліктеріне талдау жасайды. Еліктеу сөздердің өзіндік сөз тобы болатын принциптерін айта келіп, еліктеулердің одағайларға қосылатын ұқсастығы жоқ, өзіндік жеке сөз табы етіп қарастыруға әбден болатын категория екенін автор: Еліктеу сөздерді ешуақытта одағай сөздердің қатарына қосуға болмайды, өйткені еліктеу сөздердің лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық, оның ішінде синтаксистік қасиеті аса күшті. Одағайларда ондай синтаксистік қасиет жоқ,-деп дәлелдейді.
А.Ысқақовтың тағы бір жаңалығы қазақ тіл біліміне Қ.Жұбанов енгізген сөз таптастырудың үш принципін (семантикалық, морфологиялық, синтаксистік) бірлікте қарай отырып, оларды жетілдіре түскендігі болды. Ғалым морфологиялық принципті сөз ете отырып, әрбір сөз табының түрлену жүйесіне байланысты қосымша қабылдау қабілеті ішінде сөз тудырушы жұрнақтардың да сөз табын айырудағы қызметін көрсетеді .
50-жылдардан бергі дәуірде қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының қалыптасып, дамуының негізінен А.Ысқақовтың есімімен байланысты болуы ғалымның көп жылғы еңбегінің нәтижесі іспетті. 1954 жылғы Қазіргі қазақ тілі атты еңбекте, 1967 жылғы Қазақ тілінің грамматикасында, 1964 жылы қорғаған Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке атты докторлық диссертациясында , т.б. еңбектерінде сөз таптастыру теориясына қатысты ой-пікір, тұжырымдарын кеңірек сөз қылады. Ғалымның жоғары оқу орны филология факультеті студенттеріне арнап жазған Қазіргі қазақ тілі. Морфология оқулығының 1974 жылғы бірінші, 1991 жылғы өңделіп толықтырылған екінші басылымы да тіл біліміндегі сөз таптары туралы зерттеулерді қамтыған сүбелі еңбек болып есептеледі.
А.Ысқақов - ғылымда А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев сынды белгілі ғалымдардың сара жолдарын жалғастырып, сөздерді таптастыру теориясымен де, практикасымен де үздіксіз айналысқан ғалым. Ол сөздерді таптастыруды грамматиканың ең түйінді, өзекті мәселесі деп санаған, себебі ғалым сөз таптарынсыз грамматиканың ешбір мәселесін тану мүмкін емес деп біледі. Оны ғалымның: Сөз таптары жайындағы мәселелер - тілдің грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әрі негізгі арқауы сияқты мәселелер... Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең түйінді, ең басты мәселесі,- деген сөздерінен аңғаруға болады. Осындай көптеген тың ізденістерінің нәтижесі толық сақталып, ғылымда өз қызметін күні бүгінге дейін атқаруда.
Ғылым даму үстінде, ғылым дамыған сайын зерделеуді, қайта қарауды, саралауды, таразылауды қажет ететін тұстарының аңғарыла беретіні де ақиқат. Сол сияқты, сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға бөлу морфологияның ең өзекті мәселесі болып зерттеліп жатқанына біршама уақыт болғанына қарамастан, қазақ тілінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса бірқатар қиыншылықтар, шешімін табар проблемалар кездеседі. Солардың бірі - сөз таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір сөз табының сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың (белгілі бір сөз табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты анықтаудың өз дәрежесінде емес екендігі болса, екіншісі - сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысу процесін зерттеудің қажеттілігі болып табылады.
Көптеген ғалымдардың қатынасуымен әр саласы жеке-жеке зерттелгеніне қарамастан етістіктің кейбір бөлімдері күні бүгінге дейін бірізді шешімін таба қойған жоқ, Ондай ала-құлалық көсемшелер мен есімшелерді түрге бөлуде кездеседі. Осыған ұқсас ала-құлалық сын есім түрлері мен шырай түрлерін айқындауда да, шылауларды түрге бөлуде де кездеседі. Сондықтан келешек зерттеу жұмыстарында осы жайлардың ескерілуі тиіс.
Сөз таптарын лексика-грамматикалық категория ретінде сипаттауының кейбір себептері туралы ғалымның еңбектері арқылы ұғынуға болар жайттарды саралап көрсек.
Қазақ тіліндегі сөздер семантикалық және морфологиялық белгілеріне қарай, атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деген үш топқа бөлінеді. Бұл бөліністі қазақ тіл білімінде қалыптастырған ғалым А.Ысқақов. Жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде осы көзқарас бойынша студенттер дәріс тыңдайды, қаншама уақыт өтіп, қаншама ғылыми еңбек жазылса да сөз таптарына байланысты А.Ысқақов зерттеулері құндылығын жоймай келеді.
Сөз таптарының семасиологиялық негіздерін А.А.Шахматов лексикалық мағына деп түсінеді. Сондықтан да ол сөз таптарын лексика грамматикалық категория деп таниды, себебі оның пікірінше, сөз таптарына біріктіретін сөздердің лексикалық негізгі мағыналары болып табылады.. А.А.Шахматовтың бұл пікірін толық мойындамағанмен, В.В.Виноградов граматикаланған категориялардың, зат яки заттық категория, сапа мен сапалық, заттың қимылын, күй қалпын білдіретін психологиялық тұрғыдан барынша абстрактіленген категориялардың болатынын, олардың мағынасын граматикалық мағына ретінде қабылдайтынын айтады.
Н.С.Поспелов сөз таптарын лексика-граматикалық категорияға жатқыза отырып, заттық сын-сапалық, т.б. категорияларды үзілді-кесілді таза грамматикалық категорияға жатқызады. Сөз таптарын сөздердің лексика-грамматикалық разрядтары деп, ал олардың жалпыланған лексикалық мағыналарын абстрактіленген грамматикалық заттық, сапалық, т.б. мағыналарға ауысудың нәтижесіне жатқызады. Дегенмен максимальды түрде жалпыланған лексикалық мағыналар абстрактіленген граматикалық мағыналарға ауысқанда, осыған сәйкес сөздердің түрлену формасы да граматикалық болып шыққанда, неліктен сөз таптарын лексика - граматикалық деп атайтынын түсіндіре алмайды. Ғалымдардың бірқатары грамматикалық мағынаны сөздің негізгі мағынасына қосымша мағына деп түсінеді.
Міне, осындай әр түрлі ойға жетелейтін пікірлер болса да, проф. А.Ысқақов сөз таптарын лексика-граматикалық категорияларға жатқызғаны белгілі.
Грамматикадағы логикалық бағытқа байланысты сөз таптарын ерекше лингвистикалық грамматикалық мағынасы бар категорияға жатқызып жүрген ғалымдар сөз таптарын грамматикалық категория дей келіп, оларды сипаттағанда сөз таптарының бір ізге түспеген, қайшылыққа толы дәстүрлі жүйеленуін негізге алады. Бұл арада зат есім, сын есім, етістік сияақты сөз таптарымен қатар тұтас түрленуі жоқ, ішінара түрленетін есімдіктерде де, мүлде басқа негіздемелермен жеке сөз табына жатқызылып жүрген, біртұтас түрлену категориялары жоқ одағай, еліктеуіш сөздерді де, үстеулерді сөз таптарына жатқызады.
1.2 Ысқақов А.М тәжірибесінің ерекшеліктерін талдау
Әрбір ғылым саласының бастауында сол саланың қалыптасуы мен дамуында айрықша орны бар, уақыт өткен сайын болашақ зерттеулер мен тың ойларға жетелейтін, ғасырлар бойы маңызын жоймайтын ғұмырлық еңбектер болады. Мұндай еңбектердің қатарына қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірі, Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, ғылымға еңбегі сіңген қайраткері, Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Архимед Ысқақовтың зерттеулерін жатқызуға болады.
Зерттеушілер арасында А.Ысқақов морфологияны зерттеуші, әсіресе, есім саласын тұтас алып зерттеуші деген пікірдің орныққандығы даусыз. Шынында да, А.Ысқақов қазақ тілінің грамматикалық құрылысына қатысты жалпы түсініктен бастап, оның негізгі ұғымдары, аясы, олардың лексика-грамматикалық сипаты турасында А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов қалап кеткен негізді теориялық жағынан дәйекті түрде дамытқан ғалымдардың бірі десек, қателеспейміз.
Қазақ тіл біліміндегі сөздерді таптастыру теориясының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы деген үлкен мәселе сөз болғанда, әлбетте, Ахмеди Ысқақұлы сынды ғалым аты ерекше айшықталады. 40-50 жылдар ішінде сөз таптары мәселесі ғылыми ізденіс нысанасына айналып, бірнеше ғылыми еңбектер дүниеге келгені мәлім. Солардың ішінде А.Ысқақовтың Қазақ тіліндегі үстеулер атты кандидаттық диссертациясы да бар. Зерттеушінің туынды үстеулердің жасалуындағы септік жалғауларының (барыс, шығыс, жатыс) көнеленуі жайлы пікірі немесе көсемше тұлғаларының ажыратылмайтын (көре-көре, сөйлей-сөйлей, жатпай-тұрмай) қалыпқа түсуін айтуы үстеу сөзжасамына тән негізгі ерекшелік ретінде,туынды үстеудің морфологиялық-синтаксистік тәсіл арқылы жасалу жолы деп бүгінде де аталып келеді.Сондай-ақ сөз таптарының бір топтан екінші топқа асуы заңдылықтарының көріністерін, есімдіктену (прономиналдану), үстеулену (адъективтену), заттану (субстантивтену) белгілі бір заңдылықтарға қатысты зерделеуі - Архимед Ысқақов сынды ғалым айтқан терең ойлар. Сонымен бірге 1954 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институты шығарған алғашқы ғылыми грамматика халқымыздың мәдени өміріндегі қол жеткен игіліктеріміздің бірі болғандығы белгілі. Сол ғылыми грамматикадағы морфологияға қатысты жалпы бөлімді және зат есім, сын есім, есімдік, үстеу, одағай мен көмекші есімдер жайлы ғылыми сипаттама Архимед ағамызға тән пікірлер - көзқарастар көрінісі еді.
Қазіргі кезде кемелденген тіл білімінің қол жеткен қандай нәтижелері болса да, бұл ғылыми грамматиканың, ондағы А.Ысқақов авторлығымен жазылған материалдың орны ерекше, өйткені ол - бірінші ғылыми грамматика.
Жоғары оқу орында дәріс беру үрдісі қазақ тілінің грамматикалық құрылысына қатысты түсініктерді айқындау, сол түсініктер сипатын ашу сияқты сұрақтарды да ғалымның алдына тартты. Оларды тіл фактісіне сай, қазақ ұғымына сай етіп баяндау ісінде де ғалымның өзіндік ізі бар. Мысалы, лексикалық және грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория жайы 60-жылдары ғалым тарапынан оқырманға мақала ретінде ұсынылды. Мысалы, Қазақстан мектебі журналында жарияланған Грамматикалық категория туралы(1961,№8), Сөздік грамматикалық жағынан даму мәселелері (1962,№7) т.б мақалалары оған дәлел. Бұл материалдар кейіннен Морфология оқулығынан орын алды. Ғалымдар К.Аханов, Ы.Маманов пікірімен қатар Ахмеди Ысқақовтың пайымдауындағы негізгі грамматикалық ұғымдар бірнеше ұрпақ қазақ тілі мен әдебиеті мамандарының оқып-үйренген қағидалары болғандығы белгілі. Рас бүгінде тілдің грамматикалық құрылысына қатысты ұғымдардың кейбір сипаты кеңейе түскені мәлім. Алайда бұл мәселедегі ғалымның ой-түйіндерін морфология ғылым тарихынан алыстатуға даяр тұруға машықтанбай, әділ, ғылыми ізеттілікпен әр нәрсенің өз кезеңіндегі орнын анықтап отырғанымыз жөн болған болар еді. Дер кезде айтылып, ғылыми айналымға енген грамматикалық форма, грамматикалық мағына, грамматикалық категория анықтамалары Архимед Ысқақовтың туындысы болатын.
Архимед Ысқақовтың қазақ сөзінің морфологиялық құрылымы жөніндегі ізденістерін де ерекше атап көрсеткен жөн. Мысалы, ғалымның әр жылдары мерзімді басылым бетерінде жарияланған Қазақ тіліндегі түбір сөз бен туынды сөз (1963), Біріккен сөз мен кіріккен сөздер және оларды ажырату мәселелері (1963), Қазақ тіліндегі күрделі сөздер(1963) т.б. сияқты мақалаларының мазмұнына зер салсақ, сөз тұлғасына қатысты Қ. Жұбанов пікірінің жалғастығын сеземіз. Бүгінде жаңа сөз жасаудың бір тәсілі ретінде кеңінен қолданылып жүрген аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздер қатарын жатсынбаймыз. Оларға тән белгілердің ғылыми сипаттамасын анықтау, саралауда А.Ысқақов үлесі мол. Күрделі сөздерге тән белгілерді ғалым, біріншіден, семантикалық мағынасы жағынан да, грамматикалық қызметі жағынан да тұтас бір бүтін тұлға ,екіншіден, кемінде екі я онан да көп дара сөзден құралып, ритм, ырғақ жағынан бір ұдай бір бүтін тұлға дейді.
Сөз жоқ, күрделі сөзге қатысты терминдерді анықтауда олардың мәнін түсіндіруде ғалым қолданған бір бүтін, біртұтас сияқты түсініктер бүгінгі күні күрделі сөздерге берілетін сипаттамалар мен сыңарларына тән жүктемелерді саралап, дәлдеуге таяныш болғанын есте ұстағанымыз абзал. Профессор А.Ысқақов қазақ тіліндегі сөз тұлғасы, сөздерді топтастыру теориясына қатысты ой-пікірлерін жыл сайын сомдай түседі. Бұл сөздің дәлелі ретінде ғалымның шоқтығы биік Қазақ тіліндегі сөздердің морфологиялық құрылымы және есім сөз таптары (1964) деп аталатын докторлық диссертациясын келтіруге болады. Еңбек ғалымның әр жылдары қалам тартып, оқырман зердесінде талқыланған ғылыми ізденістің түйіні болғанындай еді. Бірімен бірі байланысты екі маңызды жайттың ғылыми түрде сипатталуы тек қазақ тілі білімі үшін емес, жалпы түркология ғылымындағы үлкен жетістік екендігін кезінде көптеген түркологтар атап көрсеткен болатын.
Ойы ұшқыр, мінезі байыпты ғалым табиғатына тән көзге түсетін бір ерекшелік оның өз зерттеулерінде тақырып сипатына лайықты жаңа атаулар, терминдер ұсынып отыру машығы. Осы ретте ғалымның атымен байланысты, қазіргі әбден болып кеткен терминдер қаншама! Бірақ ол терминдер, аталымдар жалаң әуесқойлықтан болмаса жаңалыққұмарлықтан туған ермек емес. Ол автордың өрісі өскен тіл білімінің табиғи, ұлттық болмысын дәл танып, дөп басуы. Олардың кейбіріне тоқтала кетейік. Қазақ тіліндегі жұрнақтар қызметінің сан қырлы сипатын екшеуге, саралауға ғалым айтарлықтай үлес қосты. Жұрнақтар сипаттамасы құрылымдық, қызметтік тұрғыдын әрленді. Мысалы, бір дыбысты жұрнақ (-қ, -к, -с,-а,-е, тіле+к,сұра+қ), екі дыбысты жұрнақ (-ым,-ім,-ла,-ле,түсім,шегеле), үш дыбысты жұрнақ (-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш,-дас,-уыш т.б.) және төрт, бес, жеті(гілікті ) дыбысты жұрнақтар деп анықтап, бөлшектенбейтін сипатына қарай жалаң, құранды жұрнақтарды (-ымды,-імді,-малы,-мелі,-улы,-улі т.б.) ажыратады. Сондай-ақ жұрнақтарды шығу тегіне қарай төл жұрнақтар, кірме жұрнақтар ерте я кеш қалыптасуына қарай көне жаңа жұрнақтар, сөз тудыру қабілетіне және қолданылу жиілігіне қарай тірі, өлі, құнарлы, құнарсыз жұрнақтар деп бөлу де - ғалымның қолтаңбасы. Бүгінгі қазақ тілі білімінің сөзжасам саласында өзіндік нысана, ған сай терминдер, атаулар аясы қаншалықты тарамдалса да, жұрнақтар қызметіне қатысты мәліметтер ғалым айтқан пікірлерге негізделетіндігін сезінеміз.
Қазақ тіліндегі есім сөздер жүйесінде ерекшеленетін зат есім мағынасының жіктелуі жайлы пікірлері де көңіл аударарлық. Мысалы, персондық, еперсондық немесе бейперсондық, адамзат, ғаламзат есімдері, көптік мәнді есімдер, эмоциялы-экспрессивтік реңді зат есімдер, аялау есімдері деп саралаған еді.
Кейде кейбір тілшілеріміздің өзі үнемі түсініп, айыра білмейтін етістіктің рай категориясының мазмұны Архимед Ысқақовтың пайымдауында төмендегідей көріністе келеді ; ...Сөйлеуші бір жай туралы жай хабар беріп қоймайды, хабардың анықтығы, шындығы, ақиқаттығы, күдіктілігі, күңгірттігі, ықтималдығы тәрізді жай-жапсарларды...Сондай-ақ, аяныш, жалыныш, қуаныш, жиреніш, өкініш, өтініш...сияқты көңіл-күй жырларын да аңғартып отырады. Бұл айтылғандарға бір сәт үңіле түссек, ғалымның грамматикалық абстракция тұңғиығын сипаттау үшін қазақ тілінің мол күш-қуатын сарқа пайдалана алғанына риза боласыз, сол тілден сусындаған абзал жанның оны шеберлікпен пайдаланғанын көреміз.
Сөз таптарының бірі ретіндегі еліктеуіш сөздердің қазақ тіл біліміндегі сөз таптары қатарынан орын алып, семантика-грамматикалық сипатының тұрақталуы да ғалым есімімен байланысты. Бұл мәселеге қатысты ғылыми ой-тұжырымдарын Ақаң өмірінің соңғы кезеңіне дейін өрбітіп, тарамдай түсті. 1993-96 жылдары Қазақ тілінің ұлттық дәуірге дейінгі фономорфологиялық құрылысы атты тақырып бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарына басшылық етті. Ғалым идеясынан туындаған ойлар нәтижесі. Ғалым қайтыс болған соң Қазақ тілінің фоно-морфологиялық құрылысын тарихи тұрғыдан сараптау деген атпен жарық көрді. Қазақ тіліндегі еліктеме негізінде алғашқы түбірлер мен сөздердің, морфемалық қосымшалардың пайда болуы әрқайсысы 126 беттен тұратын 40 кесте материалына орналастырылған. Парадигмалық кесте деректерінен байырғы сөздердің шыққан төркінінің қандай еліктеме сөз екені дәлелденеді. Ғалым қазақ тілінің фонетикалық және морфологиялық жүйелерін байланыстырып, дыбыстар тіркесінен пайда болған алғашқы морфтар, морфемалардың пайда болуын жаңаша әдіспен морфонологиялық тұрғыдан емес фономорфологиялық тұрғыдан сараптайды. Еңбек бес тараудан тұрады. Олар: Еліктеу сөздердің қазіргі тіліміздегі өмірі мен өрісі, Тіліміздің материалдық негізі жөнінде , Тіліміздің даму кезеңдегі туралы, Түбір тіл құрылысы жөніндегі, Жалғамалы тіл құрылысының шығу, даму мәселелері деп аталған. Демек, автордың түркі тілдері шығу төркінінің еліктемелік негізі жайындағы теориялық тұжырымдары негізі көне тарих қойнауында жатқан мәселе туралы айтылған алғашқы батыл дәйек, мағлұмат екені даусыз.
1.3 Сөздерді топтастыру принциптері
Ғалымның зерттеулері тілдің тарихы, этимологиясы, лексикасы мен лексикографиясы, әдеби тіл мәселелері, орфография, оқыту әдістемесіне дейінгі аралықты қамтиды. Дегенмен, ғалым А.Ысқақов зерттеулерінің негізгі нысаны қазақ тілі морфологиясының негізгі мәселелері деп айтуға Морфологияға тән әр түрлі мәселелерді бөліп алып, жекелеп зерттеушілер қазақ тіл білімінде аз емес, бірақ солардың барлығы бірдей өздерін морфологияның маманымын, ғылыми негізгі обьектім морфология дей алмаса керек. Ал олай болса, морфология, әсіресе оның есім саласын тұтас алып зерттеуші, оны өзінің ең негізгі ғылыми обьектісі деп есептейтін ғалым кім десе, оған қазақ тілі мамандарының көпшілігі А.Ысқақов деп жауап береді. Бұл жауапты мен де мақұлдаймын,- деген Т.Қордабаевтың пікіріндей пікірдің орныққандығы толық негіз бола алса керек.
Шынында да, А.Ысқақовты қазақ тілінің грамматикалық құрылысына қатысты жалпы түсініктен бастап, оның негізгі мәселелерін анықтауда әрі таяныш, әрі нысана тұтатын негізгі ұғымдары, олардың аясы, лексика-грамматикалық сипаты туралы А.Байтұрсынов, Қ.Жұбановтар қалап кеткен негізді теориялық жағынан дамыта түскен ғалым десек, қателеспейміз.
Тілдегі барлық сөз жайындағы қағидалар мен оларға байланысты түрлі грамматикалық ережелерді қамтитын грамматика ғылымы әрбір ұлт тілінің өзіндік тілдік ерекшелігіне байланысты дыбыстық жүйесі, сөздік құрамы, грамматикалық құрылысы болатынына байланысты әуелгі зерттеулерде фонетика, морфология, синтаксис негізінде қарастырылып, алғашқы мектепке және жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарға осы үшеуі грамматика салалары ретінде бірге енгізіліп, талданған еді. Өйткені тіл ғылымының әр саласы сөзді зерттейді және әр сала сөзді өзіне қажетті қырынан зерттейді. Сөздің дыбыстық жақтарымен байланысты мәселелерін зерттеу тіл білімінің фонетика саласының міндеті болса, сөздік құрамды, ондағы сөздердің мағынасын лексикология саласы, ал тілдегі сөздердің грамматикалық құрылысын тіл білімінің грамматика саласы қарастырады. Тілдің грамматикалық құрылысына қатысты барлық ережелер мен заңдарды, сөздің өзгеру және түрлену, тіркесу және жалғасу, әрі сол сөздердің қолданылу ерекшеліктері мен өзгеруін, олардың арасындағы айырмашылықтарды анықтауда тіл білімінің грамматика саласы фонетикаға да, лексикаға да сүйенеді. Сөздің дыбыстық жағы мен ішкі мағыналық жағы үнемі бірлікте болатыны сияқты, тілдің лексикасы мен грамматикалық құрылысы да үнемі бірлікте. Өйткені, тіл - біртұтас жүйе. Осы жүйені құрап тұрған жүйе элементтерінің, яғни тілдің салаларының бірлігінен біртұтас тіл құралады да, нағыз қатынас құралы ретінде қызмет атқара алады.
Ғалым А.Ысқақов - сөздің сыр-сипатын тілдегі сөз атаулының әрқайсысындағы ерекшеліктерді іздеу арқылы емес, олардың белгілі топ-тобына тән жалпы ерекшеліктерін анықтау арқылы ашылатынын алғашқы болып айтқан зерттеуші.
Ғалымның грамматика мәселелеріне қатысты мақаласындағы сөз, оның лексикалық және грамматикалық мағыналары, грамматикалық формалар, грамматикалық мағыналардың берілу жолдары, грамматикалық категориялар туралы түсінік, грамматикалық ұғымдар жайындағы ойлары ғылыми-теориялық мәні зор алғашқы зерттеуінің нәтижесі еді. Тілдің грамматикалық құрылысын тануда сүйеніш болатын негізгі грамматикалық ұғымдардың табиғатын толық тану арқылы тілдің грамматикалық құрылысының сырын анықтауда қиындық болмайтындығы жөніндегі ғылыми болжам А.Ысқақовқа тән. Грамматика мәселелері жөнінде айтқан теориялық ілімі кейінгі еңбегіне енді.
Ғалым әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандағы нақтылы лексикалық мағынасымен қатар, сөздің лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсуі нәтижесінде туатын грамматикалық мағыналары болатынын талдайды. Грамматикалық мағынаның сөздің түрленуі арқылы да, басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсуі арқылы да берілетініне, бір сөздің әр түрлі грамматикалық формалары (морфологиялық түрлері) арқылы берілетініне, күшейткіш сөздер (күшейткіш буындар) арқылы берілетініне, негізгі сөздерге көмекші сөздердің (шылау, көмекші есім, көмекші етістік) селбесуі арқылы берілетініне, сөзді қайталап (қосарлап) қолдану тәсілі арқылы берілетініне, сөздердің орналасу тәртібіне, дауыс ырғағына қарай берілетініне нақты мысалдармен тоқталады.
Грамматикалық форма- грамматикалық мағынаны білдірудің амал-тәсілдерінің сыртқы көрінісі. Грамматикалық формасыз грамматикалық мағына жоқ, керісінше әрбір грамматикалық мағына белгілі бір грамматикалық форма арқылы беріледі. Грамматикалық форманы бір ғана жалпы грамматикалық мағына берудің жолдары, тәсілдері деп түсіну керек. Сөздегі лексикалық мағынаны өзгертпей, сөздің сыртқы формасын ғана түрлендіріп, оның лексикалық мағынасына үстеме грамматикалық мағына жамайтын және сөз бен сөзді тіркестіріп тұратын тілдік көрсеткіш грамматикалық форма делінеді. Ол тілде қосымша арқылы да, қосымшасыз да беріледі. Грамматикалық мағынаның грамматикалық көрсеткішсіз берілуі нөлдік форма делінетінін айтқан.
Қазақ тіліндегі грамматикалық мағына сөз бойында әр түрлі грамматикалық формалар арқылы көрінетін амал-тәсілдер. Сөздің грамматикалық мағынасын ашу тілдің грамматикалық құрылысының сыр-сипатын толық ашуға көмектеседі. Грамматикалық мағынаның бір белгісі оның жеке сөзге емес, бір топ сөзге қатысты жалпылық мағынасы екені. Грамматикалық мағынаны білдіретін амал-тәсілдердің негіздері бір болғанымен, қосымшалары да, грамматикалық мағыналары да бір-бірінен өзгеше болады. Ондай әр түрлі грамматикалық формалар қатарына сөзге грамматикалық мағына қосатын сөздердің бір тобы өте, аса, нағыз, нақ, дәл т.б. сияқты сөздің алдынан келетін сөздер және дәл осындай мағынаны сап-сары, қып-қызыл, қап-қара деген сөздердің алдына қосылып тұрған сап-, қып, қап- сияқты күшейткіш буындар (грамматикалық формалар) арқылы да беруге болатыны (тым қызыл, қып-қызыл сияқты), мұндай сөздер мен буындар тек жетекші сөздердің алдында тұруы арқылы сөзге грамматикалық қоса алатын және бұл тілдік бірліктер қызметтеріне қарай көмекші сөздер қатарына жататынын алғаш айтқан бірегей ғалым.
Сондай жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдердің грамматикалық формалар болатындығын, қазақ тілінің грамматикалық амал-тәсілдер потенциалының мол да икемді екендігін анықтап, Қандай грамматикалық мағына болса да, оның өзіне тән грамматикалық формасы болады, керісінше, қандай бір грамматикалық форма болса да, оның өзіне тән грамматикалық мағынасы болады. Грамматикалық мағынасы жоқ грамматикалық форма болмайды, грамматикалық формасы жоқ грамматикалық мағына болмайды. Тілдегі сөздердің грамматикалық мағыналары мен грамматикалық формаларының бірлігінен және солардың жинағынан тілдің грамматикалық құрылысы туады,- деп тұжырымдайды.
Грамматикадағы маңызды ұғымдардың бірі - грамматикалық категория туралы ұғым. Грамматикалық категория туралы ұғым грамматикалық мағына мен грамматикалық форма туралы ұғымдармен ұштасып жатады, олармен әрқашан тығыз байланысты болады. Бұлай дейтініміз, біріншіден, грамматикалық мағына грамматикалық категориядан тыс, оған байланыссыз өмір сүрмейді, қайта оның элементі ретінде грамматикалық категорияның құрамында өмір сүреді. Екіншіден, грамматикалық категория грамматикалық формамен тығыз байланысты. Қандай да бір грамматикалық категория болмасын, ол біртектес грамматикалық мағыналарды білдіріп, кемінде екі түрлі формада көрінуі шарт.
Ғалым грамматикалық категорияның тікелей сөйлемдегі сөздерге және сөз тіркестеріне тән жалпы грамматикалық мағынамен байланысты болатындығына орай, жалпы грамматикалық категорияларды ішінара морфологиялық категориялар және синтаксистік категориялар деп екі салаға бөліп, грамматиканың морфология атты тарауы морфологиялық категорияларды тексереді де, синтаксис атты тарауы синтаксистік категорияларды тексеретінін айтады. Тілдегі өзіне тән грамматикалық формасы (тәсілі) бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады,- деп есептейтін ғалым тілден тыс ешқандай грамматикалық құбылыс болмайтыны сияқты, тілдегі сөздерден тыс грамматикалық категориялардың да болмайтындығын, өйткені сөздің өзі болмаған жағдайда ол сөздің мағынасы туралы да, өзгерісі туралы да сөз болуы мүмкін еместігін анықтады. Сондай-ақ, жалғанатын негіз болмаса, қосымшалардың бір де біреуі өздігінен тұрып ешқандай мағына бере алмайтыны, оның қызмет атқару қабілеті де болмайтыны былай тұрсын, өздері де болмас еді. Солай болса, грамматикалық категориялар тілде топ-топқа бөлініп, белгілі грамматикалық сөз таптарына тән, оларға телулі болады. Ғалымның пікірінше, грамматикалық категориялардың өресі мен өрісі біркелкі емес, кейбір категориялар тым жалпы, әрі өрісті, әрі қарымды болса, кейбір категориялардың өрісі тайыз, қарымы аз, тіпті жалқы да бола береді.
Ғалымдар К.Аханов, Ы.Маманов пікірлерімен қатар Ахмеди Ысқақовтың пайымдауындағы негізгі грамматикалық ұғымдар бірнеше ұрпақ қазақ тілі мен әдебиеті мамандарының оқып-үйренген қағидалары болғандығы белгілі. Рас, бүгінде тілдің грамматикалық құрылысына қатысты ұғымдардың кейбір сипаты кеңейе түскендігі мәлім. Алайда бұл мәселедегі ғалымның ой-түйіндерін морфология ғылымының тарихынан алыстатуға даяр тұруға машықтанбай, әділ, ғылыми ізеттілікпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
0105000 Бастауыш білім беру
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
А.М.Ысқақовтың іс-тәжірибесінің маңызы
Орындаған: Рахимжан Эльдар
Тексерген: А.Қ.Қылышбаева
Сарқан қаласы
2020-2021 оқу жылы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. А.М. Ысқақовтың көзқарастары мен тұжырымдамалары
1.1 А.М. Ысқақовтың дамуының теоретикалық аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Ысқақов А.М тәжірибесінің ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Сөздерді топтастыру принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. А.М. Ысқақов зерттеулерінің негізі
2.1 Лексикалану және делексикалану құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Тіл мәдениеті және әдістемелік пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 А.М. Ысқақов тәжірибесінің мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кіріспе
Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени өзгерістер мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте зор. Оны орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты жаңа заманда жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт. Қазақстан Республикасының президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары туралы: Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек,- деп атап көрсетеді.
Осымен байланысты Қазақстандағы жоғары білім беруге негізделген қазақ тілі маманын даярлау жүйесінің көздейтін мақсаты - жан-жақты дамыған, шығармашылық ойлау қабілеті жоғары, өз бетімен білімін жетілдіре алатын, мамандығы бойынша қажетті білім, іскерлік, дағдысы қалыптасқан терең білімді, білікті, ізгілікті маман даярлау.
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді. Білім туралы заң, Жоғары білім туралы заң, Қазақстан республикасы гуманитарлық білім беру бағдарламасы, Қазақстан республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес жоғары білім беруді дамытуда көзделетін негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру болып табылады.
Білім берудің жаңа үлгісін жасау - Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер талап етіп отырған міндет. Оқытудың жаңаша құрылуының алғышарттары - маман даярлаудың құзыреттілік (компетенция) моделін қамтамасыз ететін - оқытуды демократияландыру, ізгілендіру, ақпараттандыру, саралау, студенттің жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына мән беру, проблемалық, бағдарламалық оқытуды жетілдіріп, оқыту үдерісіне жаңа педагогикалық технологияларды енгізу, оны білім беруде кеңінен қолдану және оқытудың нәтижелілігі. Білімгер кәсіби-теориялық білім, іскерлік, дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық еңбегімен ізденіп өздігінен білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті болуы тиіс.
Білім беру - қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі.
Осыған сәйкес жоғары білім беру маманның болашақ қызметіне сәйкес біртұтас, жүйелі, іргелі білім, кәсіби іскерлік, дағдылармен қаруландыруды және арнайы шығармашылық және ғылыми ізденушілік қабілеттерін дамытуды көздейді. Осы мақсаттағы диссертациялық жұмыстың тақырыбы А.Ысқақовтың жалпылингвистикалық тұжырымдамалары деп аталады.
Тіл білімі тарихын зерттеушілердің басшылыққа алатын историзм принципі бойынша, әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік мектептер, концепциялар сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек.
Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену - ғылым үшін, оның болашағы үшін аса маңызды қажеттілік. Лингвистикалық мұраны зерттеу жалпы тіл білімінде, соның бірі түркі тілдерінде, ғылым туралы ғылым ретінде әбден орныққан, қалыптасқан дәстүр болып табылады. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе 1970-ші жылдардан басталады. К.Ш.Хұсайынның Исследование фонетики и лексики казахского языка в трудах В.В.Радлова (1971) атты кандидаттық диссертациясында қарастырылып, одан кейін жеке ғалымдардың мұралары монографиялық тұрғыда зерттеле бастады.
Осымен байланысты "Қазақ тіл білімінің дамуына А.Ысқақовтың қосқан үлесі қандай болды, ұстанған концепциялары қай мектеп өкілдерінің тұжырымдарымен үндес келеді" деген мәселе төңірегінде ізденгенімізде айтулы ғалымның жалпы тіл білімі, қазақ тіл біліміндегі морфология саласы бойынша орнықты пікірлерінің күні бүгінге дейін маңызын жоймағаны байқалды.
Ғалымның ғылыми танымы қазақ тіл білімінің жекелеген мәселелеріне арналған Т.Қордабаев, Б.Қалиев, Ф.Оразбаева, Т.Жанұзақ т.б. ғалымдар еңбектерінде, мәнділігі, құндылығы туралы айтылған пікірлер деңгейінде талданды деп атауға болады. Дегенмен оның морфологияға қатысты концепциялары қазіргі ғылыми таным тұрғысынан жан-жақты, жүйелі түрде қарастырылып, арнайы зерттеу объектісі болған емес.
А.Ысқақов - қазақ тіл білімінің әр саласына қалам тартқан ғалым. А.Ысқақовтың зерттеушілік жұмысының арқауын қазақ тіліндегі сөз таптары мәселесі, оның категориялық ерекшеліктері, грамматикалық сипаттары айқындайды. Жалпы тіл білімінің жетістіктерін кеңінен пайдаланады. Тіл дамуының ішкі заңдылықтарын, ішкі және сыртқы факторлар мен себептерді анық ашып көрсетеді.
Зерттеудің көкейтестілігі: Жалпы тіл білімі жекелеген тілдерді зерттеудің негізінде дамиды. Жекелеген тіл білімі өкілдерінің зерттеулері ұлттық тіл ғылымының тарихындағы теориялық бағыттар мен мектептердің, оның көрнекті өкілдерінің алатын орны мен рөлін анықтауда ерекше маңызды болып табылады. Қазақ тіл білімінде А.Ысқақов сынды ғалымдардың теориялық көзқарастарын, ой-тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын арнайы зерттеу сол ғылым саласының қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл білімінің жетістіктері және жаңа салаларымен сабақтастығын теориялық тұрғыдан пайымдауға жол ашады.
А.Ысқақов жоғары оқу орындарында дәріс берген тілші-ғалым. Морфология саласы бойынша ғалымның сол кезде айтатын құнды пікірлері мен ғылыми тұжырымдарының қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттарымен, өзекті мәселелерімен сабақтас келетіндігі ерекше назар аудартады. Морфология бойынша жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы А.Ысқақовтың авторлығымен шығып, ол бірнеше рет қайта өңделіп, күні бүгінге дейін осы оқулықпен оқытылуда. Онда сөздің морфологиялық құрылымынан бастап, қосымшалар, олардың жіктелуі, сөз таптары, морфологиялық категориялар т.б. негізгі мәселелердің барлығы қамтылған.
А.Ысқақов еңбегінен соң зерттелуден тыс қалған кейбір мәселелердің төңірегінде сөз қозғап, соған орай тереңірек қайта зерттеуге ұсыныстар жасауды да көздедік.
Осы айтылғандар зерттеу нысанына алынып отырған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны - А.Ысқақовтың қазақ тілі грамматикасының өзекті мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулері, пікірлері мен ізденістері.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты - А.Ысқақовтың ғылыми танымы мен өзіндік көзқарастарын ғалымға дейінгі және қазіргі таңдағы ғылыми ой-пікірлермен салыстыра отырып, түркітану іліміндегі, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі орнын анықтау, ғылыми мұрасына лайықты бағасын беру. Бұл мақсатқа жету үшін ғалым мұрасындағы төмендегі мәселелердің шешімін бағалау міндеттері қойылды:
- ғалым зерттеулеріндегі сөздерді таптастыру теориясына қатысты көзқарастары мен тұжырымдары;
- көмекші есімдер, етістіктің шақ категориясы, үстеу, еліктеуіш сөздер, одағай сөздер туралы ұстанымдары;
- А.Ысқақов зерттеулерінің грамматикалық негізін тілдің грамматикалық құрылысы жайындағы ілімі, лексикалану және делексикалану құбылысы, аналитикалық морфология, қазақ тіліндегі ішкі флексия, қос сөздер, біріккен сөздерге қатысты зерттеулері ыңғайында саралау;
- тіл мәдениеті мен оның нормалары туралы, қазақ тілінің әдістемесі жөніндегі пікірлерінің мәнін ашу;
- тілтанымдағы жаңа парадигмалардың А.Ысқақов зерттеулеріндегі көрінісін айқындау;
А.Ысқақов еңбектеріндегі грамматикалық тұжырымдарының ғылыми-теориялық деңгейін қазіргі тіл білімі тұрғысынан анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ғалым мұраларын сөз ету ғылымға ерекше жаңалық ретінде қосылмайтындығын мойындаймыз, алайда кез-келген ғалымның ғылыми жаңалықтарын айқындап, тұжырымдарын сұрыптау арқылы ғылымның дамуына көп септігін тигізуге болады, еленбей қалған мәселелер болса ашыла түсуіне жол ашуыңыз әбден мүмкін. Сондықтан ғалым А.Ысқақов еңбектері арқылы қазіргі қазақ тілінің грамматикасындағы түйінді мәселелер, атап айтқанда:
- қазақ морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен даму жолдары сараланады;
- А.Ысқақов зерттеулеріндегі концептуалды тұжырымдар өзге де морфолог-зерттеушілердің ой-пікірлерімен салыстырылып, ғалымның ұстанған бағыты, концепциясының ғылыми негіздері ашылып көрсетіледі;
- қазақ тіл білімінде қазақ тілі морфологиясының күрделі проблемаларының зерттелу барысына ғылыми шолу жасалып, А.Ысқақовта ол мәселелердің қандай шешім тапқаны анықталады;
- А.Ысқақовтың қазақ тілі морфологиясын ғылыми пән ретінде дамытудағы қосқан үлесі, жаңалығы, орны, мақсаты анықталып, соның нәтижесінде ғалымның ғылыми лингвистикалық мұраларының құндылығы айқындалады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы: Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, морфология пәні, функционалды грамматика бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады. Жұмыстың кейбір деректері ғалымның еңбектері туралы энциклопедияларда, қазақ тілі бойынша анықтағыштарда қолданылады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- көрнекті ғалымның лингвистикалық мұрасын зерттеу, бағалау, қазіргі тіл білімінің дамуындағы орнын көрсету ғылымның тарихы үшін аса маңызды мәселе болып табылады;
- қазақ тіл білімін дамытуға үлес қосқан айтулы ғалымның ой-пікірін саралап, олардың теориялық негіздерін көрсету тілді зерттеуді жетілдіру үшін аса қажет;
- қандай лингвистикалық мектеппен байланысын, қандай ғылыми-теориялық бағыттарға сүйенгенін, қандай тәсілдер қолданғанын анықтаудың тілдің өзіндік табиғатына байланысты ерекшеліктерін зерттеуде маңызы зор;
- тіл ғылымы жетістіктерін қаншалықты пайдалана алғанын көрсету;
- қандай ғылыми әдістерді қолданғанын, тілдің дамуына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлардың өзара байланысын көрсете алғанын саралаудың мәні аса зор.
Зерттеудің дереккөздері: Жұмысты жазу барысында А.Ысқақовтың морфологияға қатысты жарық көрген монографиясы, оқулықтары, ғылыми мақалалары мен жасаған баяндамалары, зерттеу нысанына қатысты баспа бетін көрген негізгі ғылыми әдебиеттер, А.Байтұрсынұлы К.Аханов, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева т.б. зерттеулері, сондай-ақ ғалымның пікірлеріне талдау жасап, оның теориялық тұжырымдарын дамытқан еңбектер жұмысқа теориялық және методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеу әдістері: Жұмысты жазу барысында сипаттама, талдау, жүйелеу, жинақтау, саралау, тарихи-салыстырмалы, сараптау, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен нәтижелері төмендегідей: А.Ысқақов сөздерді таптастырудың принциптері туралы, А.Ысқақовтың етістіктің шақ қатегориясын танудағы ұстанымы атты 2 мақала жарияланып (Қазақстанның ғылыми әлемі халықаралық ғылыми журналы, 2012-6), А.Ысқақовтың тілдің грамматикалық құрылысы жайындағы ілімі тақырыбында республикалық ғылыми конференцияда баяндама жасалып, жинаққа шықты (Абылайханның 300 жылдығына арналған Өзбекәлі Жәнібеков оқулары-2013 атты ІҮ республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары).
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация кіріспе, екі тарау, қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған дереккөздер тізімі берілді.
1. А.М. Ысқақовтың көзқарастары мен
тұжырымдамалары
1.1 А.М. Ысқақовтың дамуының теоретикалық аспектісі
Ысқақов 1953 жылы туған, жаңашыл ұстаз, 1975 жылы Киров атындағы Қазақтың мемлекеттік университетінің физика математика факультетін бітіріп, Алматы, Ресей мектептерінде математика пәнінен сабақ беріп мол тәжірибе жинақтаған дарынд ұстаз. 1988-89 оқу жылынан бастап ерекше тәрбиені қажет ететін жоғары сынып оқушыларына арналған эксперименттік. мектептің директоры қызметін атқарады. Білім саласы бойынша "Тарлан-2000" сыйлығының иегері.
Қай кезде болса да морфологияның ең өзекті, ең басты мәселесі сөздерді әр түрлі лексико-грамматикалық топтарға бөлу болғаны белгілі. Сөздерді бұлай бөлу жыл санауымыз алдындағы Ү-ІҮғасырдағы көне Үндістан лингвисі Панини грамматикасынан, байырғы Греция ойшылдарынан бері айтылып келе жатқанын да білеміз.Тілдегі сөздерді есім, етістік, шылау деп үшке бөлу де сол заманда басталған болатын. Платон мен Аристотельден басталған жоғарғы үш топ құрамына кіретін сөздерді ең аз болғанда бес, ең көп болғанда он бір топқа бөлу - тіл білімінде әбден орныққан, тұрақты үлгіге айналған дәстүр. Ғылымда орныққан сол даяр үлгіні түркологтар түркі тілдерін зерттеуде де қолданды. Кейін келе сол соқпақпен қазақ тілін зерттеушілер де жүрді.
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік қалыптасу, даму жолы бар. Қазақ тілі грамматикалық құрылысының ана тілімізде зерттеліп жарық көруі өткен ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарынан басталады. Оның бастауы А.Байтұрсынов есімімен тығыз байланысты. ғалымның тіліміздегі сөздерді таптастыруындағы жалпы жүйе негізінен көп өзгеріссіз күні бүгінге дейін сақталып келеді.
Қазақ тіл білімінде сөз таптастыру мәселесіне оң ықпалын тигізген іс - әр сөз табын кандидаттық диссертация ретінде жеке зерттеу нысанына айналдыру ісі 40-жылдары басталды. Сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптерінің қазақ тіл білімінде сөз таптарын зерттеген Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, Ә.Хасенов, Ш.Сарыбаев, Ж.Шәкенов, Р.Әміров, Б.Кәтенбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде түрлі дәрежеде көрініс тапты.
Бұл ғалымдар өздерінің зерттеулерінде тиісті сөз таптарын анықтауда қазақ тіл біліміне 30-жылдары енген сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптерін басшылыққа алады. Аталған авторлардың зерттеулері барысында, басқа да ғалымдардың еңбектерінде сөз таптарының семантика-құрылымдық табиғатын ашуда бұл принциптерді қолдану деңгейлерінің әр түрлілігі байқалды.
Сөз таптастыру ілімі проблемасы өзекті мәселе ретінде морфологияның күн тәртібіне 1950 жылдары қойылды. Бұл жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру проблемасын шешу ісіне белсене араласқан А.Ысқақов болды. 1950 жылы Халық мұғалімі журналында ғалымның Қазақ тіліндегі сөздерді таптастыру туралы атты мақаласы жарияланды. Ғалым сөздерді түрлі тапқа бөлудің мән-мақсатын тілдің даму сатысын, грамматикалық құрылысын айқындаумен байланыстыра отырып, Сөздерді таптастыру жөніндегі көзқарастар мен бағыттар жалпы тіл ғылымының даму сатысына, қалса әрбір жеке тілдің зерттелуі дәрежесіне сәйкес өзгеріп те, дамып та отырады,- дейді.
Бұл ғалым да қазақ тілі сөздерін түрлі тапқа жіктеуде өзіне дейінгі айтылған үш принципті атайды: Қазақ тіліндегі сөздерді таптастырғанда да, басқа тілдердегі сөздерді таптастырғандағыдай, негіз етіп алынатын белгілер және қолданылатын принциптер мыналар:
- сөздің семантикалық (лексикалық) мағынасы;
- сөздің морфологиялық (грамматикалық) мағынасы;
- сөздің сөйлемдегі (синтаксистік) қызметі.
Автор аталып отырған принциптерді басшылыққа алып сөз таптастырудың нәтижесінде пайда болған сөз таптарын лексикалық топтар деп атайды.
Сөз таптары категориясы- сөздерді лексикалық топтарға бөлудің нәтижесі,-дей отырып, ғалым сөз таптары терминінің орнына лексикалық топтар терминін ара-тұра қолданып отырады.
А.Ысқақовтың бұл мақаласының алдыңғы ғалымдар еңбектерінен өзіндік жаңашылдық жақтары да бар:
- Біріншіден, мақала мазмұны сөз таптастырудың жалпы теориялық мәселесімен қатар, әрбір сөз табының семантика құрылымдық табиғатын егжей-тегжейлі толық баяндауымен ерекшеленеді;
- Екіншіден, автор осыған дейін одағайдың құрамында қаралып келген еліктеуіш сөздерді тұңғыш рет жеке сөз табы ретінде қатарға қосады.
Ғалым тіліміздегі еліктеу сөздерді семантика жағынан еліктеуіш, бейнелеуіш сөздерге бөліп, олардың әрқайсысының мағыналық, дыбыстық ерекшеліктерінің барлығына және морфологиялық құрылысының өзгешеліктеріне талдау жасайды. Еліктеу сөздердің өзіндік сөз тобы болатын принциптерін айта келіп, еліктеулердің одағайларға қосылатын ұқсастығы жоқ, өзіндік жеке сөз табы етіп қарастыруға әбден болатын категория екенін автор: Еліктеу сөздерді ешуақытта одағай сөздердің қатарына қосуға болмайды, өйткені еліктеу сөздердің лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық, оның ішінде синтаксистік қасиеті аса күшті. Одағайларда ондай синтаксистік қасиет жоқ,-деп дәлелдейді.
А.Ысқақовтың тағы бір жаңалығы қазақ тіл біліміне Қ.Жұбанов енгізген сөз таптастырудың үш принципін (семантикалық, морфологиялық, синтаксистік) бірлікте қарай отырып, оларды жетілдіре түскендігі болды. Ғалым морфологиялық принципті сөз ете отырып, әрбір сөз табының түрлену жүйесіне байланысты қосымша қабылдау қабілеті ішінде сөз тудырушы жұрнақтардың да сөз табын айырудағы қызметін көрсетеді .
50-жылдардан бергі дәуірде қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының қалыптасып, дамуының негізінен А.Ысқақовтың есімімен байланысты болуы ғалымның көп жылғы еңбегінің нәтижесі іспетті. 1954 жылғы Қазіргі қазақ тілі атты еңбекте, 1967 жылғы Қазақ тілінің грамматикасында, 1964 жылы қорғаған Морфологическая структура слова и именные части речи в современном казахском языке атты докторлық диссертациясында , т.б. еңбектерінде сөз таптастыру теориясына қатысты ой-пікір, тұжырымдарын кеңірек сөз қылады. Ғалымның жоғары оқу орны филология факультеті студенттеріне арнап жазған Қазіргі қазақ тілі. Морфология оқулығының 1974 жылғы бірінші, 1991 жылғы өңделіп толықтырылған екінші басылымы да тіл біліміндегі сөз таптары туралы зерттеулерді қамтыған сүбелі еңбек болып есептеледі.
А.Ысқақов - ғылымда А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев сынды белгілі ғалымдардың сара жолдарын жалғастырып, сөздерді таптастыру теориясымен де, практикасымен де үздіксіз айналысқан ғалым. Ол сөздерді таптастыруды грамматиканың ең түйінді, өзекті мәселесі деп санаған, себебі ғалым сөз таптарынсыз грамматиканың ешбір мәселесін тану мүмкін емес деп біледі. Оны ғалымның: Сөз таптары жайындағы мәселелер - тілдің грамматикалық құрылымының әрі кіндік қазығы, әрі негізгі арқауы сияқты мәселелер... Тілдегі сөздерді грамматикалық топтарға бөлу, оларға тиісті сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканың негізгі өзегі, ең түйінді, ең басты мәселесі,- деген сөздерінен аңғаруға болады. Осындай көптеген тың ізденістерінің нәтижесі толық сақталып, ғылымда өз қызметін күні бүгінге дейін атқаруда.
Ғылым даму үстінде, ғылым дамыған сайын зерделеуді, қайта қарауды, саралауды, таразылауды қажет ететін тұстарының аңғарыла беретіні де ақиқат. Сол сияқты, сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға бөлу морфологияның ең өзекті мәселесі болып зерттеліп жатқанына біршама уақыт болғанына қарамастан, қазақ тілінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса бірқатар қиыншылықтар, шешімін табар проблемалар кездеседі. Солардың бірі - сөз таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір сөз табының сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың (белгілі бір сөз табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты анықтаудың өз дәрежесінде емес екендігі болса, екіншісі - сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысу процесін зерттеудің қажеттілігі болып табылады.
Көптеген ғалымдардың қатынасуымен әр саласы жеке-жеке зерттелгеніне қарамастан етістіктің кейбір бөлімдері күні бүгінге дейін бірізді шешімін таба қойған жоқ, Ондай ала-құлалық көсемшелер мен есімшелерді түрге бөлуде кездеседі. Осыған ұқсас ала-құлалық сын есім түрлері мен шырай түрлерін айқындауда да, шылауларды түрге бөлуде де кездеседі. Сондықтан келешек зерттеу жұмыстарында осы жайлардың ескерілуі тиіс.
Сөз таптарын лексика-грамматикалық категория ретінде сипаттауының кейбір себептері туралы ғалымның еңбектері арқылы ұғынуға болар жайттарды саралап көрсек.
Қазақ тіліндегі сөздер семантикалық және морфологиялық белгілеріне қарай, атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деген үш топқа бөлінеді. Бұл бөліністі қазақ тіл білімінде қалыптастырған ғалым А.Ысқақов. Жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде осы көзқарас бойынша студенттер дәріс тыңдайды, қаншама уақыт өтіп, қаншама ғылыми еңбек жазылса да сөз таптарына байланысты А.Ысқақов зерттеулері құндылығын жоймай келеді.
Сөз таптарының семасиологиялық негіздерін А.А.Шахматов лексикалық мағына деп түсінеді. Сондықтан да ол сөз таптарын лексика грамматикалық категория деп таниды, себебі оның пікірінше, сөз таптарына біріктіретін сөздердің лексикалық негізгі мағыналары болып табылады.. А.А.Шахматовтың бұл пікірін толық мойындамағанмен, В.В.Виноградов граматикаланған категориялардың, зат яки заттық категория, сапа мен сапалық, заттың қимылын, күй қалпын білдіретін психологиялық тұрғыдан барынша абстрактіленген категориялардың болатынын, олардың мағынасын граматикалық мағына ретінде қабылдайтынын айтады.
Н.С.Поспелов сөз таптарын лексика-граматикалық категорияға жатқыза отырып, заттық сын-сапалық, т.б. категорияларды үзілді-кесілді таза грамматикалық категорияға жатқызады. Сөз таптарын сөздердің лексика-грамматикалық разрядтары деп, ал олардың жалпыланған лексикалық мағыналарын абстрактіленген грамматикалық заттық, сапалық, т.б. мағыналарға ауысудың нәтижесіне жатқызады. Дегенмен максимальды түрде жалпыланған лексикалық мағыналар абстрактіленген граматикалық мағыналарға ауысқанда, осыған сәйкес сөздердің түрлену формасы да граматикалық болып шыққанда, неліктен сөз таптарын лексика - граматикалық деп атайтынын түсіндіре алмайды. Ғалымдардың бірқатары грамматикалық мағынаны сөздің негізгі мағынасына қосымша мағына деп түсінеді.
Міне, осындай әр түрлі ойға жетелейтін пікірлер болса да, проф. А.Ысқақов сөз таптарын лексика-граматикалық категорияларға жатқызғаны белгілі.
Грамматикадағы логикалық бағытқа байланысты сөз таптарын ерекше лингвистикалық грамматикалық мағынасы бар категорияға жатқызып жүрген ғалымдар сөз таптарын грамматикалық категория дей келіп, оларды сипаттағанда сөз таптарының бір ізге түспеген, қайшылыққа толы дәстүрлі жүйеленуін негізге алады. Бұл арада зат есім, сын есім, етістік сияақты сөз таптарымен қатар тұтас түрленуі жоқ, ішінара түрленетін есімдіктерде де, мүлде басқа негіздемелермен жеке сөз табына жатқызылып жүрген, біртұтас түрлену категориялары жоқ одағай, еліктеуіш сөздерді де, үстеулерді сөз таптарына жатқызады.
1.2 Ысқақов А.М тәжірибесінің ерекшеліктерін талдау
Әрбір ғылым саласының бастауында сол саланың қалыптасуы мен дамуында айрықша орны бар, уақыт өткен сайын болашақ зерттеулер мен тың ойларға жетелейтін, ғасырлар бойы маңызын жоймайтын ғұмырлық еңбектер болады. Мұндай еңбектердің қатарына қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық негізін қалаушылардың бірі, Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі, ғылымға еңбегі сіңген қайраткері, Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, филология ғылымдарының докторы, профессор Архимед Ысқақовтың зерттеулерін жатқызуға болады.
Зерттеушілер арасында А.Ысқақов морфологияны зерттеуші, әсіресе, есім саласын тұтас алып зерттеуші деген пікірдің орныққандығы даусыз. Шынында да, А.Ысқақов қазақ тілінің грамматикалық құрылысына қатысты жалпы түсініктен бастап, оның негізгі ұғымдары, аясы, олардың лексика-грамматикалық сипаты турасында А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов қалап кеткен негізді теориялық жағынан дәйекті түрде дамытқан ғалымдардың бірі десек, қателеспейміз.
Қазақ тіл біліміндегі сөздерді таптастыру теориясының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы деген үлкен мәселе сөз болғанда, әлбетте, Ахмеди Ысқақұлы сынды ғалым аты ерекше айшықталады. 40-50 жылдар ішінде сөз таптары мәселесі ғылыми ізденіс нысанасына айналып, бірнеше ғылыми еңбектер дүниеге келгені мәлім. Солардың ішінде А.Ысқақовтың Қазақ тіліндегі үстеулер атты кандидаттық диссертациясы да бар. Зерттеушінің туынды үстеулердің жасалуындағы септік жалғауларының (барыс, шығыс, жатыс) көнеленуі жайлы пікірі немесе көсемше тұлғаларының ажыратылмайтын (көре-көре, сөйлей-сөйлей, жатпай-тұрмай) қалыпқа түсуін айтуы үстеу сөзжасамына тән негізгі ерекшелік ретінде,туынды үстеудің морфологиялық-синтаксистік тәсіл арқылы жасалу жолы деп бүгінде де аталып келеді.Сондай-ақ сөз таптарының бір топтан екінші топқа асуы заңдылықтарының көріністерін, есімдіктену (прономиналдану), үстеулену (адъективтену), заттану (субстантивтену) белгілі бір заңдылықтарға қатысты зерделеуі - Архимед Ысқақов сынды ғалым айтқан терең ойлар. Сонымен бірге 1954 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институты шығарған алғашқы ғылыми грамматика халқымыздың мәдени өміріндегі қол жеткен игіліктеріміздің бірі болғандығы белгілі. Сол ғылыми грамматикадағы морфологияға қатысты жалпы бөлімді және зат есім, сын есім, есімдік, үстеу, одағай мен көмекші есімдер жайлы ғылыми сипаттама Архимед ағамызға тән пікірлер - көзқарастар көрінісі еді.
Қазіргі кезде кемелденген тіл білімінің қол жеткен қандай нәтижелері болса да, бұл ғылыми грамматиканың, ондағы А.Ысқақов авторлығымен жазылған материалдың орны ерекше, өйткені ол - бірінші ғылыми грамматика.
Жоғары оқу орында дәріс беру үрдісі қазақ тілінің грамматикалық құрылысына қатысты түсініктерді айқындау, сол түсініктер сипатын ашу сияқты сұрақтарды да ғалымның алдына тартты. Оларды тіл фактісіне сай, қазақ ұғымына сай етіп баяндау ісінде де ғалымның өзіндік ізі бар. Мысалы, лексикалық және грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория жайы 60-жылдары ғалым тарапынан оқырманға мақала ретінде ұсынылды. Мысалы, Қазақстан мектебі журналында жарияланған Грамматикалық категория туралы(1961,№8), Сөздік грамматикалық жағынан даму мәселелері (1962,№7) т.б мақалалары оған дәлел. Бұл материалдар кейіннен Морфология оқулығынан орын алды. Ғалымдар К.Аханов, Ы.Маманов пікірімен қатар Ахмеди Ысқақовтың пайымдауындағы негізгі грамматикалық ұғымдар бірнеше ұрпақ қазақ тілі мен әдебиеті мамандарының оқып-үйренген қағидалары болғандығы белгілі. Рас бүгінде тілдің грамматикалық құрылысына қатысты ұғымдардың кейбір сипаты кеңейе түскені мәлім. Алайда бұл мәселедегі ғалымның ой-түйіндерін морфология ғылым тарихынан алыстатуға даяр тұруға машықтанбай, әділ, ғылыми ізеттілікпен әр нәрсенің өз кезеңіндегі орнын анықтап отырғанымыз жөн болған болар еді. Дер кезде айтылып, ғылыми айналымға енген грамматикалық форма, грамматикалық мағына, грамматикалық категория анықтамалары Архимед Ысқақовтың туындысы болатын.
Архимед Ысқақовтың қазақ сөзінің морфологиялық құрылымы жөніндегі ізденістерін де ерекше атап көрсеткен жөн. Мысалы, ғалымның әр жылдары мерзімді басылым бетерінде жарияланған Қазақ тіліндегі түбір сөз бен туынды сөз (1963), Біріккен сөз мен кіріккен сөздер және оларды ажырату мәселелері (1963), Қазақ тіліндегі күрделі сөздер(1963) т.б. сияқты мақалаларының мазмұнына зер салсақ, сөз тұлғасына қатысты Қ. Жұбанов пікірінің жалғастығын сеземіз. Бүгінде жаңа сөз жасаудың бір тәсілі ретінде кеңінен қолданылып жүрген аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздер қатарын жатсынбаймыз. Оларға тән белгілердің ғылыми сипаттамасын анықтау, саралауда А.Ысқақов үлесі мол. Күрделі сөздерге тән белгілерді ғалым, біріншіден, семантикалық мағынасы жағынан да, грамматикалық қызметі жағынан да тұтас бір бүтін тұлға ,екіншіден, кемінде екі я онан да көп дара сөзден құралып, ритм, ырғақ жағынан бір ұдай бір бүтін тұлға дейді.
Сөз жоқ, күрделі сөзге қатысты терминдерді анықтауда олардың мәнін түсіндіруде ғалым қолданған бір бүтін, біртұтас сияқты түсініктер бүгінгі күні күрделі сөздерге берілетін сипаттамалар мен сыңарларына тән жүктемелерді саралап, дәлдеуге таяныш болғанын есте ұстағанымыз абзал. Профессор А.Ысқақов қазақ тіліндегі сөз тұлғасы, сөздерді топтастыру теориясына қатысты ой-пікірлерін жыл сайын сомдай түседі. Бұл сөздің дәлелі ретінде ғалымның шоқтығы биік Қазақ тіліндегі сөздердің морфологиялық құрылымы және есім сөз таптары (1964) деп аталатын докторлық диссертациясын келтіруге болады. Еңбек ғалымның әр жылдары қалам тартып, оқырман зердесінде талқыланған ғылыми ізденістің түйіні болғанындай еді. Бірімен бірі байланысты екі маңызды жайттың ғылыми түрде сипатталуы тек қазақ тілі білімі үшін емес, жалпы түркология ғылымындағы үлкен жетістік екендігін кезінде көптеген түркологтар атап көрсеткен болатын.
Ойы ұшқыр, мінезі байыпты ғалым табиғатына тән көзге түсетін бір ерекшелік оның өз зерттеулерінде тақырып сипатына лайықты жаңа атаулар, терминдер ұсынып отыру машығы. Осы ретте ғалымның атымен байланысты, қазіргі әбден болып кеткен терминдер қаншама! Бірақ ол терминдер, аталымдар жалаң әуесқойлықтан болмаса жаңалыққұмарлықтан туған ермек емес. Ол автордың өрісі өскен тіл білімінің табиғи, ұлттық болмысын дәл танып, дөп басуы. Олардың кейбіріне тоқтала кетейік. Қазақ тіліндегі жұрнақтар қызметінің сан қырлы сипатын екшеуге, саралауға ғалым айтарлықтай үлес қосты. Жұрнақтар сипаттамасы құрылымдық, қызметтік тұрғыдын әрленді. Мысалы, бір дыбысты жұрнақ (-қ, -к, -с,-а,-е, тіле+к,сұра+қ), екі дыбысты жұрнақ (-ым,-ім,-ла,-ле,түсім,шегеле), үш дыбысты жұрнақ (-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш,-дас,-уыш т.б.) және төрт, бес, жеті(гілікті ) дыбысты жұрнақтар деп анықтап, бөлшектенбейтін сипатына қарай жалаң, құранды жұрнақтарды (-ымды,-імді,-малы,-мелі,-улы,-улі т.б.) ажыратады. Сондай-ақ жұрнақтарды шығу тегіне қарай төл жұрнақтар, кірме жұрнақтар ерте я кеш қалыптасуына қарай көне жаңа жұрнақтар, сөз тудыру қабілетіне және қолданылу жиілігіне қарай тірі, өлі, құнарлы, құнарсыз жұрнақтар деп бөлу де - ғалымның қолтаңбасы. Бүгінгі қазақ тілі білімінің сөзжасам саласында өзіндік нысана, ған сай терминдер, атаулар аясы қаншалықты тарамдалса да, жұрнақтар қызметіне қатысты мәліметтер ғалым айтқан пікірлерге негізделетіндігін сезінеміз.
Қазақ тіліндегі есім сөздер жүйесінде ерекшеленетін зат есім мағынасының жіктелуі жайлы пікірлері де көңіл аударарлық. Мысалы, персондық, еперсондық немесе бейперсондық, адамзат, ғаламзат есімдері, көптік мәнді есімдер, эмоциялы-экспрессивтік реңді зат есімдер, аялау есімдері деп саралаған еді.
Кейде кейбір тілшілеріміздің өзі үнемі түсініп, айыра білмейтін етістіктің рай категориясының мазмұны Архимед Ысқақовтың пайымдауында төмендегідей көріністе келеді ; ...Сөйлеуші бір жай туралы жай хабар беріп қоймайды, хабардың анықтығы, шындығы, ақиқаттығы, күдіктілігі, күңгірттігі, ықтималдығы тәрізді жай-жапсарларды...Сондай-ақ, аяныш, жалыныш, қуаныш, жиреніш, өкініш, өтініш...сияқты көңіл-күй жырларын да аңғартып отырады. Бұл айтылғандарға бір сәт үңіле түссек, ғалымның грамматикалық абстракция тұңғиығын сипаттау үшін қазақ тілінің мол күш-қуатын сарқа пайдалана алғанына риза боласыз, сол тілден сусындаған абзал жанның оны шеберлікпен пайдаланғанын көреміз.
Сөз таптарының бірі ретіндегі еліктеуіш сөздердің қазақ тіл біліміндегі сөз таптары қатарынан орын алып, семантика-грамматикалық сипатының тұрақталуы да ғалым есімімен байланысты. Бұл мәселеге қатысты ғылыми ой-тұжырымдарын Ақаң өмірінің соңғы кезеңіне дейін өрбітіп, тарамдай түсті. 1993-96 жылдары Қазақ тілінің ұлттық дәуірге дейінгі фономорфологиялық құрылысы атты тақырып бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарына басшылық етті. Ғалым идеясынан туындаған ойлар нәтижесі. Ғалым қайтыс болған соң Қазақ тілінің фоно-морфологиялық құрылысын тарихи тұрғыдан сараптау деген атпен жарық көрді. Қазақ тіліндегі еліктеме негізінде алғашқы түбірлер мен сөздердің, морфемалық қосымшалардың пайда болуы әрқайсысы 126 беттен тұратын 40 кесте материалына орналастырылған. Парадигмалық кесте деректерінен байырғы сөздердің шыққан төркінінің қандай еліктеме сөз екені дәлелденеді. Ғалым қазақ тілінің фонетикалық және морфологиялық жүйелерін байланыстырып, дыбыстар тіркесінен пайда болған алғашқы морфтар, морфемалардың пайда болуын жаңаша әдіспен морфонологиялық тұрғыдан емес фономорфологиялық тұрғыдан сараптайды. Еңбек бес тараудан тұрады. Олар: Еліктеу сөздердің қазіргі тіліміздегі өмірі мен өрісі, Тіліміздің материалдық негізі жөнінде , Тіліміздің даму кезеңдегі туралы, Түбір тіл құрылысы жөніндегі, Жалғамалы тіл құрылысының шығу, даму мәселелері деп аталған. Демек, автордың түркі тілдері шығу төркінінің еліктемелік негізі жайындағы теориялық тұжырымдары негізі көне тарих қойнауында жатқан мәселе туралы айтылған алғашқы батыл дәйек, мағлұмат екені даусыз.
1.3 Сөздерді топтастыру принциптері
Ғалымның зерттеулері тілдің тарихы, этимологиясы, лексикасы мен лексикографиясы, әдеби тіл мәселелері, орфография, оқыту әдістемесіне дейінгі аралықты қамтиды. Дегенмен, ғалым А.Ысқақов зерттеулерінің негізгі нысаны қазақ тілі морфологиясының негізгі мәселелері деп айтуға Морфологияға тән әр түрлі мәселелерді бөліп алып, жекелеп зерттеушілер қазақ тіл білімінде аз емес, бірақ солардың барлығы бірдей өздерін морфологияның маманымын, ғылыми негізгі обьектім морфология дей алмаса керек. Ал олай болса, морфология, әсіресе оның есім саласын тұтас алып зерттеуші, оны өзінің ең негізгі ғылыми обьектісі деп есептейтін ғалым кім десе, оған қазақ тілі мамандарының көпшілігі А.Ысқақов деп жауап береді. Бұл жауапты мен де мақұлдаймын,- деген Т.Қордабаевтың пікіріндей пікірдің орныққандығы толық негіз бола алса керек.
Шынында да, А.Ысқақовты қазақ тілінің грамматикалық құрылысына қатысты жалпы түсініктен бастап, оның негізгі мәселелерін анықтауда әрі таяныш, әрі нысана тұтатын негізгі ұғымдары, олардың аясы, лексика-грамматикалық сипаты туралы А.Байтұрсынов, Қ.Жұбановтар қалап кеткен негізді теориялық жағынан дамыта түскен ғалым десек, қателеспейміз.
Тілдегі барлық сөз жайындағы қағидалар мен оларға байланысты түрлі грамматикалық ережелерді қамтитын грамматика ғылымы әрбір ұлт тілінің өзіндік тілдік ерекшелігіне байланысты дыбыстық жүйесі, сөздік құрамы, грамматикалық құрылысы болатынына байланысты әуелгі зерттеулерде фонетика, морфология, синтаксис негізінде қарастырылып, алғашқы мектепке және жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарға осы үшеуі грамматика салалары ретінде бірге енгізіліп, талданған еді. Өйткені тіл ғылымының әр саласы сөзді зерттейді және әр сала сөзді өзіне қажетті қырынан зерттейді. Сөздің дыбыстық жақтарымен байланысты мәселелерін зерттеу тіл білімінің фонетика саласының міндеті болса, сөздік құрамды, ондағы сөздердің мағынасын лексикология саласы, ал тілдегі сөздердің грамматикалық құрылысын тіл білімінің грамматика саласы қарастырады. Тілдің грамматикалық құрылысына қатысты барлық ережелер мен заңдарды, сөздің өзгеру және түрлену, тіркесу және жалғасу, әрі сол сөздердің қолданылу ерекшеліктері мен өзгеруін, олардың арасындағы айырмашылықтарды анықтауда тіл білімінің грамматика саласы фонетикаға да, лексикаға да сүйенеді. Сөздің дыбыстық жағы мен ішкі мағыналық жағы үнемі бірлікте болатыны сияқты, тілдің лексикасы мен грамматикалық құрылысы да үнемі бірлікте. Өйткені, тіл - біртұтас жүйе. Осы жүйені құрап тұрған жүйе элементтерінің, яғни тілдің салаларының бірлігінен біртұтас тіл құралады да, нағыз қатынас құралы ретінде қызмет атқара алады.
Ғалым А.Ысқақов - сөздің сыр-сипатын тілдегі сөз атаулының әрқайсысындағы ерекшеліктерді іздеу арқылы емес, олардың белгілі топ-тобына тән жалпы ерекшеліктерін анықтау арқылы ашылатынын алғашқы болып айтқан зерттеуші.
Ғалымның грамматика мәселелеріне қатысты мақаласындағы сөз, оның лексикалық және грамматикалық мағыналары, грамматикалық формалар, грамматикалық мағыналардың берілу жолдары, грамматикалық категориялар туралы түсінік, грамматикалық ұғымдар жайындағы ойлары ғылыми-теориялық мәні зор алғашқы зерттеуінің нәтижесі еді. Тілдің грамматикалық құрылысын тануда сүйеніш болатын негізгі грамматикалық ұғымдардың табиғатын толық тану арқылы тілдің грамматикалық құрылысының сырын анықтауда қиындық болмайтындығы жөніндегі ғылыми болжам А.Ысқақовқа тән. Грамматика мәселелері жөнінде айтқан теориялық ілімі кейінгі еңбегіне енді.
Ғалым әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандағы нақтылы лексикалық мағынасымен қатар, сөздің лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсуі нәтижесінде туатын грамматикалық мағыналары болатынын талдайды. Грамматикалық мағынаның сөздің түрленуі арқылы да, басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсуі арқылы да берілетініне, бір сөздің әр түрлі грамматикалық формалары (морфологиялық түрлері) арқылы берілетініне, күшейткіш сөздер (күшейткіш буындар) арқылы берілетініне, негізгі сөздерге көмекші сөздердің (шылау, көмекші есім, көмекші етістік) селбесуі арқылы берілетініне, сөзді қайталап (қосарлап) қолдану тәсілі арқылы берілетініне, сөздердің орналасу тәртібіне, дауыс ырғағына қарай берілетініне нақты мысалдармен тоқталады.
Грамматикалық форма- грамматикалық мағынаны білдірудің амал-тәсілдерінің сыртқы көрінісі. Грамматикалық формасыз грамматикалық мағына жоқ, керісінше әрбір грамматикалық мағына белгілі бір грамматикалық форма арқылы беріледі. Грамматикалық форманы бір ғана жалпы грамматикалық мағына берудің жолдары, тәсілдері деп түсіну керек. Сөздегі лексикалық мағынаны өзгертпей, сөздің сыртқы формасын ғана түрлендіріп, оның лексикалық мағынасына үстеме грамматикалық мағына жамайтын және сөз бен сөзді тіркестіріп тұратын тілдік көрсеткіш грамматикалық форма делінеді. Ол тілде қосымша арқылы да, қосымшасыз да беріледі. Грамматикалық мағынаның грамматикалық көрсеткішсіз берілуі нөлдік форма делінетінін айтқан.
Қазақ тіліндегі грамматикалық мағына сөз бойында әр түрлі грамматикалық формалар арқылы көрінетін амал-тәсілдер. Сөздің грамматикалық мағынасын ашу тілдің грамматикалық құрылысының сыр-сипатын толық ашуға көмектеседі. Грамматикалық мағынаның бір белгісі оның жеке сөзге емес, бір топ сөзге қатысты жалпылық мағынасы екені. Грамматикалық мағынаны білдіретін амал-тәсілдердің негіздері бір болғанымен, қосымшалары да, грамматикалық мағыналары да бір-бірінен өзгеше болады. Ондай әр түрлі грамматикалық формалар қатарына сөзге грамматикалық мағына қосатын сөздердің бір тобы өте, аса, нағыз, нақ, дәл т.б. сияқты сөздің алдынан келетін сөздер және дәл осындай мағынаны сап-сары, қып-қызыл, қап-қара деген сөздердің алдына қосылып тұрған сап-, қып, қап- сияқты күшейткіш буындар (грамматикалық формалар) арқылы да беруге болатыны (тым қызыл, қып-қызыл сияқты), мұндай сөздер мен буындар тек жетекші сөздердің алдында тұруы арқылы сөзге грамматикалық қоса алатын және бұл тілдік бірліктер қызметтеріне қарай көмекші сөздер қатарына жататынын алғаш айтқан бірегей ғалым.
Сондай жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдердің грамматикалық формалар болатындығын, қазақ тілінің грамматикалық амал-тәсілдер потенциалының мол да икемді екендігін анықтап, Қандай грамматикалық мағына болса да, оның өзіне тән грамматикалық формасы болады, керісінше, қандай бір грамматикалық форма болса да, оның өзіне тән грамматикалық мағынасы болады. Грамматикалық мағынасы жоқ грамматикалық форма болмайды, грамматикалық формасы жоқ грамматикалық мағына болмайды. Тілдегі сөздердің грамматикалық мағыналары мен грамматикалық формаларының бірлігінен және солардың жинағынан тілдің грамматикалық құрылысы туады,- деп тұжырымдайды.
Грамматикадағы маңызды ұғымдардың бірі - грамматикалық категория туралы ұғым. Грамматикалық категория туралы ұғым грамматикалық мағына мен грамматикалық форма туралы ұғымдармен ұштасып жатады, олармен әрқашан тығыз байланысты болады. Бұлай дейтініміз, біріншіден, грамматикалық мағына грамматикалық категориядан тыс, оған байланыссыз өмір сүрмейді, қайта оның элементі ретінде грамматикалық категорияның құрамында өмір сүреді. Екіншіден, грамматикалық категория грамматикалық формамен тығыз байланысты. Қандай да бір грамматикалық категория болмасын, ол біртектес грамматикалық мағыналарды білдіріп, кемінде екі түрлі формада көрінуі шарт.
Ғалым грамматикалық категорияның тікелей сөйлемдегі сөздерге және сөз тіркестеріне тән жалпы грамматикалық мағынамен байланысты болатындығына орай, жалпы грамматикалық категорияларды ішінара морфологиялық категориялар және синтаксистік категориялар деп екі салаға бөліп, грамматиканың морфология атты тарауы морфологиялық категорияларды тексереді де, синтаксис атты тарауы синтаксистік категорияларды тексеретінін айтады. Тілдегі өзіне тән грамматикалық формасы (тәсілі) бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады,- деп есептейтін ғалым тілден тыс ешқандай грамматикалық құбылыс болмайтыны сияқты, тілдегі сөздерден тыс грамматикалық категориялардың да болмайтындығын, өйткені сөздің өзі болмаған жағдайда ол сөздің мағынасы туралы да, өзгерісі туралы да сөз болуы мүмкін еместігін анықтады. Сондай-ақ, жалғанатын негіз болмаса, қосымшалардың бір де біреуі өздігінен тұрып ешқандай мағына бере алмайтыны, оның қызмет атқару қабілеті де болмайтыны былай тұрсын, өздері де болмас еді. Солай болса, грамматикалық категориялар тілде топ-топқа бөлініп, белгілі грамматикалық сөз таптарына тән, оларға телулі болады. Ғалымның пікірінше, грамматикалық категориялардың өресі мен өрісі біркелкі емес, кейбір категориялар тым жалпы, әрі өрісті, әрі қарымды болса, кейбір категориялардың өрісі тайыз, қарымы аз, тіпті жалқы да бола береді.
Ғалымдар К.Аханов, Ы.Маманов пікірлерімен қатар Ахмеди Ысқақовтың пайымдауындағы негізгі грамматикалық ұғымдар бірнеше ұрпақ қазақ тілі мен әдебиеті мамандарының оқып-үйренген қағидалары болғандығы белгілі. Рас, бүгінде тілдің грамматикалық құрылысына қатысты ұғымдардың кейбір сипаты кеңейе түскендігі мәлім. Алайда бұл мәселедегі ғалымның ой-түйіндерін морфология ғылымының тарихынан алыстатуға даяр тұруға машықтанбай, әділ, ғылыми ізеттілікпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz