Отбасында пайдаланатын техникалық нормалар
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақстан-Американдық еркін университеті
Қорғауға жіберілді
____________2021ж.
Құқық және тарих
кафедрасының меңгерушісі
_________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі орны
6В030100 Құқықтану мамандығы бойынша
Орындаған студент Ерлан Р.Е.
Ғылыми жетекші
з.ғ.к., доцент
___ ________2021 ж.
Норма бақылаушы
____________2021 ж.
Өскемен 2021
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі әлеуметтік нормалар
5
1.1 Әлеуметтік нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде: жалпы түсінігі, мәні мен маңызы
5
1.2 Құқықтың адамзат тарихындағы дамуының көрінісі
13
1.3 Құқықтық норманың түсінігі мен мәні
17
2 Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөлі
24
2.1 Құқықтың түсінігі, белгілері және мақсаты
24
2.2 Құқық жүйесі және заңнама жүйесі
29
2.3 Құқық саласы: ұғымы, қоғамдық қатынастарды реттеуде маңызы
37
3 Әлеуметтік қоғамдағы құқық пен моральдың арақатынасы, айырмашылығы және бірлігі
42
Қорытынды
47
Әдебиеттер тізімі
50
Кіріспе
Өркенитте адамдардың күнделікті өмірінде және қызметтерінде қолданылатын көптеген әр түрлі нормалар мен құқықтар пайда бола бастады. Соның ішінде: моральдық, құқықтық, саяси, эстетикалық, корпоративтік, адамгершілік, діни, дәстүрлі, әдет-ғұрып.
Норма - бұл белгілі әлеуметтік қоғамның қатысушыларының іс-әрекеттерінің үлгісі. Бұларсыз еш мемлекет те қоғамда болмайды. Заңгерлер көбінесе құқықтық нормаларды зерттейді. Барлық нормалар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан, олар үнемі басқа әлеуметтік нормалармен салыстырып отырады.
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырады. Олар қоғамның, объективтік даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Құқықтың түсінігіне және мазмұнына келетін болсақ, оның сан қырлы түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны санқырлы бағытта дамып, байып отырады.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қару шындыққа сай келеді десек қателеспейміз. Құқықтың негізгі үш тірегі бар: имандылық, қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекет. Құқық имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе, соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
Құқықтық норма - қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
"Құқық" терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны сөзсіз.
Құқықтық жүйе құқықтық материя құрылыммен жақын байланысты яғни, ол иерархиялық көп құрылымдық сияқты аспектілерден тұрады. Құқықтық жүйе динамикалық даму үстінде болады яғни, ол туралы ұғым үнемі өзгеріп отырады. Құқықтық жүйе басқа құқықтық терминдерден ауыстырмайды және өзгертпейді. Ол жеке ғылыми жүктемені яғни, барлық құқықтық құбылыстардың бірлігін білдіреді.
Құқық саласы - өздерінің реттейтін біртектес қоғамдық қатынастардың ортақ болуы арқылы біріккен құқықтық нормалар мен институттардың бөлектенген тобы. Сондықтан оларды жіктеп, дербес топтарға бөлу қажет. Құқық саласы құқықтық норманың жиынтығы болып табылатын қоғамдық қатынастардың сапалық жағынан біркелкі аясын өзіне тән құқықтық реттеу әдісімен реттейтін құқық жүйесінің ең ірі бөлімі.
Дипломдық зерттеу нысаны:
oo Құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі орны.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
oo Құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі орнын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
oo Қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі әлеуметтік нормаларға сипаттама беру;
oo Әлеуметтік нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде: жалпы түсінік беру және мәні мен маңызын көрсету;
oo Құқықтың адамзат тарихындағы дамуының көрінісіне түсінік беру;
oo Құқықтық норманың түсінігі мен мәнін көрсету;
oo Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөліне түсінік беру;
oo Құқықтың түсінігі, белгілері және мақсатын көрсету;
oo Құқық жүйесі және заңнама жүйесіне сипаттама беру;
oo Құқық саласы: ұғымы, қоғамдық қатынастарды реттеуде маңыздылығын көрсету;
oo Әлеуметтік қоғамдағы құқық пен моральдың арақатынасы, айырмашылығы және бірлігін жіктеп беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жалпы дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімінде қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі әлеуметтік нормалары, екінші бөлімде әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөлі, үшінші бөлімде әлеуметтік қоғамдағы құқық пен моральдың арақатынасы, айырмашылығы және бірлігі туралы айтылады.
1 Қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі әлеуметтік нормалар
1.1 Әлеуметтік нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде: жалпы түсінігі, мәні мен маңызы
Өркенитте адамдардың күнделікті өмірінде және қызметтерінде қолданылатын көптеген әр түрлі нормалар мен құқықтар пайда бола бастады. Соның ішінде: моральдық, құқықтық, саяси, эстетикалық, корпоративтік, адамгершілік, діни, дәстүрлі, әдет-ғұрып.
Норма - бұл белгілі әлеуметтік қоғамның қатысушыларының іс-әрекеттерінің үлгісі. Бұларсыз еш мемлекет те қоғамда болмайды. Заңгерлер көбінесе құқықтық нормаларды зерттейді. Барлық нормалар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан, олар үнемі басқа әлеуметтік нормалармен салыстырып отырады.
Әлеуметтік нормалар тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан әлеуметтік топтар мен жеке адамдар іс-әрекеттерін реттейтін талаптар.
Әлеуметтік нормалардың үш ерекшеліктері бар:
1) қоғамдық маңызы бар іс-әректтерге ынталанудан шығады мақсат,ой-арман,рухани құндылық т.б.
2) белгілі бір жүйеге сәйкес келетін,міндетті түрде орындалатын тәртіптің түрі мен шегін көрсетеді;
3) қоғамдық ұйғарымның санкцияның негізі болуы керек.
Заң ғылымында қоғамдағы нормаларды 2 үлкен топқа бөледі: әлеуметтік және техникалық. Бұл жалпы бөлудің өзіндік мәні бар. Екі топтыңда өздеріне тән ерекшеліктері, негіздері болады. Құқықтанушылар техникалық нормаларды зерттеумен көп шұғылданбайды - бұл олардың қызметі емес. Олар тек өздерінің мамандықтарына қажет жағдайда ғана айналысады және техникалық норманы әлеуметтік нормадан ажыратулары қажет. Бір-бірінің объективтік критериялары мен ерекшеліктерін бөліп көрсету өте маңызды. Техникалық норма мен әлеуметтік норма өздерінің зерттеу объектісі бойынша ерекшеленеді.
Әлеуметтік норма-адамдардың бір-бірінің, адамдардың бірлестіктермен қарым-қатынасын, басқаша айтқанда әлеуметтік өмірді реттесе, ал техникалық нормалар адамдардың ішкі ортамен, табиғатпен, техникамен қарым-қатынастарын реттейді. Бұл қарым-қатынас ״адам және машина, адам және еңбек құралы, адам және өнеркәсіп типінде болады. Көрсетілген қарым-қатынастың ерекшелігі - екінші бір жағында жансыз заттар болады. Сондықтан оларды жартылай әлеуметтік маңызға ие деп айтуға болады. Техникалық нормалар ғылыми әдістерді, техникалық операциялар мен процестердің тәсілдерін анықтап отырады. Әрине, техникалық нормаларды табиғат құбылыстарымен заңдарымен салыстыруға болмайды. Біріншісі адамдар қолымен құрылса, екіншісі адамадардың еркіне байланысты емес. Әлеуметтік және техникалық нормалар мазмұны, құрылымы жағынанда бір-бірінен ерекшеленеді. Техникалық норма мен әлеуметтік норманың ұқсастығы екеуіде адамдардың қызметімен тығыз байланысты, ал ерекшелігі олардың зерттеу объектісі мен тәсілдерінің әртүрлілігі.
Техникалық нормалардың арасында құқықтық актілермен бекітілетін, осының арқасында заңды күшке ие болатын нормаларда бар. Оларды техникалық құқық деп атауға болады. Бұл материалдық, өндірістік және басқару сферасында (өрт қауіпсіздігінде, құрылыс жұмыстарында болатын ережелер, қаруды пайдалануда) болатын ережелер. Кейде оны әлеуметтік норманың негізі депте атайды. Мұндай нормалар өздерінің ұйымдастырушылық-техникалық маңызын жоймай құқықтық норманың сапалы белгілерін алады. Олар мемлекетпен шығарылады, оның еркіндігін білдіреді, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етіледі, арнайы нормативтік актілермен бекітіледі, реттеледі. Өздерінің реттеуші қызметін басқа құқық нормаларымен бірлесе отырып жүзеге асырады. Әсіресе, бланкеттік нормамен тығыз байланысты. Басқа тұрмыстық салада болатын техникалық нормалар құқық пен байланысты емес және бұзған жағдайда жауаптылыққа тартылмайды (мысалы; әртүрлі тұрмыстық заттармен теледидармен, тоңазытқышпен, могнитафонмен жұмыс жасағанда немесе дәрі ішу ережесі).
Экологиялық жағдайларды және теңдікті бұзған кезде жауаптылық шаралары қолданылады. Табиғи балансқа жасанды араласу, эволюциялық өсу адам өміріне өте қауіпті. Ғылыми техникалық прогресс кезеңінде техникалық нормалардың рөлі арта түсуде. Бұл нормаларды сақтау, сақтамаудың нәтижесі адам денсаулығы мен тағдырына зор әсерін тигізеді. Осындай ережелерді сақтамау салдарынан әртүрлі апаттар, авариялар, басқада жағдайлар болуы мүмкін. Жай ғана бір қателік, немқұрйлылық, техникалық құралдарды дұрыс пайдаланбау орны толмас өкінішке әкеледі. Бұл азаматтық саладада, әскери саладада болады. Техника күрделенген сайын оны басқаруда күрделене түспек.
Енді адамадардың жануарларға: жабайы, үй жануарларына, жалпы жануарлар әлеміне деген қарым-қатынасын реттейтін нормаларға тоқталып кетейік. Бұл нормалардың көбі сәйкесінше актілерде бекітілген. Мысалы: итті, жылқыны ұстау ережелерінде, аңға шығуға рұқсат ету және етпеу, асырау жағдайындағы санитарлық ережелерінде көрініс табады. Бұл ережелер сақталмаған кезде жауаптылық белгіленген.
Жоғарыда айтылғандай, әлеуметтік нормалар адамдардың іс-әрекетінің ережелерін және олардың қарым-қатынастарын реттейтін кеңінен таралған құрал болып табылады. Олар қоғамдық өмірді қатерден қорғап,қажетті бағытқа бағыттайды. Әрине әлеуметтік нормалар құрамына құқықтық нормалар да кіреді.
Әлеуметтік норма - бұл адамдарға қажетті және қажетті емес шекараны көрсететін объективті маңызды ереже. Әлеуметтік норма қоғамдық дамуда әртүрлі заңдылықта көрініс табады. Тарих дамуындағы объективтік заңдар норма болып табылмайды. Мұның соңғылары өмірге адамдар қоғамымен, әлеуметтік тәжірибе арқылы келеді. Біреулері уақыты келгенде жойылады, екіншілері пайда болып, өзгереді, үшіншілері белгілі топ немесе билік деп аталады. Басқаша айтқанда әлеуметтік норманың пайда болуы, қалыптасуы субъективті фактор болып табылады. Олар адамдармен жасалады және объективті қажеттілік деп түсіндіріледі. Мысалы: құқықтық норманың пайда болуы туралы Энгельс былай деді: Қоғамның алғашқы даму кезеңінде күн сайын қайталанатын өнеркәсіп актісі, азық-түлікті бөлу немесе айырбастау, өнеркәсіп, туралы жалпы ережелерге әрбір жеке тұлғаның бағыну қажеттілігі туындайды. Бұл ереже ең алдымен салт-дәстүрде көрініс табады. Содан соң заң болып қалыптасады.
Құқық басқа нормативтік жүйелерден кейін және солардың негізінде қалыптасады. Ол экономикалық, басқада қатынастарды қатаң және мақсатты бағытта реттей бастады. Бұрынғы қоғамдық билік пен қатар ерекше бір аппаратқа сүйенетін, белгіленген заңдарға бағынбаған кезде мәжбүрлеу шараларын қолданатын көпшілік билік пайда болды. Әлеуметтік нормалардың пайда болуы қарым-қатынастың әлеуметтену ппроцесімен, адамадардың ерекше табиғи-биологиялық және қоғамдық тұлға ретінде танылуымен байланысты болды. Норма, ереже ұғымдары тең және ауыспалы мағынада қолданылды. Әдетте олар әдебиеттерде, анықтамалық баспаларда бірінен соң бірі анықталады: норма-бұл ереже, ереже-бұл норма. Алайда мұқият зерделеп қараса, норма ұғымына қарағанда, ереже өте тар термин. Соған байланысты бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Құқықтық нормалар өзінің құрылымы жағынан өте күрделі. Мұнда ереже тек оның диспозициясында ғана көрініс табады. Ал, нормалардың көбі маңызды өте бай келеді.
Әлеуметтік норма - жай ерікті іс-әрекеттің абсолютті ережесі емес. Ол сонымен қатар өмірде, тәжірибеде дәлелденген нағыз іс-әрекеттерді білдіреді. Бұл жағдайда нағыз іс-әрекеттер ереже болып қалыптасады.
Норма - бұл белгілі бір нәтижеге, мақсатқа бағытталған қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің өлшемі. Әлеуметтік норма кез-келген нәрсені емес, кеңінен таралған қарым-қатынастарды реттейді. Кездейсоқ байланыстар, әрекеттер нормада көрініс таппайды. Норма үнемі сыртқы және ішкі қарым-қатынастарды реттеуге бағыталған.
Әлеуметтік нормалардың мәнін ғылыми жолмен түсіну үшін, ең алдымен, оларды қоғамның тарихи дамуының жемісі деп ұғыну керек. Марксизм ілімі адамдардың іс-әрекеті мен әлеуметтік нормалардың арасындағы байланыстың өте күрделі диалектикалық сырын ашып, қоғам дамуының негізі экономикалық өмірге тәуелді екендігін ғылыми дәйектілікпен дәлелдеп берді. Әр түрлі қоғамдық экономикалық формациялардың өздеріне тән әреуметтік нормалары қалыптасады да, олардың құрамы мен элнменттерінің арақатынастарында ерекшеліктер болады. Бір қоғамдық-экономикалық формацияның қалыптасуына сәйкес әлеуметтік нормалардың кейбір компоненттерінің өзгеріп отыруына қарамастан, тарих сахнасына шыққан жаңа ұрпақтар оны дайын күйінде қабылдап, болашақ іс-әрекетінің қажетті құралы ретінде пайдаланады. Әрбір қоғамдағы әлеуметтік әртүрлі саланы қамтып, олардың жиынтығы сол қоғамдағы әлеуметтік нормалардың тұтас жүйесін құрайды.
Қоғамдағы индивидтердің, адамдардың мінез-құлықтары арнайы нормалар шеңберімен шектелген. Қоғамда қабылданған тәртіп пен өмірдің қатынастары адамды бір қалыпта, тәртіп,талаптар көлемінде, өзінің мінез-құлқын қалыптастыруды талап етеді. Әр индивид, қоғамның мүшесі қоғам қабылдаған нормаларға өзінің қимыл әрекетін бейімдейді. Керісінше, қоғамның санасына, оның тыныс-тіршілігіне жат талаптар мен ережелерді индивид қоғамның мүшесі ретінде қабылдауы немесе қабылдамауы мүмкін.
Жеке адамның мінез-құлықтары қоғамдық қатынастарда пайда болып,қалыптасқан нормаларға сай қалыптасуы қажет. Сондықтан қоғам қабылдаған адамдардың мінез-құлықтарының жиынтығы ережелері әлеуметтік нормалардың өмірі мен қызметі сан алуан әрекеттерді қалыптастырады. Әрекеттер құлық тарапына сай немесе қарсы болуы мүмкін. Ал, әлеуметтік нормалар адам санасына жат, оның табиғаты қабылдамайтын әрекеттерді жасауға тыйым салады, айыптайды. Жеке адамның санасы қоғамдық қатынастардың жемісі ретінде сол орта қабылдаған тәртіп пен нормаларға тәуелді.
Әлеуметтік нормалар дегеніміз - қоғамдық маңызы бар қоғамдық қатынасты реттейтін, қабылданған және бекітілген нормалардың жиынтығы. Әлеуметтік нормалардың өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Әлеуметтік нормалар қоғамдық сана деңгейімен қабылданады, бірақ бәріне бірдей міндетті емес. Мысалы, әдетғұрып нормаларындағы қалыңмал төлеу, кит кигізу, автобуста қарт адамдарға орын беру.
2. Тарихи дамудың сатысымен бағаланады немесе айқындалады. Мысалы, жасы үлкенді сыйлауды қазақ қоғамында ең жоғарғы құлықтылықты қасиеттеріне жатқызған болса, қазір дағдарысқа ұшырауда.
3. Қоғамдық қатынастардың барлық салаларын реттейтін нормалардан қалыптасады.
Әлеуметтік нормалар қоғам алдындағы тарихи міндеттерін атқару үшін, олардың негізгі компоненттері қоғамның белгілі бір даму кезеңіне сәйкес келуі қажет. Қоғамның дамуының белгілі бір кезеңінде кейбір әлеуметтік норма мен қоғамдық практика туғызған нормалардың араларында сәйкессіздік болады. Мұндай сәйкессіздік әсіресе діни нормалар мен адамдардың күнделікті іс-әрекеттерінен айқын көрінеді. Кең түрде алғанда әлеуметтік нормаларға дәстүр, әдет-ғұрып, моральдық және құқықтық нормалар, саяси, діни, эстетикалық қағидалар және ұйымдастыру-техникалық ережелер жатады. Әлеуметтік нормалардың компоненттері бір-бірімен тығыз байланыста. Жеке адамдардың әлеуметтік нормаларды қабылдап, ішкі сенім-ниетіне айналдыруы-қоғамдық тәрбиенің ең бір маңызды саласы.
Әлеуметтік нормаларды қабылдауға бейімдеу жолдарының бірі - нормаларды саналы түрде меңгеру, бұл процестің екінші практикалық жағы сол нормаларды сыртқы талаптан адамның ішкі қажеттілігіне, нормасына, дағдысына айналдыру. Тарихи қалыптасқан әлеуметтік және қоғамдық қатынастарды жетілдіруге, болашақ адамдардың санасының қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Қоғамдағы әлеуметтік тәртіптің дамып нығаюына сан-қырлы құбылыстар мен толып жатқан факторлар өздерінің әсерін тигізіп жатады.
Оларды үш топқа бөлуге болады:
1) табиғи құбылыстардың, факторлардың, уақиғалардың тигізетін әсерлері: демографиялық процестер, халықтың миграциясы, адамдардың өмір сүруінің ұзаққа созылуы, егіннің жақсы өнім беруі т.б.;
2) нормативтік актілердің ерікті түрде жақсы орындалуы;
3) адамдардың өзара қатынастарын өздерінің сапалы орындауы.
Қоғам реттеушіліксіз өмір сүре алмайды, ол дегеніміз адамдардың өмір сүрудің әр түрлі салаларындағы жүріс-тұрысын ретке келтіру. Реттеу нормалардың көмегімен жүзеге асырылады. Норма дегеніміз-бір қатынасты реттеп, басқаратын ереже.
Қоғамдағы қатынастарды реттеп басқаратын нормаларды төрт топқа бөлуге болады:
1) табиғи нормалар-ғылыми тұрғыдан зерттеліп,тәжірибеден өткен ұсыныстар.Мұндай ұсыныстарды ғылыми норамлар деп те атайды;
2) ғылыми зерттеуден өткен,тексерілген техникалық және табиғи ережелер,инструкциялар;
3) әлеуметтік нормалардың көпшілігі осы топқа жатады;
4) құқықтық нормалар.
Қоғамдағы көптеген қарым-қатынастарды реттеп басқарып отыратын негізгі құрал-әлеуметтік нормалар. Олар қоғамның дағдарысқа ұшырамай, біркелкі дұрыс дамуын қамтамасыз етіп отырады. Бұл объективтік процесс. Әлеуметтік нормалар көне заманнан адам қоғамымен бірге өмір сүріп, диалектикалық процесс арқылы дамып, нығайып келеді. Әлеуметтік нормалар арқылы қоғамдағы қатынастардың өзара байланысы өзгеріп, жаңарып, дамып жатады. Сол арқылы қоғамның өзгеруі, жаңаруы прогрестік жолмен дамып жатады.
Әлеуметтік нормалар - қоғадық қатынастарды реттеуде қолданылатын жүріс-тұрыс ережелері. Әлеуметтік нормалар келесі ерекшеліктерге ие: бұл жердегі реттеу пәні тек әлеуметтік сипатта болады, ол қоғамдық қатынастар; субъектілік құрамы әлеуметтік саланың өкілдері ретіндегі адамдармен ғана байланысты.
Әлеуметтік нормалардың белгілері:
1. Әлеуметтік нормалар адамдардың іс-әрекетінің мінезінің, тәртібінің қоғамдық ережесі. Жеке адамдар ұжымдар,бірлестіктер, одақтар, ұйымдар осы ережеге сәйкес өмір сүруге, жұмыс жасауға тырысады.
2. Әлеуметтік нормалар-қоғамдық дәрежедегі ереже, бұл нормаларды дұрыс, жақсы орындау бар азаматтардың, барлық ұйымдардың негізгі міндеті, орындамаса халықтың сөгісіне, сынына душар болады, жауапкершілікке тартылады.
3. Әлеуметтік нормалар - жай ғана ереже емес, ол қоғамдық міндетті түрдегі ереже. Ерікті түрде орындалмаса еріксіз орындалуға тиіс ереже. Бұл қасиет қоғамның миллиондаған жылдар даму тәжірибесімен тексеріліп, сарапталып, қалыптасқан нормалар.
Міне осы көрсетілген белгілер, ерекшеліктері арқылы әлеуметтік нормалар қоғамды басқарудың, қатынастарды реттеудің негізгі құралына айналды.
Әлеуметтік нормалардың негізгі түрлері:
-құқық нормасы;
-моральдық нормалар (жақсы-жаман, дұрыс-бұрыс, әділеттік-әділетсіздік, достық-қастық, инабаттылық, парасаттылық, адамгершілік т.б. қасиеттер);
-саяси нормалар;
-эстетикалық нормалар;
-қоғамдық ұйым,ұжымдардың ереже-қағидалары;
-адамгершілік нормалары (олар адамдарды жақсылыққа, инабаттылыққа, парасаттылыққа, әділеттікке, адамгершілікке тәрбиелейді);
-әдет-ғұрып нормалары (адамдардың көне дәуірден қалыптасқан жақсы қасиеттері мен жақсы іс-әрекеттері);
-салт-дәстүр нормалары (әр ұлттың, әр халықтың өздерінің ерекшеліктерінен қалыптасқан дәстүрлері болады. Мысалы: той өткізу, үйлену, ат шаптыру, көкпар тарту, қыз қуу т.б. дәстүрлері);
-діни, имандылық, инабаттылық нормалар.
Осы әлеуметтік нормалар біріге келе-адамдардың қоғамдық өмір сүруінің ережесі деп аталады. Әлеуметтік норма-қоғамдағы адамдардың, ұйымдардың, ұжымдардың ара қатынасының, іс-әрекетінің, мінез-тәртібінің ережесі. Әлеуметтік нормалар өздерінің дербестігімен бірге өзара тығыз байланыста дамиды. Себебі, олар бір экономикалық базисты, бір қоғамдық саясатты, бір әлеуметтік тұрмысты, бір мәдениетті, бір мүдде-мақсатты қорғап, дамытады. Сонымен, әлеуметтік нормаларды әдет-ғұрып, діни нормаларының, қоғамдық, коорпаратвтік ұйымдардың нормаларының, мораль нормаларының, құқық нормаларының жиынтығы құрайды.
Әлеуметтік нормалар - бұл адамдардың арасындағы қатынастарды реттейтін мінез-құлық ережесі болса, техникалық нормалар адамдардың табиғатқа, техникаға, өндірістік құрал-жабдықтарға қатыстығын сипттайтын ереже. Ал, техникалық-юрисдикциялық нормалар заңдарда бекітілген техникалық нормалар болып табылады.
Әлеуметтік нормалардың белгілері болып табылатындар:
1) бұл мінез-құлық ережелері,
2) ортақ және жалпы міндеттілік мәнділігі,
3) адамдардың саналы-ерікті қызметі нәтижесінде пайда болуы,
4) адамдардың бірлестігі мен және тиісті құралдар мен қамтамасыз етілуі;
5) қоғамның даму деңгейі мен шарттасуы;
6) қоғамдық қатынастарды реттеуі.
Әлеуметтік нормалардың мазмұнын екі тұрғыдан түсіну керек: біріншісі-қоғамдық мүдде-мақсатты орындау, іске асыру бағыты; екіншісі-жеке адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, дамыту бағыты. Бұл объективтік бірлестік. Өмірде бір жақты әлеуметтік норма болмайды. Әлеуметтік нормалардың өмірге келу себептері қоғамның объективтік даму процесінде жаңа қарым-қатынастар қалыптасады. Бұл объективтік процесс. Сол арқылы жаңа құқықтық норма қабылданады. Бұл субъективтік процесс. Әлеуметтік норма көп және әр түрлі. Бұл оның реттеу объектісі қоғамдық қатынастардың болуымен байланысты. Әлеуметтануда олар әртүрлі негіздер бойынша түрлерге, топтарға (жай және күрделі, интенсивті және экстенсивті, тірі және өлі) деп бөледі. Ал заң ғылымдары бұл норманы қалыптасу тәсілі, қызмет ету сферасы, әлеуметтік бағыты бойынша бөледі.
Өмірде адамдар әр түрлі қатынастарда болып тұратыны бәрімізге мәлім, айталық, отбасылық, тұрмыстық, еңбек, экономикалық. Осындай сан алуан қатынастарды реттеу үшін құқық нормалары жеткіліксіз. Сондықтан, құқық нормаларымен қатар қоғамда басқада әлеуметтік нормалар жұмыс істейді, олар: адамгершілік, салт-дәстүр нормалары, қоғамдық ұйымдар нормалары, діни рәсімдер, өсиеттер мен нұсқамалар. Олар да қоғамдық қатынастарды реттеуде маңызды рөл атқарады. Олардың негізінде моральдық, діни құқықтар және адамдардың міндеттері пайда болады.
Алайда құқық нормалары қоғамдық қатынастардың жалпыға бірдей міндетті мемлекеттік реттеуші ретінде көріне отырып, өзге әлеуметтік нормалардан (әдет-ғұрып,діни нормалары, адамгершілік, қоғамдық ұйымдарнормалары айтарлықтай ерекшеленеді. Заң әдебиеттерінде құқықтың заңдық нормасы жалпы сипатта болады деп дұрыс айтылады. Ол қандайда бір нақтылы оқиғаға немесе жағдайға емес, оқиғалардың, жағдайлардың белгілі бір түріне және сол арқылы қоғамдық қатынастардың белгілі бір санатына (некеге тұру, шарт жасасу ережесі, сайлау рәсімі, жұмысқа қабылдау не одан шығару тәртібі есептелген. Онда адамдар мінез-құлқының ортақ, типтік нұсқалары беріледі, олар қоғамда басшылықты жүзеге асыратын әлеуметтік топтардың мүделеріне толық және дәйекті түрде сай келеді.
Сонымен, әлеуметтік норма - қоғам қабылдаған адамдардың мінез-құлқының, іс-әрекетінің, тәртібінің ережелерімен оларды реттеп-басқару нормалардың жиынтығы.
Техникалық нормалар - бұл адамдардың еңбек құралдарын және табиғи заттарын дұрыс қолдануының ережелері. Мысалы; техникалық нормаларға мыналар жатады: белгілі бір құрылыс жұмыстарын орындау ережелері, шикізатты қолдану ережелері, мелекеттік стандарттар, техникалық жағдайлар.
Техникалық нормалар төмендегідей ерекшеліктерге ие:
а) бұл жердегі реттеу пәні тек әлеуметтік сипатта емес;
ә) субъектілік құрамы тек адамдармен ғана емес, сонымен қатар сыртқы әлеммен, табиғатпен, техникамен де байланысты.
Қазіргі заманда ғылыми-техникалық прогресс уақытында техникалық нормалардың маңызы өте зор. Табиғатпен байланысты қоғамның барлық салаларында техникасыз өмір жоқ. Сондықтан адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мемлекеттің алдындағы кезек күттірмейтін мәселелердің ең күрделісі.
Техникалық және әлеуметтік нормалар өзара тығыз байланыстылықта болады. Нақты айтқанда, қоғам үшін маңызды техникалық нормаларды мемлекет пен құқық қолдайды, нәтижесінде олар белгілі бір заңды салдарды туындататын, жалпыға міндетті техникалық - заңды жүріс-тұрыс ережелеріне айналады. Мысалы: қылмыстық заңнама құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу әрекеттері үшін жауапкершілікті көздейді. Техникалық нормалардың түрлері мен бағыттары:
1.Техникалық нормативтік актілер, оның өзі бірнеше түрге бөлінеді: өндірістік, ауыл-шаруашылық, әскери, техникалық нормалар.
2.Технологиялық нормативтік актілер, мұның да бірнеше түрі бар.
3.Экологиялық техникалық нормалар.
4.Табиғат, адамды қоршаған ортаны қорғайтын техникалық нормалар.
5.Халықтың денсулығын сақтау бағытындағы техникалық нормалар.
6.Отбасында пайдаланатын техникалық нормалар.
7.Мемлекеттік органдарда, қоғамдық ұйымдарда, ұжымдарда пайдаланатын техникалық нормалар.
8.Адамның еңбегін жеңілдететін техникалық нормалар.
Құқықтың маңызы, рөлі, әсіресе нормативтік актілер арқылы ғылыми-техникалық, технологиялық, экологиялық процестің сапасын көтеріп еліміздің әлеуметтік, экономикалық жағдайын жақсарту. Бұл үшін мемлекет техникалық, технологиялық, өндірістік, санитарлы-гигиеналық нормаларды, ережелерді қабылдап, оларды жан-жақты тексерістен өркізіп стандартты сертификат беруі керек. Стандарт-заттың (техниканың) нормативтік сапасы мен сипаттамасы туралы мемлекет бекіткен заңды акт. Осы стандарт арқылы техникалық норманың сапасы тексеріліп отырады.
Техникалық норманың ең күрделі саласы - табиғатты қорғау нормалары. Адамды қоршаған ортаны таза ұстау, оның табиғи дамуына, зиян келтірмеу, экологияны жақсарту ғаламдық проблема. Сондықтан дүние жүзіндегі барлық мемлекеттер бұл мәселеге зор көңіл бөліп, осы бағыттағы нормативтік актілерінің сапасын жақсартуда. Біріккен Ұлттар Ұйымы да бұл мәселені қатаң бақылауға алып отыр.
Техникалық норманың екінші маңызды саласы - халықтың денсулығын сақтау. Осы бағытта мемлекеттер көп жұмыс жасауда: адамдарға арналған азық-түліктің, дәрі-дәрмектің, медицинада қолданылатын техниканың сапасын жақсарту; еңбектің қауіпсіздігін, адамның рухани сана-сезімін, білімін көтеру.
Қазіргі заманда техникалық, технологиялық, экологиялық процестерді жақсарту тек құқықтық норманың ғана міндеті емес, сонымен бірге бұл ғаламдық проблемаға әлеуметтік нормалардың барлық саласы және қоғамдағы барлық ғалымдар үлес қосуы керек.
1.2 Құқықтың адамзат тарихындағы дамуының көрінісі
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырады. Олар қоғамның, объективтік даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Құқықтың түсінігіне және мазмұнына келетін болсақ, оның сан қырлы түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны санқырлы бағытта дамып, байып отырады. Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы: Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттік деді, орта ғасырдың ғалымдары құқық діни норма, Ж.Ж.Руссо құқық қоғамдық билік деп түсіндірді. Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамадардың өмірі мен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс- әрекетіне, тәртібіне, сана сезіміне жан- жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал: құқық қоғамдағы бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі құрал, құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал, құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал, құқық мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал. Құқық - қоғамның экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, мазмұны, маңызы мен нысаны, сайып келгенде қоғамның мәдени-рухани сипатына байланысты. К.Маркс Гота программасына сын деген еңбегінде; Құқық еш уақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары болмақ емес - деді.
Қоғамның объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі пікір бар:
Біріншісі - қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан ақыр заман болар еді. Бұл пікірді - заңды көзқарас деп атайды.
Екіншісі - бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі, маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді заңды нигилизм деп атайды. Нигилизм қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы норималарды, жағымды мұраларды жоққа шығарып мойындамау. Құқық қоғаммен бірге эволюциялық пргрестік жолмен дамып, XIX- XX ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын дәлелдеп, қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып, реттеуші негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден, құқық деген ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Екіншіден, құқық деген-құқық нормаларының жүйеге келтірген жиынтығы. Мысалы, Қазақстанда мемлекеттік құқығы туралы Конституцияның 4-бабында былай делінген: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сай келетін заңдардың,өзге де нормативтік-құқықтық актілері болып табылады. Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Мысалы, конституциялық, әкімшілік, азаматтық, еңбек, қылмыстық құқық. Төртіншіден, құқық термині субъективтік құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Мысалы, құқық жүйелері мен құқықтық қатынастар.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қару шындыққа сай келеді десек қателеспейміз. Құқықтың негізгі үш тірегі бар: имандылық, қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекет. Құқық имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе, соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
Құқық - мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ережелерінің жиынтығы.
Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ақ. Құқықтың мазмұнының негізгі элементтері:
-қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау,орындау;
-қарым-қатынастарды реттеп - басқару;
-қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси әлеуметтік, мәдениеттік бағытын дамытып, нығайту, мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, арақатынасын реттеп басқарып отыру;
-халықаралық қатынастарды реттеп басқару.
Құқықтың екі түрлі ғылыми түсінігі болады:
1) құқықтың объективтік түсінігі объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы;
2)құқықтың субъективтік түсінігі объективтік қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді уақытында қабылдап, бекіту.
Құқықтың негізгі қағидалары:
1. Қоғамдағы әртүрлі мүдде - мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-басқару;
2. Адамдардың, ұйымдардың ара қатынасындағы келіспеушілікті шешудің, реттеудің негізгі түрлерін белгілеп отыру;
3. Мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен нормативтік актілернің орындалуын бақылап отыру.
Құқықтың мазмұны дегеніміз - қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқарып отыратын нормативтік актілердің ішкі құрылысы.
Құқық - үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі. Бұл мүддені заңға айналдырушы және орындаушы мемлекеттік аппарат.
Сонымен, құқық - дегеніміз адам мен қоғамның объективтік құрылысымен байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда формалды түрде анықталған,мемлекеттік күшімен қамтамасыз етілетін нормалардың жиынтығы. Қоғамның өмірінде белсенді жұмыс атқаратын құқықтың функциялары. Оның бағыттары толып жатыр. Ең күрделі бағыты мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау. Өйткені мемлекеттің жұмысының мазмұны, бағыты нормативтік актілерде көрсетіліп, анықталып отырады. Құқықтың негізгі функцияларының түрлері:
1.Қоғамның әр саласына сәйкес құқықтың экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік, тәрбиелік, экологиялық, қаржылық функциялары болады.
2.Мемлекеттік биліктің үш түріне сәйкес құқықтың да үш функциясы болады: заң шығарушы, заңды орындау, заңды қорғау.
Құқықтың бұл екі топтағы функциялары мемлекеттің функцияларымен сәйкес келеді. Сонымен бірге құқықтың өзіне тән екі міндеттері болады: қоғамдағы қарым-қатынастарды дұрыс реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың байланысын бақылап, қорғап отыру. Міне осы міндеттерге сәйкес құқықтың өзіне тән екі функциясы болады: реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың байланысын,орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Бұл функция екі әдіс-тәсілмен орындалады: 1)құқықтық нормада қатынастың орындалу жолдарын,бағытын көрсету; 2)нормативтік актіде субъектілерге толық бостандық беру, дұрыс орындалу бағытын көрсету.
Құқықтың қорғау функциясы-нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Бұл функцияның әдіс-тәсілдері:
-қоғамдағы қатынастардың дұрыс орындалуын бақылау;
-құқықты нормада тыйым салудың себептерін көрсету;
-жауапкершіліктің түрін көрсету;
-жасаған қателіктері үшін субъектілерді жауапқа тарту.
Сонымен құқықтың функциясы дегеніміз - адамдардың іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқылы қатынастардың дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету.
Құқықтың әлеуметтік құндылығы:
1. Құқық адамдардың іс-әрекетінің, жұмысының нақты келісімді, тұрақты, жақсы орындалуын қамтамасыз етеді. Құқық қоғамдық тәртіпті дамытып, нығайтып, қоғамдық мүдде-мақсаттың жақсы орындалуына мүмкіншілік жасайды.
2. Құқық адамдардың өзара қатынасын дұрыс реттеп, дұрыс басқарып олардың мінезінің, тәртібінің, сана-сезімінің, іс-әрекетінің жақсаруына мүмкіншілік жасап, сол арқылы қоғамның дамуын жақсартып отырады.
3.Құқықтың құндылығы адамдардың бостандығын, теңдігін қалыптастырып, қорғауында. Құқық пен бостандық бір-бірімен тығыз байланысты. Құқық бостандықтың, теңдіктің шеңберін, шекарасын үнемі анықтап, бақылап отырады.
4. Құқық қоғамдағы әділеттікті жақтап, бақылап отырады.
5. Құқық қоғамдағы барлық прогрестік дамудың негізгі құралы, азаматтық қоғамды, демократиялық мемлекетті құрудың бірден-бір даңғыл жолы.
6. Құқық халықаралық прогрестік қатынастың, байланыстың қайнар-көзі бұлағы. Дүниежүзілік экологияны жақсартудың құралы.
Құқықтың өзіне тән мынандай белгілері бар:
1.Құқық мемлекетпен норма ретінде бекітіледі және өзгертіледі. Парламент - заң, президент - жарлық, үкімет - қаулы мен өкімдер, салалы министрліктер - ережелермен бұйрықтар, жергілікті органдар - шешімдер шығарады. Олар нормативтік қасиетке ие.
2.Құқық қоғамдық қатынастарға түскен барлық субъектілерге бірдей қолданылады. Құқық атақ, лауазым, шеніне қарамай бәріне бірдей, тең қолданылады, оны орындау, сақтау бәріне міндетті.
3.Құқық қоғамдық қатынастарды ретейтін және ең кең қолданатын нормалардың жиынтығы. Әдет-ғұрып, діни, дәстүр сияқты нормаларға қарағанда реттеу функциясы өте кең, мемлекеттегі субъектілердің бәріне қатысы бар.
4.Құқық формальды - айқын болып сипатталады, яғни мемлекет тарапынан мойындалып, нормативтік-құқықтық кесім, сот прецеденті және бекітілген әдет-ғұрып формалары арқылы қоғамдық қатынастарды реттейді.
5.Құқық бүкіл халықтың, ұлттардың, партиялардың, әлеуметтік топтардың және жеке адамдардың еріктерін білдіреді.
6.Құқық өзінің ішкі құрылымымен, жеке салалар мен институттарға бөліну арқылы бір-бірімен үйлесімді мағынадағы жүйені құрайды.
7.Мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі. Мемлекет басқару, билік жүргізу барысында құқықтық қатынастарға түскен субъектілер құқық нормалары бекіткен мінез-құлықтарды өз еріктерімен орындамаған жағдайда күш қолдану арқылы іс жүзіне асырады.
Сонымен, құқық қоғамда зор қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық салаларына,жеке адамның өміріне өзіне тән әдістерімен дұрыс жағымды әсер етеді. Құқықтың саяси қызметі мемлекет органдарының қалыптасу, қызмет істеу, саяси партиялардың, бірлестіктердің, ұжымдардың ұйымдастырылуына жол ашудан, азаматтардың құқықтарын пайдалануына мүмкіндік туғызудан байқалады. Құқық қоғамдағы барлық кәсіпорындардың жұмысын тікелей реттеп, жөнге салып отырады. Демек, құқық саяси, экономикалық әлеуметтік, мәдени тәрбие құбылыстың барлық салаларын реттеп, жөнге салып отыратын құрал болып есептеледі. Құқық мемлекетті, қоғамды, азаматтардың заңды мүдделерін қорғау қызметінде жүзеге асырады. Осыларға қоса құқық заңды бұзудың, алдын-алу қызметінде атқарады.
1.3 Құқықтық норманың түсінігі мен мәні
Құқықтық норма - қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құқық бола алмайды. Құқық деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды толық қамтыған нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз.
Құқық нормасы - бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс-тұрыс ережесі. Құқық нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері туындайды және осы ереже аталған субъектілердің әрекеттерін реттеуге бағытталған .
Заң нормасы - құқықтың алғашқы буыны, оның жүйесінің элементі. Сол себепті, бұл нормаға ерекше әлеуметтік құбылыс ретіндегі құқықтың негізгі белгілерінің тән болуы заңды да. Алайд, бұл құқықң және құқық нормасың түсініктерінің бір екенін білдірмейді. Олар бір-бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа түседі.
Құқық нормасының белгілері:
1) жалпыға міндеттілігі - ол адамдардың мүмкін және міндетті әрекеттеріне қатысты мемлекеттің биліктік ережелерін білдіреді;
2) формальды анықталғандығы - ол жазбаша түрде ресми құжаттарда көрініс табады;
3) мемлекетпен байланысы - оны мемлекеттік органдар орнықтырады және мемлекеттік әсер ету шараларымен қамтамасыз етіледі;
4) ұсынушылық-міндеттемелік сипат - ол бір субъектілерге құқықтар берсе, келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі, құқықты міндетсіз, ал міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Сонда да жеке дара құқықтық норманың маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді. Коғамдық мүддені, саясатты, мемлекеттік билікті, бостандықты, теңдікті, әділеттікті, адамгершілікті, заңдылықты, тәртіпті, білімді, ғылымды, рухани сананы, халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, демократиялық іс-әрекеттерді және т.б.
Құқықтық норманың кұндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы адамдардың, заңды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп отырады;
- құқықтық нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы құрал, нормативтік актілер қоғамға зиянды іс-әрекеттерге жауапкершілікті күшейтіп отырады;
- құқықтық нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап, қолайсызданын қысқартып, экономиканың, әлеуметтік жағдайдың жақсаруына мүмкіншілік жасап отырады;
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандық т.б. демократиялық қағидаларды қалыптастырады;
- құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты жақсартудың құралы.
Құқық - жалпыға бірдей міндетті, мемлекетпен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма - құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастарының жақсы дамуының, үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп-басқарып отырады.
Адамдардың бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырылады: бірінші - адамдардың өздерінің, өз істерін, өз тәртібін жобалау - жоспарлауы (ішкі бостандық); екінші - өз мүдде мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің жүзеге асыруы (сыртқы бостандық).
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым-қатынастар құқықтық нормалар арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлеуметтік жеке мемлекеттік ықпал ету қасиеттерін біріктіріп қоғамның дұрыс, жағымды дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
Құқықтық норманың негізгі сипаттары:
1. Норма - қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым-қатынастарды реттеп-басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты, әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени т.б. даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары, қағидалары
Конституцияда және заңдарда көрсетілген.
2. Норма - көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс-тәсілдерін алдын-ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастың, оны реттеудің, орындалуының "үлгісін" жасайды. Міне, осы "үлгілерді" зерттеу арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
3. Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты әлеуметтік тұрақты процесті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор. Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады.
4. Нормативтік актілер, мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан, олар нормалардың дұрыс орындалуына үлес қосады.
Сонымен, құқықтық норманың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп басқаруын толық түсінуге болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма - мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңды күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады.
Өйткені ол нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің өз еркінде, тек заңға нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындалуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар, мағыналы, сапалы қарым-қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны көрсетіледі, екіншісінде - оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді, үшіншіде - қолдану нәтижесін көрсетеді.
Үшеуін біріктірсе бір толық норма болып шығады. Мұндай норманың құрылысы өте сирек кездеседі. Нормалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан-Американдық еркін университеті
Қорғауға жіберілді
____________2021ж.
Құқық және тарих
кафедрасының меңгерушісі
_________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі орны
6В030100 Құқықтану мамандығы бойынша
Орындаған студент Ерлан Р.Е.
Ғылыми жетекші
з.ғ.к., доцент
___ ________2021 ж.
Норма бақылаушы
____________2021 ж.
Өскемен 2021
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі әлеуметтік нормалар
5
1.1 Әлеуметтік нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде: жалпы түсінігі, мәні мен маңызы
5
1.2 Құқықтың адамзат тарихындағы дамуының көрінісі
13
1.3 Құқықтық норманың түсінігі мен мәні
17
2 Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөлі
24
2.1 Құқықтың түсінігі, белгілері және мақсаты
24
2.2 Құқық жүйесі және заңнама жүйесі
29
2.3 Құқық саласы: ұғымы, қоғамдық қатынастарды реттеуде маңызы
37
3 Әлеуметтік қоғамдағы құқық пен моральдың арақатынасы, айырмашылығы және бірлігі
42
Қорытынды
47
Әдебиеттер тізімі
50
Кіріспе
Өркенитте адамдардың күнделікті өмірінде және қызметтерінде қолданылатын көптеген әр түрлі нормалар мен құқықтар пайда бола бастады. Соның ішінде: моральдық, құқықтық, саяси, эстетикалық, корпоративтік, адамгершілік, діни, дәстүрлі, әдет-ғұрып.
Норма - бұл белгілі әлеуметтік қоғамның қатысушыларының іс-әрекеттерінің үлгісі. Бұларсыз еш мемлекет те қоғамда болмайды. Заңгерлер көбінесе құқықтық нормаларды зерттейді. Барлық нормалар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан, олар үнемі басқа әлеуметтік нормалармен салыстырып отырады.
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырады. Олар қоғамның, объективтік даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Құқықтың түсінігіне және мазмұнына келетін болсақ, оның сан қырлы түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны санқырлы бағытта дамып, байып отырады.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қару шындыққа сай келеді десек қателеспейміз. Құқықтың негізгі үш тірегі бар: имандылық, қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекет. Құқық имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе, соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
Құқықтық норма - қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
"Құқық" терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны сөзсіз.
Құқықтық жүйе құқықтық материя құрылыммен жақын байланысты яғни, ол иерархиялық көп құрылымдық сияқты аспектілерден тұрады. Құқықтық жүйе динамикалық даму үстінде болады яғни, ол туралы ұғым үнемі өзгеріп отырады. Құқықтық жүйе басқа құқықтық терминдерден ауыстырмайды және өзгертпейді. Ол жеке ғылыми жүктемені яғни, барлық құқықтық құбылыстардың бірлігін білдіреді.
Құқық саласы - өздерінің реттейтін біртектес қоғамдық қатынастардың ортақ болуы арқылы біріккен құқықтық нормалар мен институттардың бөлектенген тобы. Сондықтан оларды жіктеп, дербес топтарға бөлу қажет. Құқық саласы құқықтық норманың жиынтығы болып табылатын қоғамдық қатынастардың сапалық жағынан біркелкі аясын өзіне тән құқықтық реттеу әдісімен реттейтін құқық жүйесінің ең ірі бөлімі.
Дипломдық зерттеу нысаны:
oo Құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі орны.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
oo Құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі орнын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
oo Қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі әлеуметтік нормаларға сипаттама беру;
oo Әлеуметтік нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде: жалпы түсінік беру және мәні мен маңызын көрсету;
oo Құқықтың адамзат тарихындағы дамуының көрінісіне түсінік беру;
oo Құқықтық норманың түсінігі мен мәнін көрсету;
oo Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөліне түсінік беру;
oo Құқықтың түсінігі, белгілері және мақсатын көрсету;
oo Құқық жүйесі және заңнама жүйесіне сипаттама беру;
oo Құқық саласы: ұғымы, қоғамдық қатынастарды реттеуде маңыздылығын көрсету;
oo Әлеуметтік қоғамдағы құқық пен моральдың арақатынасы, айырмашылығы және бірлігін жіктеп беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жалпы дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімінде қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі әлеуметтік нормалары, екінші бөлімде әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөлі, үшінші бөлімде әлеуметтік қоғамдағы құқық пен моральдың арақатынасы, айырмашылығы және бірлігі туралы айтылады.
1 Қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесіндегі әлеуметтік нормалар
1.1 Әлеуметтік нормалар қоғамдық қатынастарды реттеуші ретінде: жалпы түсінігі, мәні мен маңызы
Өркенитте адамдардың күнделікті өмірінде және қызметтерінде қолданылатын көптеген әр түрлі нормалар мен құқықтар пайда бола бастады. Соның ішінде: моральдық, құқықтық, саяси, эстетикалық, корпоративтік, адамгершілік, діни, дәстүрлі, әдет-ғұрып.
Норма - бұл белгілі әлеуметтік қоғамның қатысушыларының іс-әрекеттерінің үлгісі. Бұларсыз еш мемлекет те қоғамда болмайды. Заңгерлер көбінесе құқықтық нормаларды зерттейді. Барлық нормалар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан, олар үнемі басқа әлеуметтік нормалармен салыстырып отырады.
Әлеуметтік нормалар тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде қоғамдық қатынастар негізінде қалыптасқан әлеуметтік топтар мен жеке адамдар іс-әрекеттерін реттейтін талаптар.
Әлеуметтік нормалардың үш ерекшеліктері бар:
1) қоғамдық маңызы бар іс-әректтерге ынталанудан шығады мақсат,ой-арман,рухани құндылық т.б.
2) белгілі бір жүйеге сәйкес келетін,міндетті түрде орындалатын тәртіптің түрі мен шегін көрсетеді;
3) қоғамдық ұйғарымның санкцияның негізі болуы керек.
Заң ғылымында қоғамдағы нормаларды 2 үлкен топқа бөледі: әлеуметтік және техникалық. Бұл жалпы бөлудің өзіндік мәні бар. Екі топтыңда өздеріне тән ерекшеліктері, негіздері болады. Құқықтанушылар техникалық нормаларды зерттеумен көп шұғылданбайды - бұл олардың қызметі емес. Олар тек өздерінің мамандықтарына қажет жағдайда ғана айналысады және техникалық норманы әлеуметтік нормадан ажыратулары қажет. Бір-бірінің объективтік критериялары мен ерекшеліктерін бөліп көрсету өте маңызды. Техникалық норма мен әлеуметтік норма өздерінің зерттеу объектісі бойынша ерекшеленеді.
Әлеуметтік норма-адамдардың бір-бірінің, адамдардың бірлестіктермен қарым-қатынасын, басқаша айтқанда әлеуметтік өмірді реттесе, ал техникалық нормалар адамдардың ішкі ортамен, табиғатпен, техникамен қарым-қатынастарын реттейді. Бұл қарым-қатынас ״адам және машина, адам және еңбек құралы, адам және өнеркәсіп типінде болады. Көрсетілген қарым-қатынастың ерекшелігі - екінші бір жағында жансыз заттар болады. Сондықтан оларды жартылай әлеуметтік маңызға ие деп айтуға болады. Техникалық нормалар ғылыми әдістерді, техникалық операциялар мен процестердің тәсілдерін анықтап отырады. Әрине, техникалық нормаларды табиғат құбылыстарымен заңдарымен салыстыруға болмайды. Біріншісі адамдар қолымен құрылса, екіншісі адамадардың еркіне байланысты емес. Әлеуметтік және техникалық нормалар мазмұны, құрылымы жағынанда бір-бірінен ерекшеленеді. Техникалық норма мен әлеуметтік норманың ұқсастығы екеуіде адамдардың қызметімен тығыз байланысты, ал ерекшелігі олардың зерттеу объектісі мен тәсілдерінің әртүрлілігі.
Техникалық нормалардың арасында құқықтық актілермен бекітілетін, осының арқасында заңды күшке ие болатын нормаларда бар. Оларды техникалық құқық деп атауға болады. Бұл материалдық, өндірістік және басқару сферасында (өрт қауіпсіздігінде, құрылыс жұмыстарында болатын ережелер, қаруды пайдалануда) болатын ережелер. Кейде оны әлеуметтік норманың негізі депте атайды. Мұндай нормалар өздерінің ұйымдастырушылық-техникалық маңызын жоймай құқықтық норманың сапалы белгілерін алады. Олар мемлекетпен шығарылады, оның еркіндігін білдіреді, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етіледі, арнайы нормативтік актілермен бекітіледі, реттеледі. Өздерінің реттеуші қызметін басқа құқық нормаларымен бірлесе отырып жүзеге асырады. Әсіресе, бланкеттік нормамен тығыз байланысты. Басқа тұрмыстық салада болатын техникалық нормалар құқық пен байланысты емес және бұзған жағдайда жауаптылыққа тартылмайды (мысалы; әртүрлі тұрмыстық заттармен теледидармен, тоңазытқышпен, могнитафонмен жұмыс жасағанда немесе дәрі ішу ережесі).
Экологиялық жағдайларды және теңдікті бұзған кезде жауаптылық шаралары қолданылады. Табиғи балансқа жасанды араласу, эволюциялық өсу адам өміріне өте қауіпті. Ғылыми техникалық прогресс кезеңінде техникалық нормалардың рөлі арта түсуде. Бұл нормаларды сақтау, сақтамаудың нәтижесі адам денсаулығы мен тағдырына зор әсерін тигізеді. Осындай ережелерді сақтамау салдарынан әртүрлі апаттар, авариялар, басқада жағдайлар болуы мүмкін. Жай ғана бір қателік, немқұрйлылық, техникалық құралдарды дұрыс пайдаланбау орны толмас өкінішке әкеледі. Бұл азаматтық саладада, әскери саладада болады. Техника күрделенген сайын оны басқаруда күрделене түспек.
Енді адамадардың жануарларға: жабайы, үй жануарларына, жалпы жануарлар әлеміне деген қарым-қатынасын реттейтін нормаларға тоқталып кетейік. Бұл нормалардың көбі сәйкесінше актілерде бекітілген. Мысалы: итті, жылқыны ұстау ережелерінде, аңға шығуға рұқсат ету және етпеу, асырау жағдайындағы санитарлық ережелерінде көрініс табады. Бұл ережелер сақталмаған кезде жауаптылық белгіленген.
Жоғарыда айтылғандай, әлеуметтік нормалар адамдардың іс-әрекетінің ережелерін және олардың қарым-қатынастарын реттейтін кеңінен таралған құрал болып табылады. Олар қоғамдық өмірді қатерден қорғап,қажетті бағытқа бағыттайды. Әрине әлеуметтік нормалар құрамына құқықтық нормалар да кіреді.
Әлеуметтік норма - бұл адамдарға қажетті және қажетті емес шекараны көрсететін объективті маңызды ереже. Әлеуметтік норма қоғамдық дамуда әртүрлі заңдылықта көрініс табады. Тарих дамуындағы объективтік заңдар норма болып табылмайды. Мұның соңғылары өмірге адамдар қоғамымен, әлеуметтік тәжірибе арқылы келеді. Біреулері уақыты келгенде жойылады, екіншілері пайда болып, өзгереді, үшіншілері белгілі топ немесе билік деп аталады. Басқаша айтқанда әлеуметтік норманың пайда болуы, қалыптасуы субъективті фактор болып табылады. Олар адамдармен жасалады және объективті қажеттілік деп түсіндіріледі. Мысалы: құқықтық норманың пайда болуы туралы Энгельс былай деді: Қоғамның алғашқы даму кезеңінде күн сайын қайталанатын өнеркәсіп актісі, азық-түлікті бөлу немесе айырбастау, өнеркәсіп, туралы жалпы ережелерге әрбір жеке тұлғаның бағыну қажеттілігі туындайды. Бұл ереже ең алдымен салт-дәстүрде көрініс табады. Содан соң заң болып қалыптасады.
Құқық басқа нормативтік жүйелерден кейін және солардың негізінде қалыптасады. Ол экономикалық, басқада қатынастарды қатаң және мақсатты бағытта реттей бастады. Бұрынғы қоғамдық билік пен қатар ерекше бір аппаратқа сүйенетін, белгіленген заңдарға бағынбаған кезде мәжбүрлеу шараларын қолданатын көпшілік билік пайда болды. Әлеуметтік нормалардың пайда болуы қарым-қатынастың әлеуметтену ппроцесімен, адамадардың ерекше табиғи-биологиялық және қоғамдық тұлға ретінде танылуымен байланысты болды. Норма, ереже ұғымдары тең және ауыспалы мағынада қолданылды. Әдетте олар әдебиеттерде, анықтамалық баспаларда бірінен соң бірі анықталады: норма-бұл ереже, ереже-бұл норма. Алайда мұқият зерделеп қараса, норма ұғымына қарағанда, ереже өте тар термин. Соған байланысты бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Құқықтық нормалар өзінің құрылымы жағынан өте күрделі. Мұнда ереже тек оның диспозициясында ғана көрініс табады. Ал, нормалардың көбі маңызды өте бай келеді.
Әлеуметтік норма - жай ерікті іс-әрекеттің абсолютті ережесі емес. Ол сонымен қатар өмірде, тәжірибеде дәлелденген нағыз іс-әрекеттерді білдіреді. Бұл жағдайда нағыз іс-әрекеттер ереже болып қалыптасады.
Норма - бұл белгілі бір нәтижеге, мақсатқа бағытталған қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің өлшемі. Әлеуметтік норма кез-келген нәрсені емес, кеңінен таралған қарым-қатынастарды реттейді. Кездейсоқ байланыстар, әрекеттер нормада көрініс таппайды. Норма үнемі сыртқы және ішкі қарым-қатынастарды реттеуге бағыталған.
Әлеуметтік нормалардың мәнін ғылыми жолмен түсіну үшін, ең алдымен, оларды қоғамның тарихи дамуының жемісі деп ұғыну керек. Марксизм ілімі адамдардың іс-әрекеті мен әлеуметтік нормалардың арасындағы байланыстың өте күрделі диалектикалық сырын ашып, қоғам дамуының негізі экономикалық өмірге тәуелді екендігін ғылыми дәйектілікпен дәлелдеп берді. Әр түрлі қоғамдық экономикалық формациялардың өздеріне тән әреуметтік нормалары қалыптасады да, олардың құрамы мен элнменттерінің арақатынастарында ерекшеліктер болады. Бір қоғамдық-экономикалық формацияның қалыптасуына сәйкес әлеуметтік нормалардың кейбір компоненттерінің өзгеріп отыруына қарамастан, тарих сахнасына шыққан жаңа ұрпақтар оны дайын күйінде қабылдап, болашақ іс-әрекетінің қажетті құралы ретінде пайдаланады. Әрбір қоғамдағы әлеуметтік әртүрлі саланы қамтып, олардың жиынтығы сол қоғамдағы әлеуметтік нормалардың тұтас жүйесін құрайды.
Қоғамдағы индивидтердің, адамдардың мінез-құлықтары арнайы нормалар шеңберімен шектелген. Қоғамда қабылданған тәртіп пен өмірдің қатынастары адамды бір қалыпта, тәртіп,талаптар көлемінде, өзінің мінез-құлқын қалыптастыруды талап етеді. Әр индивид, қоғамның мүшесі қоғам қабылдаған нормаларға өзінің қимыл әрекетін бейімдейді. Керісінше, қоғамның санасына, оның тыныс-тіршілігіне жат талаптар мен ережелерді индивид қоғамның мүшесі ретінде қабылдауы немесе қабылдамауы мүмкін.
Жеке адамның мінез-құлықтары қоғамдық қатынастарда пайда болып,қалыптасқан нормаларға сай қалыптасуы қажет. Сондықтан қоғам қабылдаған адамдардың мінез-құлықтарының жиынтығы ережелері әлеуметтік нормалардың өмірі мен қызметі сан алуан әрекеттерді қалыптастырады. Әрекеттер құлық тарапына сай немесе қарсы болуы мүмкін. Ал, әлеуметтік нормалар адам санасына жат, оның табиғаты қабылдамайтын әрекеттерді жасауға тыйым салады, айыптайды. Жеке адамның санасы қоғамдық қатынастардың жемісі ретінде сол орта қабылдаған тәртіп пен нормаларға тәуелді.
Әлеуметтік нормалар дегеніміз - қоғамдық маңызы бар қоғамдық қатынасты реттейтін, қабылданған және бекітілген нормалардың жиынтығы. Әлеуметтік нормалардың өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Әлеуметтік нормалар қоғамдық сана деңгейімен қабылданады, бірақ бәріне бірдей міндетті емес. Мысалы, әдетғұрып нормаларындағы қалыңмал төлеу, кит кигізу, автобуста қарт адамдарға орын беру.
2. Тарихи дамудың сатысымен бағаланады немесе айқындалады. Мысалы, жасы үлкенді сыйлауды қазақ қоғамында ең жоғарғы құлықтылықты қасиеттеріне жатқызған болса, қазір дағдарысқа ұшырауда.
3. Қоғамдық қатынастардың барлық салаларын реттейтін нормалардан қалыптасады.
Әлеуметтік нормалар қоғам алдындағы тарихи міндеттерін атқару үшін, олардың негізгі компоненттері қоғамның белгілі бір даму кезеңіне сәйкес келуі қажет. Қоғамның дамуының белгілі бір кезеңінде кейбір әлеуметтік норма мен қоғамдық практика туғызған нормалардың араларында сәйкессіздік болады. Мұндай сәйкессіздік әсіресе діни нормалар мен адамдардың күнделікті іс-әрекеттерінен айқын көрінеді. Кең түрде алғанда әлеуметтік нормаларға дәстүр, әдет-ғұрып, моральдық және құқықтық нормалар, саяси, діни, эстетикалық қағидалар және ұйымдастыру-техникалық ережелер жатады. Әлеуметтік нормалардың компоненттері бір-бірімен тығыз байланыста. Жеке адамдардың әлеуметтік нормаларды қабылдап, ішкі сенім-ниетіне айналдыруы-қоғамдық тәрбиенің ең бір маңызды саласы.
Әлеуметтік нормаларды қабылдауға бейімдеу жолдарының бірі - нормаларды саналы түрде меңгеру, бұл процестің екінші практикалық жағы сол нормаларды сыртқы талаптан адамның ішкі қажеттілігіне, нормасына, дағдысына айналдыру. Тарихи қалыптасқан әлеуметтік және қоғамдық қатынастарды жетілдіруге, болашақ адамдардың санасының қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Қоғамдағы әлеуметтік тәртіптің дамып нығаюына сан-қырлы құбылыстар мен толып жатқан факторлар өздерінің әсерін тигізіп жатады.
Оларды үш топқа бөлуге болады:
1) табиғи құбылыстардың, факторлардың, уақиғалардың тигізетін әсерлері: демографиялық процестер, халықтың миграциясы, адамдардың өмір сүруінің ұзаққа созылуы, егіннің жақсы өнім беруі т.б.;
2) нормативтік актілердің ерікті түрде жақсы орындалуы;
3) адамдардың өзара қатынастарын өздерінің сапалы орындауы.
Қоғам реттеушіліксіз өмір сүре алмайды, ол дегеніміз адамдардың өмір сүрудің әр түрлі салаларындағы жүріс-тұрысын ретке келтіру. Реттеу нормалардың көмегімен жүзеге асырылады. Норма дегеніміз-бір қатынасты реттеп, басқаратын ереже.
Қоғамдағы қатынастарды реттеп басқаратын нормаларды төрт топқа бөлуге болады:
1) табиғи нормалар-ғылыми тұрғыдан зерттеліп,тәжірибеден өткен ұсыныстар.Мұндай ұсыныстарды ғылыми норамлар деп те атайды;
2) ғылыми зерттеуден өткен,тексерілген техникалық және табиғи ережелер,инструкциялар;
3) әлеуметтік нормалардың көпшілігі осы топқа жатады;
4) құқықтық нормалар.
Қоғамдағы көптеген қарым-қатынастарды реттеп басқарып отыратын негізгі құрал-әлеуметтік нормалар. Олар қоғамның дағдарысқа ұшырамай, біркелкі дұрыс дамуын қамтамасыз етіп отырады. Бұл объективтік процесс. Әлеуметтік нормалар көне заманнан адам қоғамымен бірге өмір сүріп, диалектикалық процесс арқылы дамып, нығайып келеді. Әлеуметтік нормалар арқылы қоғамдағы қатынастардың өзара байланысы өзгеріп, жаңарып, дамып жатады. Сол арқылы қоғамның өзгеруі, жаңаруы прогрестік жолмен дамып жатады.
Әлеуметтік нормалар - қоғадық қатынастарды реттеуде қолданылатын жүріс-тұрыс ережелері. Әлеуметтік нормалар келесі ерекшеліктерге ие: бұл жердегі реттеу пәні тек әлеуметтік сипатта болады, ол қоғамдық қатынастар; субъектілік құрамы әлеуметтік саланың өкілдері ретіндегі адамдармен ғана байланысты.
Әлеуметтік нормалардың белгілері:
1. Әлеуметтік нормалар адамдардың іс-әрекетінің мінезінің, тәртібінің қоғамдық ережесі. Жеке адамдар ұжымдар,бірлестіктер, одақтар, ұйымдар осы ережеге сәйкес өмір сүруге, жұмыс жасауға тырысады.
2. Әлеуметтік нормалар-қоғамдық дәрежедегі ереже, бұл нормаларды дұрыс, жақсы орындау бар азаматтардың, барлық ұйымдардың негізгі міндеті, орындамаса халықтың сөгісіне, сынына душар болады, жауапкершілікке тартылады.
3. Әлеуметтік нормалар - жай ғана ереже емес, ол қоғамдық міндетті түрдегі ереже. Ерікті түрде орындалмаса еріксіз орындалуға тиіс ереже. Бұл қасиет қоғамның миллиондаған жылдар даму тәжірибесімен тексеріліп, сарапталып, қалыптасқан нормалар.
Міне осы көрсетілген белгілер, ерекшеліктері арқылы әлеуметтік нормалар қоғамды басқарудың, қатынастарды реттеудің негізгі құралына айналды.
Әлеуметтік нормалардың негізгі түрлері:
-құқық нормасы;
-моральдық нормалар (жақсы-жаман, дұрыс-бұрыс, әділеттік-әділетсіздік, достық-қастық, инабаттылық, парасаттылық, адамгершілік т.б. қасиеттер);
-саяси нормалар;
-эстетикалық нормалар;
-қоғамдық ұйым,ұжымдардың ереже-қағидалары;
-адамгершілік нормалары (олар адамдарды жақсылыққа, инабаттылыққа, парасаттылыққа, әділеттікке, адамгершілікке тәрбиелейді);
-әдет-ғұрып нормалары (адамдардың көне дәуірден қалыптасқан жақсы қасиеттері мен жақсы іс-әрекеттері);
-салт-дәстүр нормалары (әр ұлттың, әр халықтың өздерінің ерекшеліктерінен қалыптасқан дәстүрлері болады. Мысалы: той өткізу, үйлену, ат шаптыру, көкпар тарту, қыз қуу т.б. дәстүрлері);
-діни, имандылық, инабаттылық нормалар.
Осы әлеуметтік нормалар біріге келе-адамдардың қоғамдық өмір сүруінің ережесі деп аталады. Әлеуметтік норма-қоғамдағы адамдардың, ұйымдардың, ұжымдардың ара қатынасының, іс-әрекетінің, мінез-тәртібінің ережесі. Әлеуметтік нормалар өздерінің дербестігімен бірге өзара тығыз байланыста дамиды. Себебі, олар бір экономикалық базисты, бір қоғамдық саясатты, бір әлеуметтік тұрмысты, бір мәдениетті, бір мүдде-мақсатты қорғап, дамытады. Сонымен, әлеуметтік нормаларды әдет-ғұрып, діни нормаларының, қоғамдық, коорпаратвтік ұйымдардың нормаларының, мораль нормаларының, құқық нормаларының жиынтығы құрайды.
Әлеуметтік нормалар - бұл адамдардың арасындағы қатынастарды реттейтін мінез-құлық ережесі болса, техникалық нормалар адамдардың табиғатқа, техникаға, өндірістік құрал-жабдықтарға қатыстығын сипттайтын ереже. Ал, техникалық-юрисдикциялық нормалар заңдарда бекітілген техникалық нормалар болып табылады.
Әлеуметтік нормалардың белгілері болып табылатындар:
1) бұл мінез-құлық ережелері,
2) ортақ және жалпы міндеттілік мәнділігі,
3) адамдардың саналы-ерікті қызметі нәтижесінде пайда болуы,
4) адамдардың бірлестігі мен және тиісті құралдар мен қамтамасыз етілуі;
5) қоғамның даму деңгейі мен шарттасуы;
6) қоғамдық қатынастарды реттеуі.
Әлеуметтік нормалардың мазмұнын екі тұрғыдан түсіну керек: біріншісі-қоғамдық мүдде-мақсатты орындау, іске асыру бағыты; екіншісі-жеке адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, дамыту бағыты. Бұл объективтік бірлестік. Өмірде бір жақты әлеуметтік норма болмайды. Әлеуметтік нормалардың өмірге келу себептері қоғамның объективтік даму процесінде жаңа қарым-қатынастар қалыптасады. Бұл объективтік процесс. Сол арқылы жаңа құқықтық норма қабылданады. Бұл субъективтік процесс. Әлеуметтік норма көп және әр түрлі. Бұл оның реттеу объектісі қоғамдық қатынастардың болуымен байланысты. Әлеуметтануда олар әртүрлі негіздер бойынша түрлерге, топтарға (жай және күрделі, интенсивті және экстенсивті, тірі және өлі) деп бөледі. Ал заң ғылымдары бұл норманы қалыптасу тәсілі, қызмет ету сферасы, әлеуметтік бағыты бойынша бөледі.
Өмірде адамдар әр түрлі қатынастарда болып тұратыны бәрімізге мәлім, айталық, отбасылық, тұрмыстық, еңбек, экономикалық. Осындай сан алуан қатынастарды реттеу үшін құқық нормалары жеткіліксіз. Сондықтан, құқық нормаларымен қатар қоғамда басқада әлеуметтік нормалар жұмыс істейді, олар: адамгершілік, салт-дәстүр нормалары, қоғамдық ұйымдар нормалары, діни рәсімдер, өсиеттер мен нұсқамалар. Олар да қоғамдық қатынастарды реттеуде маңызды рөл атқарады. Олардың негізінде моральдық, діни құқықтар және адамдардың міндеттері пайда болады.
Алайда құқық нормалары қоғамдық қатынастардың жалпыға бірдей міндетті мемлекеттік реттеуші ретінде көріне отырып, өзге әлеуметтік нормалардан (әдет-ғұрып,діни нормалары, адамгершілік, қоғамдық ұйымдарнормалары айтарлықтай ерекшеленеді. Заң әдебиеттерінде құқықтың заңдық нормасы жалпы сипатта болады деп дұрыс айтылады. Ол қандайда бір нақтылы оқиғаға немесе жағдайға емес, оқиғалардың, жағдайлардың белгілі бір түріне және сол арқылы қоғамдық қатынастардың белгілі бір санатына (некеге тұру, шарт жасасу ережесі, сайлау рәсімі, жұмысқа қабылдау не одан шығару тәртібі есептелген. Онда адамдар мінез-құлқының ортақ, типтік нұсқалары беріледі, олар қоғамда басшылықты жүзеге асыратын әлеуметтік топтардың мүделеріне толық және дәйекті түрде сай келеді.
Сонымен, әлеуметтік норма - қоғам қабылдаған адамдардың мінез-құлқының, іс-әрекетінің, тәртібінің ережелерімен оларды реттеп-басқару нормалардың жиынтығы.
Техникалық нормалар - бұл адамдардың еңбек құралдарын және табиғи заттарын дұрыс қолдануының ережелері. Мысалы; техникалық нормаларға мыналар жатады: белгілі бір құрылыс жұмыстарын орындау ережелері, шикізатты қолдану ережелері, мелекеттік стандарттар, техникалық жағдайлар.
Техникалық нормалар төмендегідей ерекшеліктерге ие:
а) бұл жердегі реттеу пәні тек әлеуметтік сипатта емес;
ә) субъектілік құрамы тек адамдармен ғана емес, сонымен қатар сыртқы әлеммен, табиғатпен, техникамен де байланысты.
Қазіргі заманда ғылыми-техникалық прогресс уақытында техникалық нормалардың маңызы өте зор. Табиғатпен байланысты қоғамның барлық салаларында техникасыз өмір жоқ. Сондықтан адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мемлекеттің алдындағы кезек күттірмейтін мәселелердің ең күрделісі.
Техникалық және әлеуметтік нормалар өзара тығыз байланыстылықта болады. Нақты айтқанда, қоғам үшін маңызды техникалық нормаларды мемлекет пен құқық қолдайды, нәтижесінде олар белгілі бір заңды салдарды туындататын, жалпыға міндетті техникалық - заңды жүріс-тұрыс ережелеріне айналады. Мысалы: қылмыстық заңнама құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу әрекеттері үшін жауапкершілікті көздейді. Техникалық нормалардың түрлері мен бағыттары:
1.Техникалық нормативтік актілер, оның өзі бірнеше түрге бөлінеді: өндірістік, ауыл-шаруашылық, әскери, техникалық нормалар.
2.Технологиялық нормативтік актілер, мұның да бірнеше түрі бар.
3.Экологиялық техникалық нормалар.
4.Табиғат, адамды қоршаған ортаны қорғайтын техникалық нормалар.
5.Халықтың денсулығын сақтау бағытындағы техникалық нормалар.
6.Отбасында пайдаланатын техникалық нормалар.
7.Мемлекеттік органдарда, қоғамдық ұйымдарда, ұжымдарда пайдаланатын техникалық нормалар.
8.Адамның еңбегін жеңілдететін техникалық нормалар.
Құқықтың маңызы, рөлі, әсіресе нормативтік актілер арқылы ғылыми-техникалық, технологиялық, экологиялық процестің сапасын көтеріп еліміздің әлеуметтік, экономикалық жағдайын жақсарту. Бұл үшін мемлекет техникалық, технологиялық, өндірістік, санитарлы-гигиеналық нормаларды, ережелерді қабылдап, оларды жан-жақты тексерістен өркізіп стандартты сертификат беруі керек. Стандарт-заттың (техниканың) нормативтік сапасы мен сипаттамасы туралы мемлекет бекіткен заңды акт. Осы стандарт арқылы техникалық норманың сапасы тексеріліп отырады.
Техникалық норманың ең күрделі саласы - табиғатты қорғау нормалары. Адамды қоршаған ортаны таза ұстау, оның табиғи дамуына, зиян келтірмеу, экологияны жақсарту ғаламдық проблема. Сондықтан дүние жүзіндегі барлық мемлекеттер бұл мәселеге зор көңіл бөліп, осы бағыттағы нормативтік актілерінің сапасын жақсартуда. Біріккен Ұлттар Ұйымы да бұл мәселені қатаң бақылауға алып отыр.
Техникалық норманың екінші маңызды саласы - халықтың денсулығын сақтау. Осы бағытта мемлекеттер көп жұмыс жасауда: адамдарға арналған азық-түліктің, дәрі-дәрмектің, медицинада қолданылатын техниканың сапасын жақсарту; еңбектің қауіпсіздігін, адамның рухани сана-сезімін, білімін көтеру.
Қазіргі заманда техникалық, технологиялық, экологиялық процестерді жақсарту тек құқықтық норманың ғана міндеті емес, сонымен бірге бұл ғаламдық проблемаға әлеуметтік нормалардың барлық саласы және қоғамдағы барлық ғалымдар үлес қосуы керек.
1.2 Құқықтың адамзат тарихындағы дамуының көрінісі
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге өмірге келіп, қоғамды реттеп-басқарып отырады. Олар қоғамның, объективтік даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Құқықтың түсінігіне және мазмұнына келетін болсақ, оның сан қырлы түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны санқырлы бағытта дамып, байып отырады. Ғалымдар құқықты зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын анықтап әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы: Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттік деді, орта ғасырдың ғалымдары құқық діни норма, Ж.Ж.Руссо құқық қоғамдық билік деп түсіндірді. Осы пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамадардың өмірі мен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс- әрекетіне, тәртібіне, сана сезіміне жан- жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал: құқық қоғамдағы бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі құрал, құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал, құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал, құқық мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал. Құқық - қоғамның экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, мазмұны, маңызы мен нысаны, сайып келгенде қоғамның мәдени-рухани сипатына байланысты. К.Маркс Гота программасына сын деген еңбегінде; Құқық еш уақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары болмақ емес - деді.
Қоғамның объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі пікір бар:
Біріншісі - қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан ақыр заман болар еді. Бұл пікірді - заңды көзқарас деп атайды.
Екіншісі - бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі, маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді заңды нигилизм деп атайды. Нигилизм қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы норималарды, жағымды мұраларды жоққа шығарып мойындамау. Құқық қоғаммен бірге эволюциялық пргрестік жолмен дамып, XIX- XX ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын дәлелдеп, қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып, реттеуші негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден, құқық деген ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Екіншіден, құқық деген-құқық нормаларының жүйеге келтірген жиынтығы. Мысалы, Қазақстанда мемлекеттік құқығы туралы Конституцияның 4-бабында былай делінген: Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сай келетін заңдардың,өзге де нормативтік-құқықтық актілері болып табылады. Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Мысалы, конституциялық, әкімшілік, азаматтық, еңбек, қылмыстық құқық. Төртіншіден, құқық термині субъективтік құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Мысалы, құқық жүйелері мен құқықтық қатынастар.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қару шындыққа сай келеді десек қателеспейміз. Құқықтың негізгі үш тірегі бар: имандылық, қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекет. Құқық имандылықтан нәр алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе, соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
Құқық - мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп ережелерінің жиынтығы.
Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ақ. Құқықтың мазмұнының негізгі элементтері:
-қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау,орындау;
-қарым-қатынастарды реттеп - басқару;
-қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси әлеуметтік, мәдениеттік бағытын дамытып, нығайту, мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, арақатынасын реттеп басқарып отыру;
-халықаралық қатынастарды реттеп басқару.
Құқықтың екі түрлі ғылыми түсінігі болады:
1) құқықтың объективтік түсінігі объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы;
2)құқықтың субъективтік түсінігі объективтік қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді уақытында қабылдап, бекіту.
Құқықтың негізгі қағидалары:
1. Қоғамдағы әртүрлі мүдде - мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-басқару;
2. Адамдардың, ұйымдардың ара қатынасындағы келіспеушілікті шешудің, реттеудің негізгі түрлерін белгілеп отыру;
3. Мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен нормативтік актілернің орындалуын бақылап отыру.
Құқықтың мазмұны дегеніміз - қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқарып отыратын нормативтік актілердің ішкі құрылысы.
Құқық - үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі. Бұл мүддені заңға айналдырушы және орындаушы мемлекеттік аппарат.
Сонымен, құқық - дегеніміз адам мен қоғамның объективтік құрылысымен байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда формалды түрде анықталған,мемлекеттік күшімен қамтамасыз етілетін нормалардың жиынтығы. Қоғамның өмірінде белсенді жұмыс атқаратын құқықтың функциялары. Оның бағыттары толып жатыр. Ең күрделі бағыты мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау. Өйткені мемлекеттің жұмысының мазмұны, бағыты нормативтік актілерде көрсетіліп, анықталып отырады. Құқықтың негізгі функцияларының түрлері:
1.Қоғамның әр саласына сәйкес құқықтың экономикалық, әлеуметтік, мәдениеттік, тәрбиелік, экологиялық, қаржылық функциялары болады.
2.Мемлекеттік биліктің үш түріне сәйкес құқықтың да үш функциясы болады: заң шығарушы, заңды орындау, заңды қорғау.
Құқықтың бұл екі топтағы функциялары мемлекеттің функцияларымен сәйкес келеді. Сонымен бірге құқықтың өзіне тән екі міндеттері болады: қоғамдағы қарым-қатынастарды дұрыс реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың байланысын бақылап, қорғап отыру. Міне осы міндеттерге сәйкес құқықтың өзіне тән екі функциясы болады: реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың байланысын,орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Бұл функция екі әдіс-тәсілмен орындалады: 1)құқықтық нормада қатынастың орындалу жолдарын,бағытын көрсету; 2)нормативтік актіде субъектілерге толық бостандық беру, дұрыс орындалу бағытын көрсету.
Құқықтың қорғау функциясы-нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Бұл функцияның әдіс-тәсілдері:
-қоғамдағы қатынастардың дұрыс орындалуын бақылау;
-құқықты нормада тыйым салудың себептерін көрсету;
-жауапкершіліктің түрін көрсету;
-жасаған қателіктері үшін субъектілерді жауапқа тарту.
Сонымен құқықтың функциясы дегеніміз - адамдардың іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқылы қатынастардың дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету.
Құқықтың әлеуметтік құндылығы:
1. Құқық адамдардың іс-әрекетінің, жұмысының нақты келісімді, тұрақты, жақсы орындалуын қамтамасыз етеді. Құқық қоғамдық тәртіпті дамытып, нығайтып, қоғамдық мүдде-мақсаттың жақсы орындалуына мүмкіншілік жасайды.
2. Құқық адамдардың өзара қатынасын дұрыс реттеп, дұрыс басқарып олардың мінезінің, тәртібінің, сана-сезімінің, іс-әрекетінің жақсаруына мүмкіншілік жасап, сол арқылы қоғамның дамуын жақсартып отырады.
3.Құқықтың құндылығы адамдардың бостандығын, теңдігін қалыптастырып, қорғауында. Құқық пен бостандық бір-бірімен тығыз байланысты. Құқық бостандықтың, теңдіктің шеңберін, шекарасын үнемі анықтап, бақылап отырады.
4. Құқық қоғамдағы әділеттікті жақтап, бақылап отырады.
5. Құқық қоғамдағы барлық прогрестік дамудың негізгі құралы, азаматтық қоғамды, демократиялық мемлекетті құрудың бірден-бір даңғыл жолы.
6. Құқық халықаралық прогрестік қатынастың, байланыстың қайнар-көзі бұлағы. Дүниежүзілік экологияны жақсартудың құралы.
Құқықтың өзіне тән мынандай белгілері бар:
1.Құқық мемлекетпен норма ретінде бекітіледі және өзгертіледі. Парламент - заң, президент - жарлық, үкімет - қаулы мен өкімдер, салалы министрліктер - ережелермен бұйрықтар, жергілікті органдар - шешімдер шығарады. Олар нормативтік қасиетке ие.
2.Құқық қоғамдық қатынастарға түскен барлық субъектілерге бірдей қолданылады. Құқық атақ, лауазым, шеніне қарамай бәріне бірдей, тең қолданылады, оны орындау, сақтау бәріне міндетті.
3.Құқық қоғамдық қатынастарды ретейтін және ең кең қолданатын нормалардың жиынтығы. Әдет-ғұрып, діни, дәстүр сияқты нормаларға қарағанда реттеу функциясы өте кең, мемлекеттегі субъектілердің бәріне қатысы бар.
4.Құқық формальды - айқын болып сипатталады, яғни мемлекет тарапынан мойындалып, нормативтік-құқықтық кесім, сот прецеденті және бекітілген әдет-ғұрып формалары арқылы қоғамдық қатынастарды реттейді.
5.Құқық бүкіл халықтың, ұлттардың, партиялардың, әлеуметтік топтардың және жеке адамдардың еріктерін білдіреді.
6.Құқық өзінің ішкі құрылымымен, жеке салалар мен институттарға бөліну арқылы бір-бірімен үйлесімді мағынадағы жүйені құрайды.
7.Мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі. Мемлекет басқару, билік жүргізу барысында құқықтық қатынастарға түскен субъектілер құқық нормалары бекіткен мінез-құлықтарды өз еріктерімен орындамаған жағдайда күш қолдану арқылы іс жүзіне асырады.
Сонымен, құқық қоғамда зор қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық салаларына,жеке адамның өміріне өзіне тән әдістерімен дұрыс жағымды әсер етеді. Құқықтың саяси қызметі мемлекет органдарының қалыптасу, қызмет істеу, саяси партиялардың, бірлестіктердің, ұжымдардың ұйымдастырылуына жол ашудан, азаматтардың құқықтарын пайдалануына мүмкіндік туғызудан байқалады. Құқық қоғамдағы барлық кәсіпорындардың жұмысын тікелей реттеп, жөнге салып отырады. Демек, құқық саяси, экономикалық әлеуметтік, мәдени тәрбие құбылыстың барлық салаларын реттеп, жөнге салып отыратын құрал болып есептеледі. Құқық мемлекетті, қоғамды, азаматтардың заңды мүдделерін қорғау қызметінде жүзеге асырады. Осыларға қоса құқық заңды бұзудың, алдын-алу қызметінде атқарады.
1.3 Құқықтық норманың түсінігі мен мәні
Құқықтық норма - қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің бір түрі. Ол бүкіл халықтың мүддесін қорғаудың, мемлекеттің билігін, саясатын іс жүзіне асырудың құралы. Құқықтық норма қоғам мүшелерінің мінез-құлқын, іс-әрекетін арнайы ережелермен реттейді.
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құқық бола алмайды. Құқық деп қоғамның билігін, саясатын, мүддесін іс жүзіне асыруды толық қамтыған нормативтік актілердің жиынтығын айтамыз.
Құқық нормасы - бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс-тұрыс ережесі. Құқық нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері туындайды және осы ереже аталған субъектілердің әрекеттерін реттеуге бағытталған .
Заң нормасы - құқықтың алғашқы буыны, оның жүйесінің элементі. Сол себепті, бұл нормаға ерекше әлеуметтік құбылыс ретіндегі құқықтың негізгі белгілерінің тән болуы заңды да. Алайд, бұл құқықң және құқық нормасың түсініктерінің бір екенін білдірмейді. Олар бір-бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа түседі.
Құқық нормасының белгілері:
1) жалпыға міндеттілігі - ол адамдардың мүмкін және міндетті әрекеттеріне қатысты мемлекеттің биліктік ережелерін білдіреді;
2) формальды анықталғандығы - ол жазбаша түрде ресми құжаттарда көрініс табады;
3) мемлекетпен байланысы - оны мемлекеттік органдар орнықтырады және мемлекеттік әсер ету шараларымен қамтамасыз етіледі;
4) ұсынушылық-міндеттемелік сипат - ол бір субъектілерге құқықтар берсе, келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі, құқықты міндетсіз, ал міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Сонда да жеке дара құқықтық норманың маңызы зор. Оның мазмұны өте күрделі мәселелерді біріктіреді. Коғамдық мүддені, саясатты, мемлекеттік билікті, бостандықты, теңдікті, әділеттікті, адамгершілікті, заңдылықты, тәртіпті, білімді, ғылымды, рухани сананы, халықтың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, демократиялық іс-әрекеттерді және т.б.
Құқықтық норманың кұндылығы:
- құқықтық нормалар қоғамды реттеп басқарудың құралы, сол арқылы адамдардың, заңды тұлғалардың қарым-қатынастарына дұрыс бағыт беріп отырады;
- құқықтық нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы құрал, нормативтік актілер қоғамға зиянды іс-әрекеттерге жауапкершілікті күшейтіп отырады;
- құқықтық нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап, қолайсызданын қысқартып, экономиканың, әлеуметтік жағдайдың жақсаруына мүмкіншілік жасап отырады;
- құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандық т.б. демократиялық қағидаларды қалыптастырады;
- құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты жақсартудың құралы.
Құқық - жалпыға бірдей міндетті, мемлекетпен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма - құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастарының жақсы дамуының, үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп-басқарып отырады.
Адамдардың бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырылады: бірінші - адамдардың өздерінің, өз істерін, өз тәртібін жобалау - жоспарлауы (ішкі бостандық); екінші - өз мүдде мақсаттарын өздері анықтап, оны өздерінің жүзеге асыруы (сыртқы бостандық).
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым-қатынастар құқықтық нормалар арқылы реттеліп, басқарылып жатады. Нормативтік актілер әлеуметтік жеке мемлекеттік ықпал ету қасиеттерін біріктіріп қоғамның дұрыс, жағымды дамуына, жалпы халықтық тәртіптің нығаюына мүмкіншілік жасап отырады.
Құқықтық норманың негізгі сипаттары:
1. Норма - қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым-қатынастарды реттеп-басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты, әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени т.б. даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары, қағидалары
Конституцияда және заңдарда көрсетілген.
2. Норма - көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс-тәсілдерін алдын-ала анықтап, көрсетіп отырады. Болашақ қатынастың, оны реттеудің, орындалуының "үлгісін" жасайды. Міне, осы "үлгілерді" зерттеу арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
3. Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты әлеуметтік тұрақты процесті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор. Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады.
4. Нормативтік актілер, мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан, олар нормалардың дұрыс орындалуына үлес қосады.
Сонымен, құқықтық норманың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп басқаруын толық түсінуге болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. Норма - мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңды күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады.
Өйткені ол нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің өз еркінде, тек заңға нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындалуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар, мағыналы, сапалы қарым-қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны көрсетіледі, екіншісінде - оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді, үшіншіде - қолдану нәтижесін көрсетеді.
Үшеуін біріктірсе бір толық норма болып шығады. Мұндай норманың құрылысы өте сирек кездеседі. Нормалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz