Қазақстан табиғи ортасының экологиялық қасиеттері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Биология және экология кафедрасы

Курстық жұмыс

Тақырып: Қазақстан табиғи ортасының экологиялық қасиеттері

Пән Биология
мамандығыбілім беру бағдарламасы 5В060700 - Биология

Орындаған: Мустафин А. А., күндізгі оқу нысанының 3 курс студентті

Ғылыми жетекші: б.ғ.к., доцент Иванова М.И.

Курстық жұмыс қорғауы
болған күні ___ _______20__ ж.
Бағасы_________________

Қостанай, 2020
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
І. Қазақстанның табиғи ортасының сипаттамасы мен экологиялық қасиеттері..
5
0.1. Қазақстанның табиғатын сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
0.2. Қазақстан табиғи ортасының экологиялық қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... .
12
II. Қазақстан қоршаған ортасының қазіргі экологиялық жағдайын талдау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

18
2.1 Қоршаған ортаның экологиялық шиеленіс деңгейлері, экологиялық қауіпті аймақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

18
2.2 ҚР табиғи ортасын қорғау қызметі механизмдерінің мазмұны ... ... ... ... .
23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
28
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30

Кіріспе

Курстық СІЛТЕМЕЛЕР жұмыстың ПАЙДАЛАНЫЛҒАН өзектілігі. Табиғи орта - табиғат әлеміне жататын объектілердің жиынтығы-өрістер, таулар, орман, өзен (табиғи ландшафттар әлемі), жануарлар (жануарлар әлемі), өсімдіктер (өсімдіктер әлемі), адамдар биологиялық тіршілік иелері ретінде.
Адам ақыл-ойының нәтижесі алып ракеталар, атом станциялары, зауыттар, т.б. ғылыми прогресс жетістіктері өмірімізді байыта, жеңілдете түсумен қатар қауіп-қатер туғызуда. Осының бәрі экологиялық сананың жеткіліксіздігінен, адамдардың болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін жете сезінбеуінен. Адам өміріне экологиялық зардаптардың әсер ете бастауы олардың қоршаған ортаға жыртқыштықпен қарауының салдары [1].
Қазақстан аумағында экологиялық жағдайдың үдемелі нашарлауы қоғам мен табиғаттың, адам экологиясының өзара іс-қимылының күрделі проблемасын шешудің табиғи, әлеуметтік процестері мен қолданбалы элементтерін ажырамас бірлікте қарастыратын геоэкологиялық негізде қоршаған ортаның сапасын түбегейлі жақсарту қажеттілігін айқындайды, тұтастай алғанда Қазақстан өңірлерін экологиялық тұрақтандыру қажеттілігі маңызды орын алады, адамзат қоғамының экономикалық қызметі нәтижесінде қатты бұзылған және олардың орнында жоғары өнімді және экологиялық таза табиғи-антропогендік ландшафттарды қалпына келтіру. Мұның бәрі нақты геоэкологиялық принциптер мен тәсілдер негізінде бұзылған табиғи ортаны оңтайландыру мәселесін шешудің дәстүрлі емес әдістерін қолдануды талап етеді.
Экологиялық қасиеттер тауарларды өндіру (өсіру, өңдеу), сақтау, тасымалдау, тұтыну немесе пайдалану және кәдеге жарату кезінде олардың қоршаған ортаға әсер ету қабілетін сипаттайды. Экологиялық қасиеттер қоршаған ортаны адамның зиянды әсерінен, ғылыми-техникалық прогрестің әсерінен қорғау дәрежесін сипаттайды. Қоршаған ортаның (топырақтың, су қоймаларының, ауаның) ластануы сөзсіз азық-түлік сапасына және тұтастай алғанда өмір сапасына әсер етеді.
Тауарлардың қоршаған ортаға әсеріне байланысты экологиялық көрсеткіштердің бірнеше кіші топтары бар. Бұл әсер етуді сипаттайтын көрсеткіштер:
- атмосфера,
- су ресурстарына (гидросфераға),
- жерге (топыраққа),
- тірі организмдерге және т. б.
Мысалы, жұмыс істейтін автомобильдердің қозғалтқыштары қоршаған ортаға шығаратын зиянды қоспалардың көрсеткіші атмосфераға әсер ету көрсеткіштерін білдіреді. Бұл бөлу өте шартты болғанымен, автомобильдердің шығатын газдарындағы заттар топырақта орналасқандықтан, тірі организмдерге әсер етеді.

Курстық жұмыстың пәні: табиғи ортаның экологиялық қасиеттерін ұғымын қарастыру.
Курстық жұмыстың объектісі: Қазақстанның табиғи ортасы.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан табиғи ортасының экологиялық қасиеттерін зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеті:
Табиғи орта, экологиялық қасиет ұғымдарының мәнін ашу;
Қазақстан табиғи ортасының экологиялық қасиеттерін қарастыру;
ҚР табиғи ортасын қорғау қызметі механизмдерін зерттеу.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Қазақстанның табиғи ортасының сипаттамасы мен экологиялық қасиеттері
0.1 Қазақстанның табиғатын сипаттау

Табиғи орта, тіршілік ету ортасы-организм тікелей немесе жанама қарым-қатынаста болатын барлық денелер мен құбылыстар (табиғи және антропогендік). Қоршаған ортаға қоршаған ортаны абиотикалық, биотикалық және антропогендік (синонимдер: өмір сүру ортасы, қоршаған орта) ерекшелейтін барлық экологиялық факторлар кіреді [2].
Адамды қоршаған орта (синонимі − адамның тіршілік ету ортасы) адамға тікелей немесе жанама қарым-қатынаста болатын сыртқы табиғи, техногендік, Әлеуметтік және мәдени объектілердің, құбылыстар мен процестердің жиынтығы деп түсініледі.
Адамды қоршаған орта термині гигиенада қолданылатын сыртқы орта терминіне және географияда қолданылатын географиялық орта терминіне жақын мағынаға ие.
Адамның қоршаған ортасы көбінесе тар шеңбердегі өзара байланысты Орта жүйесі ретінде қарастырылады: табиғи орта, кеңістіктік орта, табиғи орта, Әлеуметтік орта, өмір сүру ортасы, өндіріс ортасы, мәдени орта, Ақпараттық орта.
Зерттеудің ауқымы мен мақсатына байланысты жеке адамды қоршаған ортаны, мысалы, отбасын (пәтер, саяжай), адамдардың қауымдастығын (студенттік оқу тобы, белгілі бір оқу орнының студенттері мен оқытушылары, қала тұрғындары), бүкіл адамзатты қарастыруға болады.
Төменде оларды зерттеудің ауқымы мен мақсаттарын көрсететін және көрсететін ең көп қолданылатын ұғымдар келтірілген.
Табиғи орта-физикалық параметрлермен сипатталатын адамның физикалық ортасы (шу деңгейі, радиациялық фон, химиялық ластану және т.б.).
Кеңістіктік орта-бұл адамның өмірлік белсенділігі оның барлық көріністерінде болатын және сол арқылы адамның белгілі бір әрекеттерді орындау мүмкіндігін қамтамасыз ететін кеңістіктік-объективті қасиеттердің жиынтығы.
Кез келген елдің, оның ішінде Қазақстанның да табиғи ортасы табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарынан тұрады.
Табиғат жағдайы. Тіршілік үшін табиғаттың ролі зор. Аумақ бойынша табиғат жағдайының өзгеріп отыруы да заңды құбылыс. Табиғат жағдайы дегеніміз-табиғат күштерімен обьектілері, оның сапасы. Табиғат жағдайының өндірістік күштерді дамытуда, қоғамдық өмірде маңызы зор. Бірақ табиғат жағдайы шаруашылықта, адамның өндірістік жөне өндірістік емес іс-әрекеттерінде тікелей пайдаланылмайды [3].
Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Республиканың орталық бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. палеозойдан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана Торғай қолаты мен республиканың солтүстік-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңтүстік-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана Маңғыстау түбегі мен оған жапсарлас аудандар климаты қуаң жазық құрлыққа айналды. Қазақстанның оңтүстік-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат тарихында 3 рет мұз басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды [4].
Табиғат жағдайына-белгілі бір жердің шаруашылыққа әсер ету тұрғысынан алып жатқан аумағы, материктегі орны және көлемі, жер бедері, климаты мен су режимі, топырақ жамылғысы жатады.
Табиғат жағдайының алуан түрлілігіне қарай адамның шаруашылық іс әрекеттеріде түрліше. Қазақстан аумағының көпшілік бөлігі жазық болғандықтан, егін шаруашылығын, өнеркәсіп орындарын, жол құрылыстарын салуға қолайлы. Жауын-шашын көп түсетін жаз айларында солтүстік аудандарда және оңтүстіктегі тау бөктерінде, сонымен қатар ірі өзендер аңғарларында егіншілікпен айналысқан тиімді. Республика аумағындағы мақта, қант қызылшасы, күріш сиақты ауыл шаруашылық дақылдарының пісіп жетілуіне қажетті жылу жеткілікті.
Табиғат ресурстары-бұл шаруашылықтың дамуына қажетті табиғи қор. Табиғат ресурстары шаруашылықты дамытуда тікелей қолданылады. Пайдалы қазбалар, жер, су, ауа, жел, топырақ, өсімдік және жануарлар дүниесі-табиғат ресурстарын құрайды.
Табиғат ресурстары қоғамдық өндірістің энергетикалық және шикізат бзасы болып табылады.
Минералды ресурстар. Республикамыздағы минералды ресурстардың ерекшелігі- олар көбіне жер бетіне және бір-біріне жақын орналасқан. Сондықтан да минералды ресурстарды арзанашық әдіспен өндіріп,кешенді түрде пайдаланады.
Еліміз пайдалы қазблардың аса бай қорына ие. Жер қойнауынан Менделеев кестесіндегі 109 элементтің 99-ы ашылып, оның 60-қа жуығы зертеліп, өндіріске таратылған. Еліміз дүниежүзі бойынша вольфрам қорынан бірінші, хромит, уран, фосфор кендерінен екінші, марганец қорынан үшінші, қорғасын мен молибденнен төртінші, ал темір бойынша сегізінші орында. Қазақстан мұнай мен газ қоры бойынша да көптеген елдерден алда тұр.
Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі.
Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді:
Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары.
Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары.
Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді [5].
Қазақстан табиғатының ерекшеліктері өз аумағы бойынша Қазақстан жер шарында тоғызыншы орын алады. Сонымен қатар, онда он жеті миллион адам тұрады. Бұл құстар мен жануарлардың мыңдаған түрлері өмір сүретін кең байтақ жер. Қазақстан табиғаты тамаша. Елдің көп бөлігін (44%) шөлдер алып жатыр. Бұл аймақтардың үштен бірі (26%) дала аймақтарына тиесілі. Қазақстанда орман өте аз өседі (5,5%). Елдің дәл орталығында үлкен сары дала - Сары-Арқа орналасқан. Мемлекет аумағы соншалықты кең, шығысында Тарбағатай мен Алтай, батысында Орал таулары орналасқан.
Қазақстанның оңтүстік-батысында Үстірт үстірті мен Каспий жағалауы жатыр. Елдің шығыс шекарасы Тянь-Шаньның солтүстік бөлігіне тіреледі. Жергілікті қорықтар Қазақстан табиғатын қорғау ел басшылығы үшін бірінші кезекте маңызды. Осы жабайы және әдемі өлкенің табиғи байлығын байыту және қалпына келтіру жөніндегі іс-шаралар жоспары әзірленді. Мемлекеттік қорықтардың қызметін қолдау - басым бағыттардың бірі.
Қазіргі уақытта елімізде олардың жетеуі жұмыс істейді: Үстірт, Марқакөл, Қорғалжын, Барсакелмес, Алматы, Науырзым және Ақсу-Жабағылы. Әрбір қорық өз аумағында бірегей экожүйені қолдайды. Науырзымның селеулі даланы, оның жағасында ормандар өсетін терең көлдерді зерттеумен және сақтаумен айналысады. Барсакелмес - Арал теңізіндегі 18 мың гектар шөлді аралды қамтиды. Жануарлар мен құстар аз, бірақ бай өсімдіктер әлемі бар. Ақсу-Жабағылы қорығы-Қазақстандағы ең көне қорықтардың бірі. Ол төрт биік ландшафт белдеуін алып жатыр, олардың әрқайсысында фауна мен флораның сирек кездесетін өкілдері бар.
Қазақстанның су ресурстары Әлемдік мұхитқа шыға алмайды және оны құрлықішілік екі теңіз - Арал және Каспий теңіздері шайып жатыр. Елдің су ресурстары өте кең-сегіз жарым мың үлкен және кіші өзендер ағып жатыр. Олардың ішіндегі ең ірілері - Тобыл, Ертіс, Іле, Есіл, Сырдария, Ембі және Орал. Еліміздегі ең үлкен көл - Балқаш көлі. Қазақстанда ішінара мемлекет аумағында орналасқан Арал теңізінің бірегей экожүйесін, фаунасы мен флорасын сақтауға көп көңіл бөлінеді. Каспий жағалауы, оның бүкіл Солтүстік және ішінара шығыс бөлігі де Қазақстанға тиесілі.
Орман аймағы елдің орман ресурстарының көп бөлігі Солтүстік Тянь-Шань тауларының аймағында орналасқан. Мұнда биік таулы шалғындар мен арша ормандары өседі, шатқалдарда Жаңғақ ағаштары мен алма ағаштарын көруге болады. Бұл қорғалатын табиғи аумақтардың тұрғындарының арасында қоңыр аю, Сібір тау ешкісі, ирбис бар. Алтайдың маңында Тайга ормандары бар. Бұл аймақта Марқакөл көлінде табиғи қорық бар. Алтай тайгасында Қасқыр, арқар, марал, аю және сілеусін мекендейді. Сондай-ақ, каперсилли, Фундук және кекілжің ұя салады. Маркоколь көлінде балықтың төрт түрі мекендейді. Олардың арасында керемет дәмі бар ускуч бар [6].
Қазақстан даласының кең далалары әсерлі және толқытатын көріністі ұсынады. Олардың шексіз шегінде сіз жүздеген тұзды және тұщы көлдерді таба аласыз. Бұл жерлердің табиғи әлемі мұқият қорғауды қажет етеді. Теңіз және Қорғалжын көлдері халықаралық маңызы бар жерлер мен су қоймаларының тізімінде. Шығыс Қазақстанның табиғаты тамаша. Мұнда құстардың сирек кездесетін түрлері мекендейді. Мысалы, Теңіз көлінде Қызғылт фламинго бар. Бұл сирек кездесетін құстардың Солтүстік ұя салатын орны. Қорғалжын көлдерінің маңында ащы чамга мекендейді. Бұл құс балапандарды құбылмалы ұяда ұстайды, содан кейін оларды ұзақ уақыт арқасына алып жүреді, суға түседі және тіпті олармен бірге аң аулайды. Бұл ерекше құстардың өкілдері Қорғалжын қорығында тұрады. Бұл аймақтардағы жануарлар әлемі негізінен кеміргіштермен ұсынылған: джербоа, су егеуқұйрығы, дала пестласы, суур-байбак және т.б.
Қазақстан табиғаты - алуан түрлі шөлдер әлемі. Олардың ішінде тасты - Бетпақ-Дала, қиыршық тасты - Үстірт үстірті, құмды - Қызылқұм, Қарақұм, Мойынқұмды бөліп көрсетуге болады. Шөлдерде джербалар, қарақұйрықтар, сондай-ақ қорқынышты жылан мекендейді. Қазақстан табиғаты бауырымен жорғалаушыларға бай. Елде жыландардың он алты түрі бар. Қызылқұмның құмды құмдарында сіз сұр монитор кескінін таба аласыз-әлемдегі ең үлкен кесіртке.
Үстірт қорығы - еліміздегі ең жас және ең үлкен қорық. Мұнда Солтүстік шөлде тұратын Құстар мен жануарлардың он екі түрі тіршілік етеді. Олар Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Жабайы қабан, таңу, қарақұйрық, төрт жолақты жылан қорғауға жатады. Құстардың өкілдерінен шөлді кекілік, ителгі, кекілік, қара белді рябок тұрады.
Қазақстанда табиғатты қорғау тек қорықтарды ұйымдастырумен шектелмейді. Елде қорықтар деп аталатындар жұмыс істейді. Бұл экономикалық қызметке рұқсат етілетін, бірақ белгіленген мерзімде және шектеулі шектерде қоршаған табиғи әлемге зиян келтіруге жол бермейтін аумақтар. Қазақстанда барлығы 80 қорық ұйымдастырылған. Кейбір табиғи нысандар табиғи ескерткіштер болып саналады. Олардың эстетикалық және ғылыми маңызы экономикалық құндылықтан асып түседі.
Қазақстанда:
- Шарын шаған саяжайы,
- Шынтүрген шырша ормандары (Алматы облысы)
- Қаз ұшуы (Павлодар маңындағы Ертіс жағалауындағы жер) ескерткіштері деп жарияланды. Қазақстан табиғаты қатал, бірақ өзінше әдемі. Оның сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлері Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Ол 1974 жылы құрылған. Кітап соңғы рет 1999 жылы басылып шықты, оның соңғы нұсқасында сүтқоректілердің 40 түрі, 57 құс, 10 бауырымен жорғалаушы, 3 амфибия және 18 балық бар.
Қазақстан жерінің өте үлкендігінен әр аймағының табиғаты бір-біріне ұқсамайды, біркелкі емес. Оңтүстігінде ағаштар гүлдеп, жер көгергенде, солтүстігінде әлі қар жатады. Қазақстанның оңтүстік облыстарында жылуды жақсы көретін күріш, қант қызылшасы, мақта, жеміс түрлері, әртүрлі дәрілік шөптер мен өсімдіктер өседі. Бұл аймақтарда жаңбыр аз жауады, жазы ыстық, әрі құрғақ болады. Бірақ ол аймақтың байлығы-тау өзендерінің мол суы.
Республиканың солтүстік аудандарында астық пен көкөністер жақсы өседі. Мұнда жауын-шашын мол, жазы да ыстық емес.
Қазақстанның климаты тым континенттік. Климаттың континенталдылығы өзінің жеке ерекшелігінде көрінеді. Оларға мыналар жатады: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылығы, ауаның құрғауы, республиканың көп бөлігінде атмосфералық жауын-шашынның теңгерімсіздігі, солтүстігінде ұзақ және аязды қыс, оңтүстігінде қысқа және жұмсақ.
Қазақстан орналасқан географиялық ендік бойынша климат негізгі субтропикалық Жерорта теңізі мен қоңыржай континенталды Орталық Еуропа елдеріне сәйкес келеді. Бірақ ел өзінің экстремалды климатымен ерекше, өйткені ол үлкен Еуразия құрлығының орталығында орналасқан. Шынында да, мыңдаған шақырым мұхиттардың арқасында олардың Климаттық тынысы өте аз.
Қазақстан қоңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде орналасқан, сондықтан жылдың төрт мезгілі (жаз, күз, қыс, көктем) айқын көрінеді. Зимою басталады каттые су Сібір. Жазда Орта Азияның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері айқын көрінеді. Жыл мезгілдері арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенталдылығын арттырады.
Қазақстанның кең байтағында географиялық орналасуына (яғни, атмосфералық ылғалдың негізгі көзі - мұхиттардан өте алыс орналасуы) және рельефтің сипатына байланысты құрғақ континенталды климат қалыптасты. Кез келген басқа аумақтағыдай республиканың климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді.
Радиация. Қазақстан аумағының үстінен жыл бойы жоғары қысымды ауа қабаты, ал көршілес өңірлердің үстінен (солт., Батыс және Оңтүстік.-а-а-а-а-а! қысым қабаттары тән. Жалпы республика аумағының басым бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда ашық сәулелермен күндер ұзарады.
Жылына 2000 сағаттан 3000 сағатқа дейін солдан оңға дейін артады. Жылына 120 күн, жылына 260 күн үнемі ашық болады. Сонымен, нәтижесінде жалпы радиацияның мөлшері сол жақтан оңға қарай 4200-ден 5500 МДж м2-ге дейін айтарлықтай артады. Сол сияқты сіңірілетін радиацияның мөлшері қауіптілік дәрежесіне (жерге қауіп төнуіне) байланысты бірдей артады. Радиацияның кету қабілеті қыста тұрақты қар жамылғысының қалыптасуында максималды мәндерге 70-80% жетеді және аумақтың көп бөлігінде жазда 20-30% дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді мәні солтүстігінде 1500 МДжм2-ден оңтүстігінде 2100 МДж м2-ге дейін өзгереді. Радиациялық баланстың маусымдық ұзақтығы негізгі мәнге ие. солт - те 3,5-4,5 ай (қараша-наурыз), оңтүстікте-1 ай.
Қазақстанда булануға жылдық жылу заттары. солтүстіктен оңтүстікке қарай 630-дан 420 МДж м2-ге дейін азаяды. Шөлді аймақтың құрғақшылық кезеңінде жылу көп. турбулентті жылу алмасуға барады. Тек көктемгі ылғалмен қаныққан кезде, сондай-ақ көгалдардағы жерлерде булануға кететін жылу мөлшері турбулентті жылу алмасу арқылы ауаны қыздыратын жылу шығынын жеңеді. Жазғы оазис құбылысы, яғни булану есебінен күндізгі ауа температурасы салқын қалаларға қарағанда төмен болатын Алматыда жақсы байқалады. Радиациялық және жылу балансының өзгеруі ауа қарқынын өзгертеді.
Қаңтар айының орташа температурасы Қазақстанның солтүстік-батысында. оңтүстік-батысы-шығыс аудандарда 18°с. бұл аудандарда шілде айының орташа температурасы сәйкесінше 19°С-ден 28 -30°С-қа дейін. Қазақстанның солт.- Шығыстағы климаттың континенталдылығы тым жоғары, қаңтар мен шілдедегі орташа қарқындардың айырмашылығы осы өңірде 41°С-қа жетеді: аудандарда 10 ай бойы орташа қар қарқыны 0°С-тан жоғары болады. Жаз орташа жылы, қысқа, ауа температурасы 35°C-тан 45°C-қа дейін жылынуы мүмкін [7].
Қазақстанның оңтүстік аудандарында қыс жұмсақ. Бұл аймақтың қыс айларында жиі қайталанатын температура құбылыстарымен ең жоғары ауа температурасы. дегенмен, кейбір күндері Алматыда -30 -35°С-тан, тіпті -40°С-тан төмен аяз байқалады. минимум -42°с-қа жетті (1951 ж.26 ақпан).
Республиканың төтенше оңтүстігінде соңғы көктемгі аяз сәуір айының соңында, алғашқы аяз қыркүйектің 2-жартысында болуы мүмкін. Қазақстанның таулы аймағынан тыс жерлерде жаз жарқын және ұзақ. Кейбір жылдары ауа температурасы 45-47°с, -70°С және одан жоғары болуы мүмкін. Күн энергиясының орасан зор қоры Қазақстан аумағында гелиоэнергетиканы дамытуға мүмкіндік береді.
Қазақстанның табиғат ресурстарымен қамтамасыз етілуі өте жоғары және шаруашылықтың өзінің ресурсы негізінде дамытуға мүмкіндік зор.
Табиғат ресурстарына жауапкершілікпен қарау, еліміздің табиғат байлықтарын сақтау, яғни табиғи ортаны қорғау, оның ресурстарын ұтымды пайдалану әрбір азаматтың міндеті.
Еліміз аумағындағы табиғат ресурстарының алуан түрлілігі мен оның қорының молдығы біздің ұлттық мақтанышымыз.
Қазақстанда өндіруші және өңдеуші өнеркәсіп дамыған және соңғы бес жылда осы салалардың өсу қарқыны артып келеді. Ірі өнеркәсіптік объектілер салынып, пайдалануға берілуде, бұл ауаның ластануының артуына, тұтастай алғанда Қазақстанның экологиясының нашарлауына алып келеді.
Көптеген жылдар ішінде республикада жиырма миллиард тоннадан астам қалдық жиналды, олардың үштен бірі улы. Бұл қалдықтардың негізгі бөлігі-тау-кен өндіру және тау-кен өңдеу өнеркәсібі, қара металлургия, мұнай химиясы кәсіпорындары қызметінің нәтижесі, құрылыс материалдарын өндіру. Ірі компаниялар мен Үкімет ауаның ластануына қарсы күрес бойынша бағдарламалар әзірлейтініне қарамастан, Қазақстанда экология көп нәрсені қажет етеді.
Табиғат құпиясын терең білместен, оған немқұрайлылық үлкен апатқа әкеледі. Бір сәтте табиғатты жаулап алуға тырысып, ормандар аяусыз тапталды, Жануарлар асыра бағаланды, жер жыртылды, топырақта эрозия пайда болды. Нәтижесінде, бүгінде адам баласына ядролық апатқа қарағанда экологиялық апат көбірек қауіп төндіреді.
Бізді экологиялық апатқа әкелген адам санасының эрозиясының нәтижесі. Экология дегеніміз - тіршілік ету ортасы, тіршілік ету ортасы ғылымы. Экология терминін алғаш рет ғылымға 1886 жылы атақты неміс биологы Эрнест Геккель енгізіп, Экология - табиғат пен тірі организмдердің өзара байланысын зерттейтін ғылым деген анықтама берді. Бүгінде тек Тәуелсіз Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде экология мәселесі тұр [8].
Бүгінде санасында сәулесі бар әрбір адамды туған жер табиғатының тағдыры толғандыруы тиіс. Ауылдық жерлерде экологиялық, санитарлық, эпидемиялық жағдайдың нашарлауына байланысты жұқпалы аурулардың саны өсуде. Адамдар әлі де ядролық жарылыстардың салдарынан зардап шегеді, қатерлі ісік, өкпе, төмен қан, қант диабеті, жоғары қан қысымы, жүрек, психикалық аурулары бар адамдар көп.
Радиациялық заттар ядролық отын өндіру, атом құралдарын өндіру және сынау кезінде қоршаған ортаға таралады. Радиацияның шамадан тыс мөлшері ағзада қатерлі ісіктердің пайда болуына, генетикалық өзгерістерге әсер етеді, Семей аумағында қазір радиациядан зардап шеккен 700 мың га жер бар. Оның адам денсаулығына әсері зор. Сонымен қатар, адамға ғарыштық сәулелер, табиғи ортаға топырақтан түсетін сәулелер, күн сәулесі немесе жасанды түрде флюорография, теледидар экраны, сағат шағылыстары және т. б. әсер етеді.

1.2 Қазақстан табиғи ортасының экологиялық қасиеттері
Экологиялық қасиеттер -- тауарлардың оларды өндіру, сақтау, өткізу және тұтыну (пайдалану) кезінде қоршаған ортаның қауіпсіздігіне әсер ету қабілеті [9].
Экожүйелер өздерінің даму кезеңіңде әр түрлі өзгерістерге шалдығады, соның нөтижесінде салыстырмалы (динамикалық) тепе-тендіктік жағдайға келеді. Табиғи экожүйелер түрақты жағдайларын көптеген ішкі өзін-өзі реттейтін механизмдер арқылы сақтауға тырысады. Өзін-өзі реттеу, немесе гомеостаз, экожүйелердің абиотикалық және биотикалы компоненттерінің өзгерістеріне қарсы түрып көптеген уақытқа дейін өзіне тән органикалық заттарды өндіргіш жөне ыдырау, қасиеттерін сақтау қабілетін сипаттайды. Популяцияға зиян тигізетін қандай да болсын антропогендік әсер, сол популяцияның жойылуына әкеледі. Мысалы, топырақтарда көп мөлшерде минералды тыңайтқыштар қолдану жауын қүрттарын өлтіреді, немесе оларды егістіктен кетуіне мәжбүр етеді.
Әрбір экожүйені стресс жағдайына әкелетін қысым өзі қарсы орнын толтыратын процесс тудырады. Табиғи экожүйе техногенез факторларына белсенді қарсы түрады. Мысалы, Қазақстанда шөлді өзен алаптарының ирригациялық қүры- лымдарды салу, каналдардың лайлануына әкеледі, ал оның нөтижесінде мелиоративтік жүйенің қызметі тоқталады. Бірақ мүндай қарым-қатынас әрекетінің шегі болады.
Экожүйенің түрақтылығы сыртқы антропогендік факторлар салдарынан болған дағдарыс жағдайда күрт өзгереді. Мысалы, су ағынының азаюынан Арал теңізінің экожүйесінің түрақтылығы бүлініп, су деңгейі төмендеп, қүрғаған теңіз түбінде сапа жағынан басқа геожүйе - сорланған жаңа шөл қалыптасуына әкеледі. Арал теңізінің қауіпті жағдайы 1961 жылы осы су қоймасының табиғи жүйесінің қүрылымы қайырылмастай өзгере бастаған кезде көрсетілген [10].
Экологиялық тепе-тендіктің бүзылуы жоғарыда айтылғандай негізінен антропогендік факторлармен байланысты. Оның әсері тікелей қысқа уақытта болатын түрде (мысалы, су жүйесінің өндіріс шығымдары бірден жіберілуі) немесе тұрақты әсер түрінде (су артериясына химиялық тыңайтқыштардың үрдіс шайылуы).
Биосфера өзін-өзі тазалай алатын жөне өзі қалпына келетін табиғи ортаның идеалды жүйесі. Қоршаған ортаның өндіріс қалдықтарымен ластануды төмендету үшін табиғаттың осы механизмін модельдеп пайдалану керек. Биосфераның функционалдық қызметі мен ортаның өзін-өзі тазалау қабілеті жабық өндіріс циклі - өндірістік материалдық ресурсты қайтадан қолдану (айналымды сумен қамтамасыз ету) маңызына үқсас [11].
Экологиялық мөселелер адамзат қоғамының пайда болған күндерінен-ақ басталды. Бірақ тек соңғы екі жүзжылдықта, әсіресе 20 ғасырдың 50-ші жылдары, экологиялық мәселелер биосфераның түрақтылығына қауіп төндірді. Экологиялық проблемалар қоршаған ортаның, ауа бассейнінің, Әлем Мүхитының ластануымен, табиғи қорлардың азаюымен байланысты. Ол табиғатты қорғау жөне табиғатты тиімді пайдалану мәселелерін қамтитын ғаламдық проблема. Бүл жср планетасының алты миллиардтан астам халықтың, барлық мемлекеттердің, әр адамның көкейтесті мөселесі. Сондықтанда ғылыми негізделген медициналық, экологиялық және басқа қоршаған ортаның талаптарын бүзатын әрбір экономикалық және саясаттық шешімдер қолайсыз болады.
Экологиялық проблемалардың үш негізгі қүрамдас бөліктерін анықтайды: биологиялық, техникалық, әлеуметтік - экономикалық. Биологиялық қүрамдас бөліктерінің негізінде экожүйелердің бүзылуы, тірі организмдердің өлуі, табиғаттың өнімділігінің төмендеуі, адамның тіршілік жағдайының нашарлауы; техникалық қүрамдас бөліктерінің - қазіргі өндірістің жетілмеген технологиясы, шаруашылық кешендерінің интенсификациялауының жоғары деңгейі; әлеуметтік-экономикалық шаруашылықты бақылаусыз жүргізу, артық пайда қуу; табиғатқа түтынушылық көзқарас, әкімшілікті -шаруашылықты басқару түрі, табиғатты тиімді пайдаланудың ғылыми принциптерін бүзу [12].
Әлемдік экологиялық дағдарыс бар деп айтуға болады. Оған тек аймақтық емес, бүкіл планетарлық көлемінде болып жатқан қолайсыз экологиялық жағдайлар дөлел. Бүл мөселелерді тек әлемдік қауымдастықтарының барлық мемлекегтер бірігіп қатысуымен шешуге болады.
Табиғи ортаның ластануы - барлық организмдер қоршаған ортаға өздерінің тіршілік ету кезінде пайда болган ыдыраушы заттарды шығарады. Олар көмірқышқыл газы, экскременттер, қорытылмаған тамақ қалдықтары және т.б. Шыққан қалдықтар қоршаған ортада мекендейтін организмдердің жағдайын нашарлатады. Бірақта тепе-теңдік сақталған экожүйелерде бір организімдердің шығарған заттары, екіншіге қорек болып табылады сондықтанда табиғи ортада ондай пайда болған заттардың өнімі жиналмайды. Ал, егерде ыдырап шығарылған заттар пайда болу қарқындарымен жойылмаса, онда олар ортаны ластайды. Ластану - ортадағы әр турлі заттардың мөлшерін табғги деңгейден асып кетуі және ортага тән емес жаңа заттектердің келіп тусуі.
Тірі организмдерге тигізетін әсерлері бойынша ластаушіы заттар физикалық жене химиялық болып бөлінеді. Физикалық ластаушы заттарға жататын:радиоактивтікэлементтер жылылық ластану (температураның үлғаюы), шулар жөн төменгі жиілік дірілдеу (инфрадыбыс); химиялық- көмір күкірт, азот, фтор туындылары, қатты қоспалар, кір жуғыш заттар, пластмассалар, пестицидтер, минералды тыңайтқыштар, органикалық заттар, ауыр металлдар. Пайда болған жағдайлары бойынша барлық ластаушы заттар тегі табиғи және антропогендік болады.
Жер беті суларын көп ластайтын металлургиялық, химиялық, целлюлоза - қағаз, мүңай өңдеу өндірістері жатады. Осы өндірістердің шығаратын ағынды суларындағы ластаушы заттар мүнай, түсті металлдар, күрделі химиялық қосылыстар. Мұнай жөне мұнай өнімдері биологиялық ыдырауға тез берілмейді, уылдырық шашуға, майда шабақтардың дамуына су экожүйелерінің бірлестіктер санына және сапасына кері әсерін тигізеді. Су ортасын ластаушы заттардың ішінде ерекше орын алатын әр түрлі кіржуғыш заттар (микроорга низмдер ыдырата алмайтын синтетикалық заттар) - детергенттер, олардың өндірісі барлық елдерде қарқынды дамып жатыр. Детергенттерді қолдану кезінде су қоймаларында өзендерде фосфаттардың мөлшері үлғаяды, соның салдарынан, су экожүйелерінде балдырлар көбейіп, суқойманың оттектік режимінің нашарлауына әкеледі. Бүл судың гүлденуіне жөне эвтрофтануына өкеледі.
Су бассейндерін ластайтын тағы бір көз ол түрмыстық ағынды сулар. Егерде өндірістік ағынды сулардың мөлшерін өндірістің технологиясын өзгертіп азайтуға болса, коммуналды ағынды сулардың көлемі ұлғаюда, себебі халықтың саны өсуде [13].
Жердің эволюциялық процесінде, оның әр түрлі газдардан тұратын газ төрізді қабықшасы қалыптасқан (атмосфера). Оның қүрамында азот - 78 пайыз, оттегі 21 пайыз, көмірқышқыл газы, инертті газдар кіреді. Бүл компоненттер шашылған инфрақызыл (жылылық) сәулелерді ұстамайды, сондықтан Жербетіндегі тіршіліккеқолайлы жағдай туғызады. Бірақта қазір табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен атмосфера ластануда. Әсіресе көмірқышқыл газының мөлшері артып отыр.
Оның мөлшері 0,028 пайыз (1950), 0,034 пайыз (1985) құрайды. Мүндай жағдай атмосфераның газдық қүрамының балансын өзгертеді.
Коптеген ластаушы заттар өте улы келеді, олардың салдарынан тірі организмдерде, соның ішінде адамның да организмі бұзылып, әр түрлі ауруға үшырайды. Ал, ауыр металдар, пестицидтер, детергенттер жөне т.б. мутагенді жөне канцерогенді белсенді, олар түқым қуалаушылық патологияға және ісік ауруларына өкеледі.
Қоршаған ортаның ластануы адамзаттың өмірін апат шегіне жеткізеді. Мұндай жағдайларда экологиялық қасиеттердің маңыздылығы күрт артады. Осыған қарамастан, қолданыстағы нормативтік құжаттарда тауарлардың экологиялық қасиеттерінің көрсеткіштері сирек белгіленеді, дегенмен көптеген тұтыну тауарлары осындай қасиеттерге ие.
Барлық тауарлар тауар қозғалысының әртүрлі кезеңдерінде қоршаған ортаны ластайды. Сонымен, қоршаған ортаның ең көп ластануы тауарлар немесе шикізат, материалдар жәненемесе жартылай фабрикаттар өндірісінде байқалады. Көптеген азық-түлік емес тауарлар мен темекі өнімдері үшін ең үлкен технологиялық ластанудан кейін тұрмыстық ластану және пайдалану кезінде пайда болатын ластану маңызды. Азық-түліктің экологиялық таза болуы қаптаманы қолданумен, әсіресе бір рет қолданылатын, қалдықтарды тасымалдау, сақтау, сату, тұтыну, жою кезінде пайда болатын шығындар мен қалдықтардың болуымен анықталады.
Автомобильдердің экологиялық қасиеттерінің мысалы ретінде пайдаланылған газдардағы зиянды заттардың болуы; маталар мен киімдер -- бояғыштардың беріктігі; Ұнтақ тәрізді тауарлар (ұн, крахмал, бор, цемент, кір жуғыш ұнтақтар) -- тауарларды шашыраудан қорғайтын көлік құралдарының немесе қаптамалардың сенімділігі жатады.
Тұрмыстық техниканың экологиялық қасиеттерінің көрсеткіштері қоршаған ортаның тұрақтылығын, дыбыс деңгейін (аудиотехника үшін) бұзатын электромагниттік өрістердің сипаттамалары болып табылады, өйткені белгіленген нормалардан асып кету шудың ластануын тудырады.
Тауарлардың экологиялық қасиеттерінің көрсеткіштері қоршаған ортаның қауіпсіздігін нашарлататын ластанудың әртүрлі түрлері болып табылады. Бұл қауіпсіздіктің түрлері адамдардың қауіпсіздігіне сәйкес келеді. Сондықтан, техникалық реттеу туралы заңда халықтың және қоршаған ортаның қауіпсіздігі тұтынушылардың өмірі, денсаулығы, жануарлар мен өсімдіктер, заңды және жеке тұлғалардың мүлкі үшін Қауіпсіздікке біріктірілген, алайда тауарлардың сапасын бағалау кезінде тұтынушы үшін экологиялық таза және қауіпсіздік, олардың тығыз байланысы мен шарттылығына қарамастан, бөлек ескерілуі керек. Бұған қажеттілік қоршаған ортаның тауарларымен ластану мен олардың адамдар үшін қауіпсіздігі арасындағы 100% байланыс әрдайым байқалмайтындығынан туындайды. Сонымен, темекі шегу мен өкпе қатерлі ісігі арасында жоғары тәуелділік бар. Шындығында, бұл ауру темекі шекпейтін адамдарда да кездеседі, бірақ сирек кездеседі [14].
Организмдерге әсер ететін қоршаған ортаның жеке қасиеттері немесе элементтері экологиялық факторлар деп аталады. Қоршаған орта факторлары әртүрлі. Олар тірі адамдарға қажет, пайдалы немесе керісінше зиянды болуы мүмкін. Экологиялық факторлардың табиғаты мен әрекет ерекшелігі әртүрлі. Олар абиотикалық, биотикалық және антропогендік болып бөлінеді.
Абиотикалық факторлар-тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер ететін жансыз табиғаттың барлық қасиеттері.
Абиотикалық факторлардың бірнеше жіктелуі бар, бірақ көбінесе олар 4 топқа біріктіріледі:
+ физикалық (климаттық) факторлар-температура, қысым, ылғалдылық, жел, радиациялық режим және т. б.;
+ химиялық факторлар - атмосфераның газ құрамы, топырақтың тұз және газ құрамы;
+ орографиялық (географиялық) факторлар - жер бедері, геологиялық айырмашылықтар және т. б.;
+ эдафиялық факторлар-топырақтың механикалық және химиялық құрамы, оның түсі, ылғал сыйымдылығы, өткізгіштігі және т. б.
Биотикалық факторлар - бұл кейбір организмдердің тіршілік әрекетінің басқаларға әсерінің жиынтығы, яғни.бұл табиғатта әр түрлі болып табылатын және фитогендік (өсімдіктердің әсері), зоогендік (жануарлардың әсері), микробиогендік (микроорганизмдердің әсері) болып бөлінетін жабайы табиғат элементтерінің әсерінің жиынтығы. Организмдердің өзара байланысы биоценоздар мен популяциялардың өмір сүруінің негізі болып табылады [15].
Экологиялық факторлардың алуан түрлілігіне қарамастан, олардың ағзаға әсер ету сипатында және тірі тіршілік иелерінің реакцияларында бірқатар жалпы заңдылықтарды анықтауға болады:
1. Экологиялық факторлардың әсер ету күшін реттейтін оңтайлы заң. Әр фактордың ағзаларға жағымды әсер етудің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.