Ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні, ерекшеліктері
1.1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізудің түсінігі, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...8
2 Ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері
2.1 Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары
бойынша iс жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi
органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы
істер бойынша іс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.3 Жергiлiктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде
қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын
шешiмдерiне, әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) дау айту жөнiндегi
арыздар бойынша iс жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.4 Мемлекеттік өкiмет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және
мемлекет қызметшiлердiң шешімдері мен әрекеттерiне (немесе әрекетсiздiгiне) дау айту туралы iс бойынша iс жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.5 Нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай даулар туралы
iс бойынша iс жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы 13-бабында әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот жүзінде қорғау карастырылған және нормативті құқықтық актілерді, шешімдерді қабылдау кездерінде азаматтардың құқықтарын бұзған мемлекеттік органдар, жергілікті басқару органдарының әрекеттерінен, лауазымды тұлғалардың құқыққа қарсы әрекеттері немесе әрекетсіздіктерінен азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Азаматтардың өкіметпен келіспеушілігі бұқаралық қарым-қатынастары туындайтын сот ісіне тән белгі болып табылады. Қорғау туралы сотқа жүгінген тұлғалар мемлекеттік органдар олардың құқықтары мен бостандықтарын бұзды не болмаса сол құқықтарын жүзеге асыруға кедергі болды деп есептейді. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары ретінде осы субъектілердің Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтары түсініледі. Кейде бұл құқықтарды тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтары деп атайды.
Әдебиетте "қазіргі кезде адамның негізгі құқықтары ретінде... мемлекеттің конституциясы мен адам құқықтары жөнінде халықаралық құқықтық құжаттарда белгіленген құқықтарды түсіну керек..." делінген ой бар. Сонымен қатар "адамның кез келген негізгі құқығы конституциялық бекітілуіне қарамастан әрбір қатысушы мемлекет тарапынан танылуы қажет", -- деген пікірді де айтып кетуіміз керек[1].
Әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындаған азаматтық істердің заңмен бекітілген түрлердің бірінші сот инстанциясында қарап шешілу тәртібі ерекше талаптың өндіріс деп аталады. Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін қолдана отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің қағидалары, іс жүргізудің сатылары, дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз қалдыру негіздері т.б. ережелер кіреді.
Ғылыми жаңалық және ғылыми жаңалықтар жағдайы. Зерттеу барысында теориялық ережелер жүйесі негізінде ерекше талап қоюмен іс жүргізудің қалыптасуы мен дамуы сұрақтарына байланысты көзқарастар анықталады. Сонымен қатар, ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері жеке - жеке тоқталып, олардың құқықтық табиғаты және ерекшеліктері айқындалады және жетілдіру жолдары қарастырылады.
Практикалық қажеттілігі. Зерттеудің нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттерін орындауды құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді, кешенді зерттеуге тырысумен сипатталады және Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдарын жетілдіру мәселелеріне байланысты қолданылуы мүмкін.
Ғылыми мәселелерді қазіргі жағдайда шешуі. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу - бірінші сатыда сотта іс жүргізудің бірі болып табылады. Азаматтық іс жүргізу теориясы мен тәжірибесінде бұл сұраққа көптеген авторлар көңіл бөлген болатын және оған байланысты көптеген зерттеулер жүргізілген. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу ерекшеліктерін зерттеу өзінің өзектілігін жоғалпайды, себебі олар күнделікті өмірмен және қоғамды қорғауға бағыттал-ған тәжірибелік қызметпен тығыз байланыста. Ғалымдар ерекше талап қоюмен іс жүргізудің кең, ауқымды түсіндірмесін беріп, оның негізгі компоненттерінің құрамын толық, жан-жақты талдауына және ашып беруге тырысады.
Болашақ заңгер үшін осы жоғарыда аталған институтты айқындап, олардың түрлерін, өзіндік ерекшеліктерін, қазіргі қоғамда кездесіп отырған олардың теориялық және тәжірибелік мәселелерін зерттей білу маңызды деп ойлаймыз.
Курстық жұмыстың мақсаты - біріншіден, ерекше талап қою мен іс жүргізудің түсінігі, мәнін, ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшелік-терін айқындау, оларды жүзеге асыру барысында кездесетін мәселелерді шешу жолдарын қарастыру, екінші жағынан, олардың құқықтық қатынастарда алатын орнын белгілеп беру мақсатын, сондай-ақ ерекше талап қоюмен қаралатын істердің әрқайсысының өзіндік ерекшелектерін, олардың құқықтық табиғатына жаңа заңдар негізінде талдау жасап, қорытындылар жасауды көздейді. Қаралып отырған мәселелердің күрделілігі оның құқықтық негіздеріне де байланысты.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етуде ерекше талап қоюмен қаралатын істерді қараудың алатын орны мен маңыздылығы;
- ерекше талап қою мен іс жүргізудің анықтау;
- олардың құқықтық табиғатына жаңа заңдар негізінде талдау жасау.
Зерттеудің обьектісі - ерекше талап қоюмен іс жүргізу.
Зерттеудің әдістемелері мен теориялық негіздері. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез, индукция және дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи, нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа алынған.
Практикалық базасы - Қазақстан Республикасының соттары.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысында ТМД елдері мен Қазақстанның белгілі ғалымдарының еңбектеріне сүйендік. Олардың қатарында Баймолдина З.Х., Васильева Г.Д., Громшина Н.А., Орлова Н.И., Абдуллина З.К., Ударцев С.Ф., Щеглов В.Н., Чечот Д.М., Шайкенова С., Қ.Мами және т.б. белгілі ғалымдардың еңбектері бар. Жоғары аталған бұл авторлардың бір қатарының еңбектерінде келтірілген тұжырымдар мен ережелер осы жұмыста пайдаланылып, өзінің лайықты орнын таба білді.
1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні, ерекшеліктері
1.1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізудің түсінігі, мәні
1999 жылы 13 шілдеде қабылданған Азаматтық іс жүргізу кодексі азаматтық сот ісін жүргізуде түбегейлі өзгерістерді белгіледі. Талаптардың бәсекелестігін күшейту жағына айқын бұрылыс межеленді, дәлелдемелерді жинау процесінде соттың белсенділігінен бас тартылды. Іске қатысатын талаптардың және басқа тұлғалардың бастамалығы мен белсенділігіне басым мән беріледі.
Бірақ, жариялы-құқықтық сипаттағы дауларды шешу тәртібі осы күнге дейін Азаматтық іс жүргізу кодекспен реттеледі. Қазіргі уақытта осындай даулар Азаматтық іс жүргізу кодексінің 25-29 тарауларда көзделген, ерекше талап қою іс жүргізу аясында қаралады және шешіледі.
Осыған орай, сотпен қаралатын ерекше талап қою іс жүргізу сотпен қаралатын істердің саны бойынша ресми статистикалық деректерді келеді.
2010 жылы соттармен 700000 жуық азаматтық іс қаралды. Қаралған азаматтық істердің жалпы санынан 5% немесе 35000 ерекше талап қою іс жүргізу істері құрайды, 2011 жылы соттармен 500000 жуық азаматтық іс қаралды. Қаралған азаматтық істердің жалпы санынан 4% немесе 20000 ерекше талап қою іс жүргізу істері құрайды.
2012 жылдың бірінші жартыжылдығында соттармен 200000 астам азаматтық іс қаралды. Азаматтық істердің жалпы санынан 7% немесе 13960 ерекше талап қою іс жүргізу істері құрайды.
Осы деректерге сәйкес арнайы талаптық іс жүргізу істері аз пайызын құрайды, аз пайыз туралы ойландыратын жүктеме әкімшілік соттардың құзіретіне тек жариялы-құқықтық сипатындағы істер жатады.
Бұдан басқа, жаңа кезеңге өту үшін барлық құқықтық институттар мен реалиялар өзара байланыс аспектінде қолданыстағы заңнаманы кешенді талдауын қамтитын тиісті ұстанымсыз сындыру қауіптілігі бар, тарихи қалыптасқан модельді ескеру қажет.
Қолданыстағы құқықтық жүйеге үйлесімді кіретін және құқық қолдану субъектілерімен ауыртпалықсыз қабылданатын әкімшілік әділет моделін жасау қажет.
Әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот жүзінде қорғау карастырылған және нормативті құқықтық актілерді, шешімдерді қабылдау кездерінде азаматтардың құқықтарын бұзған мемлекеттік органдар, жергілікті басқару органдарының әрекеттерінен, лауазымды тұлғалардың құқыққа қарсы әрекеттері немесе әрекетсіздіктерінен азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Азаматтардың өкіметпен келіспеушілігі бұқаралык қарым-қатынастары туындайтын сот ісіне тән белгі болып табылады. Қорғау туралы сотқа жүгінген тұлғалар мемлекеттік органдар олардың құқықтары мен бостандықтарын бұзды не болмаса сол құқықтарын жүзеге асыруға кедергі болды деп есептейді. Бір жағынан мемлекеттік органдар әдетте қарсылықтарын білдіреді, мұндай жағдайларда өздерінің қабылдаған шешімде-рінің дұрыстығын, өз әрекеттерінін немесе әрекетсіздіктерінін заңдылығын дәлелдеуге міндетті[2].
Өкімет салаларын бөлу принципі мемлекеттік өкіметті жүзеге асырудың негізі ретінде тұтастай алғанда органдар мен атқару және заңдылық өкіметтердін. лауазымды тұлғаларының әрекеттеріне соттың бақылауын қажет етеді. Жекелеген жағдайларда сот бақылауы бұқаралық-құқықтық қарым-қатынастардан (өкімет пен азаматтардың қарым-қатынастарынан) туындайтын істерді қарау кезінде азаматтық сот ісі аясында жүргізіледі.
Бұқаралық-құқықтық қарым-қатынастардан туындайтын істерді қарау мен шешу тәртібі Азаматтық іс жүргізу кодексінін 25, 26, 27, 28 және 29-тарауларында бекітілген. Оларды қараудың негізіне жатады:
1) Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестік-тердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары бойынша iс жүргiзу;
2) Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу;
3) Жергiлiктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын шешiмдерiне, әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) дау айту жөнiндегi арыздар бойынша iс жүргiзу;
4) Мемлекеттік өкiмет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғам-дық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және мемлекет қызметшiлердiң шешімдері мен әрекеттерiне (немесе әрекетсiздiгiне) дау айту туралы iс бойынша iс жүргiзу;
5) Нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай даулар туралы iс бойынша iс жүргiзу;
6) Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актiлерi мен iс-әрекеттерiн заңсыз деп тану туралы жүгiнуi[3].
Соттың жүргізуі занда карастырылған бұқаралық қарым-қатынастары туындаған өзге де істер қаралуы мүмкін.
Мемлекеттік органның, жергілікті басқару органының қоғамдық бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғанын, мемлекеттік қызметкердің шешімдерін, әрекеттерін (немесе әрекетсіздіктерін) жоққа шығару туралы істерді азаматтың не болмаса мемлекеттік органнын тұратын жері бойынша аудандық соттар қарайды.
Соттардың мемлекеттік органның, жергілікті басқару органының, қоғамдык бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік қызметкердің шешімдерін, әрекеттерін (немесе әрекетсіздіктерін) жоққа шығару туралы заңдылыктарын қолдануы туралы нормативтік қаулыда мына даулардың ерекше талап қою ісі тәртібімен емес, талап қою ісінің ережелері бойынша қаралатыны көрсетілген:
соттың, сот төрешілерінің, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу, әкімшілік іс жүргізу заңдылықта-рына қатысты шешімдерін, әрекеттерін жоққа шығару туралы арыздарды қараудың өзге сот тәртібі бекітілген;
азаматтық-құқықтык, еңбек, тұрғын үй, отбасылық жер және өзге де жеке-құқықтық қарым-қатынастардын субъектілері арасындағы даулар;
ішкі істер органдары, салык және кеден органдары жұмысшыларының осы органдардың басшыларынын катаң айыппұл салу мен кызметтен босату туралы бұйрықтарын заңсыз деп тану туралы арыздары;
акционерлік қоғамдардың, шаруашылық серіктестіктердің, тендерлік комиссияның қабылдаған осы мекемелердің қатысушыларының және т.б. мүдделеріне нұқсан келтіретін шешімдерін жоққа шығару туралы арыздары.
Қазақстан Республикасы Үкіметінін, министрліктердің және өзге де республикалық атқару органдарының және Қазақстан Республикасы Президентіне бағынышты, есеп беретін органдардың азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты жеке актілерін жоққа шығару туралы істерін облыстық және оған тең соттар ҚР АІЖК 28-бабына сәйкес қарайды.
Аталған ережелер республикалық атқару органдарының, Қазақстан Республикасының Президентіне бағынышты, есеп беретін органдардың аумақтык құрылымдык бөлімшелеріне катысты емес екенін ескерген жөн.
Заңды тұлғанын және заңды тұлғалардың білімінсіз кәсіпкерлік кызметті жүзеге асырушы азаматтардың мемлекеттік органның, жергілікті басқару органынын шешімдері мен әрекеттерін жоққа шығару туралы істері арнайы экономикалық соттарға сотты. Ерекше талап кою істері бойынша азаматтар өз құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғаны туралы белгілі болған күннен бастап үш ай ішінде сотқа арыздануға құқылы.
Ерекше талап кою тәртібімен мемлекеттік органдардын қолдануда жеке, бір реттік сипатқа ие актілері (бұйрықтар, жарлықтар, қаулылар) бойынша даулар қаралатынын есте ұстаған дұрыс. Бұл актілер онын құқықтары мен міндеттерін анықтау, өзгерту, тоқтату немесе тоқтата тұруды мақсат еткен белгілі бір тұлғаға қолданылады.
Қызылорда қалалық сотымен іс жүргізу нормалары бұзылып, ерекше талап қоюмен іс жүргізу бойынша 2, мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотымен 1 сырттай шешім қабылданғаны анықталды.
Талапкер А.Ахметовтың жауапкерлер Қызылорда қаласының әкімдігі және шаруашылық жүргізу құқығындағы Тұрғын үйді бөлу,есепке алу және жекешелендіру мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнына қойған Қызылода қаласы әкімдігінің 01.08.2007 жылғы №648 Азаматтарды тұрғын үй алу кезегінен шығару туралы қаулысын заңсыз деп танып, бұзуды, өзін мемлекеттік қызметкер ретінде 13.01.2004 жылы Қызылорда қаласы әкімінің атына өтініш берген күнімен кезектегі тізімін қайта қалпына келтіру туралы азаматтық ісі бойынша 27 ақпан 2012 жылы талапты қанағаттандырған сырттай шешім қабылданған.
Статистикалық есепте іс лауазымды адамның әрекетіне дау айту санатына, яғни ерекше талап қоюмен іс жүргізу тарауына қойылған.
Соттардың Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 27-тарауының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 24 желтоқсан 2010 жылғы №20 нормативтік қаулысының 9-тармағына сай, ерекше талап қою бойынша іс жүргізу тәртібімен қаралатын істерді сырттай іс жүргізу тәртібімен қарауға болмайды[4].
1.2 Ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшеліктері
Ерекше талаптың сот өндірісінің өзіне тән мынандай ерекшеліктері бар:
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талп арыз емес арыз беріледі.
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі қарау мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке көрсетілген.
6. Аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған.
Істерді сот отырысында қарау үшін мемлекеттік органның қоғамдык бірлестіктін басшысы, лауазымды тұлға немесе мемлекет қызметкері шақыры-лады, сот олардың келу міндетті деп есептейтін ұйғарым шығарады. Аталған органдардың басшылары мен лауазымды тұлғалар сот отырысына келуден жалтарған жағдайда ҚР АІЖК 120-бабына сәйкес оларды еріксіз келтіру туралы ұйғарым шығарылуы мүмкін.
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді талқылаудың мынадай ерекшеліктері бар:
а) сот кызметінің такырыбына жеке құкықтық қарым-қатынастарға қарағанда императивтік және өкімдік сипатқа ие бұқаралық-құқықтық қарым-катынастар, оның түрлі атқару органдары және лауазымды тұлғалар бастаған мемлекеттік органдардың міндетті түрде қатысуы жатады. Сот азаматтық емес, әкімшілік, сайлау, салық не болмаса өзге құқық туралы дауларды шешеді;
б) азаматтық сот ісінде қатысушылардың бірі ретінде атқару өкіметінің тиісті органы не болмаса жергілікті басқару органы, лауазымды тұлға сөйлейді. Бұл сот ісінде арызданушылар азамат, ұйым, атқару өкіметінің органдары не болмаса жергілікті басқару органы, лауазымды тұлға, өз кұзыретінін шегінде прокурор болып табылады;
в) бұқаралық құкықтык қарым-қатынастары туындаған істер бойынша талап кою ісінде колданылатын бейбіт келісімді жасауға, істі аралык сотгардың шешуіне беруге, талап кою бол майтындыктан карама-қарсы талап қоюға, сондай-ақ талапты мойындау, талаптан бас тарту сиякты іс жүргізу әрекеттерін жүргізуге болмайды;
г) бұқаралық құқықтық қарым-қатынастары туындаған істер бойынша сырттай сот ісі қолданылмайды[8].
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді әдетте соттар жеке қарайды, ал сайлау комиссиясын, рерферендум комиссиясын қайта құру туралы істерді үш сот төрешісі алқалы түрде қарауы мүмкін.
ҚР АІЖК 273, 281, 284-баптарына сәйкес бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді сот азаматтар мен заңды тұлғалардың арыздары бойынша қарайды. Арызда, шағымда қандай шешімдердін, әрекеттердің (әрекетсіздіктердің) заңсыз деп тану керектігі, осы шешімдермен, әрекеттермен (әрекетсіздіктермен) кандай құқықтар мен бостандықтардың бұзылғаны көрсетілуі тиіс. Азаматтардың немесе заңды тұлғалардың жоғарғы органға арыз беруі арызды сот ісіне қабылдаудан бас тартуға негіз бола алмайды.
Осы санаттағы істер бойынша прокурор азаматтардың немесе ұйымдардың өтініштері бойынша сотқа олардың құкықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін арыз беруге құқылы. Мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның құқықтық актісін және әрекетін заңсыз деп таныған жағдайда, наразылыкты тиісті мемлекеттік орган немесе лауазым-ды тұлға кабылдамағанына байланысты прокурордын сотқа берген арызы ҚР АІЖК 29-бабының ережелері бойынша қаралуы тиіс.
Егер де сотқа арыз беру кезінде сот ведомстволык бағынышты сотта құқық туралы даудың барын анықтаса, сот төрешісі арызды қозғаусыз қалдырады және арыз берушіге талап қою арызын ҚР АІЖК 150 және 151-баптарына сәйкес қайта рәсімдеу қажеттігін түсіндіреді. Бұл ретте істің соттылық ережесі бұзылатын болса, сот төрешісі арызды қабылдаудан бас тартады.
Нормативтік құқықтық актіні заңға қайшы келген деп тану туралы арызды қараған кезде аталған актіні қабылдауға негіз болған мән-жайларды дәлелдеу міндеті актіні қабылдаған мемлекеттік органға немесе лауазымды тұлғаға жүктеледі. Сот, құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді қарап шешім шығарарда дәлелдемелерді осы бастамасы мен істі дұрыс шешу үшін оны алдыруға (талап-тануға) құқылы[9].
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді қарап, шешу барысында сот жоққа шығарудың тақырыбына -- мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның шешімі немесе әрекеті (әрекетсіздігі) екендігін анықтауы тиіс. Егер де мемлекеттік органның, жергілікті басқару органынын, коғамдык ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік қызметкердің шешімі жоққа шығарылатын болса, бұл шешімді кімнің шығарғанын және кандай құкықтың (азаматтық әкімшілік, зейнеткерлік және т.б.) бұзылғанын анықтау қажет. Істін, барлық мән-жайлары мен азаматтар мен заңды тұлғалардың арыздары негізді екендігін анықталғаннан кейін сот шешім шығарып, онда мыналарды көрсетіп, тануы тиіс:
азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін бұзған мемлекеттік органның, жергілікті баскару органының, қоғамдык бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік қызметкердің заңсыз құқықтық актісін жоқка шығару туралы;
егер де тәртіп бұзушылық анықталмаса, осы тұлғалар мен органдардың арыздарын қанағаттандырудан бас тарту туралы;
меншік иесінің немесе өздеріне тиеселі мүлікке иелік ету, пайдалану, жарлық ету құқығы бұзылған жағдайда мемлекеттік басқару органының не болмаса лауазымды тұлғанын заңға сәйкес келмейтін жеке актісін жарамсыз деп тану.
Мемлекеттік органның және өзге органның қабылдаған нормативті-құқықтық актісін заңсыз немесе занға сәйкес келмейді деп таныған жағдайда сот тиісті мемлекеттік органға, жергілікті басқару органына, қоғамдық бірлестікке, ұйымға, лауазымды тұлғаға немесе мемлекет кызметкеріне азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін толықтай қалпына келтіру міндетін жүктейді. Арызды канағаттандыру туралы сот шешімінде жоққа шоғарылған шешіммен, әрекетпен (әрекетсіздікпен) жоққа шығарыл-ған құқықтык акті мен жіберілген күкык бүзушылыктарды кал-пына келтіру үшін жасалынатын іс-өрекеттер керсетілуі тиіс.
ҚР АІЖК 282-бабына сәйкес бұқаралық құқықтық қарым-қатынастары туындаған істер бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін іске қатысушы тұлғалар, сондай-ақ өзге де тұлғалар сотта сол талаптармен, сол негізде арыздана алады. Демек, осы санаттағы істер бойынша сот шешімінін, заңды күші егер де олардың арыздарының тақырыбы мен негізі сәйкес келсе, барлық тұлғаларға арналған. Сондықтан да, егер де сол тақырып бойынша сот шешім қабылдаған болса және ол заңды күшіне енген болса, сот төрешісі арызды қабылдаудан бас тартады немесе бұқаралық-құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істер бойынша сот ісін тоқтатады[10].
Сот шешімі заңды күшінен енгеннен кейін үш күн ішінде заңды бұзған кемшіліктерін жою үшін шешімі мен әрекеті жоққа шығарылған сол мекеменің басшысына не болмаса органға бағыныштылық тәртібімен жоғарғы тұрған органға, ұйымға не лауазымды тұлғаға жіберілуі тиіс. Шешімді ерікті түрде орындамаған жағдайда, сот азаматтың немесе заңды тұлғаның арызы бойынша сот қаулыларын орындату бойынша тиісті өкімді органдарға орындау парағын жазып, оны орындатуға жіберуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 278-бабының бірінші бөлігінде аталған субъектілердің шешімдері, әрекеттері (әрекетсіздігі), егер осы шешімдер мемлекеттік басқарудың тиісті саласында басқару функцияларын жүзеге асырған кезде қабылданса, жасалса, кез келген жеке немесе заңды тұлға АІЖК-нің 27-тарауымен белгіленген тәртіппен шешімдерді, әрекеттерді (әрекетсіздікті) даулауға құқылы. Мұндай субъектілерге мемлекет-тік органдар жүйесінде айрықша орын алатын органдарды да (мысалы, Бас прокуратура, Орталық сайлау комиссиясы, Ұлттық Банк, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Президенттің Күзет қызметі, Мемлекеттік мүлікті басқару комитеті, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігі) жатқызған жөн.
АІЖК-нің 27-тарауына қатысты мемлекеттік билік органдары деп Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен, өзге де нормативтік құқықтық актілерімен әкімшілік-құқықтық қатынастарда мемлекет атынан басқару функцияларын жүзеге асыруға өкілеттік берілген мемлекеттік биліктің атқарушы тармағының орталық және аумақтық органдарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын түсінген жөн.
2 Ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері
2.1 Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестік-тердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары бойынша iс жүргiзу
Сайлау құкықтары мен референдумға қатысу құқықтарын қорғау туралы істер бойынша сот ісі ҚР АІЖК 25-бабымен және Республикалық референдум туралы 1995 жылдың 2-қарашасында шыққан Конституциялық заң Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы 1995 жылғы 28 қыркүйекте шыққан Конституциялық зандар кіретін сайлау құқығы туралы тиісті конституциялық заңмен реттеледі. Қазақстан Республикасы сайлауы туралы Конституциялық занда Қазақстан Республикасы Президентің, Сенат пен Қазақстан Республикас Парламентінің депутаттарын сайлау, Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау тәртіптері қарастырылған. Осы санаттағы істер бойынша сот ісі нақты тұлғалардың, немесе сайлау кезінде құқықтары бұзылған тұлғалардың белгісіз аясының, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының, облыстық аумақтық сайлау комиссиялары мен өзге комиссиялардың арыздары бойынша жүргізіледі.
Республикалық референдум туралы заңның 5-бабы, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы заңның 4-баптарында өздерінің сайлау құқықтарының жоққа шығарылғандығы туралы арыздануға құқықтары бар тұлғалар анықталынған. Мұндай тұлғаларға заң : азаматтарды, сайлаушыларды, қоғамдық бірлестіктерді, сайлау комиссияларының мүшелерін, депутаттықка кандидаттарды, сайланушылар мен олардың сенімді тұлғаларын, саяси партияларды, сайлау блоктары мен олардың сенімді тұлғаларын, өзге қоғамдык бірлестіктерді, референдум өткізетін ерікті топтарды, саяси партияларды және шет мемлекеттерді бақылаушыларды, прокурорды жаткызады[19].
Арыз берудің негіздеріне мемлекеттік органның, жергілікті өзін-өзі басқару органының, сайлау комиссиясының, азаматтардың сайлау және сайланушы болу, сайлауларға, референдумдарға қатысу құқықтарын бұзған лауазымды тұлғалардын заңсыз шешімдері әрекеттері (әрекетсіздіктері) жатады. Аталған тәртіппен шағымдануға тиісті сайлау комиссияларының әрекеттері әдегге сайланушылар тиімінің дұрыс еместігіне азаматтардың назар аударғанына байланысты осы комиссиялардың шешімдеріне қатысты. Сайланушылар тізімінің дұрыс еместігі туралы мәселе бойынша және занда карастырылған өзге де жағдайлар бойынша сайлау комиссияларынын шешімдерімен келіспейтін тұлға сайлауға дейін жеті күн бұрын тиісті сайлау комиссиясынын тұрған жері бойынша сотқа шағымдана алады[20].
Жалпы ережелерге қарағанда сотқа жүгінудін бекітілген түрін сақтамау арызды қабылдаудан бас тартуға емес, соттың бұл арызды тиісті сайлау комиссиясына жіберуіне әкеп соқтырады.
Сайлау комиссиясының жұмысын және сайлау құқығын жүзеге асыру тәртібін реттейтін заңнын бірден-бір актісі 2003 жылғы 28-кыркүйекте шыққан Қазакстан Республикасының сайлауы туралы Конституциялык заң болып табылатынын есте ұстаған жөн.
Сайлау туралы занда сайланушылар тізімінде (сайлаушының аты-жені мен өзге мәліметтер) кеткен қателер мен нақтылы еместерді түзету туралы сайлау комиссиясына міндетгі түрде сотқа дейін шағымданудың тәртібі карастырылған.
Тізімдегі қатені жоққа шығару туралы арызды сайлау өтетін күнге дейін учаскелік комиссия қарауы тиіс, арызды дереу карау, тізімге тиісті өзгертулер енгізу туралы шешім қабылдауы не болмаса арызданушыға оныа арызын қараудан бас тарту туралы дәлелді шешімнің көшірмесін беруі тиіс. Бұл шешімге сай-лау комиссиясы шешім кдбылдаған күннен бастап, он күн ішінде үш күннен кешіктірмей, ал дауыс беру күні тез арада шағымды қарауға міндетті жоғарғы комиссияға шағымдануға болады.
Жоғарғы комиссияның немесе соттың шешіміне сәйкес тізімдегі қатені учаскелік комиссия тез арада түзетеді. Кез келген жағдайда сайлау комиссиясына алғашкы шағымдану ұсынылады, содан соң барып, бас тарткан жағдайда сотқа не жоғарғы комиссияға шағымданады. Сайлау туралы занда шағым берудін қысқартылған мерзімдер де және сотқа жүгінетін өзге жағдайлар да бекітілген. Егер де сайлау комиссияларының қандай да бір әрекетгеріне шағымдану құқығы сайлау заңдылықтарынын актісінде карастырылмаса да, Қазакстан Республикасы Конституциясының тікелей әсер ету күшімен комиссиянын әрекетіне шағымдануға болатынын есте ұстаған дұрыс.
Кандидатты депутаттыкка тіркеуден бас тартканы немесе тіркеуден алып тастағаны үшін сотқа немесе Орталық сайлау комиссиясына жеті күн ішінде шағымдануға болады.
Сондықтан да, азаматтардың шағымдары бойынша сайлау комиссияларының сайлау тізіміне өзгерту енгізуден бас тартқаны үшін сотқа ерекше талап тәртібімен шағымданады[21].
Азаматтардың сайлау құқықтарын жүзеге асыруы осы азаматтың аты-жөнін сайлау тізімдерінен табумен, яғни сайлау құқыктарын жүзеге асыру үшін мемлекеттік тіркеуден өту қажеттігімен ерекше байланысты. Мұндай жағдайда сайлау құқығын жүзеге асыру мүмкіндігінің езі емес, азаматтардың өз күкыктарын сөзсіз жүзеге асыруының алғы шартының тіркелгені, яғни азаматтың құқығы азаматты тиісті түрде тіркемеу арқылы бұзылған жағдайда. Демек, істердін бұл санатында құқықты жүзеге асыру туралы дау жоқ, оның орнына құқықты жүзеге асырудың алғы шарттары туралы дау бар -яғни құкык туралы дау жоқ. Істердің осы санаты (категория) аясында сот шешімі құқықты жүзеге асырудың алғы шарттарын тіркеудің орнын баса алмайды, ол осындай тіркеуді жүзеге асырудың негізі болып табылады.
Соттар мен прокуратура органдары сайлау комиссиялары мүшелерінің, азаматтардың, заңда белгіленген тәртіппен тіркелген коғамдык бірлестіктер өкілдерінің дауыс беруді өткізуге катысты, сондай-ақ сайлау туралы зандардың бұзылуы жөніндегі сайлауды әзірлеу мен өткізу кезеңінде келіп түскен арыздарын карап, оларды бес күн мерзімде, ал дауыс беру алдындағы бес күнге жетпейтін уакыт ішінде және дауыс беру күні келіп түскендерін дереу қарауға міндетті.
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңның 50-бабында азаматтардың, заңды тұлғалардын, сайлау комиссиялары мүшелерінің, коғамдық бірлестіктердің және өзге тұлғалардың жоққа шығарылған құқықтары туралы сотқа жүгінулеріне себеп болатын сайлау заңдылыктарын бұзудың тізімі кеңінен берілген[20]. Аталған тәртіп бұзушылықтар тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартудың негізі болатынын ескерген жөн:
сайлау комиссияларының жұмысына араласу:
дауыс беруге кедергі келтіру, кандидатты, партиялық тізімдерін тіркеумен дауыстарды есептеумен және сайлау корытындыларын анықтаумен байланысты міндеттерге кедергі келтіру, Қазакстан Республикасының азаматына күш көрсету, коркыту, алдау, саудаға салу арқылы өзінің сайлау құқығын
жүзеге асыруына кедергі келтіру;
сайлау құжаттарынын жалғандығы;
қасақана дауыстарды дұрыс санамау, сайлау нәтижелерінін корытындысын дұрыс шығармау;
дауыс беру кұпиясын бұзу;
Сайлау заңдылығын бұзғаны үшін тұлғаны әкімшілік жауапкершілікке тартуға мыналар негіз болады.
сайлау туралы заңға сәйкес мәліметтерді ұсынбау немесе жарияламау;
сайлау күнде немесе оның алдындағы күнде саяси партия ұсынған кандидат, партия тізімі тіркелгенге дейін сайлау алдындағы үгіт жұмыстарын жүргізу;
сайлау алдындағы үгіт жұмыстарын, кандидаттардың сенімді тұлғаларының, саяси партиялардың, бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінін және сайлау бақылаушыларының заңды әрекеттерін жүргізуге кедергі келтіру;
кандидаттар, саяси партиялар туралы олардың ар намысын, кадір-касиетін аяққа таптайтын қасақана жалған мәліметтер тарату;
сайлау комиссия мүшелерінің азаматтардың сайланушылар тізімімен танысу құкыктарын бұзуы немесе бұқаралық ақпарат құралдары арқылы сайлау алдындағы үгіт жұмыстарын жүргізу шарттарын бұзуы;
сайланушылар тізімін құру үшін сайланушылар туралы жалған мәліметтер ұсыну;
өзге тұлғаларға дауыс беру үшін азаматтарға сайлау бюллетендерін тарату.
Аталған жағдайларда сайлау комиссиясы сотқа немесе прокуратураға арызда-нуға құқылы. Қазақстан Республикасыньщ Азаматтық іс жүргізу кодексінде соттын сайлау комиссияларының әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану туралы арыздарын қарау мерзімдері көрсетілген:
сайлауға дайындық және сайлауды өткізу кезінде, сондай-ақ дауыс берген күннен бастап бір ай ішінде түскен арыздар он бес күн мерзім ішінде каралады;
дауыс бергенге дейін бес кун ішінде түскен арыздар дауыс беру күнінде;
сайлау корытындыларын жариялағанға дейін берілген арыздар -- тез арада
сайланушылар (сайлаушылар) тізімін түзету кажеттігі туралы арыздар түскен күні каралуы тиіс.
Арызды сот арыз берушінің, тиісті сайлау комиссиясынын немесе мемле-кеттік органның жергілікті өзін-өзі баскару органының катысуымен қарайды. Сот отырысының болатын уакыты мен орны хабарланған, аталған тұлғалардың сотқа келмеуі істі шешуге кедергі бола алмайды.
Шағымды сот арыз берушіні, мемлекеттік органды, заңды тұлғаны, сондай-ақ тиісті сайлау комиссиясының өкілін сот отырысына шақырып қарайды. Сайланушылар тізімінін дұрыс еместігі туралы сайлау комиссиясының өзге де әрекеттеріне шағым жасау бойынша істі сот прокурордын катысуымен қарайды. Сайлау комиссиясының әрекеттеріне жасалған шағымдарды қарау ерекшелігіне сот шешімінің заңды күшіне өнудегі ерекше тәртіп жатады. Азаматтың немесе заңды тұлғаның шағымы бойынша сот шешімі дәлелдеуі болуы тиіс. Ол жарияланғаннан кейін бірден заңды күшіне енеді және оған аппеляциялық тәртіппен шағымдануға, наразылық білдіруге болмайды. Сот шешім шығарғаннан кейін бұл шешімнін көшірмесін дереу мемлекеттік органға, заңды тұлғаға, азаматка немесе тиісті сайлау комиссиясынын төрағасына жібереді. Онда арыз берушіге және өзге тұлғаларға арыз бойынша іс козғалғанын хабарлайды.
2.2 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 26 қарашасында шыққан Соттардың әкімшілік құкық бұзушылық туралы заңдылықтарды колданудың кейбір мәселелері туралы № 18 нормативті қаулысында әкімшілік жауапкершілік туралы заңдылықтарының принциптерін сақтамау әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша болған сот ісін жарамсыз деп тануға, осындай сот ісі барысында шығарылған шешімді жоққа шығаруға немесе іс материалдарынын дәлелдемелік күші жоқ деп тануға әкеліп соқтыратындығы айтылған[22].
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға өкілетті органдар мен лауазымды тұлғалардын, қаулыларын жоққа шығару туралы сот ісін сот ҚР АІЖК-нің 26-тарауында қарастырылған ерекше сот ісі тәртібімен әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің нормаларын қолдана отырып жүргізеді.
Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінін 39-тарауындағы ережелер бойынша сотгар әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік өкімет органдарының, коммерциялық ұйымдар басшыларынын, заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердін, шығарған қаулыларына (хаттамаларына) жасалған шағымдарды қарап, шешуді жүзеге асырады[23].
Әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны туралы хаттама (қаулы) ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 635-бабына сәйкес толтырылады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға әкімшілік жаза қолданылған тұлғалар сотқа шағымдана алады. Оларға заң әкімшілік жаза колдану туралы қаулы шыкқан тұлғаны, жәбірленушіні, жеке және заңды тұлғалардың өкілдерін, қорғаушысын жатқызады.
Әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыға жасалған шағым іс бойынша қаулы шығарған лауазымды тұлғаға жіберіледі, ол шағым немесе наразылык түскен күннен бастап үш күш ішінде оларды істін барлық материалдарымен бірге жоғары органға немесе жоғары лауазымды тұлғаға жіберуі тиіс.
Әкімшілік құкық бұзушылық туралы істер бойынша шағым, наразылык соттылығы бойынша арыз берушінің тұрғылыкты жеріндегі аудандык сотқа тікелей қаулы көшірмесін алған күннен бастап он күн ішінде берілуі мүмкін.
Әкімшілік құкык бұзған тұлға істі қарауға қатыспаған жағдайда шағым беру мерзімі әкімшілік жаза колдану туралы қаулы түскен күннен басталады. Дөлелді себептермен мерзімді өткізіп алған жағдайда, қаулы шығарылған тұлғаның арызы бойынша сот бұл мерзімді калпына келтіруі мүмкін. Шағым беретін мерзімді өткізіп алу, әкімшілік жаза қолдану мерзімінін, етіп кетуі, сондай-ақ қаулыны орындау мерзімінін өтіп кетуі соттың шағымды қарауға қабылдаудан бас тартуына негіз бола алмайды. Мерзімдерді және істерді дұрыс шешу үшін олардың маңызын сот шағымдардың мазмұнына қарамастан тексереді.
Мүдделі тұлғалардың жоғары органға немесе жоғары лауазымды тұлғаға бағыныштылык тәртібімен алдын ала өтініш білдіруі сотқа шағым берудің және оны мәні бойынша карап, шешу үшін соттың кабылдауының міндетті шарты емес. Егер де әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша қаулыға шағым жоғары органға (лауазымды тұлғаға) және сотқа бір мезгілде түссе, онда шағымды сот қарайды.
Берілген шағым ҚР АІЖК 150 және 151-баптарындағы талаптарға сай түрде және мазмұнда болуы тиіс. Сотқа шағым беру әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыны орындауды тоқтатады. ҚР ӘҚБтК-нің 662-бабына сәйкес әкімшілік құкық бұзушылық туралы істер бойынша қаулыға шағымды, наразылықты қарауға дайындау үшін сот төмендегі әрекеттерді жүзеге асырады:
іс бойынша сот ісін болдырмайтын мән-жайлардың бар-жоғын анықтайды;
өтінімге рұксат береді, қажет болған жағдайда сараптама тағайындайды, қосымша материалдарды талап етеді, шағымды қарауға катысуы тиіс дер шағына тұлғаларды шақырады;
егер де шағым, наразылықты қарау тиісті соттың кұзыретіне жатпаса, шағымды істің барлык материалдарымен бірге ведомстволык бағынышты сотқа жібереді.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым, наразылықты сот ол түскен күннен бастап он күн ішінде жеке қарайды.
Тұлғаны қамауға алу түріндегі әкімшілік жауапкершілікке тарткан жағдайда шағым, наразылық берілген күнінен бастап бір тәулік ішінде қаралуы тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым, наразылықты карау кезінде іс жүргізу заңының нормалары сакталуы тиіс. Сот шығарылған қаулынын заңдылығы мен негізділігін тексеруі тиіс, кажет болған жағдайда жеке тұлғаларды, заңды тұлғаның заңды өкілін, өзге тұлғаларды, маманның түсіндіруін, сарапшының корытындысын, тындауы, косымша материалдарды зерттеуі, ҚР ӘҚБтК 663-бабына сәйкес өзге де іс жүргізу әрекеттерін жүргізуі тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым, наразылықты карағаннан кейін сот төрешісі ҚР АІЖК 277-бабына сәйкес төмендегі шешімдердін бірін қабылдайды:
1) егер де сот әкімшілік жаза колдану бойынша әкімшілік органның әрекеті заңды және негізді екенін анықтаса, онда қаулыны өзгертусіз, ал арызды қараусыз калдырады.
2) егер де сот әкімшілік орган немесе лауазымды тұлға өкімшілік құқық бұзушылық туралы қаулыны өз құзыреттерін бұза отырып шығарғанын анықтаса, әкімшілік құқық бұзушылық туралы қаулыны жоққа шығарады және әкімшілік жазанын мерзімі өтпеген болса, жоғары органға, лауазымды тұлғаға қарауға жібереді немесе әкімшілік жаза қолдану мерзімі етіп кеткен болса, бойынша сот ісін тоқтатады[3,107].
Сонымен бірге қаулыны жоққа шығару және 68-бапта қарастырылған (мысалы, аса маңызы емес және т.б) мән-жайлар мен 580-бапта карастырылған (оқиғаның жоқтығы мен әкімшілік құқық бұзушылық құрамының жоқтығы) мән-жайлар бар болатын болса, ҚР ӘҚБтК 581-бабындағы (ҚР ӘҚБтК 68-баптарында қарастырылған немесе қылмыстың белгілері бар болатын болса), сондай-ақ негізіне қаулы шығарылған мән-жайлардың дәделденбеген жағдайында істі тоқтату туралы шешім қабылдайды.
3) қаулыны жоққа шығарып, жаңа қаулы шығару туралы. Бұл ретте сот әкімшілік жаза колдануды күшейтуге жол бермей, жасалған әкімшілік құкық бұзушылықтың сипатын, құқық бұзушынын жеке басын, оның кінәсінің денгейін, мүліктік жағдайын және жауапкершілікті женілдетеін өзге де мән-жайларды ескере отырып, қолданылатын шараны өзгертуге кұқылы.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға өкілетті органның (лауазымды тұлғаның) шығарған қаулысына жасалған шағым (наразылық) бойынша соттын шығарған заңды күшіне енген және енбеген ұйғарымына шағымдану ҚР ӘҚБтК-нің 277-бабында бекітілген тәртіпке сәйкес жүргізіледі.
Мемлекеттік органның лауазымды тұлғасы және заңды тұлға шығарған қаулыға шағымды қарай нәтижелері бойынша сот шешімі ұйғарым түрінде шығары-лады.
Қызылорда облысының аудандық және оған теңестірілген соттарының әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу тәжірибесіне зерттеуде төмендегі анықталды:
АІЖК-нің 26-тарауы бойынша 2011 жылы сот өндірісінде 150 іс қаралған. Оның ішінде 125 (83,3 %) іс бойынша АІЖК-нің 277-бабының негізінде ұйғарым қабылданған. Олардың 50-і (40 %) шағымды қанағаттандыру және әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі қаулының күшін жою және істі қысқарту жайлы қабылданса, 75 (60 %) шағым бойынша әкімшілік қаулы өзгертілмей, шағым қанағаттандырусыз қалдырылған. 25 шағым АІЖК-нің 249- бабында көзделген негіздер бойынша қараусыз қалдырылған.
2012-жылдың бірінші жартыжылдығында аталған санаттағы 82 іс өндірістен аяқталған. Олар бойынша АІЖК-нің 277-бабының негізінде 77 (93,9 %) іс ұйғарым шығару арқылы аяқталып, 38 (49,3 %) шағым қанағаттандырылса 39 (50,6 %) шағым қанағаттандырусыз қалдырылған. 5 шағым қараусыз қалдырылған.
2011 жылы облыс соттарының өндірісіне әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы 181 шағым түскен. Түскен шағымдардың 29-ы шағымданушыларға қайтарылса, 152 шағым өндіріске қабылданған. Олардың 125-і бойынша ұйғарым қабылданып, 50 шағым қанағаттандырылып, 75 шағымды қанағаттандырудан бас тартылған. 25 шағым қараусыз қалдырылған. Яғни, облыс соттарының өндірісінде аталған санат бойынша 150 іс өндірістен аяқталған.
Негізінен қаралған істердің басым көпшілігі Қызылорда мамандандырыл-ған әкімшілік сотында (119) қаралған. Арал (12), Жаңақорған (7), Шиелі (5), Қазалы (1), Сырдария (4), Қармақшы (1), Жалағаш (1) аудандық соттарында қаралған. Облыстың өзге соттарында аталған санаттағы істер қаралмаған.
2012 жылдың бірінші жартыжылдығында облыс соттарының өндірісіне әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы 102 шағым түскен (2 шағым өткен есепті кезеңнен қалдықта болған). Түскен шағымдардың 15-і шағымданушыларға қайтарылса, 4-і өндіріске қабылдаудан бас тартылып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні, ерекшеліктері
1.1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізудің түсінігі, мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...8
2 Ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері
2.1 Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық
бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары
бойынша iс жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi
органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы
істер бойынша іс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.3 Жергiлiктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде
қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын
шешiмдерiне, әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) дау айту жөнiндегi
арыздар бойынша iс жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.4 Мемлекеттік өкiмет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының,
қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және
мемлекет қызметшiлердiң шешімдері мен әрекеттерiне (немесе әрекетсiздiгiне) дау айту туралы iс бойынша iс жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.5 Нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай даулар туралы
iс бойынша iс жүргiзу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы 13-бабында әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот жүзінде қорғау карастырылған және нормативті құқықтық актілерді, шешімдерді қабылдау кездерінде азаматтардың құқықтарын бұзған мемлекеттік органдар, жергілікті басқару органдарының әрекеттерінен, лауазымды тұлғалардың құқыққа қарсы әрекеттері немесе әрекетсіздіктерінен азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Азаматтардың өкіметпен келіспеушілігі бұқаралық қарым-қатынастары туындайтын сот ісіне тән белгі болып табылады. Қорғау туралы сотқа жүгінген тұлғалар мемлекеттік органдар олардың құқықтары мен бостандықтарын бұзды не болмаса сол құқықтарын жүзеге асыруға кедергі болды деп есептейді. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары ретінде осы субъектілердің Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтары түсініледі. Кейде бұл құқықтарды тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтары деп атайды.
Әдебиетте "қазіргі кезде адамның негізгі құқықтары ретінде... мемлекеттің конституциясы мен адам құқықтары жөнінде халықаралық құқықтық құжаттарда белгіленген құқықтарды түсіну керек..." делінген ой бар. Сонымен қатар "адамның кез келген негізгі құқығы конституциялық бекітілуіне қарамастан әрбір қатысушы мемлекет тарапынан танылуы қажет", -- деген пікірді де айтып кетуіміз керек[1].
Әкімшілік-құқықтық қатынастардан туындаған азаматтық істердің заңмен бекітілген түрлердің бірінші сот инстанциясында қарап шешілу тәртібі ерекше талаптың өндіріс деп аталады. Ерекше талап өндірісіндегі істер сот өндірісінің жалпы ережелерін қолдана отырып шешіледі. Оған сот өндірісінің қағидалары, іс жүргізудің сатылары, дәлелдеу тәртібі, сот мәжілісінің хаттамасы істі қысқарту, арызды қараусыз қалдыру негіздері т.б. ережелер кіреді.
Ғылыми жаңалық және ғылыми жаңалықтар жағдайы. Зерттеу барысында теориялық ережелер жүйесі негізінде ерекше талап қоюмен іс жүргізудің қалыптасуы мен дамуы сұрақтарына байланысты көзқарастар анықталады. Сонымен қатар, ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері жеке - жеке тоқталып, олардың құқықтық табиғаты және ерекшеліктері айқындалады және жетілдіру жолдары қарастырылады.
Практикалық қажеттілігі. Зерттеудің нәтижесінде жасалған қорытынды тұжырымдар азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттерін орындауды құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған өзекті мәселелерді, кешенді зерттеуге тырысумен сипатталады және Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдарын жетілдіру мәселелеріне байланысты қолданылуы мүмкін.
Ғылыми мәселелерді қазіргі жағдайда шешуі. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу - бірінші сатыда сотта іс жүргізудің бірі болып табылады. Азаматтық іс жүргізу теориясы мен тәжірибесінде бұл сұраққа көптеген авторлар көңіл бөлген болатын және оған байланысты көптеген зерттеулер жүргізілген. Ерекше талап қоюмен іс жүргізу ерекшеліктерін зерттеу өзінің өзектілігін жоғалпайды, себебі олар күнделікті өмірмен және қоғамды қорғауға бағыттал-ған тәжірибелік қызметпен тығыз байланыста. Ғалымдар ерекше талап қоюмен іс жүргізудің кең, ауқымды түсіндірмесін беріп, оның негізгі компоненттерінің құрамын толық, жан-жақты талдауына және ашып беруге тырысады.
Болашақ заңгер үшін осы жоғарыда аталған институтты айқындап, олардың түрлерін, өзіндік ерекшеліктерін, қазіргі қоғамда кездесіп отырған олардың теориялық және тәжірибелік мәселелерін зерттей білу маңызды деп ойлаймыз.
Курстық жұмыстың мақсаты - біріншіден, ерекше талап қою мен іс жүргізудің түсінігі, мәнін, ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшелік-терін айқындау, оларды жүзеге асыру барысында кездесетін мәселелерді шешу жолдарын қарастыру, екінші жағынан, олардың құқықтық қатынастарда алатын орнын белгілеп беру мақсатын, сондай-ақ ерекше талап қоюмен қаралатын істердің әрқайсысының өзіндік ерекшелектерін, олардың құқықтық табиғатына жаңа заңдар негізінде талдау жасап, қорытындылар жасауды көздейді. Қаралып отырған мәселелердің күрделілігі оның құқықтық негіздеріне де байланысты.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
- қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етуде ерекше талап қоюмен қаралатын істерді қараудың алатын орны мен маңыздылығы;
- ерекше талап қою мен іс жүргізудің анықтау;
- олардың құқықтық табиғатына жаңа заңдар негізінде талдау жасау.
Зерттеудің обьектісі - ерекше талап қоюмен іс жүргізу.
Зерттеудің әдістемелері мен теориялық негіздері. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез, индукция және дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи, нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа алынған.
Практикалық базасы - Қазақстан Республикасының соттары.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысында ТМД елдері мен Қазақстанның белгілі ғалымдарының еңбектеріне сүйендік. Олардың қатарында Баймолдина З.Х., Васильева Г.Д., Громшина Н.А., Орлова Н.И., Абдуллина З.К., Ударцев С.Ф., Щеглов В.Н., Чечот Д.М., Шайкенова С., Қ.Мами және т.б. белгілі ғалымдардың еңбектері бар. Жоғары аталған бұл авторлардың бір қатарының еңбектерінде келтірілген тұжырымдар мен ережелер осы жұмыста пайдаланылып, өзінің лайықты орнын таба білді.
1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізу түсінігі, мәні, ерекшеліктері
1.1 Ерекше талап қоюмен іс жүргізудің түсінігі, мәні
1999 жылы 13 шілдеде қабылданған Азаматтық іс жүргізу кодексі азаматтық сот ісін жүргізуде түбегейлі өзгерістерді белгіледі. Талаптардың бәсекелестігін күшейту жағына айқын бұрылыс межеленді, дәлелдемелерді жинау процесінде соттың белсенділігінен бас тартылды. Іске қатысатын талаптардың және басқа тұлғалардың бастамалығы мен белсенділігіне басым мән беріледі.
Бірақ, жариялы-құқықтық сипаттағы дауларды шешу тәртібі осы күнге дейін Азаматтық іс жүргізу кодекспен реттеледі. Қазіргі уақытта осындай даулар Азаматтық іс жүргізу кодексінің 25-29 тарауларда көзделген, ерекше талап қою іс жүргізу аясында қаралады және шешіледі.
Осыған орай, сотпен қаралатын ерекше талап қою іс жүргізу сотпен қаралатын істердің саны бойынша ресми статистикалық деректерді келеді.
2010 жылы соттармен 700000 жуық азаматтық іс қаралды. Қаралған азаматтық істердің жалпы санынан 5% немесе 35000 ерекше талап қою іс жүргізу істері құрайды, 2011 жылы соттармен 500000 жуық азаматтық іс қаралды. Қаралған азаматтық істердің жалпы санынан 4% немесе 20000 ерекше талап қою іс жүргізу істері құрайды.
2012 жылдың бірінші жартыжылдығында соттармен 200000 астам азаматтық іс қаралды. Азаматтық істердің жалпы санынан 7% немесе 13960 ерекше талап қою іс жүргізу істері құрайды.
Осы деректерге сәйкес арнайы талаптық іс жүргізу істері аз пайызын құрайды, аз пайыз туралы ойландыратын жүктеме әкімшілік соттардың құзіретіне тек жариялы-құқықтық сипатындағы істер жатады.
Бұдан басқа, жаңа кезеңге өту үшін барлық құқықтық институттар мен реалиялар өзара байланыс аспектінде қолданыстағы заңнаманы кешенді талдауын қамтитын тиісті ұстанымсыз сындыру қауіптілігі бар, тарихи қалыптасқан модельді ескеру қажет.
Қолданыстағы құқықтық жүйеге үйлесімді кіретін және құқық қолдану субъектілерімен ауыртпалықсыз қабылданатын әкімшілік әділет моделін жасау қажет.
Әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот жүзінде қорғау карастырылған және нормативті құқықтық актілерді, шешімдерді қабылдау кездерінде азаматтардың құқықтарын бұзған мемлекеттік органдар, жергілікті басқару органдарының әрекеттерінен, лауазымды тұлғалардың құқыққа қарсы әрекеттері немесе әрекетсіздіктерінен азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Азаматтардың өкіметпен келіспеушілігі бұқаралык қарым-қатынастары туындайтын сот ісіне тән белгі болып табылады. Қорғау туралы сотқа жүгінген тұлғалар мемлекеттік органдар олардың құқықтары мен бостандықтарын бұзды не болмаса сол құқықтарын жүзеге асыруға кедергі болды деп есептейді. Бір жағынан мемлекеттік органдар әдетте қарсылықтарын білдіреді, мұндай жағдайларда өздерінің қабылдаған шешімде-рінің дұрыстығын, өз әрекеттерінін немесе әрекетсіздіктерінін заңдылығын дәлелдеуге міндетті[2].
Өкімет салаларын бөлу принципі мемлекеттік өкіметті жүзеге асырудың негізі ретінде тұтастай алғанда органдар мен атқару және заңдылық өкіметтердін. лауазымды тұлғаларының әрекеттеріне соттың бақылауын қажет етеді. Жекелеген жағдайларда сот бақылауы бұқаралық-құқықтық қарым-қатынастардан (өкімет пен азаматтардың қарым-қатынастарынан) туындайтын істерді қарау кезінде азаматтық сот ісі аясында жүргізіледі.
Бұқаралық-құқықтық қарым-қатынастардан туындайтын істерді қарау мен шешу тәртібі Азаматтық іс жүргізу кодексінін 25, 26, 27, 28 және 29-тарауларында бекітілген. Оларды қараудың негізіне жатады:
1) Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестік-тердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары бойынша iс жүргiзу;
2) Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу;
3) Жергiлiктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын шешiмдерiне, әрекеттерiне (әрекетсiздiгiне) дау айту жөнiндегi арыздар бойынша iс жүргiзу;
4) Мемлекеттік өкiмет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғам-дық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың және мемлекет қызметшiлердiң шешімдері мен әрекеттерiне (немесе әрекетсiздiгiне) дау айту туралы iс бойынша iс жүргiзу;
5) Нормативтiк құқықтық актiлердiң заңдылығына орай даулар туралы iс бойынша iс жүргiзу;
6) Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актiлерi мен iс-әрекеттерiн заңсыз деп тану туралы жүгiнуi[3].
Соттың жүргізуі занда карастырылған бұқаралық қарым-қатынастары туындаған өзге де істер қаралуы мүмкін.
Мемлекеттік органның, жергілікті басқару органының қоғамдық бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғанын, мемлекеттік қызметкердің шешімдерін, әрекеттерін (немесе әрекетсіздіктерін) жоққа шығару туралы істерді азаматтың не болмаса мемлекеттік органнын тұратын жері бойынша аудандық соттар қарайды.
Соттардың мемлекеттік органның, жергілікті басқару органының, қоғамдык бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік қызметкердің шешімдерін, әрекеттерін (немесе әрекетсіздіктерін) жоққа шығару туралы заңдылыктарын қолдануы туралы нормативтік қаулыда мына даулардың ерекше талап қою ісі тәртібімен емес, талап қою ісінің ережелері бойынша қаралатыны көрсетілген:
соттың, сот төрешілерінің, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының азаматтық іс жүргізу, қылмыстық іс жүргізу, әкімшілік іс жүргізу заңдылықта-рына қатысты шешімдерін, әрекеттерін жоққа шығару туралы арыздарды қараудың өзге сот тәртібі бекітілген;
азаматтық-құқықтык, еңбек, тұрғын үй, отбасылық жер және өзге де жеке-құқықтық қарым-қатынастардын субъектілері арасындағы даулар;
ішкі істер органдары, салык және кеден органдары жұмысшыларының осы органдардың басшыларынын катаң айыппұл салу мен кызметтен босату туралы бұйрықтарын заңсыз деп тану туралы арыздары;
акционерлік қоғамдардың, шаруашылық серіктестіктердің, тендерлік комиссияның қабылдаған осы мекемелердің қатысушыларының және т.б. мүдделеріне нұқсан келтіретін шешімдерін жоққа шығару туралы арыздары.
Қазақстан Республикасы Үкіметінін, министрліктердің және өзге де республикалық атқару органдарының және Қазақстан Республикасы Президентіне бағынышты, есеп беретін органдардың азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты жеке актілерін жоққа шығару туралы істерін облыстық және оған тең соттар ҚР АІЖК 28-бабына сәйкес қарайды.
Аталған ережелер республикалық атқару органдарының, Қазақстан Республикасының Президентіне бағынышты, есеп беретін органдардың аумақтык құрылымдык бөлімшелеріне катысты емес екенін ескерген жөн.
Заңды тұлғанын және заңды тұлғалардың білімінсіз кәсіпкерлік кызметті жүзеге асырушы азаматтардың мемлекеттік органның, жергілікті басқару органынын шешімдері мен әрекеттерін жоққа шығару туралы істері арнайы экономикалық соттарға сотты. Ерекше талап кою істері бойынша азаматтар өз құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғаны туралы белгілі болған күннен бастап үш ай ішінде сотқа арыздануға құқылы.
Ерекше талап кою тәртібімен мемлекеттік органдардын қолдануда жеке, бір реттік сипатқа ие актілері (бұйрықтар, жарлықтар, қаулылар) бойынша даулар қаралатынын есте ұстаған дұрыс. Бұл актілер онын құқықтары мен міндеттерін анықтау, өзгерту, тоқтату немесе тоқтата тұруды мақсат еткен белгілі бір тұлғаға қолданылады.
Қызылорда қалалық сотымен іс жүргізу нормалары бұзылып, ерекше талап қоюмен іс жүргізу бойынша 2, мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотымен 1 сырттай шешім қабылданғаны анықталды.
Талапкер А.Ахметовтың жауапкерлер Қызылорда қаласының әкімдігі және шаруашылық жүргізу құқығындағы Тұрғын үйді бөлу,есепке алу және жекешелендіру мемлекеттік коммуналдық кәсіпорнына қойған Қызылода қаласы әкімдігінің 01.08.2007 жылғы №648 Азаматтарды тұрғын үй алу кезегінен шығару туралы қаулысын заңсыз деп танып, бұзуды, өзін мемлекеттік қызметкер ретінде 13.01.2004 жылы Қызылорда қаласы әкімінің атына өтініш берген күнімен кезектегі тізімін қайта қалпына келтіру туралы азаматтық ісі бойынша 27 ақпан 2012 жылы талапты қанағаттандырған сырттай шешім қабылданған.
Статистикалық есепте іс лауазымды адамның әрекетіне дау айту санатына, яғни ерекше талап қоюмен іс жүргізу тарауына қойылған.
Соттардың Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі 27-тарауының нормаларын қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 24 желтоқсан 2010 жылғы №20 нормативтік қаулысының 9-тармағына сай, ерекше талап қою бойынша іс жүргізу тәртібімен қаралатын істерді сырттай іс жүргізу тәртібімен қарауға болмайды[4].
1.2 Ерекше талап қоюмен істерді қараудың ерекшеліктері
Ерекше талаптың сот өндірісінің өзіне тән мынандай ерекшеліктері бар:
1. Ерекше талаптың өндірісте істі қозғаудың құралы ретінде талп арыз емес арыз беріледі.
2. Арыз берудің мерзімі әрбір іс үшін заңда белгіленген, және істі қарау мерзімі біршама істер үшін қысқартылған.
3. Іс бойынша 1 тарап азамат немесе қоғамдық бірлестік ал, 2-ші тарап мемлекеттік орган немесе ұйғарымның лауазымды адам болып табылады.
4. Ерекше талаптың өндірісте талаптан бас тарту немесе бітімгершілік келісіміне келу мүмкіндігі болмайды.
5. Сотқа арыз беруге арналған мерзімдер әрбір іс бойынша жеке көрсетілген.
6. Аумақтық соттылық ережелерінде ерекшеліктер қарастырылған.
Істерді сот отырысында қарау үшін мемлекеттік органның қоғамдык бірлестіктін басшысы, лауазымды тұлға немесе мемлекет қызметкері шақыры-лады, сот олардың келу міндетті деп есептейтін ұйғарым шығарады. Аталған органдардың басшылары мен лауазымды тұлғалар сот отырысына келуден жалтарған жағдайда ҚР АІЖК 120-бабына сәйкес оларды еріксіз келтіру туралы ұйғарым шығарылуы мүмкін.
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді талқылаудың мынадай ерекшеліктері бар:
а) сот кызметінің такырыбына жеке құкықтық қарым-қатынастарға қарағанда императивтік және өкімдік сипатқа ие бұқаралық-құқықтық қарым-катынастар, оның түрлі атқару органдары және лауазымды тұлғалар бастаған мемлекеттік органдардың міндетті түрде қатысуы жатады. Сот азаматтық емес, әкімшілік, сайлау, салық не болмаса өзге құқық туралы дауларды шешеді;
б) азаматтық сот ісінде қатысушылардың бірі ретінде атқару өкіметінің тиісті органы не болмаса жергілікті басқару органы, лауазымды тұлға сөйлейді. Бұл сот ісінде арызданушылар азамат, ұйым, атқару өкіметінің органдары не болмаса жергілікті басқару органы, лауазымды тұлға, өз кұзыретінін шегінде прокурор болып табылады;
в) бұқаралық құкықтык қарым-қатынастары туындаған істер бойынша талап кою ісінде колданылатын бейбіт келісімді жасауға, істі аралык сотгардың шешуіне беруге, талап кою бол майтындыктан карама-қарсы талап қоюға, сондай-ақ талапты мойындау, талаптан бас тарту сиякты іс жүргізу әрекеттерін жүргізуге болмайды;
г) бұқаралық құқықтық қарым-қатынастары туындаған істер бойынша сырттай сот ісі қолданылмайды[8].
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді әдетте соттар жеке қарайды, ал сайлау комиссиясын, рерферендум комиссиясын қайта құру туралы істерді үш сот төрешісі алқалы түрде қарауы мүмкін.
ҚР АІЖК 273, 281, 284-баптарына сәйкес бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді сот азаматтар мен заңды тұлғалардың арыздары бойынша қарайды. Арызда, шағымда қандай шешімдердін, әрекеттердің (әрекетсіздіктердің) заңсыз деп тану керектігі, осы шешімдермен, әрекеттермен (әрекетсіздіктермен) кандай құқықтар мен бостандықтардың бұзылғаны көрсетілуі тиіс. Азаматтардың немесе заңды тұлғалардың жоғарғы органға арыз беруі арызды сот ісіне қабылдаудан бас тартуға негіз бола алмайды.
Осы санаттағы істер бойынша прокурор азаматтардың немесе ұйымдардың өтініштері бойынша сотқа олардың құкықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін арыз беруге құқылы. Мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның құқықтық актісін және әрекетін заңсыз деп таныған жағдайда, наразылыкты тиісті мемлекеттік орган немесе лауазым-ды тұлға кабылдамағанына байланысты прокурордын сотқа берген арызы ҚР АІЖК 29-бабының ережелері бойынша қаралуы тиіс.
Егер де сотқа арыз беру кезінде сот ведомстволык бағынышты сотта құқық туралы даудың барын анықтаса, сот төрешісі арызды қозғаусыз қалдырады және арыз берушіге талап қою арызын ҚР АІЖК 150 және 151-баптарына сәйкес қайта рәсімдеу қажеттігін түсіндіреді. Бұл ретте істің соттылық ережесі бұзылатын болса, сот төрешісі арызды қабылдаудан бас тартады.
Нормативтік құқықтық актіні заңға қайшы келген деп тану туралы арызды қараған кезде аталған актіні қабылдауға негіз болған мән-жайларды дәлелдеу міндеті актіні қабылдаған мемлекеттік органға немесе лауазымды тұлғаға жүктеледі. Сот, құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді қарап шешім шығарарда дәлелдемелерді осы бастамасы мен істі дұрыс шешу үшін оны алдыруға (талап-тануға) құқылы[9].
Бұқаралық құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істерді қарап, шешу барысында сот жоққа шығарудың тақырыбына -- мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның шешімі немесе әрекеті (әрекетсіздігі) екендігін анықтауы тиіс. Егер де мемлекеттік органның, жергілікті басқару органынын, коғамдык ұйымдардың, лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік қызметкердің шешімі жоққа шығарылатын болса, бұл шешімді кімнің шығарғанын және кандай құкықтың (азаматтық әкімшілік, зейнеткерлік және т.б.) бұзылғанын анықтау қажет. Істін, барлық мән-жайлары мен азаматтар мен заңды тұлғалардың арыздары негізді екендігін анықталғаннан кейін сот шешім шығарып, онда мыналарды көрсетіп, тануы тиіс:
азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін бұзған мемлекеттік органның, жергілікті баскару органының, қоғамдык бірлестіктің, ұйымның, лауазымды тұлғаның, мемлекеттік қызметкердің заңсыз құқықтық актісін жоқка шығару туралы;
егер де тәртіп бұзушылық анықталмаса, осы тұлғалар мен органдардың арыздарын қанағаттандырудан бас тарту туралы;
меншік иесінің немесе өздеріне тиеселі мүлікке иелік ету, пайдалану, жарлық ету құқығы бұзылған жағдайда мемлекеттік басқару органының не болмаса лауазымды тұлғанын заңға сәйкес келмейтін жеке актісін жарамсыз деп тану.
Мемлекеттік органның және өзге органның қабылдаған нормативті-құқықтық актісін заңсыз немесе занға сәйкес келмейді деп таныған жағдайда сот тиісті мемлекеттік органға, жергілікті басқару органына, қоғамдық бірлестікке, ұйымға, лауазымды тұлғаға немесе мемлекет кызметкеріне азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін толықтай қалпына келтіру міндетін жүктейді. Арызды канағаттандыру туралы сот шешімінде жоққа шоғарылған шешіммен, әрекетпен (әрекетсіздікпен) жоққа шығарыл-ған құқықтык акті мен жіберілген күкык бүзушылыктарды кал-пына келтіру үшін жасалынатын іс-өрекеттер керсетілуі тиіс.
ҚР АІЖК 282-бабына сәйкес бұқаралық құқықтық қарым-қатынастары туындаған істер бойынша сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін іске қатысушы тұлғалар, сондай-ақ өзге де тұлғалар сотта сол талаптармен, сол негізде арыздана алады. Демек, осы санаттағы істер бойынша сот шешімінін, заңды күші егер де олардың арыздарының тақырыбы мен негізі сәйкес келсе, барлық тұлғаларға арналған. Сондықтан да, егер де сол тақырып бойынша сот шешім қабылдаған болса және ол заңды күшіне енген болса, сот төрешісі арызды қабылдаудан бас тартады немесе бұқаралық-құқықтық қарым-қатынастардан туындаған істер бойынша сот ісін тоқтатады[10].
Сот шешімі заңды күшінен енгеннен кейін үш күн ішінде заңды бұзған кемшіліктерін жою үшін шешімі мен әрекеті жоққа шығарылған сол мекеменің басшысына не болмаса органға бағыныштылық тәртібімен жоғарғы тұрған органға, ұйымға не лауазымды тұлғаға жіберілуі тиіс. Шешімді ерікті түрде орындамаған жағдайда, сот азаматтың немесе заңды тұлғаның арызы бойынша сот қаулыларын орындату бойынша тиісті өкімді органдарға орындау парағын жазып, оны орындатуға жіберуі тиіс.
Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 278-бабының бірінші бөлігінде аталған субъектілердің шешімдері, әрекеттері (әрекетсіздігі), егер осы шешімдер мемлекеттік басқарудың тиісті саласында басқару функцияларын жүзеге асырған кезде қабылданса, жасалса, кез келген жеке немесе заңды тұлға АІЖК-нің 27-тарауымен белгіленген тәртіппен шешімдерді, әрекеттерді (әрекетсіздікті) даулауға құқылы. Мұндай субъектілерге мемлекет-тік органдар жүйесінде айрықша орын алатын органдарды да (мысалы, Бас прокуратура, Орталық сайлау комиссиясы, Ұлттық Банк, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Президенттің Күзет қызметі, Мемлекеттік мүлікті басқару комитеті, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігі) жатқызған жөн.
АІЖК-нің 27-тарауына қатысты мемлекеттік билік органдары деп Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен, өзге де нормативтік құқықтық актілерімен әкімшілік-құқықтық қатынастарда мемлекет атынан басқару функцияларын жүзеге асыруға өкілеттік берілген мемлекеттік биліктің атқарушы тармағының орталық және аумақтық органдарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын түсінген жөн.
2 Ерекше талап қоюмен қаралатын істердің түрлері
2.1 Сайлауға референдумға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестік-тердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздары бойынша iс жүргiзу
Сайлау құкықтары мен референдумға қатысу құқықтарын қорғау туралы істер бойынша сот ісі ҚР АІЖК 25-бабымен және Республикалық референдум туралы 1995 жылдың 2-қарашасында шыққан Конституциялық заң Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы 1995 жылғы 28 қыркүйекте шыққан Конституциялық зандар кіретін сайлау құқығы туралы тиісті конституциялық заңмен реттеледі. Қазақстан Республикасы сайлауы туралы Конституциялық занда Қазақстан Республикасы Президентің, Сенат пен Қазақстан Республикас Парламентінің депутаттарын сайлау, Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау тәртіптері қарастырылған. Осы санаттағы істер бойынша сот ісі нақты тұлғалардың, немесе сайлау кезінде құқықтары бұзылған тұлғалардың белгісіз аясының, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының, облыстық аумақтық сайлау комиссиялары мен өзге комиссиялардың арыздары бойынша жүргізіледі.
Республикалық референдум туралы заңның 5-бабы, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы заңның 4-баптарында өздерінің сайлау құқықтарының жоққа шығарылғандығы туралы арыздануға құқықтары бар тұлғалар анықталынған. Мұндай тұлғаларға заң : азаматтарды, сайлаушыларды, қоғамдық бірлестіктерді, сайлау комиссияларының мүшелерін, депутаттықка кандидаттарды, сайланушылар мен олардың сенімді тұлғаларын, саяси партияларды, сайлау блоктары мен олардың сенімді тұлғаларын, өзге қоғамдык бірлестіктерді, референдум өткізетін ерікті топтарды, саяси партияларды және шет мемлекеттерді бақылаушыларды, прокурорды жаткызады[19].
Арыз берудің негіздеріне мемлекеттік органның, жергілікті өзін-өзі басқару органының, сайлау комиссиясының, азаматтардың сайлау және сайланушы болу, сайлауларға, референдумдарға қатысу құқықтарын бұзған лауазымды тұлғалардын заңсыз шешімдері әрекеттері (әрекетсіздіктері) жатады. Аталған тәртіппен шағымдануға тиісті сайлау комиссияларының әрекеттері әдегге сайланушылар тиімінің дұрыс еместігіне азаматтардың назар аударғанына байланысты осы комиссиялардың шешімдеріне қатысты. Сайланушылар тізімінің дұрыс еместігі туралы мәселе бойынша және занда карастырылған өзге де жағдайлар бойынша сайлау комиссияларынын шешімдерімен келіспейтін тұлға сайлауға дейін жеті күн бұрын тиісті сайлау комиссиясынын тұрған жері бойынша сотқа шағымдана алады[20].
Жалпы ережелерге қарағанда сотқа жүгінудін бекітілген түрін сақтамау арызды қабылдаудан бас тартуға емес, соттың бұл арызды тиісті сайлау комиссиясына жіберуіне әкеп соқтырады.
Сайлау комиссиясының жұмысын және сайлау құқығын жүзеге асыру тәртібін реттейтін заңнын бірден-бір актісі 2003 жылғы 28-кыркүйекте шыққан Қазакстан Республикасының сайлауы туралы Конституциялык заң болып табылатынын есте ұстаған жөн.
Сайлау туралы занда сайланушылар тізімінде (сайлаушының аты-жені мен өзге мәліметтер) кеткен қателер мен нақтылы еместерді түзету туралы сайлау комиссиясына міндетгі түрде сотқа дейін шағымданудың тәртібі карастырылған.
Тізімдегі қатені жоққа шығару туралы арызды сайлау өтетін күнге дейін учаскелік комиссия қарауы тиіс, арызды дереу карау, тізімге тиісті өзгертулер енгізу туралы шешім қабылдауы не болмаса арызданушыға оныа арызын қараудан бас тарту туралы дәлелді шешімнің көшірмесін беруі тиіс. Бұл шешімге сай-лау комиссиясы шешім кдбылдаған күннен бастап, он күн ішінде үш күннен кешіктірмей, ал дауыс беру күні тез арада шағымды қарауға міндетті жоғарғы комиссияға шағымдануға болады.
Жоғарғы комиссияның немесе соттың шешіміне сәйкес тізімдегі қатені учаскелік комиссия тез арада түзетеді. Кез келген жағдайда сайлау комиссиясына алғашкы шағымдану ұсынылады, содан соң барып, бас тарткан жағдайда сотқа не жоғарғы комиссияға шағымданады. Сайлау туралы занда шағым берудін қысқартылған мерзімдер де және сотқа жүгінетін өзге жағдайлар да бекітілген. Егер де сайлау комиссияларының қандай да бір әрекетгеріне шағымдану құқығы сайлау заңдылықтарынын актісінде карастырылмаса да, Қазакстан Республикасы Конституциясының тікелей әсер ету күшімен комиссиянын әрекетіне шағымдануға болатынын есте ұстаған дұрыс.
Кандидатты депутаттыкка тіркеуден бас тартканы немесе тіркеуден алып тастағаны үшін сотқа немесе Орталық сайлау комиссиясына жеті күн ішінде шағымдануға болады.
Сондықтан да, азаматтардың шағымдары бойынша сайлау комиссияларының сайлау тізіміне өзгерту енгізуден бас тартқаны үшін сотқа ерекше талап тәртібімен шағымданады[21].
Азаматтардың сайлау құқықтарын жүзеге асыруы осы азаматтың аты-жөнін сайлау тізімдерінен табумен, яғни сайлау құқыктарын жүзеге асыру үшін мемлекеттік тіркеуден өту қажеттігімен ерекше байланысты. Мұндай жағдайда сайлау құқығын жүзеге асыру мүмкіндігінің езі емес, азаматтардың өз күкыктарын сөзсіз жүзеге асыруының алғы шартының тіркелгені, яғни азаматтың құқығы азаматты тиісті түрде тіркемеу арқылы бұзылған жағдайда. Демек, істердін бұл санатында құқықты жүзеге асыру туралы дау жоқ, оның орнына құқықты жүзеге асырудың алғы шарттары туралы дау бар -яғни құкык туралы дау жоқ. Істердің осы санаты (категория) аясында сот шешімі құқықты жүзеге асырудың алғы шарттарын тіркеудің орнын баса алмайды, ол осындай тіркеуді жүзеге асырудың негізі болып табылады.
Соттар мен прокуратура органдары сайлау комиссиялары мүшелерінің, азаматтардың, заңда белгіленген тәртіппен тіркелген коғамдык бірлестіктер өкілдерінің дауыс беруді өткізуге катысты, сондай-ақ сайлау туралы зандардың бұзылуы жөніндегі сайлауды әзірлеу мен өткізу кезеңінде келіп түскен арыздарын карап, оларды бес күн мерзімде, ал дауыс беру алдындағы бес күнге жетпейтін уакыт ішінде және дауыс беру күні келіп түскендерін дереу қарауға міндетті.
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңның 50-бабында азаматтардың, заңды тұлғалардын, сайлау комиссиялары мүшелерінің, коғамдық бірлестіктердің және өзге тұлғалардың жоққа шығарылған құқықтары туралы сотқа жүгінулеріне себеп болатын сайлау заңдылыктарын бұзудың тізімі кеңінен берілген[20]. Аталған тәртіп бұзушылықтар тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартудың негізі болатынын ескерген жөн:
сайлау комиссияларының жұмысына араласу:
дауыс беруге кедергі келтіру, кандидатты, партиялық тізімдерін тіркеумен дауыстарды есептеумен және сайлау корытындыларын анықтаумен байланысты міндеттерге кедергі келтіру, Қазакстан Республикасының азаматына күш көрсету, коркыту, алдау, саудаға салу арқылы өзінің сайлау құқығын
жүзеге асыруына кедергі келтіру;
сайлау құжаттарынын жалғандығы;
қасақана дауыстарды дұрыс санамау, сайлау нәтижелерінін корытындысын дұрыс шығармау;
дауыс беру кұпиясын бұзу;
Сайлау заңдылығын бұзғаны үшін тұлғаны әкімшілік жауапкершілікке тартуға мыналар негіз болады.
сайлау туралы заңға сәйкес мәліметтерді ұсынбау немесе жарияламау;
сайлау күнде немесе оның алдындағы күнде саяси партия ұсынған кандидат, партия тізімі тіркелгенге дейін сайлау алдындағы үгіт жұмыстарын жүргізу;
сайлау алдындағы үгіт жұмыстарын, кандидаттардың сенімді тұлғаларының, саяси партиялардың, бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінін және сайлау бақылаушыларының заңды әрекеттерін жүргізуге кедергі келтіру;
кандидаттар, саяси партиялар туралы олардың ар намысын, кадір-касиетін аяққа таптайтын қасақана жалған мәліметтер тарату;
сайлау комиссия мүшелерінің азаматтардың сайланушылар тізімімен танысу құкыктарын бұзуы немесе бұқаралық ақпарат құралдары арқылы сайлау алдындағы үгіт жұмыстарын жүргізу шарттарын бұзуы;
сайланушылар тізімін құру үшін сайланушылар туралы жалған мәліметтер ұсыну;
өзге тұлғаларға дауыс беру үшін азаматтарға сайлау бюллетендерін тарату.
Аталған жағдайларда сайлау комиссиясы сотқа немесе прокуратураға арызда-нуға құқылы. Қазақстан Республикасыньщ Азаматтық іс жүргізу кодексінде соттын сайлау комиссияларының әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану туралы арыздарын қарау мерзімдері көрсетілген:
сайлауға дайындық және сайлауды өткізу кезінде, сондай-ақ дауыс берген күннен бастап бір ай ішінде түскен арыздар он бес күн мерзім ішінде каралады;
дауыс бергенге дейін бес кун ішінде түскен арыздар дауыс беру күнінде;
сайлау корытындыларын жариялағанға дейін берілген арыздар -- тез арада
сайланушылар (сайлаушылар) тізімін түзету кажеттігі туралы арыздар түскен күні каралуы тиіс.
Арызды сот арыз берушінің, тиісті сайлау комиссиясынын немесе мемле-кеттік органның жергілікті өзін-өзі баскару органының катысуымен қарайды. Сот отырысының болатын уакыты мен орны хабарланған, аталған тұлғалардың сотқа келмеуі істі шешуге кедергі бола алмайды.
Шағымды сот арыз берушіні, мемлекеттік органды, заңды тұлғаны, сондай-ақ тиісті сайлау комиссиясының өкілін сот отырысына шақырып қарайды. Сайланушылар тізімінін дұрыс еместігі туралы сайлау комиссиясының өзге де әрекеттеріне шағым жасау бойынша істі сот прокурордын катысуымен қарайды. Сайлау комиссиясының әрекеттеріне жасалған шағымдарды қарау ерекшелігіне сот шешімінің заңды күшіне өнудегі ерекше тәртіп жатады. Азаматтың немесе заңды тұлғаның шағымы бойынша сот шешімі дәлелдеуі болуы тиіс. Ол жарияланғаннан кейін бірден заңды күшіне енеді және оған аппеляциялық тәртіппен шағымдануға, наразылық білдіруге болмайды. Сот шешім шығарғаннан кейін бұл шешімнін көшірмесін дереу мемлекеттік органға, заңды тұлғаға, азаматка немесе тиісті сайлау комиссиясынын төрағасына жібереді. Онда арыз берушіге және өзге тұлғаларға арыз бойынша іс козғалғанын хабарлайды.
2.2 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкiлеттi органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 26 қарашасында шыққан Соттардың әкімшілік құкық бұзушылық туралы заңдылықтарды колданудың кейбір мәселелері туралы № 18 нормативті қаулысында әкімшілік жауапкершілік туралы заңдылықтарының принциптерін сақтамау әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша болған сот ісін жарамсыз деп тануға, осындай сот ісі барысында шығарылған шешімді жоққа шығаруға немесе іс материалдарынын дәлелдемелік күші жоқ деп тануға әкеліп соқтыратындығы айтылған[22].
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға өкілетті органдар мен лауазымды тұлғалардын, қаулыларын жоққа шығару туралы сот ісін сот ҚР АІЖК-нің 26-тарауында қарастырылған ерекше сот ісі тәртібімен әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің нормаларын қолдана отырып жүргізеді.
Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінін 39-тарауындағы ережелер бойынша сотгар әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік өкімет органдарының, коммерциялық ұйымдар басшыларынын, заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердін, шығарған қаулыларына (хаттамаларына) жасалған шағымдарды қарап, шешуді жүзеге асырады[23].
Әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны туралы хаттама (қаулы) ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 635-бабына сәйкес толтырылады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға әкімшілік жаза қолданылған тұлғалар сотқа шағымдана алады. Оларға заң әкімшілік жаза колдану туралы қаулы шыкқан тұлғаны, жәбірленушіні, жеке және заңды тұлғалардың өкілдерін, қорғаушысын жатқызады.
Әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыға жасалған шағым іс бойынша қаулы шығарған лауазымды тұлғаға жіберіледі, ол шағым немесе наразылык түскен күннен бастап үш күш ішінде оларды істін барлық материалдарымен бірге жоғары органға немесе жоғары лауазымды тұлғаға жіберуі тиіс.
Әкімшілік құкық бұзушылық туралы істер бойынша шағым, наразылык соттылығы бойынша арыз берушінің тұрғылыкты жеріндегі аудандык сотқа тікелей қаулы көшірмесін алған күннен бастап он күн ішінде берілуі мүмкін.
Әкімшілік құкык бұзған тұлға істі қарауға қатыспаған жағдайда шағым беру мерзімі әкімшілік жаза колдану туралы қаулы түскен күннен басталады. Дөлелді себептермен мерзімді өткізіп алған жағдайда, қаулы шығарылған тұлғаның арызы бойынша сот бұл мерзімді калпына келтіруі мүмкін. Шағым беретін мерзімді өткізіп алу, әкімшілік жаза қолдану мерзімінін, етіп кетуі, сондай-ақ қаулыны орындау мерзімінін өтіп кетуі соттың шағымды қарауға қабылдаудан бас тартуына негіз бола алмайды. Мерзімдерді және істерді дұрыс шешу үшін олардың маңызын сот шағымдардың мазмұнына қарамастан тексереді.
Мүдделі тұлғалардың жоғары органға немесе жоғары лауазымды тұлғаға бағыныштылык тәртібімен алдын ала өтініш білдіруі сотқа шағым берудің және оны мәні бойынша карап, шешу үшін соттың кабылдауының міндетті шарты емес. Егер де әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша қаулыға шағым жоғары органға (лауазымды тұлғаға) және сотқа бір мезгілде түссе, онда шағымды сот қарайды.
Берілген шағым ҚР АІЖК 150 және 151-баптарындағы талаптарға сай түрде және мазмұнда болуы тиіс. Сотқа шағым беру әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыны орындауды тоқтатады. ҚР ӘҚБтК-нің 662-бабына сәйкес әкімшілік құкық бұзушылық туралы істер бойынша қаулыға шағымды, наразылықты қарауға дайындау үшін сот төмендегі әрекеттерді жүзеге асырады:
іс бойынша сот ісін болдырмайтын мән-жайлардың бар-жоғын анықтайды;
өтінімге рұксат береді, қажет болған жағдайда сараптама тағайындайды, қосымша материалдарды талап етеді, шағымды қарауға катысуы тиіс дер шағына тұлғаларды шақырады;
егер де шағым, наразылықты қарау тиісті соттың кұзыретіне жатпаса, шағымды істің барлык материалдарымен бірге ведомстволык бағынышты сотқа жібереді.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым, наразылықты сот ол түскен күннен бастап он күн ішінде жеке қарайды.
Тұлғаны қамауға алу түріндегі әкімшілік жауапкершілікке тарткан жағдайда шағым, наразылық берілген күнінен бастап бір тәулік ішінде қаралуы тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым, наразылықты карау кезінде іс жүргізу заңының нормалары сакталуы тиіс. Сот шығарылған қаулынын заңдылығы мен негізділігін тексеруі тиіс, кажет болған жағдайда жеке тұлғаларды, заңды тұлғаның заңды өкілін, өзге тұлғаларды, маманның түсіндіруін, сарапшының корытындысын, тындауы, косымша материалдарды зерттеуі, ҚР ӘҚБтК 663-бабына сәйкес өзге де іс жүргізу әрекеттерін жүргізуі тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыға шағым, наразылықты карағаннан кейін сот төрешісі ҚР АІЖК 277-бабына сәйкес төмендегі шешімдердін бірін қабылдайды:
1) егер де сот әкімшілік жаза колдану бойынша әкімшілік органның әрекеті заңды және негізді екенін анықтаса, онда қаулыны өзгертусіз, ал арызды қараусыз калдырады.
2) егер де сот әкімшілік орган немесе лауазымды тұлға өкімшілік құқық бұзушылық туралы қаулыны өз құзыреттерін бұза отырып шығарғанын анықтаса, әкімшілік құқық бұзушылық туралы қаулыны жоққа шығарады және әкімшілік жазанын мерзімі өтпеген болса, жоғары органға, лауазымды тұлғаға қарауға жібереді немесе әкімшілік жаза қолдану мерзімі етіп кеткен болса, бойынша сот ісін тоқтатады[3,107].
Сонымен бірге қаулыны жоққа шығару және 68-бапта қарастырылған (мысалы, аса маңызы емес және т.б) мән-жайлар мен 580-бапта карастырылған (оқиғаның жоқтығы мен әкімшілік құқық бұзушылық құрамының жоқтығы) мән-жайлар бар болатын болса, ҚР ӘҚБтК 581-бабындағы (ҚР ӘҚБтК 68-баптарында қарастырылған немесе қылмыстың белгілері бар болатын болса), сондай-ақ негізіне қаулы шығарылған мән-жайлардың дәделденбеген жағдайында істі тоқтату туралы шешім қабылдайды.
3) қаулыны жоққа шығарып, жаңа қаулы шығару туралы. Бұл ретте сот әкімшілік жаза колдануды күшейтуге жол бермей, жасалған әкімшілік құкық бұзушылықтың сипатын, құқық бұзушынын жеке басын, оның кінәсінің денгейін, мүліктік жағдайын және жауапкершілікті женілдетеін өзге де мән-жайларды ескере отырып, қолданылатын шараны өзгертуге кұқылы.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға өкілетті органның (лауазымды тұлғаның) шығарған қаулысына жасалған шағым (наразылық) бойынша соттын шығарған заңды күшіне енген және енбеген ұйғарымына шағымдану ҚР ӘҚБтК-нің 277-бабында бекітілген тәртіпке сәйкес жүргізіледі.
Мемлекеттік органның лауазымды тұлғасы және заңды тұлға шығарған қаулыға шағымды қарай нәтижелері бойынша сот шешімі ұйғарым түрінде шығары-лады.
Қызылорда облысының аудандық және оған теңестірілген соттарының әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу тәжірибесіне зерттеуде төмендегі анықталды:
АІЖК-нің 26-тарауы бойынша 2011 жылы сот өндірісінде 150 іс қаралған. Оның ішінде 125 (83,3 %) іс бойынша АІЖК-нің 277-бабының негізінде ұйғарым қабылданған. Олардың 50-і (40 %) шағымды қанағаттандыру және әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі қаулының күшін жою және істі қысқарту жайлы қабылданса, 75 (60 %) шағым бойынша әкімшілік қаулы өзгертілмей, шағым қанағаттандырусыз қалдырылған. 25 шағым АІЖК-нің 249- бабында көзделген негіздер бойынша қараусыз қалдырылған.
2012-жылдың бірінші жартыжылдығында аталған санаттағы 82 іс өндірістен аяқталған. Олар бойынша АІЖК-нің 277-бабының негізінде 77 (93,9 %) іс ұйғарым шығару арқылы аяқталып, 38 (49,3 %) шағым қанағаттандырылса 39 (50,6 %) шағым қанағаттандырусыз қалдырылған. 5 шағым қараусыз қалдырылған.
2011 жылы облыс соттарының өндірісіне әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы 181 шағым түскен. Түскен шағымдардың 29-ы шағымданушыларға қайтарылса, 152 шағым өндіріске қабылданған. Олардың 125-і бойынша ұйғарым қабылданып, 50 шағым қанағаттандырылып, 75 шағымды қанағаттандырудан бас тартылған. 25 шағым қараусыз қалдырылған. Яғни, облыс соттарының өндірісінде аталған санат бойынша 150 іс өндірістен аяқталған.
Негізінен қаралған істердің басым көпшілігі Қызылорда мамандандырыл-ған әкімшілік сотында (119) қаралған. Арал (12), Жаңақорған (7), Шиелі (5), Қазалы (1), Сырдария (4), Қармақшы (1), Жалағаш (1) аудандық соттарында қаралған. Облыстың өзге соттарында аталған санаттағы істер қаралмаған.
2012 жылдың бірінші жартыжылдығында облыс соттарының өндірісіне әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) қаулыларына дау айту туралы 102 шағым түскен (2 шағым өткен есепті кезеңнен қалдықта болған). Түскен шағымдардың 15-і шағымданушыларға қайтарылса, 4-і өндіріске қабылдаудан бас тартылып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz