Қасқыр бейнесінің поэтикасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
(Оқу орнының толық атауы)

ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ БӨРІ ҰҒЫМЫНЫҢ СИМВОЛДЫҚ СИПАТЫ.
тақырыбында

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

(Оқу орнының шифры-Мамандық атауы)

Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:

(Қаланың атауы, 2020-2021 оқу жылы)

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I Тарау. Қазақ әдебиетінде бөрі ұғымының пайда болуы.
1.1 Ежелгі дәуір әдебиетіндегі бөрі бейнесі ... ... .
1.2.Жыраулар поэзиясындағы бөрі бейнесі ... ... ... ... ... .
1.3 Жаңа заман әдебиетіндегі ақын-жазушылардың шығармаларындағы бөрі ұғымы ... ... ... ... ... ..
II Тарау. Қазақ әңгімелеріндегі бөрі ұғымының символдық сипаты.
2.1 Түркі тілдес халықтарының бөрі ұғымының символдық тарихы ... ... .
2.2. Қазақ ертегілеріндегі қасқыр бейнесі ... ... ... ... ..
2.3. Қасқыр бейнесінің поэтикасы ... ... ... ...
III Тарау. Бөрі бейнесі - мәңгілік тарихымызда
3.1 Мұхтар Әуезовтың Көксерек повесінің сипаты.
3.2 Мұхтар Мағауиннің Қасқыр-бөрі әңгімесіндегі ұлттық рух.
3.3 XX-ғасырда дүниеге келген Көксерек повесін қазіргі XXI-ғасырдағы қазақ прозасындағы қасқыр-бөрі әңгімесімен салыстыру.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
Қосымша

КІРІСПЕ
Бөрілі байрақты көтеріп, Көк тәңірге табынған көк түріктің ұрпақтары бүгінгі таңда да өздерінің рухани өмірдегі жеңістері-мен әлемді сүйсіндіріп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш етуде. Кең даланы ат тұяғымен дүбірхлеткен түркілердің көкірек сарайы тек ерлік пен қайсарлыққа ғана емес, ғылым-білімге де толы екендігін шежіре-жылнамалардан, ел қазынасы - фольклорлық мұрағаттарымыздан да көреміз.
Жануарлар эпосының ішінде ең көп таралған, кез-келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырысатын бейне - қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қырлы аспектілерін ашатын, халықтың дүниетанымын өрнектейтін символ түрінде беріледі. Мәселен, түркі халықтарының нанымында қасқыр - рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр - тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-ықыласы, қасқыр - адам не сиқыршы ретінде сомдалады. Қазақ ертегілер мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерінде, қасқырдың тағылық сипаты, табиғи күші асқан біліктілікпен суреттеледі. Алайда, оның табиғаттағы қайсарлығы мен сақтығына қарамастан бірде ашкөздіктің, бірде ақымақтықтың, бірде қорқаулықтың символы ретінде өріліп, тыңдаушысының танымында жағымсыз ұғым тудыратын тұстары да аз емес. Осы жайттар қасқыр символикасының құрылымын аса күрделендіре түседі.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі:
Қазақ әңгімелерінде ерте заманынан бері келе жатқан бөрі бейнесін символдық сипатын қарастыру. Бөрі сөзіне тілдік тұрғыда жан-жақты талдау жасау, әдеби шығармаларда әр сипатта суреттелген бұл ұғымды жан-жақты қарастырып салыстыру.
Бірінішіден, таңдалған тақырыптың өзі өте қызықты. Бөрі -түркі тілдес халықтарының тарихи жадындағы киелі
ұғым, қасқырдың жағымды атауы. Қасқырлар-жұмбақ мифологиялық жануарлар, түннің қатыгез жындары, құдайлар мен рухтар әлеміне қатысты табиғаттан тыс тіршілік иелері болып табылады. Бөрінің шығу тегін қандай? Символдық (тотемдік )сипаты не? Бұл сұрақтар адамзат баласын толғандырып келеді.
Екіншіден, көптеген ақын-жазушылар, жыраулардың әдебиеттанушылардың, философ-жазушылардың осы тақырыпқа арналған бірқатар қызықты, құнды жұмыстары, еңбектері бұл тақырыптың өзектілігін растайды.
Үшіншіден, басты кейіпкерлердің бірі қасқыр (бөрі)болып табылатын халық шығармашылығына деген қызығушылық ешқашан жоғалмайды, өйткені қасқыр (бөрі) жақсылық пен жамандықты қатар тасымалдаушысы,
адамның ішкі әлемі мен жалпы өмірінің көрінісі.
Зерттеу мақсаты:
Қазақ әдебиетіндегі бөрі бейнесінің пайда болуын, функционалдық қызметі мен даму эволюциясын тарихи деректерге сүйене отырып анықтау .
XX ғасыр мен XXI ғасырдағы қазақ әңгімелеріндегі бөрі ұғымының символдық сипатын салыстыру.
Міндеттері:
Бөрі ұғымының түсінігін ашып, тарихи кезеңдермен байланыстыру;
Халықтың рухани мәдинетіндегі бөрінің символдық сипатын анықтау;
Бөрінің көркем бейне ретінде қалыптасу жолдарын көрсету;
Кейінгі және қазіргі халық ауыз әдебиетінің шығармаларын зерттеу және салыстыру;
Алынған деректерді талдау және қорытындылау.
Зерттеу обьектісі:
Бөрі (қасқыр) бейнесі бар халық ауыз әдебиетінің шығармалары.
Зерттеу мәселесі:
Бөрі (қасқыр) бейнесі және оның символдық сипаты.
Зерттеу гипотезасы:
Халық шығармашылығындағы бөрі(қасқыр) ұғымы ежелгі адамдардың наным-сенімімен, өмір салтымен байланысты.
Қасқыр бейнесі - қазақ халқының діни наным-сенімін, дүниетанымын, рухани деңгейін аңғартатын танымдық тұлға екенін көрсету.
Ол - ерлік пен қайсарлықтың, күштілік пен еркіндіктің символы екенін көрсету;
Зерттеу әдістері:
Бөрі бейнесін (қасқыр ) басқа шығармалармен салыстыру ;
талдап-сипаттау әдісі;
жүйелеу әдісі;
Әдеби талдау және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы- Қазақ әңгімелеріндегі бөрі қасқыр ұғымын зерттеу барысында,қазақтың әдеби мұраларын тарихи-ғылыми тұрғыдан байыптап, өзіне тән философиялық ой-тұжырымдарды салыстырып, дәуір тынысы бүгінгі күн тұрғысынан зерделенді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері мен материалдары мұғалімдер мен мектеп оқушыларына халық ауыз әдебиетінің шығармашылығын зерттеуде оқу іс-әрекеті және оқу іс-әрекетінен тыс іс-шаралар процесінде қолдана алады.
Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Тарау. Қазақ әдебиетінде бөрі ұғымының пайда болуы.
0.1 Ежелгі дәуір әдебиетіндегі бөрі бейнесі.
Бөрі бейнесі - қазақ халқының діни наным-сенімін, дүниетанымын, рухани деңгейін аңғартатын танымдық тұлға. Бөрі қасқыр бейнесі көптеген халықтар арасындағы ең маңызды символдардың бірі болып табылады.
Түркі халқы өздерінің ата-тегін қасқыр деп санаған. Осы қайратты да ерікті, айлакер де, ақылды түз тағысы жаулардың шабуылынан қырғынға ұшыраған тайпаның ең соңғы ұрпағы, кішкентай сәбиді желеп-жебеуші, асыраушы, құтқарушы ретінде танылған.
Көк бөрі - түркі мифологиясындағы киелі ұғымдардың бірі. Көк бөріге қатысты әңгімелер ежелгі үйсін, түркі және монғол аңыздарында кездеседі. Көк бөрі туралы аңыздардың қытай тіліндегі жылнамаларында сақталып қалған деректерде былай суреттеледі;
Бір халық жаугершілік заманда қырылған екен. Бетпақ дала ішінде аяқ - қолы шабылып жараланған он жасар бала ғана тірі қалғандығы айтылады. Ол балаға бір қаншық қасқыр жолығып, емізіп, қанын тоқтатып, жарасын жалап жазып алады.
Бала есейгенше сол қасқырмен бірге тұрған деседі. Кейін жаулар бала жігітті тауып алып, өлтіргенше буаз қасқыр Гауачан тауының терістігіндегі бір үңгірге барып жасырыныпты. Қаншық қасқыр осы үңгірде 10 бала босанады. Он ұл есейіп, үйленіп, көбейіп үлкен елге айналыпты - мыс. Он ұлының ең күштісінің Ашшина есімі олардың жалпы атына айналыпты, кейін халық үңгірге сыймайтын болған кезде Ашшинаның ұрпағы Асянь - Шад деген елбасы халықты үңгірден шығарып, олар түрік деген атпен Алтайды қоныс еткен.
Бұл аңыздың бір нұсқасы сонымен қатар Ежелгі дәуір әдебиеті кітабында мынандай деректер бар. [1,682]

Б.з.V ғасырының бес жүз үйлі бөрі тайпасы Сарыжазық дейтін өз мекенінен көшіп, Алтайдың оңтүстігіне барып қоныстанады. Бұл заманымыздың 439 жылы болатын. Елді бастап барған бектің аты - Түркіт екен. Түркіт - дулыға деген сөз - күшті, ержүрек мағынасында айтылады. Түріктер сол заманда - ақ темір қорыта білген. Темірден қару - жарақ, қажетті бұйымдар жасаған. Көк бөрі аңызы осындай тарихи оқиғалардың елесі болуы мүмкін. Түрік тайпалары ежелден өз туына бөрінің бейнесін тоқып салатын, соғысқа шыққанда атының басына бөрінің бас терісін қаптап салатын болған.
Қасқырдың төтемдік рөлінің түркі халықтарының танымындағы орны ерекше. Сонау 535 жылы Ергене Күнде көтерілген Алтын бөрі бас ту мен Бөрі (Көк бөрі) деп шақырған ұран олардың ұрпақтарымен тарих көші соқпағында кешегі ХlХ ғасырға дейін тозбай, өшпей бірге келді.
Бөрі басы - ұраным,
Бөрілі менің байрағым!
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым
Бөрілі байрақ астында
Бөгеліп көрген жан емен.
Бөрідей жортып жүргенде
Бөлініп қалған жан емен, - деп келетін Сүйінбай ақын жыры осының куәсі. [2,304 ]Бұл жыр жалғыз Сүйінбай ақынның сөзі емес, тарихтың сөзі. Қазақ халқы қазіргі күнге дейін ержүрек, батыл жігіттерді Көк бөріге теңеп көркем шығармаларда бөріні батылдық пен батырлықтың символы ретінде бейнелейді
Осы аңыз негізінде әдебиетте қасқыр тотемі пайда болып, қасқыр туралы әңгімелер ежелгі халықтардың көне мифтерінде сақталып, батырлық символ ретінде көрініс тауып жатады. Осы көне аңызға байланысты тәңірлік әдебиетте Көк бөрі дастаны пайда болған. Көк бөрі дастаны ұлы Түрік қағанаты құрған көк түріктердің ежелгі ата-
тегінің шығу тарихын, олардың халық ретінде қалыптасқанын түрлі аңыздар негізінде жыр еткен эпос. Табиғатпен біте қайнасып бірге өскен түркілер дүниетанымының қайнар көзі табиғат болғандығы белгілі. Бұл табиғатта болып жатқан құбылыстарды жіті бақылайтын көшпелілер әулетінің қоршаған ортамен тығыз байланысты екендігін білдіреді.
Қасиетті де қадірлі бөрі бейнесі - барлық түркі халықтарының ежелгі дәуір әдебиетінде, фольклорында есте жоқ ескі заманнан келе жатқан образ. Оны көне түркі жазба ескерткіштерінен де кездестіре аламыз. Соның бірі - ХІІІ-ХV ғасырларда жазылған, түркі халықтарына ортақ көне мұрағат Оғыз-наме дастаны. Дастандағы Ұранымыз Көк бөрі болсын деген тіркестің үлкен мәні бар. Мұндағы ұран дәрежесіне дейін көтерілген Көк бөрі түркі тілді халықтардың аса қадір тұтып, табынатын киелі де қасиетті аты. Көк бөрі бейнесі Әлем әдебиетінің інжу-маржаны Қорқыт ата кітабында да ұшырасады. [3,3б]
1237-1238 жылы Алтын Орда әскербасыларының бірі болған Бөрінің, 1664 жылы дүниеге келіп, көрсеткен ерліктерінің арқасында Матай елінің ұранына айналған Бөрібай Жаубөрі ұлының, алашты аузына қаратқан Бөлтірік шешендердің есімдері, қайсар болсын деген ұғымнан туындаған. Ал, олардың атына заты сай болып өсуі сөздің магиялық күшіне иланып, баланың болашақ тағдырына азан шақырып қойған есімі тікелей ықпал етеді деген сенімінің растығын дәлелдегендей еді.
Бөрі бейнесі ежелгі дәуір ауыз әдебиетінде хандар мен батырлардың ұлылығын, ерлігін суреттеуде бірден-бір теңестіріле көрсететін образы.
Бөрі ұғымына негізгі мағыналық анықтамалар:
Бөрі-Түркі халықтарының тарихи жадындағы киелі ұғым, қасқырдың жағымды атауы. Аңыз бойынша бөрілертүркілердің ұрпағын құтқарып қалған.
Бөрі -(ауыспалы мағынада) Қаныпезер,қанышер адам.
Бөрі -(астрологиялық тұрғыдан лат. Iupus) Аспанның оңтүстік бөлігіндегі шағын шоқжұлдыз. Бөрі жұлдызы оңтүстік ендіктен көктемде көрінеді.
Бөрі- (көне тарихта)Ежелгі түркі қағандарының дербес жасағына берілетін атақ.Бөрілер ежелгі түркі билеушілерінің жеке басын қорғауға арналған арнаулы жауынгерлер тобы.Жылнаманың бірінде бөрі атағын кейде қаған бекітіп отырады. Бұл жас ұландардың жауынгершілік айбарын арттыру мақсатымен істелген деген болжау бар. Бөрілер жасағы әскери істі жетік меңгерген атақты батырлардан іріктеліп өздері де, аттары да темір сауытпен құрсаған.
Бөрі- (ауыспалы мағынада) мықты, жаужүрек адам. Жүз бөрі аз дамылдап алыстады да.Ат қайта қалың жауға "Абылайлап" жүз қыран мың сап қолға араласты,Орғыған асқар таудан судай тасты. [4]
Бөрі (қасқыр) туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл киелі жануардың есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра Алпамыс батыр жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.Қазақ елінің ұлттық сенімін, рухын арқалап, көнеден келе жатқан түркі тектес халықтардың бабалары қашан да қасқырды сыйлап, қасиетті деп санаған.
Орхон-Енисей жазба ескерткішіндегі Күлтегін жырынан көруге
болады. [5] Жырда түркілердің әскері бөріге теңеледі:
- Әкем қағанның әскері бөрідей бопты;
- Жаулары қойдай бопты;
- Қазақтың батырлық жырларында бөрідей тиді, бөрідейін түн қатып деген жолдар жиі кездеседі. Тіпті атақты Қарақыпшақ Қобыланды батырдың жары, қамқоршысы Құртқаның есімінде қасқыр атауының жүруі кездейсоқ емес.
Көк байрақтың астында, иманды сөзі аузында, алла деген, көк тәңір деген ел- жұртымның берекесі берік, алты ауызы түгел болғай!
Табиғатпен біте қайнасып бірге өскен түркілер дүниетанымының қайнар
көзі табиғат болғандығы белгілі. Бұл табиғатта болып жатқан құбылыстарды жіті бақылайтын көшпелілер әулетінің қоршаған ортамен тығыз байланысты екендігін білдіреді. Қазақ әдебиетінде түркілерге ортақ ұғымдардың, мифтер мен аңыздардың авторлық ойды жеткізуде көркемдік тәсіл ретінде қолданылуы жиі кездеседі. Көне түркілер дүниетанымы негізінде пайда болған мифтердің, аңыз-әңгімелердің, табиғат пен адам арақатынасы тақырыбының, жан-жануарлар бейнесінің көркем шығармаларда көрініс табуы ежелгі әдебиетіміздің бүгінгі күні қайта жаңғыруы деп түсінеміз.

1.2.Жыраулар поэзиясындағы бөрі бейнесі.
Жыраулар поэзиясы - қазақ мəдениетіне ғана тəн бірегей тарихи-мəдени құбылыс. Бірегей ұбылыс болатын себебі - дүние жұртының арғы-бергі тарихында қазақ жыраулары мен олардың жыр-толғауларына дəлме-дəл сəйкес келетін əдеби шығармашылық иелері де, шығармалар да кезікпейді. Ал жыраулар поэзиясының өзімен дəуірлес өзге елдер əдебиетіндегі үлгілерден бөлек арна түзеп, өзіне ғана тəн мазмұнмен жəне өзіне ғана тəн пішінмен тарих сахнасына шығуының сыры оның қазақ топырағында тарихи оқиғалармен, тарихи жағдайлармен орайласа тууында жатыр.
Жыраулар поэзиясындағы көк бөрі ұғымын бір-біріне қарама-қарсы екі түрде берілгендігін байқадық.
Бірі, қасиетті түсінікті елдің рухын ояту мақсатында өз шығармаларында қолданса, екінші жағынан, белгілі бір тарихи себептерге байланысты бұл ұғым бөріден үрген итке баланады.
Мәселен, Нысанбай ақынның "Кенесары - Наурызбай"жырында ер Науанның қасындағы отыз жігіті де көкжал бөріге баланып [6,21]. олардың әрбірінің қол бастауға қабілетті екендігі меңзеледі. Шернияз Жарылғасұлының бір өлеңінде: "Ел үстіне жау келсе, Көк бөрідей ер керек" [7, 92]. - деген жолдар бар. Махамбет Өтемісұлы "еңіреп жүрген ер" екендігін бейнелеу барысында: "Исатайдың барында Екі тарлан бөрі едім"[8,225]. - деп толғайды.
Әлбетте, көк бөрі бейнесінің идеялық-көркемдік талқысы (трактовкасы) әдебиеттің ішкі даму қисынына қарай, сондай-ақ қоғамдық-әлеуметтік ахуалға байланысты түрленіп-түстеніп отыруы заңды.
Ноғайлы мырзаларының бас-басына би болып, бүліншілікке ұшырай бастағанын көзбен көрген жыраулық поэзияның жүйрігі Шалкиіз (Шәлгез) Тіленшіұлы:
Ау, бөрілер, бөрілер,
Бөрімін деп жүрерлер,
һәр бірінің баласы
Алтау болар, бес болар,
Ішінде абаданы бір болар,
Абаданынан айырылса,
Олардың һәр біреуі
Һәр бір итке жем болар! [9, 43]. -
деп, "бөрінің де тәңірісі бар" екендігін және одан көз жазса, басқаларынан бақ таятындығын білдірген. "Бөрілерді" бұлайша "жіктеу" арқылы (абаданы және бөгделері) ынтымақ-ымыраға, бір ауызды болуға шақыру - өлең өрнегінде бұрын кездеспеген белгі.
Орыс отаршылдығы орнаған заманда көк бөрінің дәстүрлі кескін-кейпі "азуға" айналды.
Махамбеттің көтеріліс жеңілген кездегі күйзелісін көрсететін "Мұнар күн" атты толғауында: "Жез қарғылы құба арлан Жез қарғыдан айырылып, Қорашыл төбет болған күн" - делінген. Сөйтіп, мұнда метонимиялық шендестірудің көмегімен жау жеріне жортқан ердің енді ауыл арасынан алысқа ұзамайтын тентек-теліге теңеліп, абыройдан ажырағаны тұспалданады. Және бұдан былайғы өлеңдерде жақсы мағынадағы "жез қарғы" тіркесінің қарама-қарсы - жағымсыз мәнде жұмсалуы байқалады.
Осының жайын Қ.Өмірәлиев Дулат пен Абайдың өлеңдеріне сүйене отырып, төмендегідей салыстыра саралапты: "Аягөз" деген өлеңде Дулат ел атқа мінерлерінің тағы бір суретін жасайды. "Би, старшын мойнына жезден қарғы тағынды" деп, олардың патшадан алған, мақтан көрген мансабы белгісін (шенін) ит мойнындағы "қарғыға" балайды да, артынша:
Төсек жады мырзалар
Ала баспақ байланып,
Үй күшіктей үреді,
Отының басын айналып, -дейді. Осы өлең Абайдың:
Елде болыс
Үйден үрген итке ұқсап,-.
дегеніне көп ұқсас"[10, 162].
Қалай болғанда да, қасиетті қасқырдың бейнесі (көкжал бөрі, абадан, құба арлан) ұсақтап, ол қорашыл төбетке, үй күшікке, үйден үрген итке айналып шыға келді. Бұл - жалауы ойға жиырылып түскен жұрт рухының көркемсөзге дәл көшірілген көрінісі.
Бірақ халықтың өзіндік сана-сезімі сілкінетін сәттерде ұлттық бағзы бейнелер мидың бізге белгісіз кұпия қатпарларынан, тылсым түкпірлерінен қайта бой қылтитатынын дана тарих дәлелдеумен келеді. Қазақ қоғамы да бұл заңдылықтан қаға беріс қалған емес.
Петроглифтерде салынған мыңдаған суреттер мен таңбалардың бірегейі - көктүріктердің (жалпы түрік ) әлемдік деңгейдегі елдік белгісі- көк түсті желек туда бейнеленген Көкбөрінің таңбасы болды, ол - Бөрілі байрақ деп аталады.

1-суретте Бөрілі байрақ бейнесі.
Эпостық жырлардағы көк бөрінің бейнесіне батырдың сұлбасын, жауға қарсы шыққан кездегі сөз жетпес батырлығын, кейіпкердің өзін бөріге балаудың түрлі жолдарын эпостық туындыларда әртүрлі берілген.
Көне түркі бабамыздан келе жатқан бөрі ұғымы эпостық жыр-дастандарда да өз дәуіріне сай жекеше бейнесімен ерекшеленеді.
Түркі халықтарының дала жыртқышы қасқыр (бөрі) бейнесі қазақтың жауға шапқанда жауынгерлік рухын оятатын байраққа теңелген.
Ғалым Қ. Өмірәлиевтің көне замандардан алтын бөрі бас ту ұстап, көк бөрі ұранын ұстанып, тутуң будун, қадақ будун, қазақылық сынды әскери қызмет атқарған жұрттың қазақ халқына тікелей қатысы бар деп жазуы - ғылыми қуатты пікір. Қазақ - көне түркілердің елдің рухын жігерлендіретін бөрілі байрақ рәмізін сақтап қалған халықтың бірі.
1-кесте
Эпостық жырларда қасқырдың символикалық мәні екі сатыда ашылады:
Тотемдік саты
Көркем саты
Мұнда, ол - ерлік пен қайсарлықтың, күштілік пен еркіндіктің символы;
Мұнда, қасқыр - қорқаулық пен ашкөздіктің, сараңдық пен ақымақтықтың символы.

1.3 Жаңа заман әдебиетіндегі ақын-жазушылардың шығармаларындағы бөрі ұғымы.
Жаңа ғасыр әдебиеті халық санасына көк бейнесін жақсы жағынан көрсетеді.Осындай тектілігімізді келешекке жеткізу үшінде жиырма бірінші ғасыр жазушылары да өз үлестерін қосып жүр.
Қазіргі қазақ ақындарынан ізін сонау көне тарихтың асыл мұрасын жалғастырған жақын тұрған - Тыныштықбек Әбдікәкімов. Оған өлең құрылымы мен поэтикалық жүйе, өзіне ғана ұқсас ойлау жүйесі куәгер.
Ақпан прозасы:
Алаштың несін айтасың,
Ата тілі отыз тіске қамаулы,
Ата Мекені обалсыздарға
тонаулы.
Шүлдірлек көкпегі үшін,
Нан табу мектебі үшін,
Оқалы шекпен үшін,
Қыңсыған көк итке
айналдырды,
Тәңірлік Көк Бөрісін... [11,12].
Қасқырдың анасы - табиғат. Ол - біздің арғы бастауға қатысты ырықсыздық деңгейіндегі тұрақты сағынышымыз. Бөрі - біздің тотеміміз. Адамның ой астарында осындай ежелден таныс нысандарға кезіккенде барынша жігерлі кейіп алуға ұмтылады.
Қазіргі заманғы жаңа болмысты прозадағы өзгеше жаңғырған, түрленген қасқыр-бөрі бейнесі кездесетін Мұхтар Мағауиннің Қасқыр - Бөрі, Асқар Алтайдың Алтай элегиясы (Қызыл бөлтірік) повесть-притчасы, Думан Рамазанның Көкжалы, Жанат Ахмадидың Кезінгеннің кезі, Ажал аузында, Кие атты әңгімелері бар.С.Сағынтайдың Тұмақ елесі.
Жанат Ахмадидің Кие әңгімесіндегі авторлық ой келесідей өрістеген. Хайуанаттар паркіне қамауға түскен Қызылшолақ М.Мағауиннің қасқырындай өзінің бөрі қалпын сақтап қалған. [12,142]. Оның хайуанат ұсынған тамақты кісі көзінше жемеуі, түз тағысына тән тектілік көрсетуі, еті бар кесек
сүйектерді алдына тастағанда оған көз қиығын ғана салып қойып, мойнын қырыс бұрып жатып алуы, жаратылысынан сонша ашқарақ жыртқыштың тамақ үшін басын игісі келмеуі сөзімізге айғақ бола алады.
Автор Қызылшолақтың қайсар қиқарлығынан нағыз бөріге тән тектілікті көрсеткендей. Қырыс, қияс - деп қасқыр мінезін портрет арқылы берген жазушы Көкшұңқырдай көк мұнар тауын аңсаған көкжал тұтқынның қамауға көнгісі келмей, тамағы тоқ болса да ыстық қамау жеп қойған арыпаршыған жабағы түрі - табиғаттың өз таразы өлшемі бұзылғандықтан деп пайымдайды. Қызылшолақ бейнесі осы зоопарктегі аңдар патшасы деп саналатын арыстан мен жолбарыстардың, түлкінің өзімен психологиялық паралеллизмен қатарластыра алады да бір-біріне антитеза тәсілі арқылы қарсы қояды[13,158.]. Автор осы үш түз тағысының тас қамауда өздерін қалай ұстайтындарына оқырман назарын аудара отырып салыстырмалы-салғастырмалы түрде өз ойын ортаға салады. Қасқыр атаулының зоопаркте ұйығып, бөлтірік ертіп күшіктегенін көрген кісі бар ма екен? Ұрпағын қасіретке бөлегісі келмегендіктен бе, әлде кекшіл, қайсарлығынан ойынды қойып, ұйығуға да қырыстана ма екен?.Қасқыр өзінің еркіндігіне, еркіне шек қойғызбайтындығының бір мысалы: цирк өнеріне қасқырдан басқа жыртқыш біткеннің бәрін де, тіпті аң патшасы арыстанды да, сонан кейінгі жолбарысты да баулуға болады екен. Тек қасқыр ғана адам баласының айтқанына көніп, айдауына жүрмейді екен.
Бұл айтылған шығармалардың негізгі арқауы - кие концептісі. Ш.Уәлиханов Қазақтардағы шамандықтың қалдығы атты еңбегінде: Қазақтар киеге үлкен мән береді. ...Кейбір жануарлар мен құстар, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Жан-жануарлардың киесін
қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары кесір деп аталады, - деп түсініктеме берген. Қазақ халқындағы киіктің де киесі бар, иттің иесі болса, қасқырдың тәңірі бар деген мақал-мәтелдер бар.
А.Асқардың Қызыл бөлтірік атты шығармасының оқиға желісі тылсым табиғаттыңқойнындағы суретке құралған. Көзін ашпай жатып қанды қол
қырғыннан аман қалған қос бөлтіріктің қаталдық көруі әсерлі жазылған. Киесіне жолыққан мергеннің өз баласын өзі жазым етуі - фольклорлық дәстүр қалыптастырған көне мотив. Шығарма оптимистік рухта бітеді.
Д.Рамазанның Көкжалында [14]. адам және табиғат арасының арпалысы ешбір бояусыз, бар қалпында суреттеледі. Олардың байланысының үзіліп қалуы адамның кінәсынан екені ашып айтылады.
С.Сағынтайдың Тұмақ елесі [15].атты әңгімесінде қасқыр - бөрі бейнесі өз болмысын танытады. Бұл әңгімеде жас жазушы - С.Сағынтай қазақ даласының экологиялық апаттар алаңына айналғанын мистикалық оқиғалармен береді.
Жоғарыда талданған бірнеше автордың алып отырған тақырыптарыда ұқсас шығармаларының негізі де бір, айтпақтары да бір - ортақ арнаға құйылады. Ол - ежелгі ата-баба қастерлеген құндылықтардың бағасын, парқын білу. Бүгінгі рухани дағдарыс тұсында өскелең ұрпаққа өнегелі тұстарын үлгі ету. Табиғат-Адам бірлігін, тұтастығын сақтаған алғашқы адам сезімінің артықшылықтарын алға тарту. Әрине бұл мақсаттардың әртүрлі қаламгер шығармаларында әр заманда, әр қилы дәрежеде көрініс тауып жатуы - заңдылық. Сол арқылы қазіргі қазақ прозасының жаңарған көркемдік бітімі де бірте-бірте қалыптаспақ.

II Тарау. Қазақ әңгімелеріндегі бөрі ұғымының символдық сипаты.
2.1 Түркі тілдес халықтарының бөрі ұғымының символдық
тарихы.
Түркі халықтарында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда: ғұрыптық поэзияда, эпостық жырларда, халықтық прозада алуан қалыпта кездеседі.
Осы жанрлардың барлығында қасқыр негізінен үш түрлі түспен, атап айтсақ, көк бөрі, ақ бөрі және қара қасқырдың кездесдесетіні белгілі. Ғалымдардың мәліметі бойынша олар қара-қоңыр (меланисті), сұр (хромисті) және ақ (альбинос) түсті болады екен
Ал, фольклорлық шығармалардағы ақ, қара және көк түстер қасқырдың символикалық мазмұнын ашатын маңызды бөлшектердің бірі болып табылады.
Ал, қара - көк сөзіне қайшы болып табылады. Көк бөрі, көкжал қасқыр деп адамға дос, қамқоршы бейнені суреттесе, қара қасқыр арқылы қаскөй, зұлым күшті бейнелейді.
Шындығында, қара түс тек рақымсыздықты білдіреді деу сың пікір болар еді. Өйткені қара шаңырақ, қара бала, қара өзен тәрізді киелі ұғымдар халқымыздың рухани әлемін танытады. Әйтсе де, мифтер мен ертегілердің басым бөлігінде, әсіресе, қасқыр бейнесіне қатысты үлгілерде қара түс қайғы-қасіретпен, қаскөй кесірлермен байланыстырылады.
Қара мен ақты, күн мен түнді, жақсылық пен жамандықты салыстыра көрсету, әсіресе, дуалистік мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Көк бөрі адамдар қысылған шақта ғайыптан пайда болып көмекке келсе, ақ қасқырдың адамдармен достығы келісім шарттың негізінде жасалады. Адам мен қасқырдың арасындағы туыстық қатынастан гөрі достық қатынас басым сипатталады. Мұның өзі көк бөрі бейнесінің алдымен, ал ақ қасқыр туралы түсініктер кейіннен туындағаны көрсетеді. Қазақ ұғымында ақ түс тазалық пен пәктіктің символы болып саналады.
Адам баласына дос және қас күштердің синонимі түрінде негізін қалыптастырған бұл түстердің идея-көркемдік функциясы мынада:
1. Көк бөрі бейнесі - көк Тәңірмен астасып жатыр. Ол ғайыптан пайда болған құтқарушы Ие, адамзаттың арғы тегі.
Ақ қасқырлар - магиялық қасиеті мол, адамға дос күштер. Олар жер бетін мекендейді. Қалаған уақытында қасқырдан адам кейпіне ауысып, құбыла алады.
Қара қасқырлар - төменгі дүниенің жыртқыштары. Олар жер астын, түнек әлемін мекендеп, адамға зұлымдық жасайды.
Мұның өзі ертедегі ата-бабаларымыздың дүниені:
Бірінші бөлік - аспан - Тәңірі тұрағы;
Екінші бөлік - жер - өзекті пенделер мен адамға дос, сиқырлы киелердің мекені.
Үшінші бөлік - жер асты - зұлым күштер мен қаскөй кесірлердің қонысы деп үш бөлікке бөліп, қоршаған орта туралы алғашқы балаң ойлар қалыптастырғанына куә бола алады. Қасқырдың осылайша әр түсте берілуінің символикалық астар халқымыздың әлемінің құрылысы туралы түсінігінде жатыр деп есептейміз.
Қасқырдың адам түсіне кіруі және оны жору туралы мәліметтерді қорыта келіп, көршілес халықтар бөріні түркі тайпаларының символы ретінде қабылданғанын да байқадық
Мифтерде, ел арасында кең таралған ырымдар мен ғұрыптарға, халықтық ем-шараға, арбау өлеңдері мен эпос, шежірелерге талдау жасау барысында көк бөрінің түркі халықтарының фольклорында киелі жануардың қатарына жоғарғы Тәңірлік құдіреттің деңгейіне дейін көтерілгенін көреміз. Қасқырдың әр түрлі мүшелерін тұмар ретінде тағу Еуропа елдерінде де кең таралғандығын төмендегі мысалдар дәлелдей алады: Германия мен Францияда қасқырдың жағын тіл мен сұқтан сақтайтын қорғаныш ретінде есікке тақса, Сицилияда жылқыны тіл - көзден қорғау үшін қораға қасқырдың құйрығы мен өлі сауысқанды, жарқанатты ілетін болған. Ресейде де қасқырдың құйрығы көп аурудың алдын алады деп есептеген. Қасқырдың тісін, құйрығын зұлым күштерден қорғану үшін тағып, өті мен терісін емге жаратса, қасқырдың бас сүйегін, негізінен, малды қасқырдың жарып кетуінен сақтану үшін пайдаланады.
Бұл ырым арбау өлеңдерінен де кең өріс алады. Мәселен, тәжіктер малға қасқыр шаппас үшін мынандай арбауды орындаған: Мал иесі қасқыр жоламас үшін бір уыс топырақ алып,
Қасқыр жағын байладым,
Мен байлаған жоқпын
Әли байлады, [16].- деп үш қайтара арбау оқып, әлгі топырақты қораны айналдыра шашады. Бұдан соң қасқыр қораға кіре алмайды, кірсе де жағын аша алмайды деп сенеді . Ал қазақтар бұл ретте қасқырдың бас сүйегін пайдаланған: Қасқырдың бас сүйегі мен жыланның бас сүйегін алып, жағын мықтап таңған соң, сандыққа сақтап қояды. Сонда қасқыр малды жемейді, адамды және малды жылан шақпайды - деп иланды.
Көріп отырғанымыздай, бөрі символикасының астары тереңде жатыр.
Қасқыр бейнесінің төмендегідей басты функциялары анықталады:
Түркі халықтарының ілкі ата-бабасы болып табылады.
Тұтастай бір халыққа қысылған шақта көмекке келеді. (қол бастайды, жол көрсетеді т.б.)
Дәрменсіз сәбилерді асырап өсіреді.
Жеке адамдардың нагуалына (жеке тотем) айналады.
Осы функцияларына сәйкес, ол батырлық пен қайсарлықтың, қайрат-тылық пен тапқырлықтың символы ретінде бейнеленеді.
Тотемдік наным кең етек алған кезде туындаған шығармаларда үлгі аң болып табылды. Ол көктен нұр кейпінде түсіп, керемет қайсар, өжет ұрпақтың ата-бабасына айналды. Ал жарық сәуле - нұрдан аң емес, адамның сомдалуы кейінгі жануарлар әлемімен ығыстырылған кезіне тән. [17].
Қасқырдың жол таба алмай қысылған шақта көмекке келуі де оның тотемдік кейпімен астасады. Ал жас нәрестені емізу мотиві бертіндегі патриархат дәуірінің жемісі. Мұнда қасқырдың ілкі - бабалық рөлі толық жойылады. Баланың әке-шешесі көп жағдайда (Рим аңызында ғана балалардың әкесі - Марс құдай) қарапайым адамдар. Алайда, бала Құдіреттің қалауымен тірі қалып, әміршіге айналады. Мұнда қасқыр Құдіреттің жарлығын орындаушы. Қасқырды Тәңірі иті деп қабылдайтын қазақ, тува, якут, грек жұртының мифтері де осы кезеңнің жемісі.
Жыртқыш аңдар алдында табынып, оларды кие тұтса, зиянын тигізбейді деген балаң ұғымның жойылуына табиғи заңдылық, адамзат қоғамының ілгері жылжуы себепші болды. Өйткені адамдар хайуандарды туыс санап, өлтіруден қашқанымен, олардың адамдарға тигізетін залалы бәсеңдеген жоқ. Осыдан келіп, қасқырлар туралы тотемдік наным кері ысырылып, фольклор сахнасына хайуанның кейпі енеді.
Осындай нанымдар қасқыр - адамға дос рух және қасқыр адамға қас рух деген екі көзқарастың өрбуіне септігін тигізді. Адамға дос рух ретінде қасқыр мынадай қызметтер атқарады:
а) Бақсыларға ие-қыла болып, бақсылық ойын кезінде жәрдемдеседі. Адам жанына араша түсіп, аурудан айықтырар жолды көрсетеді
ә) Ертегілерге бас қаһарманға жолығып, оны барша мұратына жеткізеді. Жеткізу мақсатында адал досына айналады.
Ал қас рух ретінде ол мынадай қаскөйлік жасайды:
а) Ликантроптар (көне гректерде), агызмалдар (абхаздықтарда) адамдарға ауру жібереді. Ел ішінде індет таратады
ә) Жапандағы жолаушыларды өлтіріп, малды жарады. Тұрғындарды шығынға батырады.
Фольклорлық жанрлардың өзге түрлеріндегідей қазақ мифологиясының да жан-жақты сомдалған бейнелерінің бірегейі - көк бөрі. Көк бөрі төңірегіндегі мифтерді мазмұнына қарай басты екі топқа бөлуге болады.
Космогониялық мифтер.
Генеологиялық мифтер.
Бұл мифтерде қайрат, жүйріктік, сезімталдық тәрізді қасиеттердің қасқыр бойына жинақталу бойына жинақталу сыры - оның Тәңірінің шапағатына ие болуында деп түсіндіріледі.
Халқымыздың мифтерінің барлығында дерлік бөрі ілкі баба, жорықтардың сәттілігін реттеуші, көктен келген көмекші ретінде беріледі. Мифологиялық сарындағы ертегілердің де негізгі арқауы - бөрінің адамдарға тылсым сиқыр әлемімен байланысы төңірегінде өрбиді. Алайда, ертегілердің басым көпшілігінде қасқыр ақымақ, қаскөй, қомағай хайуан ретінде суреттелетінін айта кеткеніміз жөн. Біз мұның себебін миф пен ертегінің жанрлық ерекшелігінен жөн көрдік. Бір кездегі тотемдік бабалар туралы мифтердің орнын кей жан-жануарлардың пайда болуы туралы сыртқы түр-кейпіне не қимыл-әрекетіне байланысты туындаған этиологиялық ертегілер басады. Тотемдік сенімнің жойылып, табиғи құбылыстар, жан-жануарлар дүниесі туралы жаңаша танымның қалыптаса бастауы соны ертегілердің дүниеге келуінің алғы шарты болып табылады.
Миф пен ертегілердегі қасқыр бейнесінің берілу барысындағы мынадай сюжеттік ұқсастықтарды атап өткім келеді:
Қасқыр мен адам некелеседі.
Мифте мұндай некенің нәтижиесінде бүтіндей бір халық дүниеге келіп, қуатты, іргелі елге айналады. Қасқыр жоғарғы сананың иесі ретінде бейнеленеді. Ал, ертегіде қасқыр мен адамның некелесуі шытырман оқиғалардың өрбуіне себепші болады. Мұндағы басты мәселе олардың ұрпақ таратып, өсіп-өнгенін баяндау емес, ертегінің бас кейіпкерінің мақсат-мұратына жету жолындағы кездескен қиыншылықтар мен тосқауылдарды жеңу ретін әңгімелеу болып табылады.
Қасқыр мен адам баласының одағы.
Мифологиялық аңыздарда қасқыр қысылған халыққа көктен нұр кейпінде түсіп, ажалдан арашалайды. Жорықтарда қолды бастап, көшкенде жол көрсетеді.
Адам санасының тотемдік түсініктен хайуанаттар туралы ертегілердің мазмұнына да түбегейлі өзгерістерді енгізді.
Халық санасындағы осындай өзгерістерге сәйкес қасқырлар жайындағы ертегілердің де төмендегідей топтары пайда болды. Халық тұрмысынан мәлімет беретін архаикалық ертегілер.
Ата-бабаларымыздың жаратылыс пен оның құпия сырлары туралы ой-қорытындыларының түйіні - этиологиялық ертегілер. Сатиралық ертегілері.
Архаикалық ертегілердегі қасқырды анық хайуан етіп суреттейді. Оның өзіне тән мінез-құлқы, іс-әрекеті, адам баласына тигізетін зияны көрсетіледі. Ертегінің екінші тобы - этиологиялық ертегілердегі қасқыр табиғатына ғана тән ерекшеліктер сөз болады. Қасқырдың ел көңілін аударатын ең басты ерекшелігінің бірі - оның ұлуы. Дала төсін тітіркендіріп, түн қараңғысын жаңғырта ұлыған қасқырдың даусы адамның төбе құйқасын шымырлатып, үрей ұялататыны сөзсіз. Қасқырдың ұлуы жөніндегі мамандардың пікірі сан алуан. Оны ағылшын жаратылыстанушысы О.Тэннердің: [18,136]. Специалисты точно не знают, что именно побуждает волков выть. Вожможно так они подают сигнал отбившимся членам стаи, или предупреждают соседние стаи, что здесь их территория, или передают какие-то другие, не столь очевидные сообщения. Некоторые же пологают, что волки как и люди, просто поют, когда им хочется - деген ойынан көреміз. Ал, қазақ халқының Қасқыр неге ұлиды деген ертегісінде қасқырдың ұлу себебі былайша түсіндіріледі:
Халық деген кедейдің жалғыз ұлы бірнеше шөп тамырын қайнатып, қасқырды өлтіретін дәрі жасайды да оны жемтікке сеуіп, қайнатып, қораға жақын жерге тастайды. Қомағайлау біреуі келген бетінде арс етіп, жемтікті қуып өтеді де: У-у-у,- деп мұрнынан шашыла құлайды. Содан бері қасқырлар: У-у-у,- деп ұлиды екен. Қасқырлар бір-бірімен ұлып сөйлеседі деген ұғым қазақ халқында да бар. Мәселен, сұрмерген деген ертегіде қасқыр ұлу арқылы мергенді жейтінін ескертсе, Ақымақ қасқыр атты ертегіде Бағлан қозымды ертіп келемін деген қойға алданған қасқырдың әлі күнге дейін кеш болса ұлып, оны шақыратындығын баяндайды. [19, 168].
Ертегілердің бас кейіпкерлері болып табылатын жануарлар - типтік бейнелер. Онда бүкіл хайуан атаулыға тән мінез-құлықтар өріледі. Сондай-ақ, ертегілердің кей түрлерінде олардың бойына қулық, қомағайлық, аңғалдық тәрізді адами қасиеттерді де жинақтап, жан-жануарлардың әрекеттерін адамзаттың іс-әрекеттерімен байланыстыра бейнелейді. Жануарлардың қоғамдық өмірлері, моральдік қағидалары қалыптасқан құқықтық заңдылықтары адамның әлеуметтік қағидаларына сәйкес келеді деген ойды өрбітеді. Осыдан келіп жануарлар туралы ертегілердің танымдық қана емес адамдардың әлеуметтік тәжірбиесін қалыптастырушылық, тәрбиелік қызметі де туындайды. Ертегілердің бұл қызметі, әсіресе, сатиралық сарындағы үлгілерге тән. Бұл топтағы ертегілерде қасқыр негізінен ұнамсыз кейіпкер ретінде алынады. Ертегілерде оның ақымақтығы мен қомағайлығы көзге ұрады. Ғалым Е.А.Костюхин мұндай мінездеулерді жануарлар туралы ертегілердің тәрбиелік қызметін байланыстырады . [20].
Қасқырдың мінез-құлқы, шаруа адамына тигізетін залалы мысал жанрында айтыс түрінде жан-жақты өрілген. Мұнда ол қорқаулықтың, ашкөздіктің символы ретінде алынып, кісі ақысын жеген қақырша ұлып өтеді деген ғибратты тұспалдайды.
Ал мысалдардың келесі тобына қасқыр тек жанама бейне ретінде алынады. Мұндай шығармаларда көбіне ел арасындағы жоралғыларды, молда, билерді сынау көзделеді.
Қазақ ертегілерін жан-жақты талдаулардың нәтижесінде қасқыр бейнесін мазмұнына қарай мынадай топтарға бөлдік:
1) Қасқыр - тотемдік ілкі ата-баба;
2) Қасқыр - хроникалық хайуан;
3) Қасқыр - қарапайым жыртқыш аң;
4) Қасқыр - сатиралық кейіпкер.
Қасқыр түркі тілдес халықтың діни наным-сенімін, дүниетанымын танытатын, бірде тотемдік тұлғада, бірде жыртқыштық кейіпте берілетін жан-жақты сомдалған, күрделі кейіпкер болып табылады.

2.2. Қазақ ертегілеріндегі қасқыр бейнесі.
Қазақ ертегілерінде қасқырдың бейнесі жан-жақты ашылады. Хайуанаттар көне ертегілеріне шолу жасасақ, кейбіреулерінде өте көне заманды, жанды, жансыз табиғат турасындағы бұлдыр түсініктерді байқаймыз. Ондай ертегілер хайуанаттармен байланысты туған мифтік, діндік түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік түсінікті аңғартады.
Бұл жөнде мифтік, діндік және ұғым-нанымдар көп ертегілердің тууына түпкі себеп болғанын есте тұту қажет. Сол ретте қазақ халқының кейбір аң, құс,
хайуанат жөнінде өте ескі замандарда сол жануарларды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған ескілікті, шалағай, бұлдыр ұғым-наным, жартылай діндік
тотемдік түсінік бар екенін көреміз. Ертегілерден ғажайып күшіне, құдіретіне
қатты сенгендіктен иланып, соларға табынғандық байқалады.
Қазақ халқының ертегілерінде сенім-нанымдарға көп орын берілгендігі
байқалады. Яғни, мифтік, тотемдік наным. Сондай аңның бірі қазақ ертегісінде
қасқыр болады. Ондай ертегілерге Қасқыр мен жігіт, Сырттандар, Сырттанның ажалы, Ақ қасқыр, Күйеу қасқыр, Қасқырдың қамқорлығы т.б. жатқызамыз. [21,288].Бізге мәлімі қазақ ертегісінің ішінде қасқыр екі түрлі әңгімеленеді. Бір түрінде, ең ескі түрінде, қасқыр ертегі ішінде әрі қасқыр, әрі адамзат баласына киелі дос болып бейнеленеді. Екінші түрінде қасқыр өзінің тағылық қаскөй мінезімен суреттеледі.
Сырттандар ертегісі былай басталады: Бұрында бір байдың жалғыз баласы болыпты. Байдың қадірлі ұлы да, қызы да сол екен. Күндерде бір күн
әлгі байдың баласы ұйықтап жатып, түс көреді. Түсінде бір қара қасқыр жейін
деп, баланың аяғына аузын сала бергенде, бала шошып оянады. Сөйтіп, бала
осы түсті күн сайын көретін болады. Бала түнде ұйқы, күндіз күлкі көре
алмайтын болады .
Оқиға сәуегей қарияның жоруымен байланысады. Оқиғаға қасқырдың, иттің, жігіттің сырттаны, аттың тұлпары араласады. Ертегіде қасқыр нақтылы айқын, қастан күш, адамға өш,
зұлымдықтың жиынтық бейнесі болып кейіптеледі. Қасқыр сырттаны жалғызбаланы жемек болады. Баламен бірге оның ажалы бірге туғандай болады. Сол жігітпен бірге оның дос серігі болып, ажалына арашашы болып, құлын-тұлпарда қоса туады. Кейін жігітке жәрдемші болып, ит сырттаны араласады. Сол ат, ит достығы арқылы қасқыр сырттаны жеңіліп, бала мен жігіт аман қалады да,үлкен сыннан жеңіспен өтеді. Жігіттің сұлтаны, иттің сырттаны, аттың тұлпары, қасқырдың сырттаны төртеуінің талас, бәсекесі туралы бұл мифологиялық сюжет басқа халықтарда кездеспейді. Хайуандарды пір тұту нанымы осы ертегіден де көрініс табады. Ертегіде қасқырдың сырттаны деген ұғымды қалыптастырған халықтың бөріге деген құрметі, сенімі жатыр.
Сырттанның ажалы ертегісі жол жүріп келе жатқан жолаушының
кездейсоқ қасқырдың сырттанына кездесуінен басталады. Күн кеш болып намаздыгер болғанда әлгі қасқырдың сырттаны бір ұлып жіберген екен елу
шақты қасқыр жиылып қалады. Бейшара жолаушы шын ажалының жетуін білген соң көздің ұшында қарайған ағашқа қарай атын босатады. Сол шабыспен
қасқырларға жеткізбей ағашқа барып, атын ағаштың түбіне қоя салып, өзі
шыбын жанын қорғалау үшін үлкен ағаштың басына шығып кетеді [22].
Оқиға осылайша өрби келе, атынан, өзіне көмекке келген иттен
айрылған жолаушының байға иттің сырттанын тауып берумен аяқталады. Бұл
ертегіде қасқырдың зорлықшыл бейнесі сипатталған.
Ақ қасқыр ертегісінде жас жігіт жат үңгірдің ішінде ақ қасқырға, қаншық қасқырға үйленеді. [23,100].Қасқыр күйеуіне қырық күнге дейін шыда, не көрсең де,көнбіс бол дейді. Қырық күнге дейін ол қасқыр кейпінде болады да, артынан әсем сұлу адамзат қалпына түседі. Елден асқан ақылды, асыл жар болып шығады. Сынына шыдаған ерін бақ-дәулетке жеткізеді.
Күйеу қасқыр деген ертегіде жас, сұлу қызды қасқыр күйеу болып алады. [24,576]. Басында, қызды айттыра келгенде, қара жорға ат мініп, қара құлын жарғақ киіп, қара түлкі тымағы бар, әлемде жоқ сұлу, сымбатты жалғыз жігіт болып, айттырып алып кетеді. Оңаша шыққан соң, аунап түсіп, көкжал қасқыр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.