Әрбір қиын баланы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ Қолжазба құқығында
Салим Айдана Кайргельдыкызы
Тақырыбы: ТӘРТІБІ ҚИЫН ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Білім беру бағдарламасы 7М01101 - Педагогика және психология
Педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
педагогика ғылымының кандитаты, доцент
Сенкубаев Сабыр Тәлиұлы
Көкшетау, 2021
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер, аНыҚтамалар мен ҚысҚартулар
КІРІСПЕ
1
ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІНДЕ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1
Оқушылардың мінез-құлқын зерттеудің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
1.2
Білім алушылардың мінез-құлқының өзгеруіне әсер ететін факторлар
1.3
Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды түзетудің мәні
2
МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ТАЛДАУ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1
Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды педагогикалық-психологиялық тұрғыдан талдау
2.2
Мінез-құлқы қиын балалармен жұмыс жүргізудің негізі
3
Таќырып аясында жҮргізілген іс-тәжірибе жҰмыстарының барысы мен қорытындылары
3.1
Әр түрлі жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу әдістері
3.2
Мінез-құлқында қиындығы бар балаларды түзету іс-шаралары
3.3
Тақырып аясында жүргізілген іс-тәжірибе жұмыстарының жалпы қорытындылары
ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ЌОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі біздің қоғамның даму кезеңінде өсіп келе жатқан ұрпақ тәрбиесі мемлекеттің қоғамдық және саяси міндеттерінің маңыздысы болып отыр. Қазіргі уақытта мектеп оқушыларының арасында мінез-құлқында қиындықтары бар оқушылар көптеп кездесуде. Педагогика-психология саласы бойынша, мұндай балаларды мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар, Қиын тәрбиеленуші, қиын балалар деп атайды.
Қиын оқушы деген термин қазіргі тәжірибеде жеке басын тәртіпке салу қажет балалардың ортасын білдіреді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда болуының өзі болашақта әлеуметтік-психологиялық бейімделе алмауының тұрақты түрлерінің қалыптасуына, мінез-құлық бұзылуының клиникалық және криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеп соқтырады. Жеткіншек жас кезеңінде мінез ерекшеліктері қалыптасып, ол өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны, өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталады. Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты ұйымдастырылады. Жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің алуан түрлі болуына байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының қалыптасуының жалпы бағыты көбінесе белгілі бір үлгілерге бағдарлануға байланысты болады. Осы үлгіге негіз болатын ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез-құлық мәнерлері, кейбір өздеріне тән ерекшеліктері болғандықтан балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді. Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда талқыланды. Бұл мәселенің әрі қарай талқылануына үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Қиын бала ұғымы - бүгінгі таңда тек ата-ана мен ұстаздар қауымын ғана емес, сонымен қатар, психолог, дәрігер мамандарының зейінін өзіне аударып, бүкіл қоғамды алаңдатып отырған өзекті психологиялық мәселе болып отыр. Сол себепті Қиын бала мәселесінде К.Керімов ғылыми зерттеулерін осы тақырыпқа арнады. Ғалым осы топтағы балалардың мінез-құлық ерекшелігін, жүріс-тұрысындағы жат қылықтарын зерттеп, олардың түзету жолдарын көрсетті. Мәселен, мектептің қиын оқушыларымен жұмыс жүргізу жүйесін жасады. Сонымен қоса, болашақ мұғалімдерді қиын оқушылармен жұмыс жасай білуге дайындау мәселесін көтерді және қиын балаларды жеке және топта түзету бағдарламасын ұсынды [1].
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде зерттелініп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік психологиялық, клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда. Жеткіншек жастағы балалар психологиялық көмекті қажет етеді. Дегенмен, жеткіншек жас кезеңінде мінез ерекшеліктері қалыптасып, ол өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны, өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталады. Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты ұйымдастырылады. Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлға ретінде калыпасуы үшін адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның психикалық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез-құлқында қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер балалармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың тәжірибесінің жетіспеуінен балада елестетудің, қиялдау процестерінің жеткіліксіз дамуынан мінез-құлқының калыптасуында қиындыктар пайда болады. Егер де зерттелу нәтижесінде мінез-кұлқында киындығы бар оқушылармен белгілі бағытта жұмыстар жүргізсе, баланың психикалық даму деңгейі калыпты болады. Қиын балаларды, олардың әлеуметтік ауытқуларын тәрбиелеу мәселелеріне арналған еңбектерде агрессивті мінез-құлық мәселесі ең негізгілердің бірі болып табылады. Көптеген авторлардың пайымдауларынша, агрессивтілік балалардың қоғам өмірі жағдайларына бейімделуін күрделендіруі және жеткіншектердің жат мінез-құлықтарының қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Агрессивті мінез-құлық айналасындағылардың жауапты реакциясын тудырады, ал бұл жағдай агрессияның күшеюіне әкеліп соғады. Осылайша, баланың, жеткіншектердің агрессивті мінез-құлықтарын зерттеу өте маңызды және де ол күштеп әрекет жасау, сияқты көріністерден байқалады.
Педагогика тарихында қиын бала ұғымы ХХ ғасырда кеңінен тарала бастады. Қиын аталатын балалар - педагогикалық назардан тыс қалған балалар. Қиын деген термин қазіргі тәжірибеде жеке басын тәртіпке салу қажет балалардың кең ортасын білдіреді. Ж.Аймауытов: Адам баласының ұрлық істеу, өтірік айту, кісі тонау сияқты бұзақылықтарды жасауы тәрбиесінің жетіспегендігінен баланы бұзуға, яки түзетуге себеп болатын бір шарт - жас күнінде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешесінің тәрбиесі арқылы қалыптасады деген орынды пікір арқылы бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше мән берген [2].
Зерттеудің мақсаты: Тәртібі қиын білім алушыларды анықтау оны түзету жолдарын іздестіру.
Зерттеудің міндеттері:
- оқу-тәрбие жүйесіндегі мінез-құлқы қиын білім алушылармен жұмыс жүргізудің ерекшеліктерін айқындау.
- жеткіншек жастағы мінез-құлқы қиын білім алушыларды анықтау жолдары және түзетудің іс-тәжірибелік мәнін анықтау.
- психикалық үрдістерін дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу нысаны: Тәртібі қиын білім алушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс әдістемесі.
Зерттеу пәні: Педагог-психологтың тәртібі қиын білім алушылармен жұмыс істеу ерекшеліктері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қиын баланың әлеуметтенуі және олардың бос уақытын өткізуі туралы, әлеуметтік бағдарламаны іске асыру және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жарыққа шығару, педагог-психолог қызметінде әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мінез-құлқы қиын балалармен жан-жақты педагогикалық-психологиялық жұмыстар жүргізетің болсақ, оқушыларды қоғамға қайта қосып мінездерінің түзелуіне әсер етуге болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік ғылыми зерттеулердегі шығармашылық іс-әрекет теориясы, жеке тұлғаның психологиялық көзқарасы мен зердесін ояту, тұлғаны дамытуға негізделген әдіс-тәсілдер теориясы, қазіргі жеткіншек жастар арасындағы мәселелер, жеке тұлғаны дамыту саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысын жүргізу барысында төмендегі әдістер қолданылады.
- педагогикалық-психологиялық т.б. әдебиеттерге теориялық талдау, нормативтік құжаттарды талдау;
- теориялық зерттеу нәтижелерін бағалауға жүйелі тұрғыда, теориялық және эмпирикалық материалды талдау, мазмұндық жалпылау әдісі, прогностикалық үлгілеу, ойша жобалау;
- алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені талдау;
- психодиагностикалық әдістер;
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу нәтижесі бойынша, жеткіншек жастағы оқушылар арасында қиын мінезді балалар анықталды. Бұл көрсеткіштерді мектеп мұғалімдері, мектеп психологы және оқушылардың ата-аналары оқушылардың мінез-құлқын түзету мақсатында қолдана алады. Ұсыныстар мен кейбір тұжырымдарды мектептің оқу-тәрбие жүйесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Оқу-тәрбие жүйесінде мінез-құлқы қиын балалармен жұмыс жүргізудің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері;
2.Мінез-құлқы қиын білім алушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі талдау жұмыстары;
3. Тақырып аясында жүргізілген іс-тәжірибе жұмыстарының барысы мен қорытындылары.
Зерттеудің нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі:
Мінез-құлқы қиын білім алушыларды анықтау жолдары қарастырылып, қиын балаларды анықтау мақсатында бірнеше әдістемелер қолданылып, авторлық тесттер пайдаланылды. Сонымен, қиын балаларды түзету шаралары еңгізілді. Осы шаралар тәжірибе жүзінде іске асырылып, тәжірибе барысында қолданылды, сонымен қоса, математикалық статистикалық әдістерді қолданумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге енгізу:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Психолого-педагогические проблемы работы с учащимися с трудным поведением aтты мaқaлaлaр ғылыми көпшіліккe aрнaлғaн бaсылым бeттeрінeн көрініс тaпты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Диссертация жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеудің мақсаты, зерттеудің міндеттері, зерттеудің нысаны, зерттеу жұмысының пәні, зерттеудің ғылыми жаңалығы, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеу әдістері, зерттеудің практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі, зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге еңгізу жолдары баяндалады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірінші бөлімде - оқушылардың тәртібі мінез-құлқы, мінез бітістері, қиын мінезді жеткіншектердің іс-әрекеті, білім алушылардың мінез-құлқына әсер ететін факторлар, сонымен қатар балалардың психологиялық ерекшеліктері анықталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екінші бөлімде - мінез-ќұлќында ќиындыѓы бар оќушыларды педагогикалыќ-психологиялыќ тұрѓыдан талдау мәселелері мен жеткіншек жастаѓы мінез-ќұлќы ќиын балалармен жұмыс жүргізудің негіздері қарастырылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшінші бөлімде - жеткіншек жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу әдістері анықталады, яғни, мінез-құлқы қиын балаларды анықтау мақсатында авторлық және ғылыми зерттелінген, ғылымға еңгізілген әдістемелер, сауалнамалар, тесттер қолданылады. Сол әдістерді пайдалана отырып, қиын балаларды түзету жұмыстары жүргізіледі, түзету жұмыстарына психологиялық жаттығулар, ойындар, жаттықтырғыштар, түзету мақсатында психологиялық іс-шаралар, тәрбиелік мәні бар шаралар қолданылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорытындыда зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілген жұмыстың қысқаша қорытындысы, сонымен қатар алға қойылған міндеттердің толық шешімі, яғни бастапқыда көзделген мақсат пен міндеттердің орындалғаны жөнінде жазылды және де зерттеу тақырыбы бойынша ұсыныстар еңгізілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Диссертациялық жұмыстың жалпы көлемі компьютерлік мәтінмен терілген беттен, кестеден, суреттен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІНДЕ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БІЛІМ АЛУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Білім алушылардың мінез-құлқын зерттеудің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Психологиялық - педагогикалық зерттеулерде бала мінез-құлығының ауытқу мәселесі түбегейлі зерттелініп сипат алғанымен, қалыпты дамыған бала мінез-құлқының жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз деңгейінде әлі де жеткілікті деңгейде қарастырылмаған. Мұндай балалардың мінез-құлқына келесі қасиеттер тән: өкпелегіштік, бұзықтық, бірбеткейлік, дөрекілік. Олар басқа балалармен үнемі ұрсысып, керісіп, ескертулерге тез ренжіп қалады. Автор мұндай мінез-құлық оның ұжымындағы дұрыс құрылмаған өзара қарым-қатынастардың салдарынан пайда болады деген қорытындыға келеді.
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11 - 15 жас аралығындағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, проблемалы кезең т.б. көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялық үрдістермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік дәрежесі бойынша олар әлі балалык шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады [3].
Жасөспірім балалар психологиялық көмекті қажет етеді. Дегенмен, жеткіншек жас кезеңінде мінез ерекшеліктері қалыптасып, ол өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны, өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталады. Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты ұйымдастырылады. Жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің алуан түрлі болуына байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының қалыптасуының жалпы бағыты көбінесе белгілі бір үлгілерге бағдарлануға байланысты болады. Осы үлгіге негіз болатын ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез-құлық мәнерлері, кейбір өздеріне тән ерекшеліктері болғандықтан балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді. Олар - темекі тарту, құмар ойын ойнау, шарап ішу, сөйлеу мәнері, киім мен шаш қоюдағы ересектерге тән сән, сәндік опа-далап, әсемдік заттар, қылымсу тәсілдері, дем алу, көңіл көтеру, ілтипат білдіру т.б. тәсілдерін басшылыққа алады. Темекі ұстаған бала өзіне-өзі ересек болып көрінеді, төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп ойлайды. Жеткіншек үшін ересек ер азаматтың немесе әйел азаматшасының мұндай белгілерін қабылдау оның өзінің ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенімді орнықтырудың амалы. Барлық ересектерге тән қасиеттерді балалармен еліктеу арқылы қабылданады. Мұның өзі ересектікке жетудің ең оңай тәсілі болып табылады, ал жеткіншек үшін оның өзінің ересектігін айналасындағыларға байқатқызатын маңызды әдісі. Сондықтан оның мұндай формасы өте кең тараған ерекше тұрақты болады және жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте орын алады да, оның жағымсыз екенін балаларға ұғындыру қиынға соғады [4].
Жоғары сыныптағылар немесе басқа балалар нақты үлгілер болатыны жиі кездеседі. Әдетте жеткіншектерді ересектер өмірінің азды-көпті тыйым салынған жақтарына баулитындар, оларға өздерінше мұғалім, үйретуші болатындар нақ солар болады. Ғалымдардың айтуы бойынша, жеткіншектердің қарым-қатынастарының негізі бос уақытты өткізу мәдениетінің төмендігі деген пікір, көңілді, жеңіл өмір стиліне еліктеу өте қауіпті болып шығады. Бұл орайда оқу жеткіншектің өмірінде әдетте маңызды орын алмайды, танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне сәйкес өмірлік құндылықтарымен қоса уақытты көңілді өткізу деген өзіне тән ерекше ниет бекиді. Уақытты бұлай өткізуге ақшаның қажет болуы құқық бұзушылықтардың себебіне айналуы мүмкін. Қазіргі бар мәліметтерге қарағанда, жасы жетпей тәртібін бұзушылардың көбінің бос уақытын өткізу мәдениеті төмен болады. Ересектіктің дамуындағы мұндай бағыт - өте жағымсыз бағыт. Алайда, ненің де болса өз бастауы бар, жағымсыз жайлардың да алғашқы түйіншектері жеткіншектік жақтың басында пайда болуы мүмкін. Ең кіші жеткіншектердің класын сырт пішінінің ересектігі айқын аңғарылатын балаларды дүрліктіріп жүретіні жиі болады. Олардың ішінде есейіп кеткендер де көп болады. Мұндай балаларды сыныптастары қалғандарымен салыстырғанда ересектер деп түсінеді, нақ осы себептен де оларға барынша ықыластанады. Біреулері оларды жазғырса, енді біреулері оларға теңесуге әрекеттенеді, олармен әбден жақындасуға тырысады. Мұның өзі тәрбиешілер үшін тікелей дабыл болуы керек: ересектіктің мұндай жағымсыз көріністерін дереу анықтап, жеткіншектерде ересектіктің құндылық мазмұны туралы, шынайы сыйластық пен беделдің негіздері туралы дұрыс ұғым қалыптастыру қажет [5].
Балалардың арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен, спорттық іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін. Мұндай балалар өте белгілі болады, ал мұның үстіне олар жақсы жолдас болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері үзілді-кесілді айыпталады. Өзінің батылдығын көрсету үшін жеткіншек шектен асқан істерге, ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекелге баруы мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың ішінде барлық балалар кімнің күші кімнен асып түсетінін біледі, соны көрсету үшін сайыстарға да түседі. Жеткіншектер өздерінің дене күшінің өсуіне өте сергек қарайды. Олар күресіп, күш сынасқанды жақсы көреді. Күрестің алуан түрлері жұрттың алдында өтеді. Кейбір балалардың төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші басым екенін дәлелдеуге тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы үшін, жеткіншек өзі айтатын ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне өзінің қатынасу шамасын едәуір асыра көрсетуі мүмкін [6].
Ересектермен қатар және теңдей еңбекке қатынасу, оларға үлкендер тарапынан көп сенім білдірілген жағдайда жеткіншекте жауапкершілік, дербестік, оңтайлылық сезімін, әртүрлі істер мен міндеттерді орындауда, басқалар туралы ойлап, қамқорлық жасау, сезімталдық пен ілтипаттылық қасиеттерін қалыптастырады. Бұл қасиеттердің қалыптасуына қолайлы жағдайлар жеткіншектерді ересек адамның көмекшісі әрі тірегі позициясында болғанда жасалады. Жақын адамдардың игілігі, олардың қамын ойлау жеткіншек үшін ерекше маңызды болып, өмірлік қазына сипатын алады. Мұның өзі адамгершілік сенімдердің, жеке мінез-құлықтың, болашаққа жоспар құрудың ерте бастан қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды [7].
Болашаққа арналған жоспарлар туралы ойлағанда жақындарының қамын ойлау көп орын алады. Көптеген жеткіншек ер балалардың ересектердің әр түрлі іскерліктерін - ағаш және темір ұсталығын меңгеруге, станокта жұмыс істеуге, автомашина, мотоцикл, трактор жүргізуге, фотосурет түсіруге, мылтық атып, аң аулауға, компаспен бағдарлануға т.б. іс-әрекеттерді үлкендердей орындауға ұмтылатынын атап айту керек. Қыз балалар да олардан қалыспай, тек әйелдер іскерліктерін ғана меңгерумен шектелмейді. Жеткіншектік шақтың басы осындай іскерліктерді үйретуге ең қолайлы уақыт. Бұл үшін жеткіншекті қолғанат ретінде ересектердің тиісті кәсіптерінде пайдаланылуы қажет. Жеткіншектердің өздері де осыған ұмтылады және сабақ пен үйретудің мазмұны неғұрлым байыпты болса, жеткіншектер жұмысқа соғұрлым ынталана кіріседі. Ересектердің өзіне сенім көрсеткенін жеткіншек ұнатады, оны ақтауға тырысады. Пәндер мен еңбек сабақтарындағы жұмыс балалар үшін жаңалық неғұрлым көп болса, олар өз еңбегінің нәтижесін, оның қоғамға пайдалылығын айқын көрсе, соғұрлым ол жұмыс жеткіншектерге тартымды болады. Балалар үшін ересектердің өздері маңызды әрі қызықты деп санайтын істер мен іс-әрекеттерге қатынасу неғұрлым тартымды. Кішкентай жеткіншектер ересектің көмекшісі рөліне әбден риза, ал неғұрлым естияр болған сайын ол уақытша болса да, жұмыстың қай учаскесінде болса да ересектің орнын толық ауыстырып, әйтеуір мүлдем дербес іс-әрекет жасауға ерекше қуанышты болады. Бұл жеткіншекті жаңа жетістіктерге ұмтылдырады. Ересектермен іскерлік ынтымақ ересектіктің көрінуінің игілікті формасы үшін жағдай жасайды. Мұндай ынтымақ әрбір жеткіншектің өмірінің маңызды әрі ұнамды мазмұны бола алады және болуға тиіс. Жеткіншек өзіне ересектердің сенім білдіргенін сезініп, өз еңбегінің пайдалылығын көрсе, іскерлік көрсетіп, ынтымақ болады. Тәрбиешілер жеткіншектің үлкендерге көмекшісі позициясын белсене қалыптастырып, оны барынша қолдап, нығайтып отыруы керек. Мұндай позицияның болуы жеткіншекте шын мәніндегі әлеуметтік - моральдық ересектіктің және жеке адамның көптеген құнды адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы үшін өте маңызды [8].
Жасөспірім жас кезеңінде балалар санасында үлкендік сезімнің нығайуымен байланысты жаңа құқықтарына ие болмақшылық тілегі ересектермен қарым-қатынастың барлық салаларын қамтиды. Жеткіншектер бұрын ынталана орындап жүрген талаптар қойылғанда оған қырсық мінез көрсете бастайды: өзінің дербестігін тежегенге және жалпы алғанда кішкентай бала секілді қамқорлық жасап, бағып-қаққанға, жүріп-тұрғанын бақылағанға, баладан үлкендердің тілін алуды және ешқандай сынамай орындауды талап етіп, орындалмаған нәрселерге жазалағанға, кіммен жолдас-жора болуын таңдауына, оның барлық мүдделерімен, көзқарасымен, пікірімен санаспағанға, ретсіз кеңес бергенге т.с.с. қамқорлықтар түріне ол ренжіп, қарсылық көрсетеді. Жеткіншекте өзінің қадір-қасиетін анық сезіну арқасында ол өзін кемсітуге, дербестікке деген құқығынан айыруға болмайтын адаммын деп ұғынады. Ересектермен қарым-қатынастың балалық кезде болған типтері (баланың ересектермен қатынасындағы тең құқықсыздық жағдайын бейнелейтін) жеткіншек үшін енді қолайсыз, оның өзінің ересектік дәрежесі туралы түсінігіне сәйкес келмейтін болады. Осы жағдай ересектердің жеткіншекке қатынасты құқықтарын шектейді де, өз құқықтарын ұлғайтады, өзінің жеке басы мен адамдық қадір-қасиетін құрметтейді, сенім білдіріп, дербестік берілуін, яғни ересектермен айқын тең құқықтықты талап етіп, оларға мұны мойындаттыруға тырысады [9].
Қорыта айтсақ, білім алушылардың қалыптасу кезеңінің осы ерекшеліктеріне байланысты психологиялық кеңес беру және түзету жұмыстары ұйымдастырылады. Олар келесі мақсаттарын толық орындаудың маңызы өте үлкен: I-кезеңде психолог зерттелінушілердің проблемасын толық диагностикалауы және коррекциялық топтарды құруы; II-кезеңде әр клиентке жаңа тәжірибені үйретіп, оның дербестігін, шығармашылық қасиеттерін көрсетуге мүмкіндік береді; III-кезеңде клиенттің коррекция барысында меңгерген жаңа тәжірибесін өз бетімен көрсетуге, өз күшіне сенуін, өзін-өзі сыйлауын пысықтауға жәрдем береді.
А.Д.Савченко өзінің бала қылығы және олардың себептері туралы деген мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен-өзі туындамайды, олар арам ниеттің нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің жаман өнегесінен, дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді [10].
В.Д.Шадриков негативті мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс құрылмаған тәрбиенің нәтижелі болуы мүмкін дейді. Автордың пікірінше бала бетінен қақпайтын ортада өссе, өз дегенін істесе, әрекеттері мен талап-тілектеріне шек келтірмесе, онда оларда өз мінез-құлықтарын еркінше басқару және ережелер мен мөлшерлерге бағыну қабілеттіліктері қалыптаспайтын болады [11].
Ю.К Бабанский ғалымдардың пікірлері бойынша, тәрбиедегі ауытқушылық отбасында көрініс береді және оның себептері отбасы құрылымында болады, сондай-ақ ата-ананың балаға қарым-қатынасынан туындайтынын айта келіп осы бағыттағы тәрбиенің мынадай негізгі параметрін бөліп көрсетеді: түсінбеушілік, қабыл алмау, тоталитарлық сәйкессіздігі, балалармен қарым-қатынасындағы икемсіздігі, балаға қараудағы бір қалыпсыздығы, ата-аналардың өзара қатынасындағы келіспеушіліктері [12].
Отбасы жағдайындағы осындай мәселелерді ескерген авторлар бала мінез-құлқының бұзылуына, олардың тууына себепші болатындығын көрсетіп, егер ата-аналар өздерінің жеке проблемаларын дер кезінде шешіп отырса, бала психологиясының бұзылуына жол берілмейді деп санайды. Сонымен, Ю.К.Бабанский және басқа да ғалымдардың зерттеулерімен келісе отырып, бала мінез-құлқы қиындығының себептерін жалпы мынадай топтарға жатқызуға болады .
1. Әлеуметтік-педагогикалық қараусыз қалу, бұл арада бала өзінің тәрбиесіздігінің нәтижесінде өзін дұрыс көрсете алмайды, онда қажетті білім, іскерлік, дағды және жағымсыз мінез-құлық стереотипі қалыс қалады.
2. Терең психикалық дискомфорт бұл отбасы өзара қатынасының сәтсіздігінен, яғни отбасындағы психологиялық жағдайдың терістігі, топтағы құрбы-құрдастарымен өзара қатынасының жараспауы, балаға ата-ана, тәрбиеші, оқытушы тарапынан әділетсіз қатынас жасалуы салдарынан көрінеді.
3. Жас дағдарысы, мінез акцентуациясы және басқа да себептерге байланысты психикалық және дене күшінің саулығы мен дамуының ауытқу күйі.
4. Өз ойын білдіруде парасатты белсенділік танытудан, пайдалы әрекет түрімен шұғылданудан қалыс қалу.
5. Қараусыздық, қоршаған ортаның теріс ықпалын және оның негізінде әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның дамуы.
Осы аталған себептердің қатарында әсіресе баланың әлеуметтік-психологиялық қараусыздығы, оларға қоршаған ортаның немқұрайды қатынасы басты орын алады, нәтижесінде шет қалу, өзінің қажет еместігі, қорғансыздығы сияқты сезімдер туындайды. Сондықтан өскелең ұрпақ тәрбиесіне әрқашан жауапкершілікпен қарау керек [13].
Қиын балаларды, олардың әлеуметтік ауытқуларын тәрбиелеу мәселелеріне арналған еңбектерде агрессивті мінез-құлық мәселесі ең негізгілердің бірі болып табылады. Көптеген авторлардың пайымдауларынша, агрессивтілік балалардың қоғам өмірі жағдайларына бейімделуін күрделендіруі және жеткіншектердің жат мінез-құлықтарының қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Агрессивті мінез-құлық айналасындағылардың жауапты реакциясын тудырады, ал бұл жағдай агрессияның күшеюіне әкеліп соғады. Осылайша, баланың, жеткіншектердің агрессивті мінез-құлықтарын зерттеу өте маңызды және де ол күштеп әрекет жасау, сияқты көріністерден байқалады.
Тұлға дамуында және балалар мен жеткіншектер мінез-құлықтары ауытқуларының алдын алуда оларды психологиялық иммунизациялау қажет, яғни мінез-құлықтың психогигиеналық дағдыларына, дұрыс таңдау жасай білуге үйрету. Бұл мәселелерді шешу үшін әлеуметтік-психологиялық жағдайлар жасауға бағытталған келеңсіз әсерлерді жоятын мектептік саясат жасау қажет. Олар келесі бағыттырдан тұруы мүмкін:
1. Балалар және жеткіншектер арасында мінез-құлық ауытқулары формаларының әртүрлі типтерінің таралуын көрсету, сонымен қатар білім беру және тәрбиелеуде оқушылар мен ата-аналар қажеттіліктерін зерттеу;
2. Ата-аналар, оқушылар пікірлерін зерттеу, талдау жасау және солардың негізінде тұлға дамуындағы ауытқулардың алдын-алу және түзету бағдарламаларын құру;
3. Тұлға дамуында және оқушылар мінез-құлықтарындағы ауытқулардың алдын-алу және түзету әдістерін, психотехникалық әдіс-тәсілдерді игерген педагогикалық кадрлерді даярлау;
4. Мектепте психологиялық- педагогикалық жағдай жасау.
Жеткіншекте дұрыс таңдау жасай білуі үшін, оны эмоцияларын ұстай білуге, стрестік, қобалжу, қақтығыс жағдайларынан шыға білуге үйрету қажет. Бір мезгілде дұрыс таңдау жасауға және пайда болған мәселелерді әлеуметтік белсенді құралдармен шешуге мүмкіндік беретін құндылықтарды қалыптастыра отырып, сынауға, өзіндік қорғануға, басқалардың қысымдарына қарсылық көрсету, зиянды әдеттерге қарсы тұру іскерліктеріне үйрету қажет. Тұлға дамуында және балалармен жеткіншектер мінез-құлықтарындағы ауытқулардың алдын алу бойынша жұмыстар келесі негізде жүргізілген жағдайда ғана пайдалы болады: табысты оқу іс-әрекеті, оқушыларды қанағаттандыратын өзара қарым-қатынас жүйесінің эмоционалды жағымдылығы, психологиялық қорғаныс [14].
Психологиялық қорғаныс әлеуметтік қорғалуымен тікелей байланысты:
- оқушының өз міндеттері мен құқықтарын білуі; мұғалімдер және оқу - тәрбие процесінің басқа да субъектілерінің белгіленген құқықтарды сақтауы;
- кез-келген белгі бойынша қандай да бір дискриминацияны болдырмайтын іс-әркеттер;
- оқушылардың психологиялық және әлеуметтік теңдігі. Бұл талаптардың орындалуы барлық топтармен және жеткіншектер топтарымен оқу - тәрбие жұмысын жүргізуге мүмкіндік береді. Бағалау пікірімен қандай да бір пікірлерді ерекшелеуге болмайды. Жалпы жоғарыда аталған талаптар мен жағдайларды сақтай отырып, жеткіншектерге көрсетілетін көмек тұлға дамуын, оның негізгі құрылымдарының және іс-әрекет көріністерінің, мінез-құлықтарын тепе-тең үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді. Педагогикалық-психологиялық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуында жеткіншектік кезең ең қиын, әрі сыналатын және көптеген ерекшеліктермен сипатталатын кезең болып есептеледі. Осы жас кезеңінде организмнің қайта құрылуымен байланысты жеткіншектер жаңа мәселелерді шешуі керек. Бала бұл мәселелерді өз бетімен шешуге мүмкіндігі болмай қалады. Сондықтан мектеп психологы және педагогтар жеткіншектерді жете зерттеп, оларға дер кезінде көмек көрсетуі қажет. Психологиялық және педагогикалық зерттеулерде жеткіншек жас кезеңі бала өмірінде көптеген ерекшеліктермен сипатталатыны атала отырып, оны зерттеуге үлкен көңіл береді.
А.Е.Личко осы жас кезеңінің психо-физиологиялық ерекшеліктерін анықтай отырып, жеткіншек жасындағы балаларға ерекше көңіл бөлу керек екендігін атап өткен. Өйткені, осы жас шағында жүретін өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-қатынастарын, өмірге деген көзқарасын түбірінен өзгертетін сипатта болады [15].
Жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсетудің тиімді жолдарын В.Г.Гильбух өз еңбегінде көрсеткен. Олар жеткіншек жас кезеңін өтпелі кезең, қиын жас, пубертаттық жас деген аттармен атап, осы кезде балалардың ересектіккке өтуіндегі мәселелерін көрсеткен [16].
Бұл мәселелердің барлығы осы жас кезеңінде өтетін психофизиологиялық өзгерістер, жыныстық жетілу процестерімен байланысты екені дәлелденген. Мектеп психологтары осы қиындықтардың теориялық негіздеріне қанық болғанымен дәл көмек көрсетуге, әр баланың мәселесінің ерекшеліктеріне толық түсінуге негіз болатын қазақ тіліндегі оқулықтар мен әдістемелік құралдардың тапшылықтары қосымша кедергі болып отыр. Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мұғалімдері, сынып жетекшісі, басқа да жеткіншектің айналасындағылар жақсы түсінетін болса, барынша төзімділік көрсетіп, түсінушілік білдірсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтереді. Жеткіншектердің мінезіндегі мұндай қылықтардың негізі осы жастағы соматикалық және психикалық дамуда жатыр. Бұл кезде баланың бойы тез өседі. Жеткіншектік кезеңдегі бойдың өсуі бұрынғыға қарағанда, бір жылда екі есе шапшаңдықпен өсетін болады. Баланың бойының шапшаң өсуіне әр түрлі жағдайлар әсер етеді, мысалы, баланың ішетін тағамы, еңбек, спорт. Алайда, әсер ететін осы жағдайлардың өзінде де белгілі бір заңдылықтар болады, мысалы, баланың аяғы кеудесіне қарағанда жылдам өседі де, ерекше ұзын сияқты болып көрінеді. Бала денесінің өсуіндегі осындай әркелкілік дененің басқа мүшелері мен органдарында да көрініс береді. Мысалы, сүйек етке қарағанда тез өседі. Сүйектің өте тез өсуі кейде жанға батарлықтай ауыратыны байқалады, денесі құрысып, қатты мазасызданып, баланың берекесі кетеді. Соның әсерінен баланың мінезінде ашушаңдық, қызбалық пайда болады. Жүректің көлемінің өсуі бойдың өсуін қуып жете алмайды, сондықтан да қан жүретін тамырлар әлде қайда жіңішке болады, қан қысымы артады. Өсудегі морфологиялық тепе-теңдіктің болмауынан тамырдың соғуы да, жүректің жұмысы да қалыпты болмайды, басы ауырады, қаны аздықтан тез шаршайтын болады.
Жеткіншек кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық және әлеуметтік негіздері қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты белгіленеді. Бұлай бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты: бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделерімен қарым-қатынастарын түбірімен өзгеретін сипатта болады, мұның өзі біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан өзгерістер екінін бірінде, бір жағынан жеткіншектің өзінде әртүрлі елеулі субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: онда тіл алмаудың қарсылықпен наразылықтың түрлі формалары шығады [17].
Баланың алғашқы адами құндылықтары, әрине, отбасыда қалыптасады. Алайда, қанша дегенмен ешбір ата-ана өз баласының жаман болғанын қаламайтыны анық. Егер әртүрлі себептермен баласы тура жолдан шығып кеткеннің өзінде, ол ата-аналарды кінәләй бермей, бірлесіп жұмыс істеу үшін олармен дұрыс қарым-қатынас орнату керек, бұл біріншіден, ал, екіншіден ол отбасының барлық жағдайын зерттеу керек. Мінез-құлқында ауытқуы бар балаға айналу себептермен әртүрлі жолдармен анықтау, тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыруға оң әсерін тигізеді. Ол үшін: Менің отбасым, Мен не үшін ата-аналарымды жақсы көремін (сыйлаймын), Мен бос уақытымды қалай өткіземін? деген тақырыптарға шығарма жаздырып, содан көп нәрсені білуге болады. Үшіншіден, істелген жұмыстың бәрін алдын-ала, терең, жан-жақты ойластырған болуы керек. Ата-аналармен, олардың тәрбиесі қиын балаларымен жүргізілетін жұмыс сол отбасының жеке ерекшеліктерін ескере отырып, жоспарланған болуы керек. Осы аталған жағдайлардың бәрін ескере отырып, тәрбиеленуі қиындардың әрқайсысына әр түрлі қатынас жасау, оларды жеке-жеке бақылап, әрқайсысына арнап жасалған жүйелі тәрбие жұмысын жүргізу қажет. Тәрбиесі "қиын" жеткіншектерді тәрбиелеудегі мол факторлы құбылыс, оны іс жүзіне асыруға ата-анаға көмектесу, психологиялық жағынан бақылау педагогтар мен психологтарға, заң қызметкерлеріне жүктеледі. Өйткені, біздің ойымызша, мінез-құлқында ауытқуы бар бала тәрбиені ұйымдастыруға икемі жоқ отбасылардан шығады. Әлеуметтендіру факторларының ішіндегі аса маңызды, әрі ықпал ету күші басымы - қоғамның алғашқы ұжымы болатын - отбасы, бала оның ықпалын бәрінен бұрын тез қабылдағыш қасиетін артып тұрған кішкентай кезінде ерекше сезінеді. Отбасы жағдайы, оның әлеуметтік деңгейі, ата-аналарының айналысатын кәсіптері, материалдық жағдайы және олардың білім деңгейі баланың өмірлік жолын айқындайды. Балаға ата-аналар беретін саналы және мақсатты тәрбиемен қатар, отбасының жағдайы да ықпал етеді және бұл ықпал өскен сайын, ол тіпті баланың тұлғалық қалыптасуында көрініс табады [18].
Өтпелі кезеңнің ең басты үрдісінің бірі - жеткіншектердің өз ата-аналарымен, мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен, құрбыларымен, барлық жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым-қатынасында қайта бейімделу байқалады. Бұл қайта бейімделу жағдайы бірте-бірте болуы мүмкін немесе аяқ астынан мінез көрсетеді. Жеткіншектер үшін үлкендермен өз қатарластары мәртебесінің деңгейі бірдей болмайтындығынан қайта бейімделу процесі әр түрлі көрініс береді. Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-аналары толтыра алмайды, ол баланың бойында 4-5 жасында басталады да жас өскен сайын дамиды. Құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастың болмауы мектеп жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық коммуникативті мүмкіншіліктері мен ақыл-ойының дамуының кешеуілдеуіне айтарлықтай әсерін тигізеді. Жеткіншектердің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері өз мәні жағынан ұжымдық, топтық болып табылады. Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады, бұл жастағылардың қажеттілігі өздерінің айналадағы адамдарға деген қарым-қатынасын, әлемдегі өзінің орнын табу. Ал бұл қажеттілік басқа адамдар мен қарым-қатынастарды қанағаттандырады. Бұл қажеттілікті қанағаттандыруда әдебиет пен өнерді атқаратын рөлі ерекше.
Ата-аналар бақылауынан алшақтау, өзін-өзі көрсету үшін түрлі әрекеттерге бару жеткіншек кезеңінің негізгі белгілері болып табылады. Бұл әрекеттер - балалық кезеңнен ересектік шаққа өтудің негізгі мақсаттары. Сонымен қатар келеңсіз жағдайларға да алып келуі мүмкін. Жеткіншектер үшін қауіпті болып табылатын іс-әрекеттер мыналар: көптеген жеткіншектер сақтанбастан әр түрлі адамдармен жыныстық қатынасқа барып, оның арты әртүрлі өмірге қауіпті аурулардың шығуына әкеліп жатады. Сондай-ақ, психикалық тәуелділікке әкелетін заттарды қолдануда кездесіп жатады. Сонымен қатар жеткіншектер өзін-өзі ұстай алмайтын жүргізушілер болып табылады. Жеткіншектер есейген сайын өз өмірлеріне қауіпті іс-әрекеттер аясын кеңейтіп жатады. Сонымен қатар қоғамға өз пайдасын тигізіп қоршаған ортаны қорғаумен, әлеуметтік жағдайы төмен отбасыларға көмек берумен айналысып жүрген жастар да бар. Жеткіншектердің белгілі біраз бөлігі ғана келеңсіз іс-әрекеттермен айналысатынын атап өту маңызды. Жеткіншектер өз өміріне қауіпті іс-әрекеттерге белгілі бір себептерге байланысты барады. Олар көп жағдайда өз іс-әрекеттерінің өз өмірлеріне қауіпті екенін жете түсіне алмайды. Үлкендер тарапынан берілген ескертулер көп жағдайда ескерілмейді немесе оларға онша әсер етпеген болып жатады. Көптеген зерттеушілердің пікірлері бойынша, жеткіншектер өздерін барлық жерде сүттен ақ, судан таза болып шығатындай есептейді. Олар өз құрбылары арасында жоғары деңгейде көріну үшін қауіпті іс-әрекетке барғандығын кейде байқамайда қалып жатады. Жеткіншектер іс-әрекетін 20 жылдан аса зерттеу қорытындылары бойынша, олардың келеңсіз іс-әрекеттер жасауының түрлі себептері бар. Келеңсіз іс-әрекетке әкелуші факторларды 5 салаға бөлуге болады: биологиялық-генетикалық, әлеуметтік орта, қоршаған ортаны қабылдау, жеке тұлға және күнделікті іс-әрекет. Ата-аналар өз балаларының қауіпті іс-әрекеттен сақтау үшін не істеу керек? Көптеген ата-аналар мектептермен, әлеуметтік қызметкерлермен, мұғалімдермен тығыз байланыс жасап тұрады. Егер олардың балаларында келеңсіз іс-әрекеттер байқалған жағдайда оны түзетудің түрлі жолдарын жасап отырады. Көптеген ата-аналар балаларын жеке мектеп сияқты қауіпсіз орындарға апарады. Тұтастай алғанда, егер жеткіншек өзін-өзі құрметтей білетін, жинақы, тыныш жанұя мен тыныш әлеуметтік ортадан шыққан болса ол келеңсіз іс-әрекеттерден алшақ болады. Дегенменде барлық жағынан қауіпсіз орта деген болмайды. Қазіргі кезде мектептің қойып отырған талабы оқушыларды -- негізгі пәндермен терең де берік қаруландыру, ал білімдерін күнделікті өмірде өз деңгейіндегі іскерлік пен қолдана білу.Осы жетістіктерге жету үшін мұғалім оқушының мінез-құлқын, сана ссзімінің жетілу дәрежесін, таным процестерінің (түйсіну, қабылдау,ес, ойлау сөйлеу, қиял) дұрыс қалыптасуын қадағалап әрі дамытып отыруы қажет.
Мұғалім психологиялық танымдық процестерді калыптастырудағы негізгі тұлға. Әрбір баланың психологиясын білу көп ойлануды, көп ізденуді қажет етеді. Мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынаста мүғалімнің негізгі жұмыс бағыттары:
1. Оқушының жеке дамуын бақылау, оның еркін дамып, қабілеттерінің ашылуына, мінез-құлқының қалыптасуына тиімді жағдай жасау
2. Оқушының ынтасын, қабілетін зерттеу, бағдар беру.
3. Оқушыларды қоғамдық құндық қатынастарға жетелейтін әрекеттің барлық түрлерін (жеке-дара, топтық, ұжымдық) ұйымдастыру.
4. Оқушылардың еркіндіктері мен құқықтарын сақтауға мүмкіндік жасау
5. Сыныпта оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру [19].
Алдымен, мінез-құлқында қиындығы бар оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты қарастыруымыз керек. Мысалы, белгілі психолог К.К.Павловтың көзқарасы бойынша жеке адамның психологиялық құрылымы төрт бөліктен тұрады [20]:
Біріншіден, оның темперамент, жыныс, жас өзгешеліктері, яғни биологиялық қасиеттері;
Екіншіден, оның даму барысының дербес ерекшеліктері, яғни ес, түйсіну, эмоция, қабылдау және ойлау т.б. қасиеттері жатады;
Үшінші, баланың әлеуметтік тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен ептілігі;
Төртінші, оның жалпы адамгершілік қасиеттері: жеке адамның бағыттылығы.
Мұғалімнің негізгі міндеті бала бойындағы қиындықтарды анықтап, оларды түзету жолдарын дұрыс ұйымдастыра білу. Егер де, мұғалім өз жұмысына немқұрайлы қараса оқушылардың келесі қиындықтарды байқауға болады:
1. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынасының бұзылуы.
2. Ерке балалар. Бұндай оқушылар көбінесе барлық жағдайы жасалған, үйдің жалғыз балаларында кездеседі.
3. Жағдай толық жасалмаған. Психикасының дамуында ауытқулар бар балалалар, осының салдарынан сабаққа үлгермеушілік пайда болады.
4. Отбасы жағдайы мүлдем нашар, яғни бала тәрбиесіне кері әсер етушілік маскүнем, бала тәрбиесіне көңіл бөлмейтін т.б. Е.Волкова, Гаспаровалар мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды мынадай топтарға бөледі:
а) сезім әрекетіне бой алдырғыш (эмоционалды) оқушылар (жылауық, кекшіл т.б.);
б)агрессивті;
в) қыңыр, қырсық;
г) ұялшақ;
е) тынымсыз, белсенді бала;
Бала тәрбиесінде отбасында дұрыс тәрбие бермеудің 4 жолы бар:
1. Қабылдамау
2. Гиперсоциалды
3. Қорқақ-секемшіл
4. Эгоорталық
Қабылдамау - егер, ата-анада балаға деген сүйіспеншілік, жылу болмаса. бала мұндай әсерді қабылдай алмайды. Қабылдамау әйел жүкті болған кезде баланың дүниеге келуіне карсы болғаннан пайда болады. Қабылдамаудан бала кез келген нәрсеге тітіркенгіш болып келеді. Гиперсоциалды - мұндай ата-аналар - дұрыс ата-аналар. Ата-ана баласын сағатпен тамақтандырып, ойнағысы келсе ойнатып, ұйыктағысы келсе ұйықтатады. Амандасуды қинап айтқызады. Мұндай ата-анаға мектепте баласын мақтаған ұнайды, баласы туралы кемшілік айтса, намыстанып кетеді. Олар талапты орындағыш келеді. Гиперсоциалды бала робот, автомат сияқты өмір сүреді. Қорқақ-секемшіл - бұл жолмен тәрбиелейтін ата-аналардың баласы шамалы ауырса, оны үйден шығармай, жанұясымен соның бетіне қарап, жағдайын жасап, баланың ойын алдын-ала ауруға дайындайды. Нәтижесінде бала жиі-жиі өзіне Мен ауырып калмаймын ба? Мен өліп қалмаймын ба? деген сұрақтар қояды. Баланы тым қадағалау нәтижесінен, талапты шамадан тыс қоюдан, балада, керісінше, қорқак-секемшіл мінез қалыптасып, кез-келген нәрсеге қоркынышпен карайды. Құрдастарымен ойнай алмайды, өкпелегіш, өзіне сенімсіз болады. Эгоорталық - бұлай тәрбиеленген балалардың болашақ қарым-қатынасында отбасының жауапкершілік денгейі жогары болады. Баланың ортаға деген көзкарасы төмен болатындығы байқалады. Ата-анасы барлық уакытта оның айтқанын істеу керек, үнемі көңіл бөліп отыруы керек, болмайды, жоқ дегенді түсінбейді. Күтуге шыдамы жоқ, тез ашуланшақ. Мұндай балалар тұрақсыз, қыңыр, қырсық, тіл алмайтын болып тәрбиеленеді. Міне, осылай дұрыс тәрбиелемеуден баланың мінез-кұлқы қиын болып қалыптасады. Сондыктан әрбір отбасы дұрыс тарбие бермеуден алшақ болғаны дұрыс. Ал, әрбір мектеп психологтары жас ерекшелігіне сәйкес мінез-құлқында киындығы бар оқушыларды анықтап, арнайы бағыттар бойынша түзету-дамыту жұмыстарын жүргізсе, ата-аналармен тұрақты байланыста болса, болашақта қоғамның әрбір азаматы осындай қиын бала қатарынан көрінбейтіндігіне сенімдіміз [21].
Жеткіншектердегі жаңа бағыттағы қалыптасулар, қарым-қатынас деңгейінің өсуіне байланысты өзіндік сананың өсуі, ата-анамен, үлкендермен, құрдастармен қатынастарын күрделендіреді. Жеткіншектің дамудағы өзіндік сана біршама тұрақты өзіндік бағалауға және анықталған талаптану деңгейіне әкеледі, әрі көптеген әртүрлі іс-әрекеттерге қатысатындығы белгілі, алайда іс-әрекет сипаты тұтастай реттелмейді. Бұл жастың ішкі қарама-қайшылык аумағы және баланың үлкендерге қарсы сипаттағы өзара әрекеттері жеткіншектерге қатты әсер етеді. "Өтпелі кезең", - деп жазды Л.С.Выготский. Жәбірленушінің сыртқы әрекетінің жоғарғы дәрежесі, сол сиякты ішкі конституциялы нышандары және соған дейін жасырын жағдайда болып келген бейімділіктері мінез-құлық шарттарынын жиынтығын ұсынады [22].
Жеткіншек үшін барынша тезірек ересек адамның статусын жаулап алуға тырысу өз бетінше тез тәуелсіздікке жету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ Қолжазба құқығында
Салим Айдана Кайргельдыкызы
Тақырыбы: ТӘРТІБІ ҚИЫН ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Білім беру бағдарламасы 7М01101 - Педагогика және психология
Педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
педагогика ғылымының кандитаты, доцент
Сенкубаев Сабыр Тәлиұлы
Көкшетау, 2021
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер, аНыҚтамалар мен ҚысҚартулар
КІРІСПЕ
1
ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІНДЕ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1
Оқушылардың мінез-құлқын зерттеудің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
1.2
Білім алушылардың мінез-құлқының өзгеруіне әсер ететін факторлар
1.3
Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды түзетудің мәні
2
МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ТАЛДАУ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1
Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды педагогикалық-психологиялық тұрғыдан талдау
2.2
Мінез-құлқы қиын балалармен жұмыс жүргізудің негізі
3
Таќырып аясында жҮргізілген іс-тәжірибе жҰмыстарының барысы мен қорытындылары
3.1
Әр түрлі жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу әдістері
3.2
Мінез-құлқында қиындығы бар балаларды түзету іс-шаралары
3.3
Тақырып аясында жүргізілген іс-тәжірибе жұмыстарының жалпы қорытындылары
ЌОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ЌОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі біздің қоғамның даму кезеңінде өсіп келе жатқан ұрпақ тәрбиесі мемлекеттің қоғамдық және саяси міндеттерінің маңыздысы болып отыр. Қазіргі уақытта мектеп оқушыларының арасында мінез-құлқында қиындықтары бар оқушылар көптеп кездесуде. Педагогика-психология саласы бойынша, мұндай балаларды мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар, Қиын тәрбиеленуші, қиын балалар деп атайды.
Қиын оқушы деген термин қазіргі тәжірибеде жеке басын тәртіпке салу қажет балалардың ортасын білдіреді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда болуының өзі болашақта әлеуметтік-психологиялық бейімделе алмауының тұрақты түрлерінің қалыптасуына, мінез-құлық бұзылуының клиникалық және криминологиялық белгілерінің пайда болуына әкеп соқтырады. Жеткіншек жас кезеңінде мінез ерекшеліктері қалыптасып, ол өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны, өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталады. Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты ұйымдастырылады. Жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің алуан түрлі болуына байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының қалыптасуының жалпы бағыты көбінесе белгілі бір үлгілерге бағдарлануға байланысты болады. Осы үлгіге негіз болатын ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез-құлық мәнерлері, кейбір өздеріне тән ерекшеліктері болғандықтан балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді. Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда талқыланды. Бұл мәселенің әрі қарай талқылануына үлес қосқан зерттеушілер қатары да біршама.
Қиын бала ұғымы - бүгінгі таңда тек ата-ана мен ұстаздар қауымын ғана емес, сонымен қатар, психолог, дәрігер мамандарының зейінін өзіне аударып, бүкіл қоғамды алаңдатып отырған өзекті психологиялық мәселе болып отыр. Сол себепті Қиын бала мәселесінде К.Керімов ғылыми зерттеулерін осы тақырыпқа арнады. Ғалым осы топтағы балалардың мінез-құлық ерекшелігін, жүріс-тұрысындағы жат қылықтарын зерттеп, олардың түзету жолдарын көрсетті. Мәселен, мектептің қиын оқушыларымен жұмыс жүргізу жүйесін жасады. Сонымен қоса, болашақ мұғалімдерді қиын оқушылармен жұмыс жасай білуге дайындау мәселесін көтерді және қиын балаларды жеке және топта түзету бағдарламасын ұсынды [1].
Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде зерттелініп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік психологиялық, клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда. Жеткіншек жастағы балалар психологиялық көмекті қажет етеді. Дегенмен, жеткіншек жас кезеңінде мінез ерекшеліктері қалыптасып, ол өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны, өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталады. Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты ұйымдастырылады. Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлға ретінде калыпасуы үшін адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның психикалық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез-құлқында қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер балалармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың тәжірибесінің жетіспеуінен балада елестетудің, қиялдау процестерінің жеткіліксіз дамуынан мінез-құлқының калыптасуында қиындыктар пайда болады. Егер де зерттелу нәтижесінде мінез-кұлқында киындығы бар оқушылармен белгілі бағытта жұмыстар жүргізсе, баланың психикалық даму деңгейі калыпты болады. Қиын балаларды, олардың әлеуметтік ауытқуларын тәрбиелеу мәселелеріне арналған еңбектерде агрессивті мінез-құлық мәселесі ең негізгілердің бірі болып табылады. Көптеген авторлардың пайымдауларынша, агрессивтілік балалардың қоғам өмірі жағдайларына бейімделуін күрделендіруі және жеткіншектердің жат мінез-құлықтарының қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Агрессивті мінез-құлық айналасындағылардың жауапты реакциясын тудырады, ал бұл жағдай агрессияның күшеюіне әкеліп соғады. Осылайша, баланың, жеткіншектердің агрессивті мінез-құлықтарын зерттеу өте маңызды және де ол күштеп әрекет жасау, сияқты көріністерден байқалады.
Педагогика тарихында қиын бала ұғымы ХХ ғасырда кеңінен тарала бастады. Қиын аталатын балалар - педагогикалық назардан тыс қалған балалар. Қиын деген термин қазіргі тәжірибеде жеке басын тәртіпке салу қажет балалардың кең ортасын білдіреді. Ж.Аймауытов: Адам баласының ұрлық істеу, өтірік айту, кісі тонау сияқты бұзақылықтарды жасауы тәрбиесінің жетіспегендігінен баланы бұзуға, яки түзетуге себеп болатын бір шарт - жас күнінде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешесінің тәрбиесі арқылы қалыптасады деген орынды пікір арқылы бала тәрбиесіндегі отбасының рөліне ерекше мән берген [2].
Зерттеудің мақсаты: Тәртібі қиын білім алушыларды анықтау оны түзету жолдарын іздестіру.
Зерттеудің міндеттері:
- оқу-тәрбие жүйесіндегі мінез-құлқы қиын білім алушылармен жұмыс жүргізудің ерекшеліктерін айқындау.
- жеткіншек жастағы мінез-құлқы қиын білім алушыларды анықтау жолдары және түзетудің іс-тәжірибелік мәнін анықтау.
- психикалық үрдістерін дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу нысаны: Тәртібі қиын білім алушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс әдістемесі.
Зерттеу пәні: Педагог-психологтың тәртібі қиын білім алушылармен жұмыс істеу ерекшеліктері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қиын баланың әлеуметтенуі және олардың бос уақытын өткізуі туралы, әлеуметтік бағдарламаны іске асыру және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жарыққа шығару, педагог-психолог қызметінде әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мінез-құлқы қиын балалармен жан-жақты педагогикалық-психологиялық жұмыстар жүргізетің болсақ, оқушыларды қоғамға қайта қосып мінездерінің түзелуіне әсер етуге болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: психологиялық, педагогикалық және әлеуметтік ғылыми зерттеулердегі шығармашылық іс-әрекет теориясы, жеке тұлғаның психологиялық көзқарасы мен зердесін ояту, тұлғаны дамытуға негізделген әдіс-тәсілдер теориясы, қазіргі жеткіншек жастар арасындағы мәселелер, жеке тұлғаны дамыту саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысын жүргізу барысында төмендегі әдістер қолданылады.
- педагогикалық-психологиялық т.б. әдебиеттерге теориялық талдау, нормативтік құжаттарды талдау;
- теориялық зерттеу нәтижелерін бағалауға жүйелі тұрғыда, теориялық және эмпирикалық материалды талдау, мазмұндық жалпылау әдісі, прогностикалық үлгілеу, ойша жобалау;
- алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені талдау;
- психодиагностикалық әдістер;
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу нәтижесі бойынша, жеткіншек жастағы оқушылар арасында қиын мінезді балалар анықталды. Бұл көрсеткіштерді мектеп мұғалімдері, мектеп психологы және оқушылардың ата-аналары оқушылардың мінез-құлқын түзету мақсатында қолдана алады. Ұсыныстар мен кейбір тұжырымдарды мектептің оқу-тәрбие жүйесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Оқу-тәрбие жүйесінде мінез-құлқы қиын балалармен жұмыс жүргізудің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері;
2.Мінез-құлқы қиын білім алушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі талдау жұмыстары;
3. Тақырып аясында жүргізілген іс-тәжірибе жұмыстарының барысы мен қорытындылары.
Зерттеудің нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі:
Мінез-құлқы қиын білім алушыларды анықтау жолдары қарастырылып, қиын балаларды анықтау мақсатында бірнеше әдістемелер қолданылып, авторлық тесттер пайдаланылды. Сонымен, қиын балаларды түзету шаралары еңгізілді. Осы шаралар тәжірибе жүзінде іске асырылып, тәжірибе барысында қолданылды, сонымен қоса, математикалық статистикалық әдістерді қолданумен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге енгізу:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Психолого-педагогические проблемы работы с учащимися с трудным поведением aтты мaқaлaлaр ғылыми көпшіліккe aрнaлғaн бaсылым бeттeрінeн көрініс тaпты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Диссертация жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеудің мақсаты, зерттеудің міндеттері, зерттеудің нысаны, зерттеу жұмысының пәні, зерттеудің ғылыми жаңалығы, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеу әдістері, зерттеудің практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі, зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге еңгізу жолдары баяндалады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірінші бөлімде - оқушылардың тәртібі мінез-құлқы, мінез бітістері, қиын мінезді жеткіншектердің іс-әрекеті, білім алушылардың мінез-құлқына әсер ететін факторлар, сонымен қатар балалардың психологиялық ерекшеліктері анықталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екінші бөлімде - мінез-ќұлќында ќиындыѓы бар оќушыларды педагогикалыќ-психологиялыќ тұрѓыдан талдау мәселелері мен жеткіншек жастаѓы мінез-ќұлќы ќиын балалармен жұмыс жүргізудің негіздері қарастырылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшінші бөлімде - жеткіншек жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу әдістері анықталады, яғни, мінез-құлқы қиын балаларды анықтау мақсатында авторлық және ғылыми зерттелінген, ғылымға еңгізілген әдістемелер, сауалнамалар, тесттер қолданылады. Сол әдістерді пайдалана отырып, қиын балаларды түзету жұмыстары жүргізіледі, түзету жұмыстарына психологиялық жаттығулар, ойындар, жаттықтырғыштар, түзету мақсатында психологиялық іс-шаралар, тәрбиелік мәні бар шаралар қолданылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорытындыда зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілген жұмыстың қысқаша қорытындысы, сонымен қатар алға қойылған міндеттердің толық шешімі, яғни бастапқыда көзделген мақсат пен міндеттердің орындалғаны жөнінде жазылды және де зерттеу тақырыбы бойынша ұсыныстар еңгізілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Диссертациялық жұмыстың жалпы көлемі компьютерлік мәтінмен терілген беттен, кестеден, суреттен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІНДЕ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫ ҚИЫН БІЛІМ АЛУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Білім алушылардың мінез-құлқын зерттеудің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Психологиялық - педагогикалық зерттеулерде бала мінез-құлығының ауытқу мәселесі түбегейлі зерттелініп сипат алғанымен, қалыпты дамыған бала мінез-құлқының жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз деңгейінде әлі де жеткілікті деңгейде қарастырылмаған. Мұндай балалардың мінез-құлқына келесі қасиеттер тән: өкпелегіштік, бұзықтық, бірбеткейлік, дөрекілік. Олар басқа балалармен үнемі ұрсысып, керісіп, ескертулерге тез ренжіп қалады. Автор мұндай мінез-құлық оның ұжымындағы дұрыс құрылмаған өзара қарым-қатынастардың салдарынан пайда болады деген қорытындыға келеді.
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11 - 15 жас аралығындағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, проблемалы кезең т.б. көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялық үрдістермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік дәрежесі бойынша олар әлі балалык шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады [3].
Жасөспірім балалар психологиялық көмекті қажет етеді. Дегенмен, жеткіншек жас кезеңінде мінез ерекшеліктері қалыптасып, ол өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны, өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталады. Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты ұйымдастырылады. Жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін үлгілердің алуан түрлі болуына байланысты. Қалыптасатын өмірлік құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының қалыптасуының жалпы бағыты көбінесе белгілі бір үлгілерге бағдарлануға байланысты болады. Осы үлгіге негіз болатын ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен мінез-құлық мәнерлері, кейбір өздеріне тән ерекшеліктері болғандықтан балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді. Олар - темекі тарту, құмар ойын ойнау, шарап ішу, сөйлеу мәнері, киім мен шаш қоюдағы ересектерге тән сән, сәндік опа-далап, әсемдік заттар, қылымсу тәсілдері, дем алу, көңіл көтеру, ілтипат білдіру т.б. тәсілдерін басшылыққа алады. Темекі ұстаған бала өзіне-өзі ересек болып көрінеді, төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп ойлайды. Жеткіншек үшін ересек ер азаматтың немесе әйел азаматшасының мұндай белгілерін қабылдау оның өзінің ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенімді орнықтырудың амалы. Барлық ересектерге тән қасиеттерді балалармен еліктеу арқылы қабылданады. Мұның өзі ересектікке жетудің ең оңай тәсілі болып табылады, ал жеткіншек үшін оның өзінің ересектігін айналасындағыларға байқатқызатын маңызды әдісі. Сондықтан оның мұндай формасы өте кең тараған ерекше тұрақты болады және жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте орын алады да, оның жағымсыз екенін балаларға ұғындыру қиынға соғады [4].
Жоғары сыныптағылар немесе басқа балалар нақты үлгілер болатыны жиі кездеседі. Әдетте жеткіншектерді ересектер өмірінің азды-көпті тыйым салынған жақтарына баулитындар, оларға өздерінше мұғалім, үйретуші болатындар нақ солар болады. Ғалымдардың айтуы бойынша, жеткіншектердің қарым-қатынастарының негізі бос уақытты өткізу мәдениетінің төмендігі деген пікір, көңілді, жеңіл өмір стиліне еліктеу өте қауіпті болып шығады. Бұл орайда оқу жеткіншектің өмірінде әдетте маңызды орын алмайды, танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне сәйкес өмірлік құндылықтарымен қоса уақытты көңілді өткізу деген өзіне тән ерекше ниет бекиді. Уақытты бұлай өткізуге ақшаның қажет болуы құқық бұзушылықтардың себебіне айналуы мүмкін. Қазіргі бар мәліметтерге қарағанда, жасы жетпей тәртібін бұзушылардың көбінің бос уақытын өткізу мәдениеті төмен болады. Ересектіктің дамуындағы мұндай бағыт - өте жағымсыз бағыт. Алайда, ненің де болса өз бастауы бар, жағымсыз жайлардың да алғашқы түйіншектері жеткіншектік жақтың басында пайда болуы мүмкін. Ең кіші жеткіншектердің класын сырт пішінінің ересектігі айқын аңғарылатын балаларды дүрліктіріп жүретіні жиі болады. Олардың ішінде есейіп кеткендер де көп болады. Мұндай балаларды сыныптастары қалғандарымен салыстырғанда ересектер деп түсінеді, нақ осы себептен де оларға барынша ықыластанады. Біреулері оларды жазғырса, енді біреулері оларға теңесуге әрекеттенеді, олармен әбден жақындасуға тырысады. Мұның өзі тәрбиешілер үшін тікелей дабыл болуы керек: ересектіктің мұндай жағымсыз көріністерін дереу анықтап, жеткіншектерде ересектіктің құндылық мазмұны туралы, шынайы сыйластық пен беделдің негіздері туралы дұрыс ұғым қалыптастыру қажет [5].
Балалардың арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен, спорттық іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін. Мұндай балалар өте белгілі болады, ал мұның үстіне олар жақсы жолдас болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері үзілді-кесілді айыпталады. Өзінің батылдығын көрсету үшін жеткіншек шектен асқан істерге, ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекелге баруы мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың ішінде барлық балалар кімнің күші кімнен асып түсетінін біледі, соны көрсету үшін сайыстарға да түседі. Жеткіншектер өздерінің дене күшінің өсуіне өте сергек қарайды. Олар күресіп, күш сынасқанды жақсы көреді. Күрестің алуан түрлері жұрттың алдында өтеді. Кейбір балалардың төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші басым екенін дәлелдеуге тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы үшін, жеткіншек өзі айтатын ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне өзінің қатынасу шамасын едәуір асыра көрсетуі мүмкін [6].
Ересектермен қатар және теңдей еңбекке қатынасу, оларға үлкендер тарапынан көп сенім білдірілген жағдайда жеткіншекте жауапкершілік, дербестік, оңтайлылық сезімін, әртүрлі істер мен міндеттерді орындауда, басқалар туралы ойлап, қамқорлық жасау, сезімталдық пен ілтипаттылық қасиеттерін қалыптастырады. Бұл қасиеттердің қалыптасуына қолайлы жағдайлар жеткіншектерді ересек адамның көмекшісі әрі тірегі позициясында болғанда жасалады. Жақын адамдардың игілігі, олардың қамын ойлау жеткіншек үшін ерекше маңызды болып, өмірлік қазына сипатын алады. Мұның өзі адамгершілік сенімдердің, жеке мінез-құлықтың, болашаққа жоспар құрудың ерте бастан қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды [7].
Болашаққа арналған жоспарлар туралы ойлағанда жақындарының қамын ойлау көп орын алады. Көптеген жеткіншек ер балалардың ересектердің әр түрлі іскерліктерін - ағаш және темір ұсталығын меңгеруге, станокта жұмыс істеуге, автомашина, мотоцикл, трактор жүргізуге, фотосурет түсіруге, мылтық атып, аң аулауға, компаспен бағдарлануға т.б. іс-әрекеттерді үлкендердей орындауға ұмтылатынын атап айту керек. Қыз балалар да олардан қалыспай, тек әйелдер іскерліктерін ғана меңгерумен шектелмейді. Жеткіншектік шақтың басы осындай іскерліктерді үйретуге ең қолайлы уақыт. Бұл үшін жеткіншекті қолғанат ретінде ересектердің тиісті кәсіптерінде пайдаланылуы қажет. Жеткіншектердің өздері де осыған ұмтылады және сабақ пен үйретудің мазмұны неғұрлым байыпты болса, жеткіншектер жұмысқа соғұрлым ынталана кіріседі. Ересектердің өзіне сенім көрсеткенін жеткіншек ұнатады, оны ақтауға тырысады. Пәндер мен еңбек сабақтарындағы жұмыс балалар үшін жаңалық неғұрлым көп болса, олар өз еңбегінің нәтижесін, оның қоғамға пайдалылығын айқын көрсе, соғұрлым ол жұмыс жеткіншектерге тартымды болады. Балалар үшін ересектердің өздері маңызды әрі қызықты деп санайтын істер мен іс-әрекеттерге қатынасу неғұрлым тартымды. Кішкентай жеткіншектер ересектің көмекшісі рөліне әбден риза, ал неғұрлым естияр болған сайын ол уақытша болса да, жұмыстың қай учаскесінде болса да ересектің орнын толық ауыстырып, әйтеуір мүлдем дербес іс-әрекет жасауға ерекше қуанышты болады. Бұл жеткіншекті жаңа жетістіктерге ұмтылдырады. Ересектермен іскерлік ынтымақ ересектіктің көрінуінің игілікті формасы үшін жағдай жасайды. Мұндай ынтымақ әрбір жеткіншектің өмірінің маңызды әрі ұнамды мазмұны бола алады және болуға тиіс. Жеткіншек өзіне ересектердің сенім білдіргенін сезініп, өз еңбегінің пайдалылығын көрсе, іскерлік көрсетіп, ынтымақ болады. Тәрбиешілер жеткіншектің үлкендерге көмекшісі позициясын белсене қалыптастырып, оны барынша қолдап, нығайтып отыруы керек. Мұндай позицияның болуы жеткіншекте шын мәніндегі әлеуметтік - моральдық ересектіктің және жеке адамның көптеген құнды адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы үшін өте маңызды [8].
Жасөспірім жас кезеңінде балалар санасында үлкендік сезімнің нығайуымен байланысты жаңа құқықтарына ие болмақшылық тілегі ересектермен қарым-қатынастың барлық салаларын қамтиды. Жеткіншектер бұрын ынталана орындап жүрген талаптар қойылғанда оған қырсық мінез көрсете бастайды: өзінің дербестігін тежегенге және жалпы алғанда кішкентай бала секілді қамқорлық жасап, бағып-қаққанға, жүріп-тұрғанын бақылағанға, баладан үлкендердің тілін алуды және ешқандай сынамай орындауды талап етіп, орындалмаған нәрселерге жазалағанға, кіммен жолдас-жора болуын таңдауына, оның барлық мүдделерімен, көзқарасымен, пікірімен санаспағанға, ретсіз кеңес бергенге т.с.с. қамқорлықтар түріне ол ренжіп, қарсылық көрсетеді. Жеткіншекте өзінің қадір-қасиетін анық сезіну арқасында ол өзін кемсітуге, дербестікке деген құқығынан айыруға болмайтын адаммын деп ұғынады. Ересектермен қарым-қатынастың балалық кезде болған типтері (баланың ересектермен қатынасындағы тең құқықсыздық жағдайын бейнелейтін) жеткіншек үшін енді қолайсыз, оның өзінің ересектік дәрежесі туралы түсінігіне сәйкес келмейтін болады. Осы жағдай ересектердің жеткіншекке қатынасты құқықтарын шектейді де, өз құқықтарын ұлғайтады, өзінің жеке басы мен адамдық қадір-қасиетін құрметтейді, сенім білдіріп, дербестік берілуін, яғни ересектермен айқын тең құқықтықты талап етіп, оларға мұны мойындаттыруға тырысады [9].
Қорыта айтсақ, білім алушылардың қалыптасу кезеңінің осы ерекшеліктеріне байланысты психологиялық кеңес беру және түзету жұмыстары ұйымдастырылады. Олар келесі мақсаттарын толық орындаудың маңызы өте үлкен: I-кезеңде психолог зерттелінушілердің проблемасын толық диагностикалауы және коррекциялық топтарды құруы; II-кезеңде әр клиентке жаңа тәжірибені үйретіп, оның дербестігін, шығармашылық қасиеттерін көрсетуге мүмкіндік береді; III-кезеңде клиенттің коррекция барысында меңгерген жаңа тәжірибесін өз бетімен көрсетуге, өз күшіне сенуін, өзін-өзі сыйлауын пысықтауға жәрдем береді.
А.Д.Савченко өзінің бала қылығы және олардың себептері туралы деген мақаласында жағымсыз іс-қылықтар өзінен-өзі туындамайды, олар арам ниеттің нәтижесі, ал оның тамыры дұрыс құрылмаған тәрбиеде, себептері үлкендердің жаман өнегесінен, дұрыс үлгі бола алмауында деп атап өтеді [10].
В.Д.Шадриков негативті мінез-құлық ерекшеліктері дұрыс құрылмаған тәрбиенің нәтижелі болуы мүмкін дейді. Автордың пікірінше бала бетінен қақпайтын ортада өссе, өз дегенін істесе, әрекеттері мен талап-тілектеріне шек келтірмесе, онда оларда өз мінез-құлықтарын еркінше басқару және ережелер мен мөлшерлерге бағыну қабілеттіліктері қалыптаспайтын болады [11].
Ю.К Бабанский ғалымдардың пікірлері бойынша, тәрбиедегі ауытқушылық отбасында көрініс береді және оның себептері отбасы құрылымында болады, сондай-ақ ата-ананың балаға қарым-қатынасынан туындайтынын айта келіп осы бағыттағы тәрбиенің мынадай негізгі параметрін бөліп көрсетеді: түсінбеушілік, қабыл алмау, тоталитарлық сәйкессіздігі, балалармен қарым-қатынасындағы икемсіздігі, балаға қараудағы бір қалыпсыздығы, ата-аналардың өзара қатынасындағы келіспеушіліктері [12].
Отбасы жағдайындағы осындай мәселелерді ескерген авторлар бала мінез-құлқының бұзылуына, олардың тууына себепші болатындығын көрсетіп, егер ата-аналар өздерінің жеке проблемаларын дер кезінде шешіп отырса, бала психологиясының бұзылуына жол берілмейді деп санайды. Сонымен, Ю.К.Бабанский және басқа да ғалымдардың зерттеулерімен келісе отырып, бала мінез-құлқы қиындығының себептерін жалпы мынадай топтарға жатқызуға болады .
1. Әлеуметтік-педагогикалық қараусыз қалу, бұл арада бала өзінің тәрбиесіздігінің нәтижесінде өзін дұрыс көрсете алмайды, онда қажетті білім, іскерлік, дағды және жағымсыз мінез-құлық стереотипі қалыс қалады.
2. Терең психикалық дискомфорт бұл отбасы өзара қатынасының сәтсіздігінен, яғни отбасындағы психологиялық жағдайдың терістігі, топтағы құрбы-құрдастарымен өзара қатынасының жараспауы, балаға ата-ана, тәрбиеші, оқытушы тарапынан әділетсіз қатынас жасалуы салдарынан көрінеді.
3. Жас дағдарысы, мінез акцентуациясы және басқа да себептерге байланысты психикалық және дене күшінің саулығы мен дамуының ауытқу күйі.
4. Өз ойын білдіруде парасатты белсенділік танытудан, пайдалы әрекет түрімен шұғылданудан қалыс қалу.
5. Қараусыздық, қоршаған ортаның теріс ықпалын және оның негізінде әлеуметтік-психологиялық дезадаптацияның дамуы.
Осы аталған себептердің қатарында әсіресе баланың әлеуметтік-психологиялық қараусыздығы, оларға қоршаған ортаның немқұрайды қатынасы басты орын алады, нәтижесінде шет қалу, өзінің қажет еместігі, қорғансыздығы сияқты сезімдер туындайды. Сондықтан өскелең ұрпақ тәрбиесіне әрқашан жауапкершілікпен қарау керек [13].
Қиын балаларды, олардың әлеуметтік ауытқуларын тәрбиелеу мәселелеріне арналған еңбектерде агрессивті мінез-құлық мәселесі ең негізгілердің бірі болып табылады. Көптеген авторлардың пайымдауларынша, агрессивтілік балалардың қоғам өмірі жағдайларына бейімделуін күрделендіруі және жеткіншектердің жат мінез-құлықтарының қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Агрессивті мінез-құлық айналасындағылардың жауапты реакциясын тудырады, ал бұл жағдай агрессияның күшеюіне әкеліп соғады. Осылайша, баланың, жеткіншектердің агрессивті мінез-құлықтарын зерттеу өте маңызды және де ол күштеп әрекет жасау, сияқты көріністерден байқалады.
Тұлға дамуында және балалар мен жеткіншектер мінез-құлықтары ауытқуларының алдын алуда оларды психологиялық иммунизациялау қажет, яғни мінез-құлықтың психогигиеналық дағдыларына, дұрыс таңдау жасай білуге үйрету. Бұл мәселелерді шешу үшін әлеуметтік-психологиялық жағдайлар жасауға бағытталған келеңсіз әсерлерді жоятын мектептік саясат жасау қажет. Олар келесі бағыттырдан тұруы мүмкін:
1. Балалар және жеткіншектер арасында мінез-құлық ауытқулары формаларының әртүрлі типтерінің таралуын көрсету, сонымен қатар білім беру және тәрбиелеуде оқушылар мен ата-аналар қажеттіліктерін зерттеу;
2. Ата-аналар, оқушылар пікірлерін зерттеу, талдау жасау және солардың негізінде тұлға дамуындағы ауытқулардың алдын-алу және түзету бағдарламаларын құру;
3. Тұлға дамуында және оқушылар мінез-құлықтарындағы ауытқулардың алдын-алу және түзету әдістерін, психотехникалық әдіс-тәсілдерді игерген педагогикалық кадрлерді даярлау;
4. Мектепте психологиялық- педагогикалық жағдай жасау.
Жеткіншекте дұрыс таңдау жасай білуі үшін, оны эмоцияларын ұстай білуге, стрестік, қобалжу, қақтығыс жағдайларынан шыға білуге үйрету қажет. Бір мезгілде дұрыс таңдау жасауға және пайда болған мәселелерді әлеуметтік белсенді құралдармен шешуге мүмкіндік беретін құндылықтарды қалыптастыра отырып, сынауға, өзіндік қорғануға, басқалардың қысымдарына қарсылық көрсету, зиянды әдеттерге қарсы тұру іскерліктеріне үйрету қажет. Тұлға дамуында және балалармен жеткіншектер мінез-құлықтарындағы ауытқулардың алдын алу бойынша жұмыстар келесі негізде жүргізілген жағдайда ғана пайдалы болады: табысты оқу іс-әрекеті, оқушыларды қанағаттандыратын өзара қарым-қатынас жүйесінің эмоционалды жағымдылығы, психологиялық қорғаныс [14].
Психологиялық қорғаныс әлеуметтік қорғалуымен тікелей байланысты:
- оқушының өз міндеттері мен құқықтарын білуі; мұғалімдер және оқу - тәрбие процесінің басқа да субъектілерінің белгіленген құқықтарды сақтауы;
- кез-келген белгі бойынша қандай да бір дискриминацияны болдырмайтын іс-әркеттер;
- оқушылардың психологиялық және әлеуметтік теңдігі. Бұл талаптардың орындалуы барлық топтармен және жеткіншектер топтарымен оқу - тәрбие жұмысын жүргізуге мүмкіндік береді. Бағалау пікірімен қандай да бір пікірлерді ерекшелеуге болмайды. Жалпы жоғарыда аталған талаптар мен жағдайларды сақтай отырып, жеткіншектерге көрсетілетін көмек тұлға дамуын, оның негізгі құрылымдарының және іс-әрекет көріністерінің, мінез-құлықтарын тепе-тең үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді. Педагогикалық-психологиялық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуында жеткіншектік кезең ең қиын, әрі сыналатын және көптеген ерекшеліктермен сипатталатын кезең болып есептеледі. Осы жас кезеңінде организмнің қайта құрылуымен байланысты жеткіншектер жаңа мәселелерді шешуі керек. Бала бұл мәселелерді өз бетімен шешуге мүмкіндігі болмай қалады. Сондықтан мектеп психологы және педагогтар жеткіншектерді жете зерттеп, оларға дер кезінде көмек көрсетуі қажет. Психологиялық және педагогикалық зерттеулерде жеткіншек жас кезеңі бала өмірінде көптеген ерекшеліктермен сипатталатыны атала отырып, оны зерттеуге үлкен көңіл береді.
А.Е.Личко осы жас кезеңінің психо-физиологиялық ерекшеліктерін анықтай отырып, жеткіншек жасындағы балаларға ерекше көңіл бөлу керек екендігін атап өткен. Өйткені, осы жас шағында жүретін өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-қатынастарын, өмірге деген көзқарасын түбірінен өзгертетін сипатта болады [15].
Жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсетудің тиімді жолдарын В.Г.Гильбух өз еңбегінде көрсеткен. Олар жеткіншек жас кезеңін өтпелі кезең, қиын жас, пубертаттық жас деген аттармен атап, осы кезде балалардың ересектіккке өтуіндегі мәселелерін көрсеткен [16].
Бұл мәселелердің барлығы осы жас кезеңінде өтетін психофизиологиялық өзгерістер, жыныстық жетілу процестерімен байланысты екені дәлелденген. Мектеп психологтары осы қиындықтардың теориялық негіздеріне қанық болғанымен дәл көмек көрсетуге, әр баланың мәселесінің ерекшеліктеріне толық түсінуге негіз болатын қазақ тіліндегі оқулықтар мен әдістемелік құралдардың тапшылықтары қосымша кедергі болып отыр. Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мұғалімдері, сынып жетекшісі, басқа да жеткіншектің айналасындағылар жақсы түсінетін болса, барынша төзімділік көрсетіп, түсінушілік білдірсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтереді. Жеткіншектердің мінезіндегі мұндай қылықтардың негізі осы жастағы соматикалық және психикалық дамуда жатыр. Бұл кезде баланың бойы тез өседі. Жеткіншектік кезеңдегі бойдың өсуі бұрынғыға қарағанда, бір жылда екі есе шапшаңдықпен өсетін болады. Баланың бойының шапшаң өсуіне әр түрлі жағдайлар әсер етеді, мысалы, баланың ішетін тағамы, еңбек, спорт. Алайда, әсер ететін осы жағдайлардың өзінде де белгілі бір заңдылықтар болады, мысалы, баланың аяғы кеудесіне қарағанда жылдам өседі де, ерекше ұзын сияқты болып көрінеді. Бала денесінің өсуіндегі осындай әркелкілік дененің басқа мүшелері мен органдарында да көрініс береді. Мысалы, сүйек етке қарағанда тез өседі. Сүйектің өте тез өсуі кейде жанға батарлықтай ауыратыны байқалады, денесі құрысып, қатты мазасызданып, баланың берекесі кетеді. Соның әсерінен баланың мінезінде ашушаңдық, қызбалық пайда болады. Жүректің көлемінің өсуі бойдың өсуін қуып жете алмайды, сондықтан да қан жүретін тамырлар әлде қайда жіңішке болады, қан қысымы артады. Өсудегі морфологиялық тепе-теңдіктің болмауынан тамырдың соғуы да, жүректің жұмысы да қалыпты болмайды, басы ауырады, қаны аздықтан тез шаршайтын болады.
Жеткіншек кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық және әлеуметтік негіздері қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты белгіленеді. Бұлай бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты: бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделерімен қарым-қатынастарын түбірімен өзгеретін сипатта болады, мұның өзі біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан өзгерістер екінін бірінде, бір жағынан жеткіншектің өзінде әртүрлі елеулі субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: онда тіл алмаудың қарсылықпен наразылықтың түрлі формалары шығады [17].
Баланың алғашқы адами құндылықтары, әрине, отбасыда қалыптасады. Алайда, қанша дегенмен ешбір ата-ана өз баласының жаман болғанын қаламайтыны анық. Егер әртүрлі себептермен баласы тура жолдан шығып кеткеннің өзінде, ол ата-аналарды кінәләй бермей, бірлесіп жұмыс істеу үшін олармен дұрыс қарым-қатынас орнату керек, бұл біріншіден, ал, екіншіден ол отбасының барлық жағдайын зерттеу керек. Мінез-құлқында ауытқуы бар балаға айналу себептермен әртүрлі жолдармен анықтау, тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыруға оң әсерін тигізеді. Ол үшін: Менің отбасым, Мен не үшін ата-аналарымды жақсы көремін (сыйлаймын), Мен бос уақытымды қалай өткіземін? деген тақырыптарға шығарма жаздырып, содан көп нәрсені білуге болады. Үшіншіден, істелген жұмыстың бәрін алдын-ала, терең, жан-жақты ойластырған болуы керек. Ата-аналармен, олардың тәрбиесі қиын балаларымен жүргізілетін жұмыс сол отбасының жеке ерекшеліктерін ескере отырып, жоспарланған болуы керек. Осы аталған жағдайлардың бәрін ескере отырып, тәрбиеленуі қиындардың әрқайсысына әр түрлі қатынас жасау, оларды жеке-жеке бақылап, әрқайсысына арнап жасалған жүйелі тәрбие жұмысын жүргізу қажет. Тәрбиесі "қиын" жеткіншектерді тәрбиелеудегі мол факторлы құбылыс, оны іс жүзіне асыруға ата-анаға көмектесу, психологиялық жағынан бақылау педагогтар мен психологтарға, заң қызметкерлеріне жүктеледі. Өйткені, біздің ойымызша, мінез-құлқында ауытқуы бар бала тәрбиені ұйымдастыруға икемі жоқ отбасылардан шығады. Әлеуметтендіру факторларының ішіндегі аса маңызды, әрі ықпал ету күші басымы - қоғамның алғашқы ұжымы болатын - отбасы, бала оның ықпалын бәрінен бұрын тез қабылдағыш қасиетін артып тұрған кішкентай кезінде ерекше сезінеді. Отбасы жағдайы, оның әлеуметтік деңгейі, ата-аналарының айналысатын кәсіптері, материалдық жағдайы және олардың білім деңгейі баланың өмірлік жолын айқындайды. Балаға ата-аналар беретін саналы және мақсатты тәрбиемен қатар, отбасының жағдайы да ықпал етеді және бұл ықпал өскен сайын, ол тіпті баланың тұлғалық қалыптасуында көрініс табады [18].
Өтпелі кезеңнің ең басты үрдісінің бірі - жеткіншектердің өз ата-аналарымен, мұғалімдерімен және жалпы үлкендермен, құрбыларымен, барлық жағдайы бойынша өзіне тең немесе тең еместермен қарым-қатынасында қайта бейімделу байқалады. Бұл қайта бейімделу жағдайы бірте-бірте болуы мүмкін немесе аяқ астынан мінез көрсетеді. Жеткіншектер үшін үлкендермен өз қатарластары мәртебесінің деңгейі бірдей болмайтындығынан қайта бейімделу процесі әр түрлі көрініс береді. Өз құрбыларымен қарым-қатынаста болуға деген қажеттіліктің орнын ата-аналары толтыра алмайды, ол баланың бойында 4-5 жасында басталады да жас өскен сайын дамиды. Құрбы-құрдастарымен қарым-қатынастың болмауы мектеп жасына дейінгі балалардың жеке тұлғалық коммуникативті мүмкіншіліктері мен ақыл-ойының дамуының кешеуілдеуіне айтарлықтай әсерін тигізеді. Жеткіншектердің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері өз мәні жағынан ұжымдық, топтық болып табылады. Жеткіншектерді өмір ортасының қарама-қайшылықтары қызықтырады, бұл жастағылардың қажеттілігі өздерінің айналадағы адамдарға деген қарым-қатынасын, әлемдегі өзінің орнын табу. Ал бұл қажеттілік басқа адамдар мен қарым-қатынастарды қанағаттандырады. Бұл қажеттілікті қанағаттандыруда әдебиет пен өнерді атқаратын рөлі ерекше.
Ата-аналар бақылауынан алшақтау, өзін-өзі көрсету үшін түрлі әрекеттерге бару жеткіншек кезеңінің негізгі белгілері болып табылады. Бұл әрекеттер - балалық кезеңнен ересектік шаққа өтудің негізгі мақсаттары. Сонымен қатар келеңсіз жағдайларға да алып келуі мүмкін. Жеткіншектер үшін қауіпті болып табылатын іс-әрекеттер мыналар: көптеген жеткіншектер сақтанбастан әр түрлі адамдармен жыныстық қатынасқа барып, оның арты әртүрлі өмірге қауіпті аурулардың шығуына әкеліп жатады. Сондай-ақ, психикалық тәуелділікке әкелетін заттарды қолдануда кездесіп жатады. Сонымен қатар жеткіншектер өзін-өзі ұстай алмайтын жүргізушілер болып табылады. Жеткіншектер есейген сайын өз өмірлеріне қауіпті іс-әрекеттер аясын кеңейтіп жатады. Сонымен қатар қоғамға өз пайдасын тигізіп қоршаған ортаны қорғаумен, әлеуметтік жағдайы төмен отбасыларға көмек берумен айналысып жүрген жастар да бар. Жеткіншектердің белгілі біраз бөлігі ғана келеңсіз іс-әрекеттермен айналысатынын атап өту маңызды. Жеткіншектер өз өміріне қауіпті іс-әрекеттерге белгілі бір себептерге байланысты барады. Олар көп жағдайда өз іс-әрекеттерінің өз өмірлеріне қауіпті екенін жете түсіне алмайды. Үлкендер тарапынан берілген ескертулер көп жағдайда ескерілмейді немесе оларға онша әсер етпеген болып жатады. Көптеген зерттеушілердің пікірлері бойынша, жеткіншектер өздерін барлық жерде сүттен ақ, судан таза болып шығатындай есептейді. Олар өз құрбылары арасында жоғары деңгейде көріну үшін қауіпті іс-әрекетке барғандығын кейде байқамайда қалып жатады. Жеткіншектер іс-әрекетін 20 жылдан аса зерттеу қорытындылары бойынша, олардың келеңсіз іс-әрекеттер жасауының түрлі себептері бар. Келеңсіз іс-әрекетке әкелуші факторларды 5 салаға бөлуге болады: биологиялық-генетикалық, әлеуметтік орта, қоршаған ортаны қабылдау, жеке тұлға және күнделікті іс-әрекет. Ата-аналар өз балаларының қауіпті іс-әрекеттен сақтау үшін не істеу керек? Көптеген ата-аналар мектептермен, әлеуметтік қызметкерлермен, мұғалімдермен тығыз байланыс жасап тұрады. Егер олардың балаларында келеңсіз іс-әрекеттер байқалған жағдайда оны түзетудің түрлі жолдарын жасап отырады. Көптеген ата-аналар балаларын жеке мектеп сияқты қауіпсіз орындарға апарады. Тұтастай алғанда, егер жеткіншек өзін-өзі құрметтей білетін, жинақы, тыныш жанұя мен тыныш әлеуметтік ортадан шыққан болса ол келеңсіз іс-әрекеттерден алшақ болады. Дегенменде барлық жағынан қауіпсіз орта деген болмайды. Қазіргі кезде мектептің қойып отырған талабы оқушыларды -- негізгі пәндермен терең де берік қаруландыру, ал білімдерін күнделікті өмірде өз деңгейіндегі іскерлік пен қолдана білу.Осы жетістіктерге жету үшін мұғалім оқушының мінез-құлқын, сана ссзімінің жетілу дәрежесін, таным процестерінің (түйсіну, қабылдау,ес, ойлау сөйлеу, қиял) дұрыс қалыптасуын қадағалап әрі дамытып отыруы қажет.
Мұғалім психологиялық танымдық процестерді калыптастырудағы негізгі тұлға. Әрбір баланың психологиясын білу көп ойлануды, көп ізденуді қажет етеді. Мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынаста мүғалімнің негізгі жұмыс бағыттары:
1. Оқушының жеке дамуын бақылау, оның еркін дамып, қабілеттерінің ашылуына, мінез-құлқының қалыптасуына тиімді жағдай жасау
2. Оқушының ынтасын, қабілетін зерттеу, бағдар беру.
3. Оқушыларды қоғамдық құндық қатынастарға жетелейтін әрекеттің барлық түрлерін (жеке-дара, топтық, ұжымдық) ұйымдастыру.
4. Оқушылардың еркіндіктері мен құқықтарын сақтауға мүмкіндік жасау
5. Сыныпта оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру [19].
Алдымен, мінез-құлқында қиындығы бар оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты қарастыруымыз керек. Мысалы, белгілі психолог К.К.Павловтың көзқарасы бойынша жеке адамның психологиялық құрылымы төрт бөліктен тұрады [20]:
Біріншіден, оның темперамент, жыныс, жас өзгешеліктері, яғни биологиялық қасиеттері;
Екіншіден, оның даму барысының дербес ерекшеліктері, яғни ес, түйсіну, эмоция, қабылдау және ойлау т.б. қасиеттері жатады;
Үшінші, баланың әлеуметтік тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен ептілігі;
Төртінші, оның жалпы адамгершілік қасиеттері: жеке адамның бағыттылығы.
Мұғалімнің негізгі міндеті бала бойындағы қиындықтарды анықтап, оларды түзету жолдарын дұрыс ұйымдастыра білу. Егер де, мұғалім өз жұмысына немқұрайлы қараса оқушылардың келесі қиындықтарды байқауға болады:
1. Оқушының қоршаған ортамен қарым-қатынасының бұзылуы.
2. Ерке балалар. Бұндай оқушылар көбінесе барлық жағдайы жасалған, үйдің жалғыз балаларында кездеседі.
3. Жағдай толық жасалмаған. Психикасының дамуында ауытқулар бар балалалар, осының салдарынан сабаққа үлгермеушілік пайда болады.
4. Отбасы жағдайы мүлдем нашар, яғни бала тәрбиесіне кері әсер етушілік маскүнем, бала тәрбиесіне көңіл бөлмейтін т.б. Е.Волкова, Гаспаровалар мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды мынадай топтарға бөледі:
а) сезім әрекетіне бой алдырғыш (эмоционалды) оқушылар (жылауық, кекшіл т.б.);
б)агрессивті;
в) қыңыр, қырсық;
г) ұялшақ;
е) тынымсыз, белсенді бала;
Бала тәрбиесінде отбасында дұрыс тәрбие бермеудің 4 жолы бар:
1. Қабылдамау
2. Гиперсоциалды
3. Қорқақ-секемшіл
4. Эгоорталық
Қабылдамау - егер, ата-анада балаға деген сүйіспеншілік, жылу болмаса. бала мұндай әсерді қабылдай алмайды. Қабылдамау әйел жүкті болған кезде баланың дүниеге келуіне карсы болғаннан пайда болады. Қабылдамаудан бала кез келген нәрсеге тітіркенгіш болып келеді. Гиперсоциалды - мұндай ата-аналар - дұрыс ата-аналар. Ата-ана баласын сағатпен тамақтандырып, ойнағысы келсе ойнатып, ұйыктағысы келсе ұйықтатады. Амандасуды қинап айтқызады. Мұндай ата-анаға мектепте баласын мақтаған ұнайды, баласы туралы кемшілік айтса, намыстанып кетеді. Олар талапты орындағыш келеді. Гиперсоциалды бала робот, автомат сияқты өмір сүреді. Қорқақ-секемшіл - бұл жолмен тәрбиелейтін ата-аналардың баласы шамалы ауырса, оны үйден шығармай, жанұясымен соның бетіне қарап, жағдайын жасап, баланың ойын алдын-ала ауруға дайындайды. Нәтижесінде бала жиі-жиі өзіне Мен ауырып калмаймын ба? Мен өліп қалмаймын ба? деген сұрақтар қояды. Баланы тым қадағалау нәтижесінен, талапты шамадан тыс қоюдан, балада, керісінше, қорқак-секемшіл мінез қалыптасып, кез-келген нәрсеге қоркынышпен карайды. Құрдастарымен ойнай алмайды, өкпелегіш, өзіне сенімсіз болады. Эгоорталық - бұлай тәрбиеленген балалардың болашақ қарым-қатынасында отбасының жауапкершілік денгейі жогары болады. Баланың ортаға деген көзкарасы төмен болатындығы байқалады. Ата-анасы барлық уакытта оның айтқанын істеу керек, үнемі көңіл бөліп отыруы керек, болмайды, жоқ дегенді түсінбейді. Күтуге шыдамы жоқ, тез ашуланшақ. Мұндай балалар тұрақсыз, қыңыр, қырсық, тіл алмайтын болып тәрбиеленеді. Міне, осылай дұрыс тәрбиелемеуден баланың мінез-кұлқы қиын болып қалыптасады. Сондыктан әрбір отбасы дұрыс тарбие бермеуден алшақ болғаны дұрыс. Ал, әрбір мектеп психологтары жас ерекшелігіне сәйкес мінез-құлқында киындығы бар оқушыларды анықтап, арнайы бағыттар бойынша түзету-дамыту жұмыстарын жүргізсе, ата-аналармен тұрақты байланыста болса, болашақта қоғамның әрбір азаматы осындай қиын бала қатарынан көрінбейтіндігіне сенімдіміз [21].
Жеткіншектердегі жаңа бағыттағы қалыптасулар, қарым-қатынас деңгейінің өсуіне байланысты өзіндік сананың өсуі, ата-анамен, үлкендермен, құрдастармен қатынастарын күрделендіреді. Жеткіншектің дамудағы өзіндік сана біршама тұрақты өзіндік бағалауға және анықталған талаптану деңгейіне әкеледі, әрі көптеген әртүрлі іс-әрекеттерге қатысатындығы белгілі, алайда іс-әрекет сипаты тұтастай реттелмейді. Бұл жастың ішкі қарама-қайшылык аумағы және баланың үлкендерге қарсы сипаттағы өзара әрекеттері жеткіншектерге қатты әсер етеді. "Өтпелі кезең", - деп жазды Л.С.Выготский. Жәбірленушінің сыртқы әрекетінің жоғарғы дәрежесі, сол сиякты ішкі конституциялы нышандары және соған дейін жасырын жағдайда болып келген бейімділіктері мінез-құлық шарттарынын жиынтығын ұсынады [22].
Жеткіншек үшін барынша тезірек ересек адамның статусын жаулап алуға тырысу өз бетінше тез тәуелсіздікке жету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz