Халық педагогикасы білім беру саласындағы халықты педагогикалық тәрбиелеудің тәжірибесі
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ
AБAЙ МЫРЗAХМЕТOВ AТЫНДAҒЫ КӨКШЕТAУ УНИВЕРCИТЕТІ
Әлеуметтік-педaгoгикaлық пәндер кaфедрacы
Қoрғaуғa жіберілді:
кaфедрa меңгерушіcі,
п.ғ.к.,Радзицкая Я.И.
____________
___________ 2020ж.
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
Тaқырыбы: ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
Білім беру бағдарламасы 5В010300 - Педaгoгикa және пcихoлoгия
Oрындaғaн: Жумабекова А.Т
Ғылыми жетекші п.ғ.к.,доцент Абдугалина С.Е.
Көкшетaу, 20__
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ
AБAЙ МЫРЗAХМЕТOВ AТЫНДAҒЫ КӨКШЕТAУ УНИВЕРCИТЕТІ
Жумабекова Айгерим Талгаткызы
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
Білім беру бағдарламасы 5В010300 - Педaгoгикa және пcихoлoгия
Көкшетау 20__
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ РӨЛІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫЌ НЕГІЗДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
4
7
1.1
Этнопедагогиканың педагогикалық және психологиялыќ негіздері
7
1.2
Ұлттық педагогика арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
18
2
ХАЛЫЌ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ РӨЛІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫЌ НЕГІЗДЕРІ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСТАРЫ
35
2.1
Тәлімі мол ойлардың бала тәрбиесіндегі рөлі
35
2.2
Халыќ педагогикасының бала тәрбиесіндегі рөлі маңызы және теориялыќ негіздері бойынша жүргізілген іс-тәжірибелердің нәтижесі.
40
ҚОРЫТЫНДЫ
46
ЌОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
48
ЌОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зeрттeу тақырыбының өзектілігі:
Егемен елдің қалыптасуы және ұлттық дәстүрлерге оралу, болашақ ұрпақтарға ұлттық тәрбие беру үшін мектепте өткізілетін оқу сағаттарында халықтық педагогиканы, оқу құралдарын, кітаптарды, хадистерді қолдана отырып, мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беру кезеңінде халық педагогикасының ілгерілеуінің маңыздылығы болашақ ұрпаққа оқу сағаттарында, ата-бабаларымыздың бай мұрасын олардың ұлтын, тілін, дінін білуде күнделікті сабақтарда беру болып табылады [1].
Осы мәселелер бойынша ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған "мәдени және этникалық білім" Жолдауында "мәдени мұра"ұғымдарында нақты белгіленген. Біздің қоғам өміріндегі рухани-адамгершілік бастамалардың рөлі барған сайын артып келеді, мейірімділік, адамгершілік, мейірімділік сияқты рухани-адамгершілік құндылықтардың ықпал ету аясы кеңеюде [2].
Бала тәрбиесіне, жалпы адам тәрбиесіне терең көңіл бөліп, оның табысты қағидалары мен ережелерін қалыптастырғандардың бірі-қазақ халқы. Қазақ халқы зор рухани байлықтың мұрагері. Оның білім мен тәжірибенің көптеген жолдары бар. Қазіргі қоғамның міндеттерінің бірі-біздің ұрпақтың санасына халықтың сан ғасырлық еңбегінің тәрбиелік мәнін сіңіру. Этнопедагогиканы зерттемей және пайдаланбай толыққанды жеке білім беру мүмкін емес. Қазіргі уақытта этнопедагогиканың дәстүрлері мен тәжірибесін қоғам алға қойған білім беру міндеттерін шешуде педагогикалық ғылымның әдіснамалық және теориялық принциптерімен интеграциялау проблемасы өзекті болып отыр.
Зeрттeудің мaқсaты: Отбасы тәрбиесіндегі ұлттық педагогиканың алатын орны,маңызы мен теориялық негіздерін анықтап, іс-тәжірибеге негіздеу.
Зeрттeудің міндeттeрі:
1.Ұлттық педагогиканың отбасы тәрбиесіндегі рөлі маңызы және теориялық негіздерін қалыптастыру жолдарын анықтау;
2.Ұлттық педагогиканың отбасы тәрбиесіндегі рөлі маңызы және теориялық негіздері бойынша тәжірбиелік эксперимент жұмыстарын айқындау.
Зeрттeу нысaны: бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика арқылы тәрбиелеу үрдісі.
Зeрттeу пәні: Отбасы тәрбиесіндегі ұлттық педагогиканың алатын рөлі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаны халықтық педагогика тұрғысынан дамыту және жетілдіру әлеуметтік жетілудің жалпы диалектикалық принциптері, халықтық педагогикадағы мейірімділік, жеке тұлғаны дамытудағы педагогикалық принциптер.Балаларды тәрбиелеудегі педагогиканың рөлі қазіргі заманның талаптарына сәйкес тиімді және оның тиімділігі артады.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының инновациялық педагогтеріне үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының міндетті білім беру стандарты, ресми Мемлекеттік құжаттар сайтындағы бастауыш білім беру күнінің бағдарламалары; ғылыми-практикалық конференция материалдары, Қазақстан Республикасының Конституциясы; "Білім туралы" Заң, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы", озық педагогикалық практикалардың ғылыми-педагогикалық зерттеулер сайты.
Зерттеу тақырыбының зерттелінген деңгейі: Қазақ зиялыларының халықтық тәрбие туралы көзқарастары Ш.Құдайбердиев [3], Ш.Уәлиханов [4], А.Құнанбаев [5], Ы.Алтынсарин [6] А.Байтұрсынов [7], М.Дулатов [8], М.Жұмабаев [9] және еңбектерінен көрніс тапса, оқу- тәрбие үрдісіндеге Ж.М. Қоянбаев [10], Р.М. Қоянбаев [11], Т.С. Сабыров [12], С. Қалиев [13], С.Ұзақбаева [14], т.б. өскелең ұрпақтың ұлттық дүниетанымының негізін қалыптастыруда, білімдерді меңгертуде және оны практикада қолдану әдістерімен қаруландыруда орасан зор қызмет атқара алады.
Сонымен қатар, оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда ол дүние жүзі педагогика классиктері: Я.А.Коменский [15], Ж.Ж.Руссо[16], К.Д.Ушинский [17] т.б. гуманисттік идеяларын басшылыққа алды, оларды қазақ даласында мектеп өміріне енгізген түңғыш педагог болды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық, тарихи, социологиялық және басқа салалардағы ғылыми-әдістемелік жұмыстарды теориялық талдау; мемлекеттік арнайы құжаттарды саралау; сауалнама жүргізу, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, педагогикалық колледждер мен мектептердің құжаттарын талдау, эксперименттік жұмыс, статистикалық әдістер.
Жұмыстың құрылымы: ол жұмыстың міндеттерімен және тақырыпты ашу логикасымен анықталады және кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және қажетті кестелер мен суреттерден тұрады.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі, нысаны, пәні, ғылыми болжам, жетекші идея, зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, базасы мен кезеңдері, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылған негізгі ережелері, зерттеу нәтижелерінің негізділігі мен негізділігі, апробация және практикаға енгізудің мәні ашылады.
"Балаларды тәрбиелеудегі отандық педагогиканың рөлі және теориялық негіздерді қалыптастыру жолдары" ғылыми-зерттеу жұмысының бірінші тарауында педагогикалық әдебиетке шолу жасалады. Педагогикалық зерттеулер мен халықтық педагогика мен халықтық білім берудің маңызы туралы зерттелген тұжырымдарға теориялық талдау жасалды.
Екінші тарау:балаларды тәрбиелеудегі отандық педагогиканың теориялық негіздері мен рөлінің маңыздылығы бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс. Бұл бөлімде педагогикалық эксперименттің барысы сипатталған. Сауалнама жүргізу және алынған деректерді статистикалық өңдеу әдісі қарастырылды. Халықтық білім беруді дамытуға байланысты эксперименттік жұмыстың мазмұны мен нәтижесі сипатталған.
Қорытындылай келе, зерттеу тақырыбының өзектілігі бойынша теориялық және практикалық тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1 ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ РӨЛІ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Этнопедагогиканың педагогикалық және психологиялық негіздері
Ұлттық педагогика-бұл ғасырлар бойғы тәрбие әдістеріне негізделген халықтардың бай тәрбиесінің үйлесімі. Этнопедагогика-ұрпақтар тәрбиесіндегі халық педагогикасының сабақтарын зерттейтін ғылыми педагогиканың бір бағыты. Этнопедагогиканың мақсаты-толық жетілген, саналы жасқа тәрбиелеу, халықтық дәстүрлерді, өнерді насихаттау, Ана тілі мен дінін құрметтеу, өз Отанына, еліне және жеріне деген сүйіспеншілік. Сондай-ақ, жас балаларда халықтық тәрбие дағдыларын дамыту, физикалық және ақыл-ой жұмысына қабілетті толық дамыған азаматты дамыту. Ол басқа құрылымдармен қатар жүзеге асырылады және балаларды тәрбиелеу және тәрбиелеу, халықтың өнер туындыларына негізделген олардың ақыл-ойы арқылы жүзеге асырылады [18].
Баланың денсаулығы мен дене бітімін жетілдіруге этнопедагогикалық қамқорлық ақыл-ой және еңбекке тәрбиелеудің, саналы адамгершілік-эстетикалық бағдарлаудың, мінез-құлықты реттеудің, өзін-өзі тәрбиелеудің және қайта тәрбиелеудің, яғни жеке тұлғаны қалыптастырудың барлық жетекші бағыттарын қамтиды. Халықтық педагогикада баланың дүниетанымын қалыптастырудың және оның ақыл-ойының, ең алдымен оның қоғамының, айналасындағы әлемнің дамуының бастауы ретінде олар: "Армансыз жас-қанатсыз Қарлығаш"дейді. Халық ұрпақ-бұл ақыл-ойды жетілдіруді қажет ететін терең және танымдық процестердің жиынтығы деп санайды [19].
Халық мұғалімдері іс жүзінде адам жаңа нәрсені ерекше балалық шақтан бастаған кезде үйрену, үйрену орынды болатынына, алған білімі өмірге пайдалы болатынына көз жеткізді. Баланың ақыл-ойын тәрбиелеу оның танымдық қабілеттерін, әр түрлі ұғымдардың кеңдігі мен сезімталдығын, байқауды, есте сақтау түрлерін үйретуді, қиялды ойлауды ынталандыруды жан-жақты дамытуды талап етеді. Мысалы: жұмбақтар-бұл халықтық педагогикада осы талапты орындау үшін құнды дидактикалық материал. Олар баланың ойлау қабілетін дамытуға ықпал етеді [20].
Қазақ халқының ата-бабалары өмір сүрген кезден бастап (уиг. Түркі қағанаты) әлі күнге дейін рухани мұралардың бірі-Халық педагогикасы болып табылады. Халық педагогикасы білім беру саласындағы халықты педагогикалық тәрбиелеудің тәжірибесі. Халықтық педагогиканы зерттеу ауызша халық шығармашылығына, этнографиялық материалдарға, халықтық тәрбие дәстүрлеріне, халықтық ойындарға, отбасылық тәрбие тәжірибесіне және т.б. негізделген.
Халық педагогикасын зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалым-педагог Г.н.Волков халық педагогикасын анықтап қана қоймай, педагогикалық әдебиетке "этнопедагогика"ұғымын бірінші болып енгізді. Оның анықтамасы бойынша, " халықтық педагогика-бұл ауызша халықтық өнерде, әдет-ғұрыптарда, әдет-ғұрыптарда, әдет-ғұрыптарда, балалар ойындары мен ойыншықтарда мәңгі сақталатын білім, педагогикалық білім мен педагогикалық тәжірибенің жиынтығы. Олар әдетте ауызша таралады. Халықтық педагогика-халыққа қажетті қасиеттерді қалыптастыру үшін қолданылатын педагогикалық мақсаттардың, міндеттердің, мазмұнның, әдістер мен құралдардың, әдістердің жиынтығы мен өзара байланысы.".. бұл білім мен ақпарат әдетте ауызша таратылады. Оның зерттеу пәні-білім беру, ал білім беру объектісі-адам, тұлға [22].
Халықтық педагогика мен халықтық білім беру тұжырымдамаларын ұзақ уақыт бойы педагогика ғылымы арнайы зерттеулердің тақырыбы ретінде қарастырды (қоғамның күнделікті өмірдің мазмұны артып келе жатқандығымен сипатталады) және көптеген педагогикалық зерттеулер үшін негіз болды. Солардың бірінде ғалым С. Ғаббасов халық педагогикасы-бұл адам жанын тәрбиелейтін ілім, ал "этнопедагогика" - бұл адам ағзасының дұрыс дамуына әсер ететін дараландырудың бір түрі екенін баса айтады. Автор өзінің зерттеу жұмысында адам білімінің дамуын физиологиялық кезеңдерге бөліп, оны халықтық педагогика тұжырымдамасымен біріктіре отырып, халықтық педагогиканың жеті түрлі негізін ұсынады. Олар келесідей бөлінді: халықтық педагогиканың 1 - ші негізі - отбасын құруға дайындық, ұрықтың тазалығы; 2-ші негіз-құрсақтағы тоғыз ай; 3-ші негіз-нәрестелік; 4-ші негіз-Балбөбек кезеңі; 5-ші негіз-балабақша жасы; 6-шы негіз-бастауыш мектеп жасындағы тәрбие; 7-ші негіз-орта білім мен ересектерді тәрбиелеу [23].
Яғни, қоғамдағы білім беру процесінің әр кезеңі білім беру тұжырымдамасымен шектелмеді, ол әлеуметтік маңыздылыққа ие болды және танымал болды. Яғни, білім беру тұжырымдамасының ұлттық білім беру тұжырымдамасымен үйлесуі.
Алғашқы қауымдық жүйе-адамзат қоғамы тарихының алғашқы дәуірі. Бұл дәуірдегі ұрпақты тәрбиелеу туралы әртүрлі тарихи, этнографиялық және әдеби көздер, сондай-ақ археологиялық қазбалар негізінде айтуға болады. Білімнің пайда болуы туралы мәселе материалдық және рухани мәдениеттің қалпына келтірілген ескерткіштерінің құпиясын, қарабайыр қауымдастықтар дәуіріндегі білімнің мәнін түсіну үшін өте маңызды. Қатарына заттарды бағаннан білімі дәуірінде алғашқы қауымдық қоғамның жатқызуға болады археологтар табылған еңбек құралдары мен тұрмыс заттары, ойыншықтар, гравюралар на камне. Сонымен қатар, білім беруді сипаттайтын дереккөздер-сол дәуірдегі халық ойындары, салт-жоралар, ойын-сауық, фольклор (мақал-мәтелдер, эпикалық жырлар), жазудың пайда болу құралдары[24].
Қазақ совет энциклопедиясының 2 томында: "Білім, халықтың ұлттық педагогикадағы тәжірибесі-білім. Ұлттық педагогика-бұл ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан халықтар мен ұлттардың ұрпақтарының тәжірибесіндегі ұлттық дәстүр мен мәдени ойлау процесінің ең жақсы үлгілерінің жиынтығы""
Қазақ педагогикалық энциклопедиясының сөздігінде қысқаша айтылған: халық педагогикасы - халықтың тәрбиедегі тәжірибесі.
Қ.Арықбаев: "халық педагогикасы-халықтың тәрбие мен оқыту туралы педагогикалық білімінің жиынтығы", - деді.
"Ұлттық педагогика - бұл халықтың білім беру мен тәрбие саласындағы білімдерінің, біліктері мен дағдыларының жиынтығы, олар ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе халық шығармашылығы арқылы ауызша беріледі", - дейді С.А. Ұзақбаева [26].
Халық педагогикасы туралы ұғымдардың бала тәрбиесіне әсері бүгінде біздің қазақстандық ғалымдардың зерттеу нысанына айналуда. Б.ж. Муханова, Р. К. Ильясова бірлесіп жазған этнопедагогика оқулығында: "Халық педагогикасы-ғасырлар бойы жас ұрпақты тарих кезеңіне енген күннен бастап рухани және материалдық мәдениетке баулуға қабілетті тәрбиелеу құралы, ұлттық мәдениеттің негізі" [27].
К. Бөлеев: халық педагогикасы - бұл тәрбие мен оқыту туралы ғасырлар бойы жинақталған тәжірибе мен білім, өйткені халық "тәжірибеге негізделген ғылымның негізі, даналық-білім" деп айтқан [28].
Е.Сағындықов: "Халық педагогикасы-бұл халықтың экономикалық жағдайына байланысты әкеден балаға мұраға қалған, қоршаған әлеуметтік орта мен табиғатқа сәйкес қалыптасқан халықтың өзіндік ерекшеліктеріне негізделген тәрбиенің ментальді үлгілерінің жиынтығы" [29].
Сөз шеберлерінің бірі, ұзақ уақыт бойы ұлттық педагогиканың қыр - сырын зерделеген ақын М.Әлімбаев өзінің" халық-ғажайып тәлімгер" атты еңбегінде: "ұлттық педагогика-ғасырлар бойы қалыптасып, байытылып келген ғылым.
"М.Әлімбаев: Халық педагогикасы-бұл ұрпақтың халықтың рухани мәдениетіне қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі. Халық педагогикасы-бұл халықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі, еңбекқор халықтың көрнекі көрінісі. Халықтың қажеттіліктеріне сәйкес бұл педагогика тәрбиенің ең гуманистік, демократиялық мұраттарын алға тартады [30].
К. Ж. Қожахметовтың зерттеулерінде А.Е. Измайловтың пікірі былай дейді: "халықтық педагогиканың жалпы қабылданған әмбебап нормалары, Практикалық оқыту мен тәрбие, бірнеше жалпы негіздер, яғни ғылым халықтық педагогиканың әмбебаптығына ерекше назар аударады."
Қ. Ж. Қожахметова көптеген ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, халық педагогикасы туралы былай дейді:" біз халықтық білім беруді адамдардың біліміне бағдарланған адамдардың тәжірибесі, білімі мен педагогикалық ойының жиынтығы деп санаймыз " [31].
Халық педагогикасы, халық педагогикасы ұғымдарының маңызы туралы өз пікірін отандық ғалымдар да, жақын және алыс шетел ғалымдары да білдірді.
"Ұлттық педагогика-бұл көпшіліктің, сыныптың педагогикалық қызметі, олардың мүдделерін білдіретін және әлеуметтік теңдік үшін күресетін тұлғаны қалыптастыруға бағытталған. Дәстүрлі педагогикадан айырмашылығы, жекелеген халықтарға қызғаныш."А И. Ф. Харламов өзінің" Педагогика "оқулығында халық педагогикасы мен этнопедагогиканы ажыратады:" тәрбиенің халықтық және ұлттық ерекшеліктерін зерттеу арнайы педагогикалық пән-этнопедагогиканы зерттеу нысаны болды. ...Кейде кейбір жарияланымдарда халықтық педагогика мен этипедагогика синоним болып саналады. Бірақ бұл дұрыс емес. Жоғарыда айтылғандай, халықтық педагогика-бұл әртүрлі этникалық топтардың (халықтардың, ұлттардың) ұлттық тәжірибесі мен санасында қалыптасатын білім туралы идеялар мен идеялардың жиынтығы. Ал этнопедагогика-бұл халықтық тәжірибе мен идеяларды зерттейтін ерекше ғылыми пән" [32].
Халық педагогикасы тұжырымдамасының бастауы педагогиканың негізін қалаушы, "педагогикалық ғылымның атасы"болған чех халқының гуманист мұғалімі А.Я. Коменскийдің еңбектерінде. А. я. Коменский өзінің "Чех тілінің қазынасы" (1612) атты алғашқы еңбегінде өз халқына қызмет етуге ниет білдірді. Ол тарихты, географияны зерттейді (Отанның картасын жасайды), Чех мақал-мәтелдерін жазады, өз халқының өмірін бақылайды. Комениус сол кезде де вернакулярлық және вернакулярлық тілдер өте жек көретін нәрсеге айналды деп жазды, бұл барлық адамдарға өз тілінде берілуі керек деген терең наразылықты білдірді.
Халықтың өзінің ұлттық "өзін" сақтауға деген ұмтылысын және оның әлеуметтік-экономикалық өмірдің барлық салаларында дамуына ықпал етуге деген ұмтылысын түсіндіре отырып, К.Д. Ушинский былай деп жазды: "ұлттық рухы жоқ адамдар жаны жоқ денеге ұқсайды, ол тек жойылу заңына сүйенетін және өз денелерін сақтаған басқа денелерде жоғалуы мүмкін" [33].
Жоғарыда айтылғандай, Пансоф (дана) мектебінде-халық ертегілерінен, әңгімелер айтудан, халық әдет-ғұрыптарын насихаттаудан адамгершілік тақырыбына әңгімелесу үлгілері-алғашқы Қазақ мұғалімі-ағартушы Ы. Алтынсарин қазақ мектептері үшін білім беру саласында әзірленген бағдарламаға алғаш рет жүгінді.
А.Байтұрсынов 1913 жылы "Қазақ" газетінде жарық көрген "оқу үйі" атты мақаласында тек қазаққа оқу мен білім беру үшін "адамның тілі, құлағы, қолы, сондай-ақ бастауыш мектепте сабақ беретін білімі қажет" екенін айтып қана қоймай, қазақ даласындағы мектептер туралы да айтты. Ғалым-педагог бұл мақалада қазақ балаларын оқуға көшіру үшін экономикалық және тұрмыстық жағдайдың нашарлығын көрсете отырып, қазақ балаларын ана тілінде оқыту қажеттілігін, демек, қазақ мектептерінің көп санын ашуды баса айтады.
А. Байтұрсынов жеке тұлғаны қалыптастырудағы бастауыш мектептің танымдық рөліне назар аудара отырып, ұлттық мектеп саясатының қысымымен емес, еркін болуға ұмтылды, былай деп жазды:"... бастауыш мектеп, ең алдымен, миссионерлік пікірден, саясаттан, яғни қазақтардың дінінен, тілінен, жазуларынан алыс болуы тиіс, салқын қолмен сабырлы болуы тиіс" [34].
М. Жұмабаев халық педагогикасы негізінде тәрбие жұмысын ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі. Ол әр халықтың өз мектебі, өз тілі, өз оқулығы, мәдениеті мен әдебиеті болғанын қалайды, "Педагогика", "Бастауыш мектептің ана тілі" (1923) оқулықтарын жазады. М.Жұмабаевтың "Педагогика" оқулығы басынан аяғына дейін халықтық білімге сәйкес жазылған шығарма деп айтуға тұрарлық [35].
Қазақтың аса көрнекті педагог-ағартушысы Ы.Алтынсарин (1841-1889) Қостанай облысындағы белгілі Балқожа бидің отбасында тәрбиеленді, 9 жасында Орынбордағы қазақ балаларына арналған жеті жылдық мектепке оқуға түсті, онда шекаралық комиссияда жұмыс істеген Шығыстың танымал зерттеушісі В. Григорьевтен оқыды. Орта мектепті үздік бітіріп, 1857-59 жылдары атасының жиені болды, ал 1860 жылы Кіші лингвист ретінде Орынбор облыстық баскармаға көшті. Содан кейін ол өз өтініші бойынша Торғайда бастауыш сынып мұғалімі болып жұмыс істейді. 1864 жылы ол мектеп ашты.
Е.Алтынсарин кітаптарды қазақ тілінде жазып, халық арасына таратты. Оның оқу-тәрбие ісіндегі тағы бір жетістігі қазақ жастарына кәсіби мамандықтар беру болды. Сонымен қатар, ол Ырғыз қазақ қыздарына арналған мектеп-интернат ашты.
Оның педагогикалық көзқарастарында біз әлемдік ілімнің алтын өзегі гуманистік көзқарас, яғни оқушыға деген достық қарым-қатынас, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық қағидаты екенін көреміз.
Ы.Алтынсарин өз халқының жарқын болашағы үшін саналы өмір сүрген нағыз патриот болды, өз халқына қызмет етуден артық ештеңе жоқ, туған халқын, елін шексіз жақсы көрді деп есептеді. Сондықтан оның көптеген еңбектерінде қазақ халқының өзінің психологиялық қасиеттері, әдет-ғұрпы, әдет-ғұрпы туралы айтқанына ерекше көңіл бөлінеді.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық және психологиялық еңбектерінде халық педагогикасы үлкен орын алады. Мектепте татар діни оқуының орнына Алтынсарин балаларды ана тілінде оқытуға ерекше назар аударды, оларды халық дәстүрлері, аңыздары, мақал-мәтелдері негізінде тәрбиелеуге және оқытуға ерекше назар аударды, сондай-ақ өзінің антологиясына ауызша халық шығармашылығының материалдарын, атап айтқанда жастарды батылдыққа, өнерге және жақсы адамгершілік қасиеттерге баулитын асыл үлгілерді қосты [36].
Ол, Шоқан сияқты, ешқандай арнайы психологиялық жұмыстар қалдырған жоқ, дегенмен оның көптеген еңбектерінен (оқулықтар, хаттар мен жазбалар және т.б.) Әлеуметтік және педагогикалық психология туралы көптеген қызықты фактілерді табуға болады. Ол қазақ балалары өздерінің кейбір ұлттық ерекшеліктерін көрсете отырып, оларды тәрбие жұмысында үнемі ескеруі тиіс деп есептеді. Мысалы, оның өзі бұл жағдайды қазақ балаларына арналған "антологияны" құрастырған кезде ескергені көрініп тұр [37].
Абай Құнанбаев (1845-1904) - қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін қалаушы ғана емес, ұлы ойшыл. Оның поэтикалық шығармалары мен "Гаклия" сөздері философиялық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ойларға толы.
Абай Құнанбаев тәрбие жұмысына көп көңіл бөлді. Ол білімнің адам дамуындағы рөлін және "адам бала туа алмайды"деген 19-сөзінде атап өтті. Сіз естисіз, көресіз, ұстап тұрасыз, тырысасыз, естисіз, олардың айтқандары есіңізде. Біз естігенімізді естігеніміз үшін ғана естиміз", - деп ақыл-ойдың білім беру жемісі арқылы жетілдірілетінін ғылыми дәлелдейді.
Абай сананы тәрбиелеу мен жетілдірудегі әлеуметтік ортаның рөлін материалистік тұрғыдан түсіндіреді. Адам жақсы, жаман, ақылды, ақымақ, генетикалық негізге байланысты, буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарағанда, ақсүйектер тукимдері ақылды, ақылды, ақылды деп тұжырымдайды, адамның мінезінің қалыптасуы біліммен байланысты екенін дәлелдейді.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық тұрғыдағы басты мақсаты - " атаның ұлы болма, адамның ұлы бол... елге, халыққа жақсылық, ортақ, пайда әкелсін", - деп гуманистік ой қуаттады. Абай үйреткен оқу, өнер, адамгершілік этика, адамгершілік мәселелері қазақ халқының рухани азығына айналады.
Абай психология бойынша арнайы еңбек жазбағанмен, оның өлеңдері мен қара сөздерінде үлкен ғылыми маңызы бар және осы ғылымның түрлі проблемаларына байланысты ерекше назар аударуға лайық әртүрлі ойлар бар. Ақын шығармашылығында психологияның негізгі мәселелері - жан мен дененің қарым-қатынасы, адамның психологиялық дамуы жолындағы тәрбие мен білім беру функциялары, сонымен қатар балалар психологиясы мен әлеуметтік психологияның жеке мәселелері көрсетілген. Оларды талдай және талқылай отырып, ол адамның психологиялық өмірінің бір қыры мен қырының табиғи ғылыми түсіндірмесін бермейді. Алайда Абай тұжырымдарының ауқымы мен тереңдігі оның әлемдік психологтардың еңбектерімен таныс болғандығын айқын көрсетеді. Абайдың психологиялық проблемаларға қатынасы, ең алдымен, поэзия мен өнердің міндеті-адамның өмірін, оның көңіл-күйін, іс-әрекетін шынайы көрсете білу деген түсінік негізінде қалыптасады. Оның пікірінше, ән мен музыка қазақ халқының өмірі мен өміріне берік еніп, оның адал және өзгермейтін серіктері болды. Сондықтан ол өз тақырыптарында оларды талдауға көп көңіл бөлді.
Қазақ қоғамдық ойының қалыптасу тарихында тұңғыш рет Абай ақындық шабыттың психологиялық алғышарттарына терең үңіліп, оны адам рухының ерекше жағдайы деп сипаттады және оны ұлттық тәрбие құралдарының бірі деп таныды.
Абайдың психологиялық мәселелеріне қатысты бізге жеткен пікірлері қазақ тарихында алғаш рет осы ғылымға қазақ тілінің бай сөздігінен бірқатар ұғымдарды енгізе отырып, психологиялық терминдер жасауды талап етеді. Бұл жолда ол қазақ фольклорындағы психологиялық ұғымдарды өңдеп, нақтылап, нақтылап қана қоймай, көшпенділердің психологиялық әлемі туралы өзіндік идеялар жүйесін қалыптастырады [38].
Я. А. Коменский өз заманының білім беру жүйесін, мектеп құрылысын жаңа типтегі мектеп идеясымен салыстырды. Бұл өмірге пайдалы, бизнес үшін қажет білімді үйренуді қажет етті. Сондықтан мектептің мақсаты-зиялы адамды тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жетудің жалғыз жолы", - деді Коменский, бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыту және тәрбиелеу. Осылайша ол білімнің әсер ету күшін көре алды. "Ер адам болу үшін ол үйренуі керек", " білуші-нағыз адам..."- Жоқ, - деді ол.
Комениус бір-біріне сәйкес құрылған төрт сатылы білім беру кезеңін ұсынды, ол адамның өсіп келе жатқан жас ерекшеліктеріне сүйене отырып, мектептегі төрт түрлі білім беру жүйесін ұсынды:
1-бала туылғаннан бастап 6 жасқа дейінгі кезеңде әр үйде - "ана мектебі;
2. әр қауымдағы" Ана тілі " мектебі 6 жастан 12 жасқа дейін;
3. 12-18 жас аралығындағы жастар үшін - әр қалада;
4. 18-24 жас аралығындағы жастар штатта Академия болуы керек.
Бұл мәселеде ол өмірге қажетті бастапқы білім тек ана тілі арқылы беріледі деген негізгі тұжырымға сүйенеді, осылайша балалардың интеллектісін одан әрі дамыту мәселесі нәтижелі шешілуі мүмкін. Комениус ана тілін мектепке кеңінен енгізу және оны дамыту үшін тынымсыз күрескен. Ол басқа тілді меңгеру сол ана тілінің көмегімен жүруі керек деген пікір білдірді: "алдымен, әрине, ана тілі, содан кейін ана тілінің орнына, атап айтқанда көрші халықтың тілі" ("Ұлы дидактика", XXIX тарау). Коменский барлық халық жастарын білімнің барлық салаларына жаңаша, жеңіл және ұтымды үйрету үшін өзінің " Ұлы дидактика "атты тамаша еңбегін жазды [15]
"Этнопедагогика-бұл жасөспірімдерді популяцияда тәрбиелеу тәжірибесі, олардың педагогикалық көзқарастары, күнделікті өмір, отбасы, клан, тайпа, ұлт педагогикасы туралы ғылым. Этнопедагогика тарихи жағдайларда қалыптасқан ұлттық сипаттың ерекшеліктерін зерттейді (3 16).
Этнопедагогика-әлеуметтану мен білім беру салаларын зерттеудегі бағыт. Ол ХХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. этнологиялық және психологиялық-педагогикалық ғылымдар тоғысындағы пәнаралық бағыт ретінде.
Профессор И.Т. Огородников" Этнопедагогика "жұмысының алғы сөзінде" Егер халық педагогикасы мен этнопедагогикаға арналған екі антология жасалса, біріншісі-балаларды тәрбиелеу бойынша ауыз әдебиетінің үлгілері мен дәстүрлері туралы этнографиялық Нұсқаулық жазбаларды, ал екіншісі-халық педагогикасындағы халық ілімін зерттеуге арналған ғалым-педагогтардың еңбектерін қамтиды" деп атап өтті.
К. Д. Ушинскийдің педагогикалық пікірінің негізгі мәні әр елде халықтың мақсаттары мен қажеттіліктеріне сәйкес өзіндік білім беру жүйесі болуы керек деген танымал идея болды.
Білім өзінің мақсатына ұлттық сипатқа ие болған жағдайда ғана жетеді, ол халықтың өмірін жақсартуға, оның саласын дамытуға көмектеседі, деп санайды Ушинский. Ол: "білім дәрменсіз болмауы үшін оны танымал ету керек."
Білім берудегі ұлттық идеяны жемісті жүзеге асыру үшін біз келесі негізгі жолдарды белгіледік:
1. білім мен тәрбие кең демократия негізінде құрылды. Халықтың өзі білім беру процесіне қатысуға тиіс, ал мектептер бүкіл ұлттың жастарын қамтуға тиіс.
2. халықтық идеяның басты ерекшеліктерінің бірі-әлеуметтік, сондықтан білім беру мен тәрбие салалары, олардың қоршаған ортасы қоғамдық атмосферада болуы керек, өйткені халықтық идея кең әлеуметтік тәсілдермен жүзеге асырылады.
Ушинский сонымен қатар халықтық мектеп пен оның міндеттері туралы халықтық идеяға негізделген мәселені қарастырды.
Халық педагогикасы-ұрпақты тәрбиелеудің ғасырлық әдістеріне негізделген халықтар білімінің эмпирикалық жиынтығы, ал этнопедагогика-бұл ұрпақты тәрбиелеудегі халықтық педагогика сабақтарын ғылыми түрде жүйелейтін, оны практикада қолданудың әдістері мен тәсілдерін теориялық тұрғыдан тұжырымдайтын ғылыми педагогика саласы [40].
Этнопедагогика объектісін анықтау үшін халықтық педагогика мен этнопедагогиканың анықтамаларын салыстыру қажет. Егер халықтық педагогика-бұл педагогикалық білім мен халықтың тәрбиелік тәжірибесінің үйлесімі болса, онда этнопедагогика-бұл жас ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесі, олардың педагогикалық көзқарастары туралы ғылым. Демек, этнопедагогиканы зерттеу объектісі-халықтық педагогика.
Этнопедагогиканың мақсаттарын, міндеттерін, ұстанымдары мен функцияларын анықтау кезінде біз Қ.Қожахметовтың "қазақ этнопедагогика әдіснамасының теориясы мен практикасы" монографиясын қолдандық (1998) [41].
Этнопедагогиканың мақсаты-дамуы ақылмен, еңбексүйгіштікпен және адамгершілікпен жүзеге асырылатын жетілген тұлғаны тәрбиелеу.
Міндеттері:
- халық педагогикасының ерекшелігін, оның пайда болуын, дамуын, қазіргі жағдайын, оның халық өміріндегі орнын және адамзаттың педагогикалық мәдениетін дамытудағы рөлін зерттеу;
- халыққа білім берудің негізгі категориялары мен заңдылықтарын анықтау;
- ұлттық сипатты қалыптастыру процесін зерделеу, оны этникалық қауымдастыққа тән білім беру жүйесінің әсері нәтижесінде қарастыру;
- халықтық педагогика мен педагогикалық ғылым арасындағы байланысты анықтау;
- халықтық педагогикалық мәдениеттің ерекшелігін талдау.
Этнопедагогика принциптері табиғатқа сәйкестікті талап етеді-олардың барлық іс-әрекеттерін табиғатпен, яғни Бейбітшілік, Үйлесімділік, үйлесімділік күйіне келтіру. Жасөспірім кезеңінде табиғи сәйкестік басым болады. Жеке тұлға мен тұтас, ұлт пен жалпы адамзаттың бірлігі-бір жағынан этникалық ерекшеліктер зерттеледі, екінші жағынан халықтардың педагогикалық мәдениеттерінің ортақтығы анықталады. Халық принципі.
Этнопедагогика қызметі:
- ұлттық білім беру жүйесінің арқасында тарихи қалыптасқан және сақталған ұлттық сипаттағы ерекшеліктерді зерттеу;
- құнды педагогикалық мұраны пайдалану, оны педагогика ғылымында игеру және қайта өңдеу, сондай-ақ оны білім беру практикасында қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету;
- халықтық педагогикалық дәстүрлердің қайта өрлеу себептерін және қазіргі қоғамның рухани өміріне ену механизмін анықтау;
- үлкен және кіші халықтардың білім беру тәжірибесінің ерекшеліктерін мұқият зерттеу.
1648 жылы оның "әлем суреті" оқулығы, "жақсы ұйымдастырылған мектеп заңдары" және "жастарға арналған мінез-құлық ережелері"атты педагогикалық еңбектері аяқталды. Өмірдің барлық аспектілері туралы баяндайтын "әлем суреті" энциклопедиялық кітабы ХІХ ғасырға дейінгі балаларға арналған негізгі мектеп оқулығы болды.
Барлық білім беру қызметі Коменаның табиғатына тән жалпы заңдарға сәйкес келуі керек. Ол адамды табиғаттың бір бөлігі деп санады және білім беру қызметін адамның табиғатына сәйкес жүргізуге кеңес берді, оны өзінің табиғи қабілеттері мен қасиеттерін дамытуға бағыттады. Кейіннен бұл идея педагогикада "табиғатқа сәйкестік принципі"деп аталды.
Мектептегі білім берудің міндеті - "балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамыту, олардың табиғи табиғатқа және әлеуметтік қатынастарға дұрыс көзқарасын қалыптастыру, олардың өз бетінше өмір сүру және жұмыс істеу қабілеттерін дұрыс тәрбиелеу", - дейді Ушинский. Ұлы ұстаздың бұл көзқарастары қазіргі әлемде де өз құндылығын жоғалтқан жоқ [40].
Осы жағдайда қазақ ағартушылығының идеялары аймақ тұрғындарының санасы оянған қоғамдық аренаға көтеріле бастады. Осы кезеңде өмір сүрген халқымыздың құрметті ұлдары, ойшылдар-демократтар-ағартушылар туған халқының бақытты өмірге қол жеткізуі үшін көп күш жұмсады. Олар, әсіресе жастарға үлкен үміт артып, қолдарынан келгеннің бәрін берді. Ағарту жолындағы игі істер сол кездің өзінде-ақ дала тұрғындарының әлеуметтік прогресінің барысына ерекше әсер еткені, олардың халқының игі ойлары мен асыл армандарының жаршысы, жастарды білімге, мәдениетке, өнерге шақырған, педагогика мен психология проблемалары саласында тапқан асыл адамдардың ағартушылық идеяларының басты және өзекті арнасы болғаны кездейсоқ емес.
М.Дулатовтың рухани мұрасында көшпелі елдің салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, ұлттық нақышқа толы эстетикалық және этикалық талғамдары байқалады. Табиғаты бойынша тәлімгерлік қасиетке ие жазушы қазақтарда ешқандай ғылымды-білімді, өнерді көрген жоқ, әңгіме ақылды, дарынды балаларды оқыту мен тәрбиелеудің мәні туралы болып отыр және дарындылықтың кейбір психологиялық ерекшеліктерін зерттейді. Бұл автордың келесі түйіндемесінен айқын көрінеді: "сіз қаншалықты ақылды болсаңыз да, - деп жазды М.Дулатов, - сіз ғылымсыз, білімсіз жасай алмайсыз. Өз табиғаты бойынша өзіне қажет нәрсенің бәрін сезінетін және егер ол өз жолымен жүрсе ғана көзге көрінетін болады... Жақсы суретші адамның сыртқы келбетін бейнелей алады, жақсы жазушы адамның ішкі құпияларын, мінезін, әдеттерін, оқығанын көре алады...".
Халық егемендікке ұмтылған кезде, жастардың ана тілінің уызымен ғана емес, сонымен бірге ұлттық рухпен, салт-дәстүрлермен де енуіне ерекше назар аударуымыз керек. Бастауыш мектепте алған білім сіз қандай медреседе оқитыныңызға немесе қай ұлттың арасында екеніңізге байланысты емес. Қайда да ауыруы өмір, ұлт болып қалады ұлы. Оқытудың мақсаты-құрғақ білім ғана емес, сонымен бірге жақсы білім беру. М.Дулатовтың нұсқауларынан тағы бір идея туындайды - өскелең ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу. Қазіргі қазақстандық жастарды тәрбиелеуде көлеңкелі жағымсыз аспектілердің шиеленісуі өскелең ұрпақты мейірімділік пен имандылыққа тәрбиелеу қажеттілігін күн тәртібіне қояды. Б.Р. Қазыханова адамдарды оқуға, тәрбиелеуге тарту кезінде бір жағынан діни оқумен айналыспау керектігін атап өтті. Ұлы ағартушының білім беру саласындағы ерекше назары 20-шы жылдардың ортасында латын немесе араб жазуын қарызға алу туралы дау-дамайда көрінді. Оның" бүкіл шығыс елінің мәдени мұрасы араб тілінде жазылған, ал егер біз латын тіліне көшсек, біз бұл байлықтан мүлдем бас тартамыз" деген пікірі бүгінде дұрыс бола алмайды [42].
Белгілі қоғам қайраткері, түркітанушы ғалым, жазушы, публицист, педагог Ахмет Байтұрсынов өзінің саналы ғұмырын қазақ қоғамындағы білім беруді дамытуға, мектептегі білім беруді жаңғыртуға арнады. Ол ауылдық мектептерде, семинарияларда балаларға сабақ берді, тәрбие жұмысын жетілдіру саласында көптеген зерттеулер жүргізді. Байтұрсыновтың ағартушылық идеясы алғаш рет 1913-1917 жылдары Орынборда шыққан "Қазақ" газетінде жарияланған мақалаларда көрініс тапты. Ол туған халқының ғылым мен өнерге ұмтылуын, әрбір қазақтың ең болмағанда бастауыш білім алуын құмарлықпен қалаған. "Адамға бастауыш мектепте оқитын тіл, есту және білім қажет", - деп жазды ол. Бірақ мұндай білім берген ауыл мектебінің сол кездегі жағдайы оның қабырғаларына қатты соққы берді.
Бұл туралы " біз алдымен ауыл мектебінен бастадық. Қазіргі уақытта ауыл мектептерінде сабақ беруге қажетті құралдар жоқ, сабақ бере алатын мұғалімдер аз. Әріптерді білетін қазақтардың пайызы ерлерге қарағанда жоғары.Бұл мектептің халыққа жақындығы, балалардың ана тілінде білім алуы... "Әңгіме ауылдық қазақ мектептері туралы болып отыр, орыс мектептерінде бәрі тәртіппен, құрал бар, жоспар мөлшері бар. Сонымен қатар, оның пайдасы аз. Олардың бірі: қазақ тілін орыс тіліне аударатынымыз туралы түсінік жойқын. Осы мектептер арқылы біз қазақ тілін жоғалтып, орыс тіліне көшеміз. Бұл патшалық Ресейдің қазақ даласында отарлық саясатының қалай жүзеге асырылып жатқанын көрсетеді.
А.Байтұрсынов" Қазақ "газетінің 1914 жылғы 62-нөмірінде" Мектеп керектері " деген мақаласында мектепке керек бірінші нәрсе - бұл білім, педагогика мен әдіснаманы білу, екінші-оқытуға арналған қаражаттың болуы, үшінші-Мектепке Арналған Бағдарлама, оның үлгісі және әрбір жағдайды қызықты ету үшін мерзімді өлшеу деп жазған. Менің онсыз үлгі-я артық, я кем ... "- Оқытудың нақты дидактикалық принциптерін алғаш баяндаған тұрғида.
А.Байтұрсынов арнайы оқу орындары, педагогикалық училищелер ашу арқылы мұғалімдерді даярлаудың тиімділігін атап өтті, ал қазақ даласында мұндай оқу орындары жоқ екенін ескере отырып, өз жұмысында орыс мектептерін немесе қазақ медреселерін бітірген жастардың талаптарын қолданайық. Медресе деп кім оқып, білмеген педагогика, әдістемелер, ал бітірген орыстар емес, білген мұсылман жазу. Олардың білімін арттыру мақсатында жаз айларында ұзақтығы 1-2 ай болатын қысқа мерзімді курстар ашу ұсынылады.
А. Байтұрсынов дыбыс шығару арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалайтын қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушы болып табылады. Осы салада ол бірнеше әдіснамалық мақалалар жазды, соның негізінде 1920 жылдың қазан айында "баянист"атты әдістемелік памфлетті жариялады. Мұнда автор мұғалімдерге "әліппені" қолдану жобасын, сауаттылықты анықтау тәсілдерін көрсетті. Осылайша, ғалым өзіне жүйелік бағдарлама қойып, оны біртіндеп шеше бастады.
А.Байтұрсыновтың 50 жылдығына арналған мақаласында М. Әуезов ақын, аудармашы, Қазақ тілі мен әдебиетін зерттеуші А. Байтұрсыновтың пәнаралық шығармашылығына баға берді. "Ақан-ашық қазақ мектебі, Ана тілі Ақан-видеген, әдебиеттегі Ақанның орны - "Қырық мысал", "Маса", "Қазақ", "қазақ", "кан жылған 1916 жылы Қазақ қалаған ұлттағы қажымасын қажымасынын қайраттары", өнер-білім, саясат-ұмытылмайтын тарих. Жаңа өсіп келе жатқан қазақ зиялылары Аханның еңбегі жемісті болғанын тілеуден шаршамайды [43].
ХХ ғасырдың басындағы демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының ірі, беделді көшбасшыларының бірі, қазақстандық ғылым мен мәдениет, білім мен тәрбие тарихына енгізілген А.Байтұрсыновтың орасан зор еңбегі, бүгінгі күні, өмір тарихындағы демократия мен әділеттілік салтанат құрған дәуірде А. Байтұрсыновтың өзін психологиялық ғылым саласындағы да көзқарастарымен теңестіретінін дәлелдейді. Әдебиеттану туралы пайымдауларында ол психологияның теориялық логикасы үшін де үлкен маңызға ие.
А. Байтұрсынов адамның жазу дағдысын қалыптастыру тәсілін психологиялық тұрғыдан түсіндіреді. Ол сөзді жазғанда немесе оқығанда (оған үйреніп алғаннан кейін) адам өзін бірлік ретінде бейнелейтінін айтады. "Сауатты адам, - дейді автор, - ол жазған кезде қолмен жазады. Біз жазған сәтте әр әріпті Мұқият жазбаймыз, қолымыз таныс күйге түседі. Адам неғұрлым сауатты болса, соғұрлым көп жазады, визуалды қабылдау дағдылары соғұрлым көп болады, оқу кезінде оның көздерінде күш көп болады, жазу кезінде денесінде күш көп болады."Бұл тұжырымдар психологиядағы оқу және жазу дағдыларын қалыптастыру заңдылықтарына негізделген [44].
Қорытындылай келе, халықтық педагогика мәселесі бойынша кейбір ғылыми жарияланымдар мен әдебиеттерді қарап шыққаннан кейін, біз халықтық педагогика ғасырлар бойы практикалық сынақтан, сынақтан және дамудан өткен ата-бабаларымыздың озық педагогикалық идеяларының жиынтығы деген қорытындыға келдік.
Халықтық педагогиканың ерекшелігі, ол әр халықтың тілдік және тұрмыстық дәстүрлеріне негізделіп қана қоймай, сонымен қатар әр халықтың жеке этникалық топтарына, тіпті нәсіліне ортақ мұра ретінде тән моральдық және гуманистік құндылықтарды қабылдау құралы болды. Этнопедагогика проблемасы халық өмірінде ерекше көрініс тапты, қайта түлеуге, қоғамдық қажеттілікке айналды - ұлттың ең құнды қасиеттерінің бірі-этика мен адамгершілік құндылықтардың ұрпақ санасына сіңіп кетуі.
Ұлттық педагогика-бұл ұлттың әр өкілі өзі өмір сүретін ортада табиғат құру адамдардың санасына ұзақ әсер етеді және оның психикалық болмысын анықтайды деген қағиданы мойындайды. Бұған халықтың өскелең ұрпақты тәрбиелеудегі көпғасырлық жинақталған және сараланған тәжірибесі дәлел бола алады. Сондықтан талдау, Талдау, құру және әдіснама процесінде біз халықтың педагогикалық тәжірибесіне сүйенуіміз керек.
Тәрбие жұмысында ауызша халық шығармашылығының ең жақсы үлгілерін (ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыздар, өлеңдер және т.б.) күнделікті өмірдегі білім беру технологиялары барған сайын жаңарып келе жатқан дәуірде қолдану көптеген мұғалімдердің керемет педагогикалық әдістерінің бірі болып табылады. Бұл педагогикалық мұра оқушылар үшін де, ата-аналар үшін де ортақ және қажет. Ол халықтың ғасырлар бойы жинаған діни, рухани және мәдени құндылықтары негізінен білім беру дәстүрлері арқылы жас ұрпаққа берілетінін болжады. Гуманистік, моральдық, адамгершілік, гуманистік және басқа да жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделген ұлттық мәдени жетістіктер білім беру арқылы жүзеге асырылатындықтан, біз ғылымның бұл саласы пән бойынша оқулық ретінде ұрпақтардың меншігіне айналғанын қалаймыз.
1.2 Ұлттық педагогика арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі өскелең ұрпақты адамгершілік және рухани тәрбиелеу болып табылады. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамның қалыптасуы оның туған сәтінен басталуы керек.
Адамдар: "ағаштың тік өсуі үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болған кезде оны түзету мүмкін емес."Сондықтан отбасы мен мұғалімдер баланың өзіне деген сенімділігін тәрбиелеуде шешуші рөл атқарады, оған ерте жастан ізгілікке, мейірімділікке, мейірімділікке, яғни адамгершілік құндылықтарға баулиды. Рухани-адамгершілік тәрбие-бұл екі жақты процесс.
Моральдық қасиеттер адамдардың іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарынан туындайды. Жақсылық пен жамандық, жамандық пен махаббат, әділеттілік пен әділетсіздік, парыз мен ар-намыс, ар-ождан мен ар-ождан адамның іс-әрекетімен өлшенеді. Ерте жастан адамның мінез-құлқының қалыптасуы тәрбиеге байланысты. Осыны ұстана отырып, қазақ халқы өз алдына бірінші міндет қойды-жастарда кішіпейілділік, ізгілік, адамгершілік, имандылық тәрбиелеу. Ұлдардан ауылдың ақсақалына сәлем беруді сұрады, ал қыздардан ақсақалдарға жол беріп, жолдан өтпеуін сұрады.Жастардың жадында "сіз"деген сыпайылық жатыр. Ол үнемі принциптерді уағыздады:" адамның ізгілігінің белгісі-ғибадат","кішіпейілділік төмендемейді". Біздің халық позаботился үшін ата-аналар, воспитывавшие өз бала адамгершілік: "Өсуге ұлына қарап, әкесі, өсуі қызы, қарап ана."Ол отбасы мен қоғамды тәрбиелеу ата-аналарға байланысты екендігіне ерекше назар аударды және қыздың өзінің ойлау және мінез-құлық тәсілдеріне сәйкес келетініне көз жеткізді. Мысалы, "қыз мейірімді", "үйдің қызы, жаса" мақал-мәтелдері үлкен жауапкершілікке ие [45].
Жақсылық жасау үшін жақсы елде менің айналамдағы бүкіл халыққа өз мүлкін ер достардың жеріне арнаған адам бар. "Ең жақсысы жаттығу залында емес", "айлар мен күндер, әлем бірдей", "күмән-бұл елдің байлығы", "жарық келді, жақсы десенши келді, десенши лебин жақсылықты әкелді", - деді накылдар көпшіл, жақсы адам, адамдардың болашақ туралы не ойлайтынын көрсететін асыл азамат. Өз Отанын шын сүйетін батырды тәрбиелеуге ұмтылған халық осы тақырыпқа өз өлеңдерін, аңыздарын, мақал-мәтелдерін арнады.Сондықтан лирикалық-эпикалық, батырлық өлеңдердің басты кейіпкерлері-ата-аналары, сүйікті әйелі, отаны, олар өскен елі үшін жаумен күресіп, ерлікпен танымал болған халықтың сүйікті ұлдары мен қыздары. "От үшін от, Сен жанбайсың, Ару үшін алыс, сен өлмейсің"," адам ел үшін туады, ел үшін өледі", - деп адамдарды өз Отанын сүюге шақырады. "Мақал-мәтелдер жасау" созбар, құрметті мұғалімдер, ауыстырыңыз. Мақал-мәтелдердің көмегімен сіз айтқандарыңызды оңай және ұтымды түрде жеткізе аласыз. Мақал-мәтелдер-ауыз әдебиетінің бір түрі.Олар көбінесе астарлы әңгіме, өсиет түрінде айтылады. Мақал негізінен екі бөліктен тұрады (көбінесе екі нүктеден). Бірінші бөлімде пайымдаулар (ойлаудың алғашқы принциптері), екінші бөлімде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
AБAЙ МЫРЗAХМЕТOВ AТЫНДAҒЫ КӨКШЕТAУ УНИВЕРCИТЕТІ
Әлеуметтік-педaгoгикaлық пәндер кaфедрacы
Қoрғaуғa жіберілді:
кaфедрa меңгерушіcі,
п.ғ.к.,Радзицкая Я.И.
____________
___________ 2020ж.
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
Тaқырыбы: ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
Білім беру бағдарламасы 5В010300 - Педaгoгикa және пcихoлoгия
Oрындaғaн: Жумабекова А.Т
Ғылыми жетекші п.ғ.к.,доцент Абдугалина С.Е.
Көкшетaу, 20__
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ
AБAЙ МЫРЗAХМЕТOВ AТЫНДAҒЫ КӨКШЕТAУ УНИВЕРCИТЕТІ
Жумабекова Айгерим Талгаткызы
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНДЕ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ
Білім беру бағдарламасы 5В010300 - Педaгoгикa және пcихoлoгия
Көкшетау 20__
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ РӨЛІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫЌ НЕГІЗДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
4
7
1.1
Этнопедагогиканың педагогикалық және психологиялыќ негіздері
7
1.2
Ұлттық педагогика арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
18
2
ХАЛЫЌ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ РӨЛІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫЌ НЕГІЗДЕРІ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕЛІК ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСТАРЫ
35
2.1
Тәлімі мол ойлардың бала тәрбиесіндегі рөлі
35
2.2
Халыќ педагогикасының бала тәрбиесіндегі рөлі маңызы және теориялыќ негіздері бойынша жүргізілген іс-тәжірибелердің нәтижесі.
40
ҚОРЫТЫНДЫ
46
ЌОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
48
ЌОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зeрттeу тақырыбының өзектілігі:
Егемен елдің қалыптасуы және ұлттық дәстүрлерге оралу, болашақ ұрпақтарға ұлттық тәрбие беру үшін мектепте өткізілетін оқу сағаттарында халықтық педагогиканы, оқу құралдарын, кітаптарды, хадистерді қолдана отырып, мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие беру кезеңінде халық педагогикасының ілгерілеуінің маңыздылығы болашақ ұрпаққа оқу сағаттарында, ата-бабаларымыздың бай мұрасын олардың ұлтын, тілін, дінін білуде күнделікті сабақтарда беру болып табылады [1].
Осы мәселелер бойынша ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған "мәдени және этникалық білім" Жолдауында "мәдени мұра"ұғымдарында нақты белгіленген. Біздің қоғам өміріндегі рухани-адамгершілік бастамалардың рөлі барған сайын артып келеді, мейірімділік, адамгершілік, мейірімділік сияқты рухани-адамгершілік құндылықтардың ықпал ету аясы кеңеюде [2].
Бала тәрбиесіне, жалпы адам тәрбиесіне терең көңіл бөліп, оның табысты қағидалары мен ережелерін қалыптастырғандардың бірі-қазақ халқы. Қазақ халқы зор рухани байлықтың мұрагері. Оның білім мен тәжірибенің көптеген жолдары бар. Қазіргі қоғамның міндеттерінің бірі-біздің ұрпақтың санасына халықтың сан ғасырлық еңбегінің тәрбиелік мәнін сіңіру. Этнопедагогиканы зерттемей және пайдаланбай толыққанды жеке білім беру мүмкін емес. Қазіргі уақытта этнопедагогиканың дәстүрлері мен тәжірибесін қоғам алға қойған білім беру міндеттерін шешуде педагогикалық ғылымның әдіснамалық және теориялық принциптерімен интеграциялау проблемасы өзекті болып отыр.
Зeрттeудің мaқсaты: Отбасы тәрбиесіндегі ұлттық педагогиканың алатын орны,маңызы мен теориялық негіздерін анықтап, іс-тәжірибеге негіздеу.
Зeрттeудің міндeттeрі:
1.Ұлттық педагогиканың отбасы тәрбиесіндегі рөлі маңызы және теориялық негіздерін қалыптастыру жолдарын анықтау;
2.Ұлттық педагогиканың отбасы тәрбиесіндегі рөлі маңызы және теориялық негіздері бойынша тәжірбиелік эксперимент жұмыстарын айқындау.
Зeрттeу нысaны: бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика арқылы тәрбиелеу үрдісі.
Зeрттeу пәні: Отбасы тәрбиесіндегі ұлттық педагогиканың алатын рөлі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: жеке тұлғаны халықтық педагогика тұрғысынан дамыту және жетілдіру әлеуметтік жетілудің жалпы диалектикалық принциптері, халықтық педагогикадағы мейірімділік, жеке тұлғаны дамытудағы педагогикалық принциптер.Балаларды тәрбиелеудегі педагогиканың рөлі қазіргі заманның талаптарына сәйкес тиімді және оның тиімділігі артады.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының инновациялық педагогтеріне үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының міндетті білім беру стандарты, ресми Мемлекеттік құжаттар сайтындағы бастауыш білім беру күнінің бағдарламалары; ғылыми-практикалық конференция материалдары, Қазақстан Республикасының Конституциясы; "Білім туралы" Заң, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы", озық педагогикалық практикалардың ғылыми-педагогикалық зерттеулер сайты.
Зерттеу тақырыбының зерттелінген деңгейі: Қазақ зиялыларының халықтық тәрбие туралы көзқарастары Ш.Құдайбердиев [3], Ш.Уәлиханов [4], А.Құнанбаев [5], Ы.Алтынсарин [6] А.Байтұрсынов [7], М.Дулатов [8], М.Жұмабаев [9] және еңбектерінен көрніс тапса, оқу- тәрбие үрдісіндеге Ж.М. Қоянбаев [10], Р.М. Қоянбаев [11], Т.С. Сабыров [12], С. Қалиев [13], С.Ұзақбаева [14], т.б. өскелең ұрпақтың ұлттық дүниетанымының негізін қалыптастыруда, білімдерді меңгертуде және оны практикада қолдану әдістерімен қаруландыруда орасан зор қызмет атқара алады.
Сонымен қатар, оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда ол дүние жүзі педагогика классиктері: Я.А.Коменский [15], Ж.Ж.Руссо[16], К.Д.Ушинский [17] т.б. гуманисттік идеяларын басшылыққа алды, оларды қазақ даласында мектеп өміріне енгізген түңғыш педагог болды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық, тарихи, социологиялық және басқа салалардағы ғылыми-әдістемелік жұмыстарды теориялық талдау; мемлекеттік арнайы құжаттарды саралау; сауалнама жүргізу, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, педагогикалық колледждер мен мектептердің құжаттарын талдау, эксперименттік жұмыс, статистикалық әдістер.
Жұмыстың құрылымы: ол жұмыстың міндеттерімен және тақырыпты ашу логикасымен анықталады және кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және қажетті кестелер мен суреттерден тұрады.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі, нысаны, пәні, ғылыми болжам, жетекші идея, зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, базасы мен кезеңдері, ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылған негізгі ережелері, зерттеу нәтижелерінің негізділігі мен негізділігі, апробация және практикаға енгізудің мәні ашылады.
"Балаларды тәрбиелеудегі отандық педагогиканың рөлі және теориялық негіздерді қалыптастыру жолдары" ғылыми-зерттеу жұмысының бірінші тарауында педагогикалық әдебиетке шолу жасалады. Педагогикалық зерттеулер мен халықтық педагогика мен халықтық білім берудің маңызы туралы зерттелген тұжырымдарға теориялық талдау жасалды.
Екінші тарау:балаларды тәрбиелеудегі отандық педагогиканың теориялық негіздері мен рөлінің маңыздылығы бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс. Бұл бөлімде педагогикалық эксперименттің барысы сипатталған. Сауалнама жүргізу және алынған деректерді статистикалық өңдеу әдісі қарастырылды. Халықтық білім беруді дамытуға байланысты эксперименттік жұмыстың мазмұны мен нәтижесі сипатталған.
Қорытындылай келе, зерттеу тақырыбының өзектілігі бойынша теориялық және практикалық тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1 ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ РӨЛІ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Этнопедагогиканың педагогикалық және психологиялық негіздері
Ұлттық педагогика-бұл ғасырлар бойғы тәрбие әдістеріне негізделген халықтардың бай тәрбиесінің үйлесімі. Этнопедагогика-ұрпақтар тәрбиесіндегі халық педагогикасының сабақтарын зерттейтін ғылыми педагогиканың бір бағыты. Этнопедагогиканың мақсаты-толық жетілген, саналы жасқа тәрбиелеу, халықтық дәстүрлерді, өнерді насихаттау, Ана тілі мен дінін құрметтеу, өз Отанына, еліне және жеріне деген сүйіспеншілік. Сондай-ақ, жас балаларда халықтық тәрбие дағдыларын дамыту, физикалық және ақыл-ой жұмысына қабілетті толық дамыған азаматты дамыту. Ол басқа құрылымдармен қатар жүзеге асырылады және балаларды тәрбиелеу және тәрбиелеу, халықтың өнер туындыларына негізделген олардың ақыл-ойы арқылы жүзеге асырылады [18].
Баланың денсаулығы мен дене бітімін жетілдіруге этнопедагогикалық қамқорлық ақыл-ой және еңбекке тәрбиелеудің, саналы адамгершілік-эстетикалық бағдарлаудың, мінез-құлықты реттеудің, өзін-өзі тәрбиелеудің және қайта тәрбиелеудің, яғни жеке тұлғаны қалыптастырудың барлық жетекші бағыттарын қамтиды. Халықтық педагогикада баланың дүниетанымын қалыптастырудың және оның ақыл-ойының, ең алдымен оның қоғамының, айналасындағы әлемнің дамуының бастауы ретінде олар: "Армансыз жас-қанатсыз Қарлығаш"дейді. Халық ұрпақ-бұл ақыл-ойды жетілдіруді қажет ететін терең және танымдық процестердің жиынтығы деп санайды [19].
Халық мұғалімдері іс жүзінде адам жаңа нәрсені ерекше балалық шақтан бастаған кезде үйрену, үйрену орынды болатынына, алған білімі өмірге пайдалы болатынына көз жеткізді. Баланың ақыл-ойын тәрбиелеу оның танымдық қабілеттерін, әр түрлі ұғымдардың кеңдігі мен сезімталдығын, байқауды, есте сақтау түрлерін үйретуді, қиялды ойлауды ынталандыруды жан-жақты дамытуды талап етеді. Мысалы: жұмбақтар-бұл халықтық педагогикада осы талапты орындау үшін құнды дидактикалық материал. Олар баланың ойлау қабілетін дамытуға ықпал етеді [20].
Қазақ халқының ата-бабалары өмір сүрген кезден бастап (уиг. Түркі қағанаты) әлі күнге дейін рухани мұралардың бірі-Халық педагогикасы болып табылады. Халық педагогикасы білім беру саласындағы халықты педагогикалық тәрбиелеудің тәжірибесі. Халықтық педагогиканы зерттеу ауызша халық шығармашылығына, этнографиялық материалдарға, халықтық тәрбие дәстүрлеріне, халықтық ойындарға, отбасылық тәрбие тәжірибесіне және т.б. негізделген.
Халық педагогикасын зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалым-педагог Г.н.Волков халық педагогикасын анықтап қана қоймай, педагогикалық әдебиетке "этнопедагогика"ұғымын бірінші болып енгізді. Оның анықтамасы бойынша, " халықтық педагогика-бұл ауызша халықтық өнерде, әдет-ғұрыптарда, әдет-ғұрыптарда, әдет-ғұрыптарда, балалар ойындары мен ойыншықтарда мәңгі сақталатын білім, педагогикалық білім мен педагогикалық тәжірибенің жиынтығы. Олар әдетте ауызша таралады. Халықтық педагогика-халыққа қажетті қасиеттерді қалыптастыру үшін қолданылатын педагогикалық мақсаттардың, міндеттердің, мазмұнның, әдістер мен құралдардың, әдістердің жиынтығы мен өзара байланысы.".. бұл білім мен ақпарат әдетте ауызша таратылады. Оның зерттеу пәні-білім беру, ал білім беру объектісі-адам, тұлға [22].
Халықтық педагогика мен халықтық білім беру тұжырымдамаларын ұзақ уақыт бойы педагогика ғылымы арнайы зерттеулердің тақырыбы ретінде қарастырды (қоғамның күнделікті өмірдің мазмұны артып келе жатқандығымен сипатталады) және көптеген педагогикалық зерттеулер үшін негіз болды. Солардың бірінде ғалым С. Ғаббасов халық педагогикасы-бұл адам жанын тәрбиелейтін ілім, ал "этнопедагогика" - бұл адам ағзасының дұрыс дамуына әсер ететін дараландырудың бір түрі екенін баса айтады. Автор өзінің зерттеу жұмысында адам білімінің дамуын физиологиялық кезеңдерге бөліп, оны халықтық педагогика тұжырымдамасымен біріктіре отырып, халықтық педагогиканың жеті түрлі негізін ұсынады. Олар келесідей бөлінді: халықтық педагогиканың 1 - ші негізі - отбасын құруға дайындық, ұрықтың тазалығы; 2-ші негіз-құрсақтағы тоғыз ай; 3-ші негіз-нәрестелік; 4-ші негіз-Балбөбек кезеңі; 5-ші негіз-балабақша жасы; 6-шы негіз-бастауыш мектеп жасындағы тәрбие; 7-ші негіз-орта білім мен ересектерді тәрбиелеу [23].
Яғни, қоғамдағы білім беру процесінің әр кезеңі білім беру тұжырымдамасымен шектелмеді, ол әлеуметтік маңыздылыққа ие болды және танымал болды. Яғни, білім беру тұжырымдамасының ұлттық білім беру тұжырымдамасымен үйлесуі.
Алғашқы қауымдық жүйе-адамзат қоғамы тарихының алғашқы дәуірі. Бұл дәуірдегі ұрпақты тәрбиелеу туралы әртүрлі тарихи, этнографиялық және әдеби көздер, сондай-ақ археологиялық қазбалар негізінде айтуға болады. Білімнің пайда болуы туралы мәселе материалдық және рухани мәдениеттің қалпына келтірілген ескерткіштерінің құпиясын, қарабайыр қауымдастықтар дәуіріндегі білімнің мәнін түсіну үшін өте маңызды. Қатарына заттарды бағаннан білімі дәуірінде алғашқы қауымдық қоғамның жатқызуға болады археологтар табылған еңбек құралдары мен тұрмыс заттары, ойыншықтар, гравюралар на камне. Сонымен қатар, білім беруді сипаттайтын дереккөздер-сол дәуірдегі халық ойындары, салт-жоралар, ойын-сауық, фольклор (мақал-мәтелдер, эпикалық жырлар), жазудың пайда болу құралдары[24].
Қазақ совет энциклопедиясының 2 томында: "Білім, халықтың ұлттық педагогикадағы тәжірибесі-білім. Ұлттық педагогика-бұл ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан халықтар мен ұлттардың ұрпақтарының тәжірибесіндегі ұлттық дәстүр мен мәдени ойлау процесінің ең жақсы үлгілерінің жиынтығы""
Қазақ педагогикалық энциклопедиясының сөздігінде қысқаша айтылған: халық педагогикасы - халықтың тәрбиедегі тәжірибесі.
Қ.Арықбаев: "халық педагогикасы-халықтың тәрбие мен оқыту туралы педагогикалық білімінің жиынтығы", - деді.
"Ұлттық педагогика - бұл халықтың білім беру мен тәрбие саласындағы білімдерінің, біліктері мен дағдыларының жиынтығы, олар ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе халық шығармашылығы арқылы ауызша беріледі", - дейді С.А. Ұзақбаева [26].
Халық педагогикасы туралы ұғымдардың бала тәрбиесіне әсері бүгінде біздің қазақстандық ғалымдардың зерттеу нысанына айналуда. Б.ж. Муханова, Р. К. Ильясова бірлесіп жазған этнопедагогика оқулығында: "Халық педагогикасы-ғасырлар бойы жас ұрпақты тарих кезеңіне енген күннен бастап рухани және материалдық мәдениетке баулуға қабілетті тәрбиелеу құралы, ұлттық мәдениеттің негізі" [27].
К. Бөлеев: халық педагогикасы - бұл тәрбие мен оқыту туралы ғасырлар бойы жинақталған тәжірибе мен білім, өйткені халық "тәжірибеге негізделген ғылымның негізі, даналық-білім" деп айтқан [28].
Е.Сағындықов: "Халық педагогикасы-бұл халықтың экономикалық жағдайына байланысты әкеден балаға мұраға қалған, қоршаған әлеуметтік орта мен табиғатқа сәйкес қалыптасқан халықтың өзіндік ерекшеліктеріне негізделген тәрбиенің ментальді үлгілерінің жиынтығы" [29].
Сөз шеберлерінің бірі, ұзақ уақыт бойы ұлттық педагогиканың қыр - сырын зерделеген ақын М.Әлімбаев өзінің" халық-ғажайып тәлімгер" атты еңбегінде: "ұлттық педагогика-ғасырлар бойы қалыптасып, байытылып келген ғылым.
"М.Әлімбаев: Халық педагогикасы-бұл ұрпақтың халықтың рухани мәдениетіне қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі. Халық педагогикасы-бұл халықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі, еңбекқор халықтың көрнекі көрінісі. Халықтың қажеттіліктеріне сәйкес бұл педагогика тәрбиенің ең гуманистік, демократиялық мұраттарын алға тартады [30].
К. Ж. Қожахметовтың зерттеулерінде А.Е. Измайловтың пікірі былай дейді: "халықтық педагогиканың жалпы қабылданған әмбебап нормалары, Практикалық оқыту мен тәрбие, бірнеше жалпы негіздер, яғни ғылым халықтық педагогиканың әмбебаптығына ерекше назар аударады."
Қ. Ж. Қожахметова көптеген ғалымдардың пікіріне сүйене отырып, халық педагогикасы туралы былай дейді:" біз халықтық білім беруді адамдардың біліміне бағдарланған адамдардың тәжірибесі, білімі мен педагогикалық ойының жиынтығы деп санаймыз " [31].
Халық педагогикасы, халық педагогикасы ұғымдарының маңызы туралы өз пікірін отандық ғалымдар да, жақын және алыс шетел ғалымдары да білдірді.
"Ұлттық педагогика-бұл көпшіліктің, сыныптың педагогикалық қызметі, олардың мүдделерін білдіретін және әлеуметтік теңдік үшін күресетін тұлғаны қалыптастыруға бағытталған. Дәстүрлі педагогикадан айырмашылығы, жекелеген халықтарға қызғаныш."А И. Ф. Харламов өзінің" Педагогика "оқулығында халық педагогикасы мен этнопедагогиканы ажыратады:" тәрбиенің халықтық және ұлттық ерекшеліктерін зерттеу арнайы педагогикалық пән-этнопедагогиканы зерттеу нысаны болды. ...Кейде кейбір жарияланымдарда халықтық педагогика мен этипедагогика синоним болып саналады. Бірақ бұл дұрыс емес. Жоғарыда айтылғандай, халықтық педагогика-бұл әртүрлі этникалық топтардың (халықтардың, ұлттардың) ұлттық тәжірибесі мен санасында қалыптасатын білім туралы идеялар мен идеялардың жиынтығы. Ал этнопедагогика-бұл халықтық тәжірибе мен идеяларды зерттейтін ерекше ғылыми пән" [32].
Халық педагогикасы тұжырымдамасының бастауы педагогиканың негізін қалаушы, "педагогикалық ғылымның атасы"болған чех халқының гуманист мұғалімі А.Я. Коменскийдің еңбектерінде. А. я. Коменский өзінің "Чех тілінің қазынасы" (1612) атты алғашқы еңбегінде өз халқына қызмет етуге ниет білдірді. Ол тарихты, географияны зерттейді (Отанның картасын жасайды), Чех мақал-мәтелдерін жазады, өз халқының өмірін бақылайды. Комениус сол кезде де вернакулярлық және вернакулярлық тілдер өте жек көретін нәрсеге айналды деп жазды, бұл барлық адамдарға өз тілінде берілуі керек деген терең наразылықты білдірді.
Халықтың өзінің ұлттық "өзін" сақтауға деген ұмтылысын және оның әлеуметтік-экономикалық өмірдің барлық салаларында дамуына ықпал етуге деген ұмтылысын түсіндіре отырып, К.Д. Ушинский былай деп жазды: "ұлттық рухы жоқ адамдар жаны жоқ денеге ұқсайды, ол тек жойылу заңына сүйенетін және өз денелерін сақтаған басқа денелерде жоғалуы мүмкін" [33].
Жоғарыда айтылғандай, Пансоф (дана) мектебінде-халық ертегілерінен, әңгімелер айтудан, халық әдет-ғұрыптарын насихаттаудан адамгершілік тақырыбына әңгімелесу үлгілері-алғашқы Қазақ мұғалімі-ағартушы Ы. Алтынсарин қазақ мектептері үшін білім беру саласында әзірленген бағдарламаға алғаш рет жүгінді.
А.Байтұрсынов 1913 жылы "Қазақ" газетінде жарық көрген "оқу үйі" атты мақаласында тек қазаққа оқу мен білім беру үшін "адамның тілі, құлағы, қолы, сондай-ақ бастауыш мектепте сабақ беретін білімі қажет" екенін айтып қана қоймай, қазақ даласындағы мектептер туралы да айтты. Ғалым-педагог бұл мақалада қазақ балаларын оқуға көшіру үшін экономикалық және тұрмыстық жағдайдың нашарлығын көрсете отырып, қазақ балаларын ана тілінде оқыту қажеттілігін, демек, қазақ мектептерінің көп санын ашуды баса айтады.
А. Байтұрсынов жеке тұлғаны қалыптастырудағы бастауыш мектептің танымдық рөліне назар аудара отырып, ұлттық мектеп саясатының қысымымен емес, еркін болуға ұмтылды, былай деп жазды:"... бастауыш мектеп, ең алдымен, миссионерлік пікірден, саясаттан, яғни қазақтардың дінінен, тілінен, жазуларынан алыс болуы тиіс, салқын қолмен сабырлы болуы тиіс" [34].
М. Жұмабаев халық педагогикасы негізінде тәрбие жұмысын ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі. Ол әр халықтың өз мектебі, өз тілі, өз оқулығы, мәдениеті мен әдебиеті болғанын қалайды, "Педагогика", "Бастауыш мектептің ана тілі" (1923) оқулықтарын жазады. М.Жұмабаевтың "Педагогика" оқулығы басынан аяғына дейін халықтық білімге сәйкес жазылған шығарма деп айтуға тұрарлық [35].
Қазақтың аса көрнекті педагог-ағартушысы Ы.Алтынсарин (1841-1889) Қостанай облысындағы белгілі Балқожа бидің отбасында тәрбиеленді, 9 жасында Орынбордағы қазақ балаларына арналған жеті жылдық мектепке оқуға түсті, онда шекаралық комиссияда жұмыс істеген Шығыстың танымал зерттеушісі В. Григорьевтен оқыды. Орта мектепті үздік бітіріп, 1857-59 жылдары атасының жиені болды, ал 1860 жылы Кіші лингвист ретінде Орынбор облыстық баскармаға көшті. Содан кейін ол өз өтініші бойынша Торғайда бастауыш сынып мұғалімі болып жұмыс істейді. 1864 жылы ол мектеп ашты.
Е.Алтынсарин кітаптарды қазақ тілінде жазып, халық арасына таратты. Оның оқу-тәрбие ісіндегі тағы бір жетістігі қазақ жастарына кәсіби мамандықтар беру болды. Сонымен қатар, ол Ырғыз қазақ қыздарына арналған мектеп-интернат ашты.
Оның педагогикалық көзқарастарында біз әлемдік ілімнің алтын өзегі гуманистік көзқарас, яғни оқушыға деген достық қарым-қатынас, мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық қағидаты екенін көреміз.
Ы.Алтынсарин өз халқының жарқын болашағы үшін саналы өмір сүрген нағыз патриот болды, өз халқына қызмет етуден артық ештеңе жоқ, туған халқын, елін шексіз жақсы көрді деп есептеді. Сондықтан оның көптеген еңбектерінде қазақ халқының өзінің психологиялық қасиеттері, әдет-ғұрпы, әдет-ғұрпы туралы айтқанына ерекше көңіл бөлінеді.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық және психологиялық еңбектерінде халық педагогикасы үлкен орын алады. Мектепте татар діни оқуының орнына Алтынсарин балаларды ана тілінде оқытуға ерекше назар аударды, оларды халық дәстүрлері, аңыздары, мақал-мәтелдері негізінде тәрбиелеуге және оқытуға ерекше назар аударды, сондай-ақ өзінің антологиясына ауызша халық шығармашылығының материалдарын, атап айтқанда жастарды батылдыққа, өнерге және жақсы адамгершілік қасиеттерге баулитын асыл үлгілерді қосты [36].
Ол, Шоқан сияқты, ешқандай арнайы психологиялық жұмыстар қалдырған жоқ, дегенмен оның көптеген еңбектерінен (оқулықтар, хаттар мен жазбалар және т.б.) Әлеуметтік және педагогикалық психология туралы көптеген қызықты фактілерді табуға болады. Ол қазақ балалары өздерінің кейбір ұлттық ерекшеліктерін көрсете отырып, оларды тәрбие жұмысында үнемі ескеруі тиіс деп есептеді. Мысалы, оның өзі бұл жағдайды қазақ балаларына арналған "антологияны" құрастырған кезде ескергені көрініп тұр [37].
Абай Құнанбаев (1845-1904) - қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін қалаушы ғана емес, ұлы ойшыл. Оның поэтикалық шығармалары мен "Гаклия" сөздері философиялық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ойларға толы.
Абай Құнанбаев тәрбие жұмысына көп көңіл бөлді. Ол білімнің адам дамуындағы рөлін және "адам бала туа алмайды"деген 19-сөзінде атап өтті. Сіз естисіз, көресіз, ұстап тұрасыз, тырысасыз, естисіз, олардың айтқандары есіңізде. Біз естігенімізді естігеніміз үшін ғана естиміз", - деп ақыл-ойдың білім беру жемісі арқылы жетілдірілетінін ғылыми дәлелдейді.
Абай сананы тәрбиелеу мен жетілдірудегі әлеуметтік ортаның рөлін материалистік тұрғыдан түсіндіреді. Адам жақсы, жаман, ақылды, ақымақ, генетикалық негізге байланысты, буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарағанда, ақсүйектер тукимдері ақылды, ақылды, ақылды деп тұжырымдайды, адамның мінезінің қалыптасуы біліммен байланысты екенін дәлелдейді.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық тұрғыдағы басты мақсаты - " атаның ұлы болма, адамның ұлы бол... елге, халыққа жақсылық, ортақ, пайда әкелсін", - деп гуманистік ой қуаттады. Абай үйреткен оқу, өнер, адамгершілік этика, адамгершілік мәселелері қазақ халқының рухани азығына айналады.
Абай психология бойынша арнайы еңбек жазбағанмен, оның өлеңдері мен қара сөздерінде үлкен ғылыми маңызы бар және осы ғылымның түрлі проблемаларына байланысты ерекше назар аударуға лайық әртүрлі ойлар бар. Ақын шығармашылығында психологияның негізгі мәселелері - жан мен дененің қарым-қатынасы, адамның психологиялық дамуы жолындағы тәрбие мен білім беру функциялары, сонымен қатар балалар психологиясы мен әлеуметтік психологияның жеке мәселелері көрсетілген. Оларды талдай және талқылай отырып, ол адамның психологиялық өмірінің бір қыры мен қырының табиғи ғылыми түсіндірмесін бермейді. Алайда Абай тұжырымдарының ауқымы мен тереңдігі оның әлемдік психологтардың еңбектерімен таныс болғандығын айқын көрсетеді. Абайдың психологиялық проблемаларға қатынасы, ең алдымен, поэзия мен өнердің міндеті-адамның өмірін, оның көңіл-күйін, іс-әрекетін шынайы көрсете білу деген түсінік негізінде қалыптасады. Оның пікірінше, ән мен музыка қазақ халқының өмірі мен өміріне берік еніп, оның адал және өзгермейтін серіктері болды. Сондықтан ол өз тақырыптарында оларды талдауға көп көңіл бөлді.
Қазақ қоғамдық ойының қалыптасу тарихында тұңғыш рет Абай ақындық шабыттың психологиялық алғышарттарына терең үңіліп, оны адам рухының ерекше жағдайы деп сипаттады және оны ұлттық тәрбие құралдарының бірі деп таныды.
Абайдың психологиялық мәселелеріне қатысты бізге жеткен пікірлері қазақ тарихында алғаш рет осы ғылымға қазақ тілінің бай сөздігінен бірқатар ұғымдарды енгізе отырып, психологиялық терминдер жасауды талап етеді. Бұл жолда ол қазақ фольклорындағы психологиялық ұғымдарды өңдеп, нақтылап, нақтылап қана қоймай, көшпенділердің психологиялық әлемі туралы өзіндік идеялар жүйесін қалыптастырады [38].
Я. А. Коменский өз заманының білім беру жүйесін, мектеп құрылысын жаңа типтегі мектеп идеясымен салыстырды. Бұл өмірге пайдалы, бизнес үшін қажет білімді үйренуді қажет етті. Сондықтан мектептің мақсаты-зиялы адамды тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жетудің жалғыз жолы", - деді Коменский, бастауыш мектеп жасындағы балаларды оқыту және тәрбиелеу. Осылайша ол білімнің әсер ету күшін көре алды. "Ер адам болу үшін ол үйренуі керек", " білуші-нағыз адам..."- Жоқ, - деді ол.
Комениус бір-біріне сәйкес құрылған төрт сатылы білім беру кезеңін ұсынды, ол адамның өсіп келе жатқан жас ерекшеліктеріне сүйене отырып, мектептегі төрт түрлі білім беру жүйесін ұсынды:
1-бала туылғаннан бастап 6 жасқа дейінгі кезеңде әр үйде - "ана мектебі;
2. әр қауымдағы" Ана тілі " мектебі 6 жастан 12 жасқа дейін;
3. 12-18 жас аралығындағы жастар үшін - әр қалада;
4. 18-24 жас аралығындағы жастар штатта Академия болуы керек.
Бұл мәселеде ол өмірге қажетті бастапқы білім тек ана тілі арқылы беріледі деген негізгі тұжырымға сүйенеді, осылайша балалардың интеллектісін одан әрі дамыту мәселесі нәтижелі шешілуі мүмкін. Комениус ана тілін мектепке кеңінен енгізу және оны дамыту үшін тынымсыз күрескен. Ол басқа тілді меңгеру сол ана тілінің көмегімен жүруі керек деген пікір білдірді: "алдымен, әрине, ана тілі, содан кейін ана тілінің орнына, атап айтқанда көрші халықтың тілі" ("Ұлы дидактика", XXIX тарау). Коменский барлық халық жастарын білімнің барлық салаларына жаңаша, жеңіл және ұтымды үйрету үшін өзінің " Ұлы дидактика "атты тамаша еңбегін жазды [15]
"Этнопедагогика-бұл жасөспірімдерді популяцияда тәрбиелеу тәжірибесі, олардың педагогикалық көзқарастары, күнделікті өмір, отбасы, клан, тайпа, ұлт педагогикасы туралы ғылым. Этнопедагогика тарихи жағдайларда қалыптасқан ұлттық сипаттың ерекшеліктерін зерттейді (3 16).
Этнопедагогика-әлеуметтану мен білім беру салаларын зерттеудегі бағыт. Ол ХХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. этнологиялық және психологиялық-педагогикалық ғылымдар тоғысындағы пәнаралық бағыт ретінде.
Профессор И.Т. Огородников" Этнопедагогика "жұмысының алғы сөзінде" Егер халық педагогикасы мен этнопедагогикаға арналған екі антология жасалса, біріншісі-балаларды тәрбиелеу бойынша ауыз әдебиетінің үлгілері мен дәстүрлері туралы этнографиялық Нұсқаулық жазбаларды, ал екіншісі-халық педагогикасындағы халық ілімін зерттеуге арналған ғалым-педагогтардың еңбектерін қамтиды" деп атап өтті.
К. Д. Ушинскийдің педагогикалық пікірінің негізгі мәні әр елде халықтың мақсаттары мен қажеттіліктеріне сәйкес өзіндік білім беру жүйесі болуы керек деген танымал идея болды.
Білім өзінің мақсатына ұлттық сипатқа ие болған жағдайда ғана жетеді, ол халықтың өмірін жақсартуға, оның саласын дамытуға көмектеседі, деп санайды Ушинский. Ол: "білім дәрменсіз болмауы үшін оны танымал ету керек."
Білім берудегі ұлттық идеяны жемісті жүзеге асыру үшін біз келесі негізгі жолдарды белгіледік:
1. білім мен тәрбие кең демократия негізінде құрылды. Халықтың өзі білім беру процесіне қатысуға тиіс, ал мектептер бүкіл ұлттың жастарын қамтуға тиіс.
2. халықтық идеяның басты ерекшеліктерінің бірі-әлеуметтік, сондықтан білім беру мен тәрбие салалары, олардың қоршаған ортасы қоғамдық атмосферада болуы керек, өйткені халықтық идея кең әлеуметтік тәсілдермен жүзеге асырылады.
Ушинский сонымен қатар халықтық мектеп пен оның міндеттері туралы халықтық идеяға негізделген мәселені қарастырды.
Халық педагогикасы-ұрпақты тәрбиелеудің ғасырлық әдістеріне негізделген халықтар білімінің эмпирикалық жиынтығы, ал этнопедагогика-бұл ұрпақты тәрбиелеудегі халықтық педагогика сабақтарын ғылыми түрде жүйелейтін, оны практикада қолданудың әдістері мен тәсілдерін теориялық тұрғыдан тұжырымдайтын ғылыми педагогика саласы [40].
Этнопедагогика объектісін анықтау үшін халықтық педагогика мен этнопедагогиканың анықтамаларын салыстыру қажет. Егер халықтық педагогика-бұл педагогикалық білім мен халықтың тәрбиелік тәжірибесінің үйлесімі болса, онда этнопедагогика-бұл жас ұрпақты тәрбиелеу тәжірибесі, олардың педагогикалық көзқарастары туралы ғылым. Демек, этнопедагогиканы зерттеу объектісі-халықтық педагогика.
Этнопедагогиканың мақсаттарын, міндеттерін, ұстанымдары мен функцияларын анықтау кезінде біз Қ.Қожахметовтың "қазақ этнопедагогика әдіснамасының теориясы мен практикасы" монографиясын қолдандық (1998) [41].
Этнопедагогиканың мақсаты-дамуы ақылмен, еңбексүйгіштікпен және адамгершілікпен жүзеге асырылатын жетілген тұлғаны тәрбиелеу.
Міндеттері:
- халық педагогикасының ерекшелігін, оның пайда болуын, дамуын, қазіргі жағдайын, оның халық өміріндегі орнын және адамзаттың педагогикалық мәдениетін дамытудағы рөлін зерттеу;
- халыққа білім берудің негізгі категориялары мен заңдылықтарын анықтау;
- ұлттық сипатты қалыптастыру процесін зерделеу, оны этникалық қауымдастыққа тән білім беру жүйесінің әсері нәтижесінде қарастыру;
- халықтық педагогика мен педагогикалық ғылым арасындағы байланысты анықтау;
- халықтық педагогикалық мәдениеттің ерекшелігін талдау.
Этнопедагогика принциптері табиғатқа сәйкестікті талап етеді-олардың барлық іс-әрекеттерін табиғатпен, яғни Бейбітшілік, Үйлесімділік, үйлесімділік күйіне келтіру. Жасөспірім кезеңінде табиғи сәйкестік басым болады. Жеке тұлға мен тұтас, ұлт пен жалпы адамзаттың бірлігі-бір жағынан этникалық ерекшеліктер зерттеледі, екінші жағынан халықтардың педагогикалық мәдениеттерінің ортақтығы анықталады. Халық принципі.
Этнопедагогика қызметі:
- ұлттық білім беру жүйесінің арқасында тарихи қалыптасқан және сақталған ұлттық сипаттағы ерекшеліктерді зерттеу;
- құнды педагогикалық мұраны пайдалану, оны педагогика ғылымында игеру және қайта өңдеу, сондай-ақ оны білім беру практикасында қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету;
- халықтық педагогикалық дәстүрлердің қайта өрлеу себептерін және қазіргі қоғамның рухани өміріне ену механизмін анықтау;
- үлкен және кіші халықтардың білім беру тәжірибесінің ерекшеліктерін мұқият зерттеу.
1648 жылы оның "әлем суреті" оқулығы, "жақсы ұйымдастырылған мектеп заңдары" және "жастарға арналған мінез-құлық ережелері"атты педагогикалық еңбектері аяқталды. Өмірдің барлық аспектілері туралы баяндайтын "әлем суреті" энциклопедиялық кітабы ХІХ ғасырға дейінгі балаларға арналған негізгі мектеп оқулығы болды.
Барлық білім беру қызметі Коменаның табиғатына тән жалпы заңдарға сәйкес келуі керек. Ол адамды табиғаттың бір бөлігі деп санады және білім беру қызметін адамның табиғатына сәйкес жүргізуге кеңес берді, оны өзінің табиғи қабілеттері мен қасиеттерін дамытуға бағыттады. Кейіннен бұл идея педагогикада "табиғатқа сәйкестік принципі"деп аталды.
Мектептегі білім берудің міндеті - "балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамыту, олардың табиғи табиғатқа және әлеуметтік қатынастарға дұрыс көзқарасын қалыптастыру, олардың өз бетінше өмір сүру және жұмыс істеу қабілеттерін дұрыс тәрбиелеу", - дейді Ушинский. Ұлы ұстаздың бұл көзқарастары қазіргі әлемде де өз құндылығын жоғалтқан жоқ [40].
Осы жағдайда қазақ ағартушылығының идеялары аймақ тұрғындарының санасы оянған қоғамдық аренаға көтеріле бастады. Осы кезеңде өмір сүрген халқымыздың құрметті ұлдары, ойшылдар-демократтар-ағартушылар туған халқының бақытты өмірге қол жеткізуі үшін көп күш жұмсады. Олар, әсіресе жастарға үлкен үміт артып, қолдарынан келгеннің бәрін берді. Ағарту жолындағы игі істер сол кездің өзінде-ақ дала тұрғындарының әлеуметтік прогресінің барысына ерекше әсер еткені, олардың халқының игі ойлары мен асыл армандарының жаршысы, жастарды білімге, мәдениетке, өнерге шақырған, педагогика мен психология проблемалары саласында тапқан асыл адамдардың ағартушылық идеяларының басты және өзекті арнасы болғаны кездейсоқ емес.
М.Дулатовтың рухани мұрасында көшпелі елдің салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, ұлттық нақышқа толы эстетикалық және этикалық талғамдары байқалады. Табиғаты бойынша тәлімгерлік қасиетке ие жазушы қазақтарда ешқандай ғылымды-білімді, өнерді көрген жоқ, әңгіме ақылды, дарынды балаларды оқыту мен тәрбиелеудің мәні туралы болып отыр және дарындылықтың кейбір психологиялық ерекшеліктерін зерттейді. Бұл автордың келесі түйіндемесінен айқын көрінеді: "сіз қаншалықты ақылды болсаңыз да, - деп жазды М.Дулатов, - сіз ғылымсыз, білімсіз жасай алмайсыз. Өз табиғаты бойынша өзіне қажет нәрсенің бәрін сезінетін және егер ол өз жолымен жүрсе ғана көзге көрінетін болады... Жақсы суретші адамның сыртқы келбетін бейнелей алады, жақсы жазушы адамның ішкі құпияларын, мінезін, әдеттерін, оқығанын көре алады...".
Халық егемендікке ұмтылған кезде, жастардың ана тілінің уызымен ғана емес, сонымен бірге ұлттық рухпен, салт-дәстүрлермен де енуіне ерекше назар аударуымыз керек. Бастауыш мектепте алған білім сіз қандай медреседе оқитыныңызға немесе қай ұлттың арасында екеніңізге байланысты емес. Қайда да ауыруы өмір, ұлт болып қалады ұлы. Оқытудың мақсаты-құрғақ білім ғана емес, сонымен бірге жақсы білім беру. М.Дулатовтың нұсқауларынан тағы бір идея туындайды - өскелең ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу. Қазіргі қазақстандық жастарды тәрбиелеуде көлеңкелі жағымсыз аспектілердің шиеленісуі өскелең ұрпақты мейірімділік пен имандылыққа тәрбиелеу қажеттілігін күн тәртібіне қояды. Б.Р. Қазыханова адамдарды оқуға, тәрбиелеуге тарту кезінде бір жағынан діни оқумен айналыспау керектігін атап өтті. Ұлы ағартушының білім беру саласындағы ерекше назары 20-шы жылдардың ортасында латын немесе араб жазуын қарызға алу туралы дау-дамайда көрінді. Оның" бүкіл шығыс елінің мәдени мұрасы араб тілінде жазылған, ал егер біз латын тіліне көшсек, біз бұл байлықтан мүлдем бас тартамыз" деген пікірі бүгінде дұрыс бола алмайды [42].
Белгілі қоғам қайраткері, түркітанушы ғалым, жазушы, публицист, педагог Ахмет Байтұрсынов өзінің саналы ғұмырын қазақ қоғамындағы білім беруді дамытуға, мектептегі білім беруді жаңғыртуға арнады. Ол ауылдық мектептерде, семинарияларда балаларға сабақ берді, тәрбие жұмысын жетілдіру саласында көптеген зерттеулер жүргізді. Байтұрсыновтың ағартушылық идеясы алғаш рет 1913-1917 жылдары Орынборда шыққан "Қазақ" газетінде жарияланған мақалаларда көрініс тапты. Ол туған халқының ғылым мен өнерге ұмтылуын, әрбір қазақтың ең болмағанда бастауыш білім алуын құмарлықпен қалаған. "Адамға бастауыш мектепте оқитын тіл, есту және білім қажет", - деп жазды ол. Бірақ мұндай білім берген ауыл мектебінің сол кездегі жағдайы оның қабырғаларына қатты соққы берді.
Бұл туралы " біз алдымен ауыл мектебінен бастадық. Қазіргі уақытта ауыл мектептерінде сабақ беруге қажетті құралдар жоқ, сабақ бере алатын мұғалімдер аз. Әріптерді білетін қазақтардың пайызы ерлерге қарағанда жоғары.Бұл мектептің халыққа жақындығы, балалардың ана тілінде білім алуы... "Әңгіме ауылдық қазақ мектептері туралы болып отыр, орыс мектептерінде бәрі тәртіппен, құрал бар, жоспар мөлшері бар. Сонымен қатар, оның пайдасы аз. Олардың бірі: қазақ тілін орыс тіліне аударатынымыз туралы түсінік жойқын. Осы мектептер арқылы біз қазақ тілін жоғалтып, орыс тіліне көшеміз. Бұл патшалық Ресейдің қазақ даласында отарлық саясатының қалай жүзеге асырылып жатқанын көрсетеді.
А.Байтұрсынов" Қазақ "газетінің 1914 жылғы 62-нөмірінде" Мектеп керектері " деген мақаласында мектепке керек бірінші нәрсе - бұл білім, педагогика мен әдіснаманы білу, екінші-оқытуға арналған қаражаттың болуы, үшінші-Мектепке Арналған Бағдарлама, оның үлгісі және әрбір жағдайды қызықты ету үшін мерзімді өлшеу деп жазған. Менің онсыз үлгі-я артық, я кем ... "- Оқытудың нақты дидактикалық принциптерін алғаш баяндаған тұрғида.
А.Байтұрсынов арнайы оқу орындары, педагогикалық училищелер ашу арқылы мұғалімдерді даярлаудың тиімділігін атап өтті, ал қазақ даласында мұндай оқу орындары жоқ екенін ескере отырып, өз жұмысында орыс мектептерін немесе қазақ медреселерін бітірген жастардың талаптарын қолданайық. Медресе деп кім оқып, білмеген педагогика, әдістемелер, ал бітірген орыстар емес, білген мұсылман жазу. Олардың білімін арттыру мақсатында жаз айларында ұзақтығы 1-2 ай болатын қысқа мерзімді курстар ашу ұсынылады.
А. Байтұрсынов дыбыс шығару арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалайтын қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушы болып табылады. Осы салада ол бірнеше әдіснамалық мақалалар жазды, соның негізінде 1920 жылдың қазан айында "баянист"атты әдістемелік памфлетті жариялады. Мұнда автор мұғалімдерге "әліппені" қолдану жобасын, сауаттылықты анықтау тәсілдерін көрсетті. Осылайша, ғалым өзіне жүйелік бағдарлама қойып, оны біртіндеп шеше бастады.
А.Байтұрсыновтың 50 жылдығына арналған мақаласында М. Әуезов ақын, аудармашы, Қазақ тілі мен әдебиетін зерттеуші А. Байтұрсыновтың пәнаралық шығармашылығына баға берді. "Ақан-ашық қазақ мектебі, Ана тілі Ақан-видеген, әдебиеттегі Ақанның орны - "Қырық мысал", "Маса", "Қазақ", "қазақ", "кан жылған 1916 жылы Қазақ қалаған ұлттағы қажымасын қажымасынын қайраттары", өнер-білім, саясат-ұмытылмайтын тарих. Жаңа өсіп келе жатқан қазақ зиялылары Аханның еңбегі жемісті болғанын тілеуден шаршамайды [43].
ХХ ғасырдың басындағы демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларының ірі, беделді көшбасшыларының бірі, қазақстандық ғылым мен мәдениет, білім мен тәрбие тарихына енгізілген А.Байтұрсыновтың орасан зор еңбегі, бүгінгі күні, өмір тарихындағы демократия мен әділеттілік салтанат құрған дәуірде А. Байтұрсыновтың өзін психологиялық ғылым саласындағы да көзқарастарымен теңестіретінін дәлелдейді. Әдебиеттану туралы пайымдауларында ол психологияның теориялық логикасы үшін де үлкен маңызға ие.
А. Байтұрсынов адамның жазу дағдысын қалыптастыру тәсілін психологиялық тұрғыдан түсіндіреді. Ол сөзді жазғанда немесе оқығанда (оған үйреніп алғаннан кейін) адам өзін бірлік ретінде бейнелейтінін айтады. "Сауатты адам, - дейді автор, - ол жазған кезде қолмен жазады. Біз жазған сәтте әр әріпті Мұқият жазбаймыз, қолымыз таныс күйге түседі. Адам неғұрлым сауатты болса, соғұрлым көп жазады, визуалды қабылдау дағдылары соғұрлым көп болады, оқу кезінде оның көздерінде күш көп болады, жазу кезінде денесінде күш көп болады."Бұл тұжырымдар психологиядағы оқу және жазу дағдыларын қалыптастыру заңдылықтарына негізделген [44].
Қорытындылай келе, халықтық педагогика мәселесі бойынша кейбір ғылыми жарияланымдар мен әдебиеттерді қарап шыққаннан кейін, біз халықтық педагогика ғасырлар бойы практикалық сынақтан, сынақтан және дамудан өткен ата-бабаларымыздың озық педагогикалық идеяларының жиынтығы деген қорытындыға келдік.
Халықтық педагогиканың ерекшелігі, ол әр халықтың тілдік және тұрмыстық дәстүрлеріне негізделіп қана қоймай, сонымен қатар әр халықтың жеке этникалық топтарына, тіпті нәсіліне ортақ мұра ретінде тән моральдық және гуманистік құндылықтарды қабылдау құралы болды. Этнопедагогика проблемасы халық өмірінде ерекше көрініс тапты, қайта түлеуге, қоғамдық қажеттілікке айналды - ұлттың ең құнды қасиеттерінің бірі-этика мен адамгершілік құндылықтардың ұрпақ санасына сіңіп кетуі.
Ұлттық педагогика-бұл ұлттың әр өкілі өзі өмір сүретін ортада табиғат құру адамдардың санасына ұзақ әсер етеді және оның психикалық болмысын анықтайды деген қағиданы мойындайды. Бұған халықтың өскелең ұрпақты тәрбиелеудегі көпғасырлық жинақталған және сараланған тәжірибесі дәлел бола алады. Сондықтан талдау, Талдау, құру және әдіснама процесінде біз халықтың педагогикалық тәжірибесіне сүйенуіміз керек.
Тәрбие жұмысында ауызша халық шығармашылығының ең жақсы үлгілерін (ертегілер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыздар, өлеңдер және т.б.) күнделікті өмірдегі білім беру технологиялары барған сайын жаңарып келе жатқан дәуірде қолдану көптеген мұғалімдердің керемет педагогикалық әдістерінің бірі болып табылады. Бұл педагогикалық мұра оқушылар үшін де, ата-аналар үшін де ортақ және қажет. Ол халықтың ғасырлар бойы жинаған діни, рухани және мәдени құндылықтары негізінен білім беру дәстүрлері арқылы жас ұрпаққа берілетінін болжады. Гуманистік, моральдық, адамгершілік, гуманистік және басқа да жалпыадамзаттық құндылықтарға негізделген ұлттық мәдени жетістіктер білім беру арқылы жүзеге асырылатындықтан, біз ғылымның бұл саласы пән бойынша оқулық ретінде ұрпақтардың меншігіне айналғанын қалаймыз.
1.2 Ұлттық педагогика арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу жолдары
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі өскелең ұрпақты адамгершілік және рухани тәрбиелеу болып табылады. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамның қалыптасуы оның туған сәтінен басталуы керек.
Адамдар: "ағаштың тік өсуі үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болған кезде оны түзету мүмкін емес."Сондықтан отбасы мен мұғалімдер баланың өзіне деген сенімділігін тәрбиелеуде шешуші рөл атқарады, оған ерте жастан ізгілікке, мейірімділікке, мейірімділікке, яғни адамгершілік құндылықтарға баулиды. Рухани-адамгершілік тәрбие-бұл екі жақты процесс.
Моральдық қасиеттер адамдардың іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарынан туындайды. Жақсылық пен жамандық, жамандық пен махаббат, әділеттілік пен әділетсіздік, парыз мен ар-намыс, ар-ождан мен ар-ождан адамның іс-әрекетімен өлшенеді. Ерте жастан адамның мінез-құлқының қалыптасуы тәрбиеге байланысты. Осыны ұстана отырып, қазақ халқы өз алдына бірінші міндет қойды-жастарда кішіпейілділік, ізгілік, адамгершілік, имандылық тәрбиелеу. Ұлдардан ауылдың ақсақалына сәлем беруді сұрады, ал қыздардан ақсақалдарға жол беріп, жолдан өтпеуін сұрады.Жастардың жадында "сіз"деген сыпайылық жатыр. Ол үнемі принциптерді уағыздады:" адамның ізгілігінің белгісі-ғибадат","кішіпейілділік төмендемейді". Біздің халық позаботился үшін ата-аналар, воспитывавшие өз бала адамгершілік: "Өсуге ұлына қарап, әкесі, өсуі қызы, қарап ана."Ол отбасы мен қоғамды тәрбиелеу ата-аналарға байланысты екендігіне ерекше назар аударды және қыздың өзінің ойлау және мінез-құлық тәсілдеріне сәйкес келетініне көз жеткізді. Мысалы, "қыз мейірімді", "үйдің қызы, жаса" мақал-мәтелдері үлкен жауапкершілікке ие [45].
Жақсылық жасау үшін жақсы елде менің айналамдағы бүкіл халыққа өз мүлкін ер достардың жеріне арнаған адам бар. "Ең жақсысы жаттығу залында емес", "айлар мен күндер, әлем бірдей", "күмән-бұл елдің байлығы", "жарық келді, жақсы десенши келді, десенши лебин жақсылықты әкелді", - деді накылдар көпшіл, жақсы адам, адамдардың болашақ туралы не ойлайтынын көрсететін асыл азамат. Өз Отанын шын сүйетін батырды тәрбиелеуге ұмтылған халық осы тақырыпқа өз өлеңдерін, аңыздарын, мақал-мәтелдерін арнады.Сондықтан лирикалық-эпикалық, батырлық өлеңдердің басты кейіпкерлері-ата-аналары, сүйікті әйелі, отаны, олар өскен елі үшін жаумен күресіп, ерлікпен танымал болған халықтың сүйікті ұлдары мен қыздары. "От үшін от, Сен жанбайсың, Ару үшін алыс, сен өлмейсің"," адам ел үшін туады, ел үшін өледі", - деп адамдарды өз Отанын сүюге шақырады. "Мақал-мәтелдер жасау" созбар, құрметті мұғалімдер, ауыстырыңыз. Мақал-мәтелдердің көмегімен сіз айтқандарыңызды оңай және ұтымды түрде жеткізе аласыз. Мақал-мәтелдер-ауыз әдебиетінің бір түрі.Олар көбінесе астарлы әңгіме, өсиет түрінде айтылады. Мақал негізінен екі бөліктен тұрады (көбінесе екі нүктеден). Бірінші бөлімде пайымдаулар (ойлаудың алғашқы принциптері), екінші бөлімде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz