Арша эфир майының химиялық құрамы
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі
Қарағанды медицина университеті КеАҚ
Исмаилова Ұлжан Алмасханқызы
Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау технологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В07201 мамандығы - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы
Қарағанды, 2021
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі
ҚАРАҒАНДЫ МЕДИЦИНА УНВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Фармация мектебінің деканы
____________ Лосева И.В.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау
технологиясы
6B07201 - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы
Орындаған:
Исмаилова Ұ.А.
Ғылыми жетекші:
х.ғ.д., ҚМУ Фармация мектебінің
профессор-зерттеушісі, химия
ғылымдарының
докторы, профессор
Атажанова Г.А
Қарағанды 2021
Бекітемін
_____________________
___ ________ 20__ж.
Дипомдық жұмысты (жобаны) орындауға
Тапсырма
Студент Исмаилова Ұлжан Алмасханқызына
А.Ж.Т.
4, 4002,Фармацевтикалық өндіріс технологиясы,грант
курс, тобы, мамандығы, оқыту түрі
1. Жұмыстың (жобаның)
Такырыбы: Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау
технологиясы " ректордың бұйрығымен бекітілген ___ ___20__ ж. № _____
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ____ ________20_ ж.
3. Жұмысқа арналған бастапқы мәліметтер (заңдар, әдебиеттер,
зертханалық және өндірістік мәліметтер
Әдеби дереккөздерді, соның ішінде келесі журнал түрлерін талдау:
Қазақстан фармациясы, Фармация, Өсімдік ресурстары, Фитохимия,
Saudi Pharmaceutical Journal, Еуразиялық химия-технологиялық журнал,
Planta Medica, Медицина журналы Өсімдіктерді зерттеу және т.б.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) әзірлеуге жататын сұрақтар тізбесі:
- Клевенджердің зертханалық қондырғысында гидродистилляция тәсілімен
аршадан эфир майын алу және ГХ-МС әдісімен эфир майының химиялық құрамын
зерттеу;
- эфир майы мен ультрадыбыстық арша сығындысы бар Бактерияға қарсы
қатты сабын жасау технологиясы.
5.Графикалық материалдар тізбесі (сызбалар, кестелер, диаграммалар
және т. б.): табиғаттағы Арша өсімдік шикізатының суреттерін, Арша эфир
майы бар микробқа қарсы дәретхана сабынын алудың технологиялық және
аппаратуралық сызбаларының суреттерін, қосалқы жұмыстар сатыларының және
эфир майы мен сабын алудың технологиялық процесінің сипаттамасын қамтитын
кестелерді ұсыну
6. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі
1 Ердакова В.П. Современные косметические товары: ассортимент,
потребительские свойства, экспертиза качества. Часть 3. Туалетные и
парфюмерные мыла. – Бийск: Изд-во Алт. гос. тех. ун-та, 2007. - 84 с.
2 Baser К.Н.С., Buchbauer G. Handbook of essential oils: science,
technology, and applications.-London: СРС.Press, 2010.- 994р.
5 Ткачев А.В. Исследование летучих веществ растений. – Новосибирск:
Офсет, 2008. – 969 с.
3 Ткаченко К.Г.. Эфирномасличные растения и эфирные масла: достижения
и перспективы, современные тенденции изучения и применении Вестник
Удмуртского университета. - 2011. - Вып. 1. – С.88-100.
4 Franz C.M. Essential oil research: Past, present and future
FlavourFragr. J. - 2010. - № 25. – Р. 112–113.
5 Заявка 20121255.1 Мыло жидкое банное Патенко Т.А.; опубл.
16.09.2013.
6 Pat.107629901 CN Herbal perfumed soap Lee K.; Applied for 26.01.18.
7 Pat. 107619729 CN . Perfumed soap ZongYajuan; Applied for
23.01.18.
8 Патент № 2016116836 РФ Жидкое мыло для рук и гели для душа Пимента
П., Карлоне Д., Альварадо Э.; опубл. 11.10.17.
9 Патент РК № 2431656. Мыло туалетное антибактериальное. Есполов Т.
И., Батраков Ю. И., Мырзакожа Д. А. Опубл.: 15.11.2013, бюл. №11.
10 Патент 2012125501 РФ Жидкое мыло Универсальное Тарасов С.В.,
Тарасов В.Е., Иващенко А.С., Коробко С.С. ;опубл. 19.06.2014.
11 Pat. 20150110909. US Liquiddisinfectingsoap Yongqi F. Appliedfor
23.04.2015
12 Pat.3390613 EP Herbal extraction and manufacturing process Ozayman
M.; Applied for 24.10.18.
13 Pat. 2556356 GB Stable cosmetic cleansing compositions containing
cold cream B. Heide, C. Riecke; Applied for 30.05.18.
14 Pat 20180104206 US Soap compositions and methods Scott A. Smith;
Applied for 19.04.18.
15 Pat 20170348203 US Stable cosmetic cleansing compositions
containing cold cream H. Schelges, B. Heide, C. Riecke, M. Kampmann, E.
Scholz ; Applied for 17.02.17.
16 Александрова К.Ю. Инновации в сфере парфюмерно-косметической
промышленности Научные труды Кубанского государственного
технологического университета. – 2015. – № 13. – С. 208-216.
17 Кривонос Е.А., Баранова И.В. Современное состояние рынка парфюмерно-
косметической продукции России Новая наука: Современное состояние и пути
развития. – 2016. – № 1-4-1. – С. 152-154.
18 Кузякова Л.М., Умнова О.А., Бутова О.А. Анализ современного рынка
парфюмерно-косметической продукции и особенности форм ее продвижения на
рынке Сборник научных трудов Всероссийского научно-исследовательского
института овцеводства и козоводства – 2013. –Т. 3, № 6. – С. 389-392.
7. Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін
көрсете отырып)
Бөлімнің, тараудың Ғылыми Тапсырманы Тапсырманы Тапсырманы
нөмірі, атауы жетекші, алу мерзімі берген (қолы)қабылдаған
кеңесші (қолы)
1. Әдеби шолу Атажанова Г.А.25.10.20
2. Эксперименттік Атажанова Г.А.25.10.20
бөлім
3. Нәтижелер Атажанова Г.А.
4. Қорытындылар Атажанова Г.А.
5. Әдеби шолу Атажанова Г.А.
8. Дипломдық жұмыстың (жобаның) орындалу кестесі
№ Жұмыс кезеңдері Жұмыс кезеңдерін аяқтау Ескерту
мерзімі
1 Дипломдық жобаның 25.10.2020
тақырыбын бекіту
2 Дипломдық жобаны 25.10.2020-02.12.2020
дайындауға арналған
материалдар жинағы
3 Дипломдық жұмыстың 25.10.2020-02.12.2020 Тәжірибе
(жобаның) теориялық басталғанға дейін
бөлігін дайындау
4 Дипомдық жұмыстың 25.10.2020.-01.04.2021 Тәжірибе кезінде
(жобаның)
эксперименттік бөлігін
дайындау
5 Дипомдық жұмыстың 20.04.2021 Тәжірибе
(жобаның) толық аяқталғаннан
мәтінінің жоба кейінгі бірінші
нұсқасын анықтау аптада
6 Дипомдық жұмысты Кафедра отырысы
(жобаны) қорғауға деңгейінде
дейінгі ұсыну
7 Дипомдық жұмысты
(жобаны) рецензияға
ұсыну
8 Ғылыми жетекшінің
пікірімен және
рецензиясымен дипомдық
жұмыстың (жобаның)
түпкілікті нұсқасын
ұсыну
9 Дипомдық жұмысты Қорытынды
(жобаны) қорғау аттестаттау
кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні ______ _____________ 200__ж.
Ғылыми жетекші _____________________________
қолы А.Ж.Т., ғылыми атағы, қызметі
Тапсырманы қабылдады: студент ______________________________
қолы А.ЖТ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.1 Аршаның таралуы және
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.2 Биологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...20
1.3 Арша эфир майларының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... 22
1.4 Өсімдіктердің эфир майлары бар препараттар ... ... ... ... ... ..23
1.5 Аршаның қолдануы,
күтімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.6 Арша эфир майының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..24
1.7 Арша майының емдік қасиеттері және
қолданылуы ... ... ... ... .25
1.8. Косметологиядағы арша эфир
майы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 26
2 Арша эфир майының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Сабын өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Арша эфир майын бөлу және оның химиялық құрамын зерттеу...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Эфир майларын бөліп алу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .32
2.4 Арома-Рус " ЖШҚ (Ресей) өндірушісінің
хромато-масс-спектрометриясына сәйкес арша эфир майы үлгісінің
компоненттік
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.5 Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.6 Сабын жасаудың жабдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3. Қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .43
3.1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2. Қауіпсіздік талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 45Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмысында келесі нормативті құжаттарға сілтемелер
қолданылған:
- ҚР ГОСО 5.03.016-2009. Жоғары оқу орындарында дипломдық жұмысты
(жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер;
- МЕМСТ 25336-82. Зертханалық шыны ыдыстар мен жабдықтар. Түрлері,
негізгі параметрлері және өлшемдері;
- Пономарева Е.И., Молохова Е.И., Холов А.К. Применение эфирных масел
в фармации. Современные проблемы науки и образования. – 2015. – № 4.
06.08.2015.
- Байтенов М. С. Флора Казахстана. Том 2. Родовойкомплекс флоры
Алматы. Ғылым – 2001
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 1. – Алматы:
Жибек жолы баспа үйі, 2008. - 592 б;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 2. – Алматы:
Жибек жолы ьаспа үйі, 2009. – 804 б.
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 3. – Алматы:
Жибек жолы баспа үйі, 2014. – 872 б.
- ДДСҰ ұсынылған қолға арналған антисептиктер рецептурасы: Өндірісті
ұйымдастыру бойынша нұсқаулық.
https:www.who.intgpsc5maytools guide_local_production_ru.pdf?ua=1
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Фармакопеясы. Том ІІ. Бірінші
шығарылым. – 2009.
- ОСТ 91500.05.001-00. Дәрілік заттар сапасының стандарттары. Негізгі
ережелер.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
АНҚ – аналитикалық нормативті құжат
Гидродиффузия (перколяция) – экстракт алудың ең заманауи тәсілі.
СЖҚ- синтетикалық жуғыш құралдар
Мацерация - ұндыру әдісі
ҚЖ – қосымша жұмыстар
Этанол- органикалық еріткіш
г – грамм
Анфлераж- Қыздырусыз жұтылу әдісі
ҚР МФ – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы
SMP - Slip балқу температурасы
ПАК- полициклдік ароматты көмірсутектер
ББҚ- беттік-белсенді құралдар
Бм – микробиологиялық бақылау
Бт – технологиялық бақылау
Бх – химиялық бақылау
кг – килограмм
ЗР – зертханалық регламент
мкл – микролитр
мкг - микрограмм
мл – миллилитр
Mr – молекулярлы масса
мм – миллиметр
мин - минут
об - объем
а.т. – аса таза
б. - бет
см – сантиметр
СҮ – стандартты үлгі
т. - том
ТП – технологиялық процесс
ОТЖ – орау, таңбалау, жөнелту
ФМ – фармакопеялық мақала
ФСҮ – фармакопеялық стандартты үлгі
х.т. – химиялық таза
т.ү.т. – талдау үшін таза
ЭМ – эфир майлары
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабыны
микробтарға және емдеуде профилактикалық антисептиканың маңызы зор. Аршаның
эфир майы бірегей қасиеттері бар:
• органның әртүрлі құпияларының, соның ішінде қорыту жолдарының дамуын
күшейтеді.
• генитурарлы жүйеге, қанға және өкпеге тамаша антисептикалық құрал
болып табылады.
• ұйқысыздықтан зардап шеккен адамдар үшін гипнотикалық болуы мүмкін.
Йогамен, рухани тәжірибемен айналысатын адамдар үнемі ой жүгіртеді,
бактерицидтік ғана емес, ауаны тазартатын қасиеттерімен де белгілі
жунипердің эфир майы. Мұның барлығы тек сыртқы арша майы эфир майын
қолдану!
Ароматерапия эфир майларының адам ағзасына әсер ету түрлері мен
әдістері туралы білім саласы ретінде күн сайын танымал болып, келесі
міндеттерді шешеді:
• шаршауды басу, жұмысқа қабілеттілікті арттыру, қалжыраудың және
стресстік жағдайлардың алдын алу, ұйқыны жақсарту;
• ағзаның иммундық статусын ынталандыру, адамның бейімделу қасиеттерін
арттыру;
• спортшылардың төзімділігін арттыру;
• жүрек-қантамыр жүйесі ауруларының алдын алу;
• өкпенің созылмалы спецификалық емес ауруларын емдеу;
• ағзадағы канцерогенді процестердің алдын алу.
Қазіргі уақытта эфир майлары адамның эмоционалдық жағдайына әсер
ететін құралдар ретінде, сондай-ақ емдеу мақсатында пайдаланылады.
Ароматерапия әдістері психиатрияда, неврологияда, дерматологияда,
отоларингологияда белсенді қолданылады. Эфир майлары күйік, суық тию және
қабыну ауруларын емдеу және алдын алу үшін көмектеседі.
Ароматерапия кезінде майлардың табиғилығын ескеру қажет, себебі
жасанды синтезделген эфир майларының тиісті физиологиялық әсері болмауымен
қатар уытты әсер көрсетуі мүмкін.
Эфир майлары – жеңіл тұтанғыш заттар. Бұл эфир майларымен демалған
кезде, олардың хош иісі тікелей миға түседі дегенді білдіреді. Біздің иіс
сезу қабілетіміз – мимен тікелей байланысқан және эмоцияларды бақылау
орталығы деп саналатын жалғыз сезім. Эфир майлары оттегін жасушаларға
тасымалдайды. Олар зеңге қарсы, бактерияға қарсы, вирусқа қарсы,
дезинфекциялық, ісікке қарсы және антисептикалық зат деп айтуға толық негіз
бар. Эфир майымен бас ауруы, ұйқысыздық, көңіл-күйдің ауытқуы кезінде
демалған тиімді.
Ароматерапия әдістері уытты емес, аллергия туғызбайды. Бөлме
температурасында эфир майының иісі тез таралады және температура
жоғарылаған сайын таралуы жылдамдай береді. Эфир майларының клиникалық
әсері аурудың бастапқы сатысында, сондай-ақ қалпына келтіру кезеңінде аса
тиімді.
Сабын ұғымы әр елде әр түрлі аталады. Мысалы италяндықтардың "sapo"
сөзін ағылшындықтар күнделікті тұрмыста "soap" деп атаған. Ал француздықтар
"savon" деп атаған. Осыдан топшылай келе сабын ұғымын француздардан келді
деуімізге әбден болатын секілді.
Сабын деген не? Сабынды алу үшін кем дегенде үш компонент керек: май
(өсімдік немесе жануар майы), күйдіргіш натр (немесе күйдіргіш калий) және
су. Терідегі май мен кірді ерітетін тап осы заттар саналады. Ғылыми тілмен
айтсақ, классикалық сабын – бұл май қышқылдарының тұзы (натрий немесе
калий).
Сабын — жоғары май қышқылдарының тұздары. Жалпы химиялық формуласы:
RCOONa. Сабын — кристалл қатты заттар, 220 — 270 C-та балқиды; ыстық суда,
органикалық еріткіштерде жақсы ериді. Судағы ерітінділерінің беттік актив
заттар ретінде жуғыш қасиеті бар, себебі сабын әлсіз қышқыл және күшті
негіздің тұзы болғандықтан гидролизге ұшырайды.
Сонғы кездері танымал болып келе жатқан сабынды қолдан жасау– көп
ғасырлардан бері белгілі кәсіп. Бұрынғы кезде сабынды қолдан қажеттілік
үшін ғана жасаған болса, қазір бұл адамдарға қуаныш әкелетін өнерге
айналған. Қолдан сабын дайындау бизнесінің идеясы өте қарапайым және де
бастаушы кәсіпкерге сай.Қолдан жасалған сабын:
Бұл экологиялық таза өнім. Оның негізі – табиғи балаларға арналған
сабын, глицерин, эфир майы, шөптер.
Мысалы, RCOONa+HOH R—COOH+ +NaOH. Мұндағы R радикал, егер ол кіші мән
H, CH3, C2H5, C3H7-ге тең болса сабын жақсы еріп, жуғыштығы жоғары болады.
Қарапайым сабын — карбон қышқылдарының тұздары. Оларды глицерин мен әр
түрлі май қышқылдарының эфирлері болып саналатын табиғи майлардан (өсімдік,
жануар, балық майлары) алады.
Өнеркәсіптік жолмен сабын алу үшін көптеген шикізаттар (өсімдік майы,
жануар майы, KOH, сода, NaOH, сақар, конифоль, нафтен, т.б.) қолданылады.
Майдың гидролизінен алынған ерітінді қатайғанда, глицерині бар сабын
түзіледі. Оған ас тұзын қосқанда қатты сабын алынады. Құрамында май
қышқылдарының тұзы мен органикалық және бейорганикалық қосымша заттар
болатын кір сабын, 72%-ды қатты сабын, хош иісті заттардан тұратын иіс
сабын, медицинада қолданылатын арнайы сабын тәрізді түрлері бар. Тоқыма,
былғары, металлургия өнеркәсібінде, сондай-ақ, зиянды жәндіктерге қарсы
күресте препараттар дайындауда техникалық сабын қолданылады.
Теріміз жұмсақ болып қалып, сымбаттылығы мен саулығын сақтау үшін
түрлі қымбат кремдер, косметикалық құралдар қолданамыз. Бірақ күнделікті
қолданатын қарапайым сабынның түрлі кремдерден де әсері мол. Әсіресе қыста,
тері құрғап, зақымданатын кезде сабынды дұрыс таңдау маңызды мәселеге
айналады.
Әрине, басты талап- сабынның табиғи болуы. Табиғи негізде жасалған
сабын жуынуға арналған косметикалық гельдерден де жақсы теріні тазартады.
Ал түрлі химиялық қосылыстар жоқтығы оның сапасын бірден көтереді. Жақсы
сабын құрамында арзан кокос, пальма майларының орнына жақсы манго, жожоба,
ши майлары қолданады. Әрине, осының арқасында сабынның теріге әсері жақсара
түседі. Табиғи сабындар жоғары ылғалдылыққа төзімді болмайды, сондықтан оны
қолданып болғаннан кейін бір шайып, кептіріп, құрғақ жабық ыдысқа салған
дұрыс. Ал қолдан жасалған сабынды әр кез пергамент қағазына орап жүру
қажет.
Жалпы, жақсы сабын теріні душқа арналған гельден де жақсы тазарта
алады. Қыста жуынуға сабын алып, жөке қолданбай-ақ қойған дұрыс. Бұл кезде
тері онсыз да құрғақ болады. Жаңғақ не кофе, сабын түйірі қосылған сабын
жуынғанда теріні керемет тазартады. Қыста құрамында антибактериалды заттар
бар сабынды аптасына 1 рет ғана қолданған дұрыс. Әрине, мұндай сабын
пайдалы – ол микробтарды өлтіреді, бірақ сонымен қатар терінің
микрофлорасын бұзып, теріні құрғатып жібере алады. Сұйық сабын соңғы кезде
қоғамдық орындарда да, қарапайым үйлерде де көп қолданылатын болды. Бірақ
сұйық сабында қарапайым сабынға қарағанда құрамында жасанды заттар көбірек.
Ондағы химиялық қосылыстар теріні зақымдай алады. Терілері сезімтал арулар
медициналық, дерматологиялық сабын таңдағандары дұрыс.
Нәзік теріні тыныштандыру үшін мұндай сабында петролат пен глицерин
атты заттар болады. Олар теріні жұмсартып, құрғақ теріні қалпына келтіреді.
Сонымен қыста жуынуға арналған гельдерден бас тартып, барынша табиғи,
қолдан жасалған сабын алған жөн.
Сабынды қалай сақтау керек? Көпшілігіміз сабын суланып, езіліп тұрса
да, тұрақты қалпын жоғалтпайды деп ойлаймыз. Шын мәнінде, сабын, әсіресе
табиғи болса, қасиетін жоғалтып алады. Олар шектен тыс дымқылды ұнатпайды.
Пайдаланып болғаннан кейін жақсылап шайып, оны құрғаққа қойған жөн. Әлі
басталмаған сабынды құрғақ, қараңғы жерде, табиғи сабынды қағазға орап
сақтау керек.
Сабын жасау әркімнің қолынан келе бермейді.Сабын жасау үлкен
жауапкершілікті қажет етеді. Бір грамм майдың жетіспеуінің өзі химиялық
күйікке апаруы мүмкін. Табиғи сабын кокос, пальма, жүгері, манго, жожоба,
майларымен, глицерин сығындысымен, бал, сүтпен байытылады. Екеуінің де
сыртқы түрі сүйкімсіз болғанымен, құрамы әлдеқайда сапалы болады. Табиғи
сабын алатын болсақ, глицериндіге тоқтаған жөн болады, олар түссіз әрі
біртегіс келеді.
Сабын молекуласы–кішкене бақаға ұқсайтын құрылымдар.Әрбір молекуланың
екі ұшы бар, бір ұшы құйрық сияқты ұзын полюссіз және гидрофобиялық
көмірсутек шынжыры, ал екінші ұшы басы сияқты қысқа полюсті және
гидрофильді карбоксильді ион болады. Молекулардың гидрофобиялық қасиеті
молеклалардың суда ерімейтін, алайда майда ери алатын ерекшіліктеріне
байланысты айтылса, гидрофильдік қасиеттері заттың суда еритін, алайда
майда ерімейтін ерекшіліктеріне қатысты айтылады.
Сабындарда стеарин, пальмитин және олеин қышқылдары секілді қаныққан
және қанықпаған майлы қышқылдардың натрий және калий сияқты минералды
тұздарынан тұрады.Мұндай қышқылдарда 10-20 көміртегі атомынан тұратын ұзын
көмірсутекті тізбек және карбоксильді топ бар. Стеарин және пальмитин
қышқылдары жалғыз байланыстардан тұратын қаныққа майлы қышқылдарға жатады.
Олеин және линол қышқылдары бір немесе бірнеше қос байланыстан тұратын
қанықпаған майлы қышқылдарға жатады.
Сабын тазалау процесі барысында механизм бойынша жұмыс істейді.
Сабынды сумен араластырып шайқағанда, сабын ерітіндісі концентраты түзіліп,
көбік пайда болады.Көбік сабын молекулаларынан су бетінде жалғыз
молекулалық қабықшаның пайда болуына ықпал етіп, олардың матаға кіруіне
септігін тигізеді.Сабын молекуласының гидрофобиялық ұшы матаға сіңген кірді
немесе майды қоршап алады.
Ал, екінші жағынан, гидрофильді ұшы суды кірден алшақтатады. Кірді
немесе майды қоршап тұрып, кір бөдшектерінен жұмсаратын сабын
молекулаларының шоғыры мицелла деп аталады. Сабындарды кермек суда
қолданбаған жөн.Сабындардың жуғыш қасиеті-жуылатын беткейлердегі жабысқан
кір бөлшектерін эмульсия,суспензия түріне ауыстыра алатын мүмкіндігіне
байланысты.
Өркениет сабындарды айналып өте алмады, нәтижесінде оның құрамына
бояғыштар, иістендіргіштер, пішін ұстап тұрушылар, консерванттар,
біріктіргіштер сынды синтетикалық компоненттер қосылады. Мұндай сабын
қарапайым суда да, теңіз суында да жақсы көпіріп, оңай сақталынады. Алайда,
бұл артықшылық біздің теріміздің синтетикалық жаңалықтарды дұрыс
қабылдамайтындығын ақтай алмайды. Аллергия, терінің құрғауы, қабыршақтануы,
иммунитеттің жоғалуы – міне осылар көпірік пен жарқын түстердің, жағымды
иістердің ақысы.
Сондықтан, ең жоғарғы сортқа табиғи майдан жасалған сабындар жатады.
Қолдан жасалған сабынның сыртқы пішіні де тартымды. Бұл дүкендегі
ұсқынсыз, химиялық хош иісті сабын кесегі емес, оның әр шығарылымы
өздігінен қызықты әрі ерекше.
Сабынды қолдан жасау барысында өзіннің,достарының қалауы мен
қажеттіліктері ескеріледі. Құрамы: түс, көлемі, пішіні – барлығы да арнайы
тапсырыс бойынша жасалына алады.
Мен осы ғылыми жобамды бір жылға жоспарладым.Бірінші, заттардың жалпы зияны
мен пайдасын,шығу тарихы мен қолданылу аясы туралы ғаламторлармен, кітап-
журналдардан мәліметтер жинақтадым.
Екінші, ғылыми жобамды сол жуғыш заттардың ішінен күнделікті қолданып
жүрген сабынның жасалуын жолдарын ізденіп ,иіс сабынды жасадым. Иіс
сабынның құрамындағы барлық қолданған заттар табиғи заттар,адамның терісіне
ешқандай кері әсері жоқ екенін зерттедім. Қорытындылай келе, біздің
өміріміз СЖЗ-мен (кір жуғыш ұнтақтар,сабындар) тікелей байланыста
болғандықтан, жуғыш заттарды қолданған кезімізде қауіпсіздік ережелерін
сақтап, барынша қоршаған ортаны ластамауға тырысуымыз керек.
Қоршаған ортаны, яғни табиғатымызды қорғау өндірістегі химиктер мен
технологтарға байланысты. Әрбір химиялық препаратты қалай неге салып шығару
жағын дұрыс ойластыру керек. Босаған қорап, сауыт, құты, дорбаларды қайта
пайдалану, оны жаңадан әзірлегеннен кейін 3-6 есе арзан түседі. Таза табиғи
орта сақтау үшін әр адам өз отбасынан бастау керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты
сабын жасау технологиясын әзірлеу болып табылады.
Зерттеу мақсатына сәйкес келесі міндеттер анықталды:
• Арша эфир майының денсаулыққа әкелетін пайдасын талқылау.
• Арша эфир майының химиялық құрамын зерттеу;
• Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау технологиясын
әзірлеу
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Арша майының қасиеттерін пайдалану маусымдық респираторлық және
вирустық аурулардың алдын-алуда негізделген. Бұл құрал дененің табиғи
қорғанысын нығайтуға көмектеседі, қажетсіз инфекциялар жолында белсенді
қалқан болады.
Дәрігерлер майдың тоникалық қабілетіне байланысты әлсіздік, бас
айналу, көңіл-күйдің өзгеруі және басқа да ауру белгілерімен күресетінін
айтады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.
Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау технологиясы
әзірлеу.
1. Аршаның таралуы
Аршаның басқа қылқан жапырақтылардан айырмашылығы: а) көбінесе бұта
түрінде өседі; б) бүрі (шишка) шырынды, сырттай қарағанда жүзімнің жидегі
сияқты, білмегендер оны “жидек” деп қалады. Ашық тұқымдыларда жидек
түзілмейді – “бүржидек” (шишка-ягода) деп атайды. Шын мәнінде, ол жидек
емес, әрі жидекке ешқандай да қатысы жоқ, тек шартты түрде берілген атау.
Қарағай, шырша, балқарағайлардың бүрлері (шишкасы) құрғақ, кебу болады, ал
шыршаның бүрі жұмсақ болған соң оны “бүржидек” деп атаған. Бүрлері екінші
немесе үшінші жылы жетіледі. Әрбір бүрде 1-ден 12-ге дейін тұқымы болады.
Аршаның қылқан жапырақтары жас кезінде ине тәрізді болса, біртіндеп қатайып
қабыршақ тәрізді болып өзгереді. Ине тәрізді қылқандары үшкір тікенекті.
Қабыршақты қылқандары ұсақ, өркенге жабысып тұрады, өркенге 2-3-тен
топтанып орналасады. Қылқандары бұтағында 8-10 жылға дейін түспей
сақталады. Қырым, Кавказ, Орта Азия және Қиыр Шығыстың таулы аудандарында
биіктігі 4-12 метрге жетеді. Қазақстанның таулы жерінде жан-жағына жайылып
төселіп өсетін кәдімгі арша. Арша – екі үйлі, бір үйлісі өте сирек
кездеседі. “Бүржидегі” бірінші жылы — жасыл, екінші жылы жұмсақ, көкшіл-
қара немесе күрең-қызыл түсті болады. Әбден пісіп жетілген тұқымы қатты,
қоңыр, бүрдің шайырлы жұмсағынан тез ажырайды, жаздың аяғы мен суық күзге
дейін жерге шашылады. Тұқымдары құстар мен түрлі жануарлар арқылы таралады,
себебі “бүржидегі” тәтті, шырынды. Арша жарық сүйгіш, құрғақшылыққа да,
суыққа да төзімді, топырақ талғамайды. Жақсы дамыған тамырлары топырақтың
терең қабатына еніп тарамдалып, 10 метрдей аумаққа жайылады. Суды еркін
сіңіретіндіктен құмның үстінде, сазды жерлерге, әкті топырақта өсе береді.
Аршаны теңіз деңгейінен 4000 метр биіктіктегі тау беткейлерінен де
кездестіреміз. Арша баяу өседі, 800, 1000, 2000 жылға дейін тіршілігін
жоймады. Өркені баяу өскендіктен тамырлары баяу өседі әрі мықты болады.
Жапырағынан бөлінетін эфир майы ауаны зиянды микробтардан тазартады. Бүру
өте хош иісті, құрамында шайыр, 40% қант, органикалық қышқылдар (алма,
құмырсқа, сірке қышқылдары), өсімдік балауызы және т.б. бар.
Сурет №1
Эфир майы жас өркендерінде және бүрлерінде де болады. Алатау мен
Қаратау аралығында ертерек кезде аршаның 6 түрі өскен. Көнекөз қариялардың
айтуларына қарағанда, кейінгі 300 жыл ішінде олардың 3 түрі мүлде жойылып
кеткен. Ал қалған 3 түрі – қара арша, балғын арша және сауыр арша — қазіргі
кезде Талас Алатауында өсіп, кезінде халқымыздың біртуар азаматы Тұрар
Рысқұловтың тікелей ұйтқы болуымен 1926 жылы ұйымдастырылған Ақсу-Жабағылы
мемлекеттік табиғи қорығында қорғауға алынған. Жалпы, аршаны қазақ халқы
киелі әрі қасиетті ағаш деп санаған. Оны беталды кесуге мүлде тыйым салған.
Тек кейде ғана бесікке немесе қобызға қажетті ағаш таңдаған кездерде
талғаммен қурай бастаған арша ағаштарын кесіп пайдаланған. Бұл өңірде
аршаны жаппай кесу XIX ғасырдың орта тұсынан бастап отынға, теміржолға
төсеу үшін, шахталар мен жерасты жолдарына тіреу үшін және мыңдаған
жауынгерлердің сырт киімдерін бояу үшін арша ағаштары көптеп қырқылғандығы
туралы деректер кездеседі.
Өсімдіктерден хош иісті заттар алуды адамдар шамамен 7000 жыл бұрын
үйренген. Ежелгі Мысыр қорымдарында археологтар дәрілік эфирмайлы
өсімдіктердің ізін, олардың хош иісті құтыларын тапқан. Ладан, сандал және
мирра Жоғарғы Өсиет (Ветховый Завет) кітаптарында кездескен. Шөптер туралы
ғылымның негізін қалаушылар – ежелгі Мысыр тұрғындары, біздің дәуірге дейін
төрт мың жыл бұрын эфирмайлы өсімдіктерді терапевтік және косметикалық
мақсаттарда, сондай-ақ мәйіттерді бальзамдау құралы ретінде кеңінен
пайдаланған. Олар үйде және түзде қолдануға арналған хош иістерді бөліп
жіктеген. Діни рәсімдер мен мемлекеттік дәрежедегі аса маңызды іс-шараларды
орындау міндетті түрде ладанды балауызбен бірге жүргізілді, өйткені бұл хош
иіс өлім-жітімнің әрқайсының жанын ашуға жоғары күштерге көмектеседі деп
есептелді. Балауызбен хош иістенген шарларды биші-күңдер шаштарына өрген:
билеп, қызып тұрған тері жабынына жанасқан балауыз еріп, қоршаған ауа нәзік
қоздырғыш жұпар иістерге толған.
Ежелгі Мысырда қолданылған ароматты өсімдіктер туралы кейбір
деректерді саркофагтардағы және табыт қабырғаларындағы жазбалардан алуға
болады. Бүгінгі таңда осындай жазбалардың ішіндегі белгілі ең көнесі
шамамен б.э.д. 2800 жылға сәйкес келеді. Пирамидалардың ішінен бензой
эфирінің көптеген майларының құрамына кіретін ладанның айқын иісі бар май
және жақпамай шөлмектері, косметика банкалары табылған.
Ежелгі мысырлықтар өсімдік тектес түрлі табиғи заттардың экстракттарын
пайдалана отырып, пилюля, суппозиторий, паста және жақпамай түріндегі
сыртқа және ішке қолдануға арналған дәрілік препараттарды, сондай-ақ ұнтақ
және ароматты ысқылау сияқты косметикалық заттарды жасай алған. Дәл осы
ежелгі Мысырда жүзім, қарбыз, сарымсақ, пияз, кориандр, тмин, анис, туя
және т.б. сияқты пайдалы эфирмайлы өсімдіктерді медициналық және
косметикалық мақсаттарда пайдалану дәстүрі туды.
Мәдениеті өте жоғары дамыған мысырлықтар эфир майларын химиялық айдау
процесі жайында білген жоқ, олар эфир майларын сығымдау және механикалық
сығу арқылы алды. Ежелгі мысырлықтардың қабірлерінде археологтар елге
кипарис және туи майларын әкелу фактілері туралы айтылған иероглификалық
мәтіндері бар саз тақтайшаларын тапты, бұл сол алыс уақыттарда эфир
майларының сауда айналымында жүргенінің көрнекті дәлелі болып табылады.
Ежелгі гректер мысырлардан медицина саласындағы мәліметтердің көп
бөлігін алып, өсімдіктердің емдік қасиеттері мен олардың хош иісті
туындыларын табандылықпен зерттеуді жалғастырды. Олар өсімдік эфир майлары
мен эссенциялары адамның ағзасы мен психикасына әртүрлі әсер ететінін
анықтады, яғни босаңсытып, ұйықта да, сергітіп, белсенді әрекеттерге
ынталандыра да алатын түсінді.
Шөптер мен гүлдерден шипалы хош иісті компоненттерді абсорбирлеу үшін
гректер Жерорта теңізі елдерінің аумағында өсетін зәйтүн ағашы жемістерін
кеңінен қолданған. Ароматталған зәйтүн майы емдік және косметикалық
мақсатта пайдаланылған. Мирра – Шығыс Африкада өсетін ағаштардың сары-қоңыр
шайыры болып табылатын ең көне хош иісті ингредиенттердің бірі. Шайқасқа
баратын грек жауынгерлері міндетті түрде өздерімен зәйтүн майы мен миррадан
жасалған антисептикалық және жараны басатын әсері бар емдік жақпаны алып
жүрген.
Гүлдер мен шөптердің майлары мен эссенциялары жараларды, тұрмыстық
жарақаттарды, ішкі ағза ауруларын емдеу үшін қолданылған. Австралияның
аборигендері терапевтикалық мақсатта шай ағашы жапырақтарынан жасалған
күшті антисепкалық әсері бар шырынды пайдаланған. Оның жапырақтарын мұқият
ұсақтап, ботқа жасап, жаралар мен жарақаттарға қалыңдап жаққан, содан кейін
жылы жапқышпен жауып қоятын болған. Осындай компресстерді пайдаланғанның
арқасында жаралар бірнеше күннің ішінде жазылып кететін болған. Ресми
медицинамен мойындалған әсері басым табиғи антисептиктердің бірі шай ағашы
жапырақтарының майы жүздеген жылдар бойы әртүрлі мақсаттарда қолданылған.
Қазіргі таңға дейін де қолданылып келеді.
Классикалық медицинаның негізін салушы болып есептелінетін Гиппократ
эфирмайлы дәрілік өсімдіктердің айтарлықтай мөлшерін сипаттап берді. Шөппен
емдеу теориясына атақты ежелгі римдік дәрігер Гален мол үлесін қосқан. Ол
қазіргі таңда галенді деп аталатын эфирмайлы өсімдіктердің түпнұсқа
классификациясын жасаған және жақпамайлардың прототипі болып табылатын
салқын кремді ойлап тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы ғылымға баға жетпес үлес қосқан – атақты
Шығыс дәрігері Ибн Сина (980-1037 жж.). Оның ғылыми қолжазбаларында дәрілік
өсімдіктердің 800-ден астам түріне ақпарат берілген және әрқайсысының адам
ағзасына әсері сипатталған. Ол өсімдіктерден эфир майларды химиялық айдау
әдісін ойлап тапты. Ибн Сина ароматерапияны – табиғи хош иістердің (эфир
майларының) иіс сезу орталықтары арқылы адамға әсер етуінің эстетикалық
әдістемесін танымал етті.
XII ғасырдың басынан бастап өсімдік эфир майларының негізіндегі шығыс
хош иістері белгілі болып, Батыс Еуропа елдерінде кеңінен танылады.
Еуропалықтар тасшөп, розмарин, лаванда сияқты жергілікті өсімдіктерді
белсенді пайдалана бастады.
Орта ғасырдың көптеген қолжазбаларында өсімдік текті эфир майларын
алудың әртүрлі әдістері турады мәліметтер бар. Кітап басып шығару пайда
болғаннан бері бұл рецепттер өсімдіктерді сипаттауға арналған арнайы кітап
баспаларында жарық көре бастады. Анағұрлым күрделі құрамды дәрі-дәрмектер
дәріханаларда сатылды, ал жеңіл дәрілер: лаванда тамшылары, шөптік
жастықшалар, жақпамайлар үй жағдайында дайындалды.
Еуропада емдік және хош иісті эфир майларының дамуына және жаппай
таралуына күшті түрткі болған жағдай жұқпалы инфекциялық аурулардың (оба,
шешек) эпидемиялары. Егер адамдарда өздерімен бірге ароматты эфир майларына
шыланған дезинфекциялаушы әсері бар гүл жинақтары немесе шарлар болмаса,
қоғамдық орындарда жүруге тыйым салынған.
Алайда, хош иісті өсімдіктердің артықшылықтары антисептикалық немесе
қабынуға қарсы қасиеттермен ғана шектелмейді. Иіс естеліктерді жандандыруы,
адамның көңіл-күйін өзгертуі мүмкін екені бәріне мәлім. Қазіргі уақытта
Ұлыбританияда, АҚШ-та және көптеген басқа да мемлекеттерде ароматерапия
адамдарды емдейтін және тыныштандыратын жүйенің бөлігі ретінде дамып
келеді. Майлар массажда, ванна үшін жиі қолданылады немесе оларды физикалық
және эмоционалдық көңіл-күйді жақсартатын хош иіс алу үшін жағады. Бұл
тәсілдердің барлығы ежелгі халықтарға белгілі болған, сондықтан терапиядағы
хош иісті пайдалану дәстүрі жалғасып келеді.
Химия өнеркәсібінің қарқынды дамуы жасанды түрде жасалған дәрілік
препараттардың табиғатпен жасалған табиғи заттардың ығыстырылуына алып
келді. Ароматерапия көп жылдар бойы сұранысқа ие болмай қалды.
Бірте-бірте Батыстың медициналық рецептеріне Индия, Қытай және Азияның
басқа да елдері отаны болып саналатын эфирлік майлы дәрілік өсімдіктердің
көп саны кірді. Американдық және австралиялық континенттердегі эфирлік
майлы флора өкілдері де шеттен тыс қалмады. Шай ағашы, қалампыр, герань,
сандал, эвкалипт, жалбыз, лаванда эфир майлары – бұл жасанды синтезделген
дәрі-дәрмектерді ығыстыра алмайтын, бірақ оларға лайықты бәсекелестікті
құрайтын заманауи ароматерапия арсеналының ең танымал өкілдері.
Жыл сайын экологиялық жағдай мен фармацевтикалық нарықтың стихиялық
коммерциялануының нашарлауы жағдайында Артқа, Табиғатқа, табиғи дәрілік
заттарға! ұраны қазіргі заман тенденциясына айналды. Адамдар бірте-бірте
қазіргі заман медицинасының шамасы барлық нәрсеге қауқарлы еместігін,
денсаулығына әр адам өзі қамқор болу керек екенін түсініп жатыр және эфир
майларының үлкен әлеуетін ашу үстінде.
Сурет №2
Арша ағашы Солтүстік жарты шардың тасты топырақтарында өседі, Испания
мен Португалияда өсетін аршаның түрлері, сондай-ақ қызыл жемісті арша хош
иістендіргіш ретінде қолданады.
Тұқымдас тармағының уәкілдері Солтүстік жарты шарда Арктикадан
субтропиктік таулы аймақтарға дейін кең таралған. Тау беткейінде де құмды
жерлерде де жақсы өседі.
Ұзындығы биік (10-15 м) аршалар Ортажер теңізі аймағында, Орта Азия
да, Мексика мен Солтүстік Американың құрғақшыл аймақтарында арша талдары
орман болып топтасып өседі.
Биіктігі кішірек бұталар таудың тасты жарларында, ормандардың үшінші
ярусында өседі.
Ал, республикамыздың солтүстік облыстарында өседі. Ол тау
беткейлерінде, орман арасында, құмды жерлерде, далалы аймақтарда жиі
кездеседі. Орал облысының далалы, құмдауыт жерлерінен де табылады. Дәрілік
шикізат ретінде қара күзде өсімдіктің піскен жемісі ( қаракөк түстілері )
жиналып алынып, ашық жерде ептеп кептіріледі. Ол үшін ағашты қолмен сілкіп,
жерге түскен жемісін жинап алады да, тазалап, сорттап, кептіреді.
Кептірілген жемісті кардон, фанерь жәшіктерге салып ( бетін жауып ), құрғақ
бөлмелерде үш жылға дейін сақтауға болады.
Қазақстанда аршанын үш түрі кездеседі:
• зеравшан аршасы (қара арша),
• Туркістан аршасы
• жарты шар тәрізді арша - Juniperus semiglobosa Regel.
Оңтүстік оңірінде "Сайрам-огем" ұлттық паркыгда осы аршанын үш түрі де
кездеседі.
1.2. Биологиялық сипаттамасы
Өсу тұрғысына қарай арша
• жайыла өсетін және
• тік өсетін болып екіге бөлінеді.
Табиғаттағы тік өсетін түрлерінің биіктігі – 20-30 метрге жетеді.
Арша 300 жылға дейін өмір сүреді. Табиғатта Гиннестің рекордтар
кітабына кірген 800 жыл жасаған кәрі аршалар да бар. Биіктігі 1-3,5 метр,
қысы-жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара күзде өсімдіктің піскен
жемісі (қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық жерде ептеп кептіреді.
тоннадан астам жапырақшаларды өңдеу қажет.
Эфир майларының құрамына терпендер мен терпеноидтар, ароматты
қосылыстар, қаныққан және қанықпаған көмірсутектер, альдегидтер,
органикалық қышқылдар және т.б. кіреді. Эфир майларының сапасын таңдау
көрсеткіші қолдану саласына байланысты және олардың табиғилығымен,
парфюмерлік, фармакологиялық, дәм-иіс қасиеттерімен анықталады.
Эфир майларының құрамы өсімдіктің түріне, оның хемотипіне, өсімдіктің
жиналған жылындағы ауа райы жағдайына, шикізатты сақтау жағдайына, эфир
майларын алу тәсіліне, сондай-ақ сақтау ұзақтығна да байланысты болады.
Эфир майлары өте күшті әсер ететінін және абайлап қарауды талап
ететінін ескеру керек. Атап айтқанда, эфир майын таза түрде теріге жағуға
болмайды – оны алдын ала базалық маймен сұйылту керек. Маймен жанасқаннан
кейін теріні дереу тазалау қажет. Эфир майын ішке қабылдау қатты улануға
әкелуі мүмкін. Эфир майларын балалар мен жануарларға қол жетпейтін жерлерде
сақтау қажет. Көзге түсуден сақтау керек, түсіп кеткен жағдайда көздің
шырышты қабатын тез арада судың көп мөлшерімен жуып, дәрігерге қаранған
жөн.
Эфир майлары – тұтану температурасы төмен ұшқыш, жанғыш заттар. Буып-
түю кезінде (медицинада және ароматерапияда арнайы терапиялық мақсаттағы,
парфюмерлік өнімдерді қалыпты пайдалану жағдайларынан басқа) дем алудан
және терімен жанасудан аулақ болу керек:
1. өнеркәсіпте: эфир майларын басқа заттар сияқты қолдану қауіпсіздік
паспорттарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылуы керек
(materialsafetydatasheet-MSDS ағылшын терминіне сәйкес келеді);
2. азық-түлік өнімдері мен дәрілік заттарда: эфир майларының ішкі
қолданылуына тек тамақ өнімдерінің құрамында (сусындар, кондитерлік
өнімдер) немесе арнайы фармацевтикалық препараттарда (валидол,
аскөк суы) ғана жол беріледі;
3. тұрмыста: хош иісті заттар толық жанбаған жағдайда (ароматты
таяқшалар, темекі, т. б.) зиянды заттар, соның ішінде полициклдік
ароматты көмірсутектер (ПАК) сияқты кейбір канцерогендер пайда
болуы мүмкін.
Көптеген эфир майлары мен олардың компоненттерінің таза күйінде
уыттылығы әдетте LD50 0.5-10 гкг-ға жақын.
Эфир майлары негізінен тамақ өнімдерін, сусындарды, тұрмыстық химия
бұйымдарын хош иістендіруге, фармацевтикалық өнеркәсіпте, медицинада және
ароматерапияда, сондай-ақ еріткіштер (скипидар) ретінде қолданылады.
Ароматерапия тек қана хош иіспен емдеуді ғана емес, оларды фармакотерапия
ережелеріне сәйкес, басқа дәрілік заттарды қолдану сияқты пайдалануды
білдіреді.
Қазақстанда 10 жабайы түрі бар. Табиғи жағдайда көбірек кездесетін
түрлеріне
• Түркістан аршасы (І. turkestanіca)
• Талас аршасы(І. talaіca) - кәдімгі арша, ем арша деп те айтады
• Сібір Аршасы (І. іbіrіca)
• Кәдімгі арша (І. communі)
• Зеравшан аршасы (І. eravchanіca) жатады.
Олардың биіктігі 1-2 м-ге жетеді.
Сурет №3
Арша қылқаны
Бұтағы тік немесе жерге жайыла өседі. Қылқаны қабыршақты, тікенекті
келеді, үш-үштен шоқтанып не екі-екіден қарама-қарсы орналасады. Жеміс бүрі
жидек пішіндес не шар тәрізді, түсі көкшілдеу болады.
Тұқымынан және өсімді жолмен көбейтіледі. Сәуір — мамыр айларында
гүлдейді, тұқымы жаздың аяғында, кейде күзде піседі. Тұқымынан шыққан жас
өскіндер бір жылдан кейін тез өсіп, жақсы жетілген соң топырақты қатайтады.
Арша 300 жылдай өседі. Сондықтан қазақ халқының ұғымында қасиетті, киелі
ағаш саналады. Бұтақтарынан эфир майы, қант, шайыр, балауыз және органик.
қышқылдар алынады. Аршаны орман шаруышылығында, таулы аймақтарда топырақтың
опырылып кетуін болдырмау үшін отырғызады. Қазақстанда аршаны Алматы,
Алтай, Қарағанды қ-ларының ботаника бақтарында қолдан да өсіреді.
1.3. Аршаның химиялық құрамы.
Арша жемісінің құрамында 35 – 40 пайыз шамасында қантты заттар,
смолалар, балауыз, сірке, құмырсқа, алма аскорбин қышқылы және фитонцидтер
бар.
1. 4. Аршаның қолдануы
Халық емінде арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың
қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келеді. Бойында зиянды
бактериаларды жойғыш және емдік қасиеті бар. Өкпе, тері және астма
ауруларын емдеген. Ежелгі Рим мен Грекияда жылан шаққан кезде пайдаланған.
Аршаның тік өсетін түрлерінен қарындаш жасайды. Діңінің қабығын ыдыс
жасауда, басқа да өндірісте шикізат есебінде және құрылыс материалы ретінде
кеңінен қолданады. Музыкалық аспаптар жасауға пайдаланады.
Аршамен тіс тазалау пайдалы.
Көгалдандыруда аршаның тек шет елден әкелініп, жерсіндірілген түрлері
ғана қолданылады. Қылқандарының түсі, түріне қарай: сары, ашық жасыл, қою
жасыл, көк, көкшіл болып келеді. Сабақ бойына тығыз орналасқан қылқандары
әдемі хош иіс шығарады.
Мал дәрігерлігі практикасында арша жемісі несеп айдайтын, асқазан – ішек
жұмысын жақсартатын және өңеш бездерінің қызметін арттыратын дәрі ретінде
қолданылады. Арша жемісі малдың асқазанына түскеннен кейін оның құрамындағы
эфир майлары асқазан – ішектің кілегейлі қабығын тітіркендіріп, олардың
жиырылып – созылуын үдетеді, ішектегі зиянды газдардың тез шығуына ықпал
етеді. Организмнен эфир майлары бүйрек және өңеш бездері арқылы шығады. Осы
эфирмайлары бүйрек пен өңеш бездерінен қатты әсер етіп, олардың жұмысын
жақсартады. Халық емінде арша жемісі ежелден – ақ несеп айдайтын және
қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келген. Мал дәрігерлігі
практикасында аршаның жемісі ауру малға тұнба, ботқа және болюс түрінде
беріледі. Ауру малға берілу мөлшері :
• жылқыға – 25 – 50 грамм
• ірі қараға – 50 – 100 грамм
• қойға – 5 – 10грамм
• тауыққа – 0,2 – 0,5 грамм
1.5. Күтімі
Аршаның барлық түрі ашық күнді қажет етеді. Кез келген топырақта өсе
береді. Бұтағының ұшын қырқып-пішіндеп өсірген дұрыс. Қылқанының түсі қанық
болуы үшін жылына бір рет көктемде толық минералды тыңайтқыштармен
қоректендірген жөн.
Қалемшелеу және тұқымы арқылы көбейтіледі. Қалемшелеп көбейткен жөн.
Тұқымы арқылы көбейту жұмыстары арнайы жылыжайларда жүргізіледі.
1.6. Арша эфир майының ерекшеліктері
Барлық эфир майлары судың буын айдау технологиясының көмегімен
алынады. Арша бұталары мен жидектерінің өнімі ерекше емес. Дегенмен, дайын
майдың сапасы таңдалған шикізатқа тікелей байланысты. Жидектер неғұрлым көп
өңделсе, сары-жасыл реңктері бар тұтқыр сұйықтық мөлдір болады және оның
дәмі жеңілірек болады.+
Мұндай өнім пайдалы қасиеттердің толық жиынтығына және ең кең ауқымға
ие. Өскіндер мен инелерден алынған арша эфир майы құрамында скипидар көп
ноталары бар және ол ауырсынуды басатын, бактерияға қарсы және
инсектицидтік қорғаныс үшін қолданылады. Өнімнің ароматерапиялық
қасиеттерін ашу үшін, ол цитрустың, розмариннің және басқа өсімдіктердің
әртүрлі түрлерінің майларымен біріктірілген.
Аршалы ағаштар – табиғи дәрі. Бұл күшті қалпына келтіру және қалпына
келтіру үшін осы ағаштың өсу орнына келген жануарларға жақсы таныс.
Солтүстік Америка үндістер баяғыда осы зауыттың қопасының салып науқастың
өкпе немесе сүйек туберкулез, егер бұл тұлға жағдайын жеңілдету, сондай-ақ
оның аяғынан мүмкін ғана емес, бұл табылған. әдебиет зерттеу Вергилий (I
ғасыр) бастап ол тырысқақ індетіне тән споралар және бактериялар, олардың
үйлері мен басқа да ғимараттар жүзеге үй-жайлар арша филиалдарының
фумигациялауды Жаршысы екені белгілі. Диарея, метеоризм, қақырық жәрдемдесу
және тіпті арша саналады қорыту бірінші халық компенсация жақсарту. арша
ағашы жетілмеген жемістер, өйткені оның көмегі мінез-зерттеу микрочастицам
бар, қазіргі заманғы ғылым соншалықты қажет тиелген мұнай, өндіруге
жиналды.Дәрігерлер, сондай-ақ функциясы дезинфекцияланады жолын ие ХХІ
ғасыр жунипер жидектері тамаша Несеп айдағыш қарастыру. Мұндай трихомонас
колпиті сияқты жағымсыз венерологиялық аурумен емделеді арша инелерінің
эфир ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарағанды медицина университеті КеАҚ
Исмаилова Ұлжан Алмасханқызы
Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау технологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В07201 мамандығы - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы
Қарағанды, 2021
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі
ҚАРАҒАНДЫ МЕДИЦИНА УНВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Фармация мектебінің деканы
____________ Лосева И.В.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау
технологиясы
6B07201 - Фармацевтикалық өндіріс технологиясы
Орындаған:
Исмаилова Ұ.А.
Ғылыми жетекші:
х.ғ.д., ҚМУ Фармация мектебінің
профессор-зерттеушісі, химия
ғылымдарының
докторы, профессор
Атажанова Г.А
Қарағанды 2021
Бекітемін
_____________________
___ ________ 20__ж.
Дипомдық жұмысты (жобаны) орындауға
Тапсырма
Студент Исмаилова Ұлжан Алмасханқызына
А.Ж.Т.
4, 4002,Фармацевтикалық өндіріс технологиясы,грант
курс, тобы, мамандығы, оқыту түрі
1. Жұмыстың (жобаның)
Такырыбы: Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау
технологиясы " ректордың бұйрығымен бекітілген ___ ___20__ ж. № _____
2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ____ ________20_ ж.
3. Жұмысқа арналған бастапқы мәліметтер (заңдар, әдебиеттер,
зертханалық және өндірістік мәліметтер
Әдеби дереккөздерді, соның ішінде келесі журнал түрлерін талдау:
Қазақстан фармациясы, Фармация, Өсімдік ресурстары, Фитохимия,
Saudi Pharmaceutical Journal, Еуразиялық химия-технологиялық журнал,
Planta Medica, Медицина журналы Өсімдіктерді зерттеу және т.б.
4. Дипломдық жұмыста (жобада) әзірлеуге жататын сұрақтар тізбесі:
- Клевенджердің зертханалық қондырғысында гидродистилляция тәсілімен
аршадан эфир майын алу және ГХ-МС әдісімен эфир майының химиялық құрамын
зерттеу;
- эфир майы мен ультрадыбыстық арша сығындысы бар Бактерияға қарсы
қатты сабын жасау технологиясы.
5.Графикалық материалдар тізбесі (сызбалар, кестелер, диаграммалар
және т. б.): табиғаттағы Арша өсімдік шикізатының суреттерін, Арша эфир
майы бар микробқа қарсы дәретхана сабынын алудың технологиялық және
аппаратуралық сызбаларының суреттерін, қосалқы жұмыстар сатыларының және
эфир майы мен сабын алудың технологиялық процесінің сипаттамасын қамтитын
кестелерді ұсыну
6. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер тізімі
1 Ердакова В.П. Современные косметические товары: ассортимент,
потребительские свойства, экспертиза качества. Часть 3. Туалетные и
парфюмерные мыла. – Бийск: Изд-во Алт. гос. тех. ун-та, 2007. - 84 с.
2 Baser К.Н.С., Buchbauer G. Handbook of essential oils: science,
technology, and applications.-London: СРС.Press, 2010.- 994р.
5 Ткачев А.В. Исследование летучих веществ растений. – Новосибирск:
Офсет, 2008. – 969 с.
3 Ткаченко К.Г.. Эфирномасличные растения и эфирные масла: достижения
и перспективы, современные тенденции изучения и применении Вестник
Удмуртского университета. - 2011. - Вып. 1. – С.88-100.
4 Franz C.M. Essential oil research: Past, present and future
FlavourFragr. J. - 2010. - № 25. – Р. 112–113.
5 Заявка 20121255.1 Мыло жидкое банное Патенко Т.А.; опубл.
16.09.2013.
6 Pat.107629901 CN Herbal perfumed soap Lee K.; Applied for 26.01.18.
7 Pat. 107619729 CN . Perfumed soap ZongYajuan; Applied for
23.01.18.
8 Патент № 2016116836 РФ Жидкое мыло для рук и гели для душа Пимента
П., Карлоне Д., Альварадо Э.; опубл. 11.10.17.
9 Патент РК № 2431656. Мыло туалетное антибактериальное. Есполов Т.
И., Батраков Ю. И., Мырзакожа Д. А. Опубл.: 15.11.2013, бюл. №11.
10 Патент 2012125501 РФ Жидкое мыло Универсальное Тарасов С.В.,
Тарасов В.Е., Иващенко А.С., Коробко С.С. ;опубл. 19.06.2014.
11 Pat. 20150110909. US Liquiddisinfectingsoap Yongqi F. Appliedfor
23.04.2015
12 Pat.3390613 EP Herbal extraction and manufacturing process Ozayman
M.; Applied for 24.10.18.
13 Pat. 2556356 GB Stable cosmetic cleansing compositions containing
cold cream B. Heide, C. Riecke; Applied for 30.05.18.
14 Pat 20180104206 US Soap compositions and methods Scott A. Smith;
Applied for 19.04.18.
15 Pat 20170348203 US Stable cosmetic cleansing compositions
containing cold cream H. Schelges, B. Heide, C. Riecke, M. Kampmann, E.
Scholz ; Applied for 17.02.17.
16 Александрова К.Ю. Инновации в сфере парфюмерно-косметической
промышленности Научные труды Кубанского государственного
технологического университета. – 2015. – № 13. – С. 208-216.
17 Кривонос Е.А., Баранова И.В. Современное состояние рынка парфюмерно-
косметической продукции России Новая наука: Современное состояние и пути
развития. – 2016. – № 1-4-1. – С. 152-154.
18 Кузякова Л.М., Умнова О.А., Бутова О.А. Анализ современного рынка
парфюмерно-косметической продукции и особенности форм ее продвижения на
рынке Сборник научных трудов Всероссийского научно-исследовательского
института овцеводства и козоводства – 2013. –Т. 3, № 6. – С. 389-392.
7. Жұмыс бойынша консультациялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін
көрсете отырып)
Бөлімнің, тараудың Ғылыми Тапсырманы Тапсырманы Тапсырманы
нөмірі, атауы жетекші, алу мерзімі берген (қолы)қабылдаған
кеңесші (қолы)
1. Әдеби шолу Атажанова Г.А.25.10.20
2. Эксперименттік Атажанова Г.А.25.10.20
бөлім
3. Нәтижелер Атажанова Г.А.
4. Қорытындылар Атажанова Г.А.
5. Әдеби шолу Атажанова Г.А.
8. Дипломдық жұмыстың (жобаның) орындалу кестесі
№ Жұмыс кезеңдері Жұмыс кезеңдерін аяқтау Ескерту
мерзімі
1 Дипломдық жобаның 25.10.2020
тақырыбын бекіту
2 Дипломдық жобаны 25.10.2020-02.12.2020
дайындауға арналған
материалдар жинағы
3 Дипломдық жұмыстың 25.10.2020-02.12.2020 Тәжірибе
(жобаның) теориялық басталғанға дейін
бөлігін дайындау
4 Дипомдық жұмыстың 25.10.2020.-01.04.2021 Тәжірибе кезінде
(жобаның)
эксперименттік бөлігін
дайындау
5 Дипомдық жұмыстың 20.04.2021 Тәжірибе
(жобаның) толық аяқталғаннан
мәтінінің жоба кейінгі бірінші
нұсқасын анықтау аптада
6 Дипомдық жұмысты Кафедра отырысы
(жобаны) қорғауға деңгейінде
дейінгі ұсыну
7 Дипомдық жұмысты
(жобаны) рецензияға
ұсыну
8 Ғылыми жетекшінің
пікірімен және
рецензиясымен дипомдық
жұмыстың (жобаның)
түпкілікті нұсқасын
ұсыну
9 Дипомдық жұмысты Қорытынды
(жобаны) қорғау аттестаттау
кестесіне сәйкес
Тапсырманың берілген күні ______ _____________ 200__ж.
Ғылыми жетекші _____________________________
қолы А.Ж.Т., ғылыми атағы, қызметі
Тапсырманы қабылдады: студент ______________________________
қолы А.ЖТ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.1 Аршаның таралуы және
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.2 Биологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...20
1.3 Арша эфир майларының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... 22
1.4 Өсімдіктердің эфир майлары бар препараттар ... ... ... ... ... ..23
1.5 Аршаның қолдануы,
күтімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.6 Арша эфир майының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..24
1.7 Арша майының емдік қасиеттері және
қолданылуы ... ... ... ... .25
1.8. Косметологиядағы арша эфир
майы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 26
2 Арша эфир майының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Сабын өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Арша эфир майын бөлу және оның химиялық құрамын зерттеу...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Эфир майларын бөліп алу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .32
2.4 Арома-Рус " ЖШҚ (Ресей) өндірушісінің
хромато-масс-спектрометриясына сәйкес арша эфир майы үлгісінің
компоненттік
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.5 Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.6 Сабын жасаудың жабдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3. Қауіпсіздік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .43
3.1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2. Қауіпсіздік талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 45Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмысында келесі нормативті құжаттарға сілтемелер
қолданылған:
- ҚР ГОСО 5.03.016-2009. Жоғары оқу орындарында дипломдық жұмысты
(жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер;
- МЕМСТ 25336-82. Зертханалық шыны ыдыстар мен жабдықтар. Түрлері,
негізгі параметрлері және өлшемдері;
- Пономарева Е.И., Молохова Е.И., Холов А.К. Применение эфирных масел
в фармации. Современные проблемы науки и образования. – 2015. – № 4.
06.08.2015.
- Байтенов М. С. Флора Казахстана. Том 2. Родовойкомплекс флоры
Алматы. Ғылым – 2001
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 1. – Алматы:
Жибек жолы баспа үйі, 2008. - 592 б;
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 2. – Алматы:
Жибек жолы ьаспа үйі, 2009. – 804 б.
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы. Т. 3. – Алматы:
Жибек жолы баспа үйі, 2014. – 872 б.
- ДДСҰ ұсынылған қолға арналған антисептиктер рецептурасы: Өндірісті
ұйымдастыру бойынша нұсқаулық.
https:www.who.intgpsc5maytools guide_local_production_ru.pdf?ua=1
- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Фармакопеясы. Том ІІ. Бірінші
шығарылым. – 2009.
- ОСТ 91500.05.001-00. Дәрілік заттар сапасының стандарттары. Негізгі
ережелер.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
АНҚ – аналитикалық нормативті құжат
Гидродиффузия (перколяция) – экстракт алудың ең заманауи тәсілі.
СЖҚ- синтетикалық жуғыш құралдар
Мацерация - ұндыру әдісі
ҚЖ – қосымша жұмыстар
Этанол- органикалық еріткіш
г – грамм
Анфлераж- Қыздырусыз жұтылу әдісі
ҚР МФ – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы
SMP - Slip балқу температурасы
ПАК- полициклдік ароматты көмірсутектер
ББҚ- беттік-белсенді құралдар
Бм – микробиологиялық бақылау
Бт – технологиялық бақылау
Бх – химиялық бақылау
кг – килограмм
ЗР – зертханалық регламент
мкл – микролитр
мкг - микрограмм
мл – миллилитр
Mr – молекулярлы масса
мм – миллиметр
мин - минут
об - объем
а.т. – аса таза
б. - бет
см – сантиметр
СҮ – стандартты үлгі
т. - том
ТП – технологиялық процесс
ОТЖ – орау, таңбалау, жөнелту
ФМ – фармакопеялық мақала
ФСҮ – фармакопеялық стандартты үлгі
х.т. – химиялық таза
т.ү.т. – талдау үшін таза
ЭМ – эфир майлары
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабыны
микробтарға және емдеуде профилактикалық антисептиканың маңызы зор. Аршаның
эфир майы бірегей қасиеттері бар:
• органның әртүрлі құпияларының, соның ішінде қорыту жолдарының дамуын
күшейтеді.
• генитурарлы жүйеге, қанға және өкпеге тамаша антисептикалық құрал
болып табылады.
• ұйқысыздықтан зардап шеккен адамдар үшін гипнотикалық болуы мүмкін.
Йогамен, рухани тәжірибемен айналысатын адамдар үнемі ой жүгіртеді,
бактерицидтік ғана емес, ауаны тазартатын қасиеттерімен де белгілі
жунипердің эфир майы. Мұның барлығы тек сыртқы арша майы эфир майын
қолдану!
Ароматерапия эфир майларының адам ағзасына әсер ету түрлері мен
әдістері туралы білім саласы ретінде күн сайын танымал болып, келесі
міндеттерді шешеді:
• шаршауды басу, жұмысқа қабілеттілікті арттыру, қалжыраудың және
стресстік жағдайлардың алдын алу, ұйқыны жақсарту;
• ағзаның иммундық статусын ынталандыру, адамның бейімделу қасиеттерін
арттыру;
• спортшылардың төзімділігін арттыру;
• жүрек-қантамыр жүйесі ауруларының алдын алу;
• өкпенің созылмалы спецификалық емес ауруларын емдеу;
• ағзадағы канцерогенді процестердің алдын алу.
Қазіргі уақытта эфир майлары адамның эмоционалдық жағдайына әсер
ететін құралдар ретінде, сондай-ақ емдеу мақсатында пайдаланылады.
Ароматерапия әдістері психиатрияда, неврологияда, дерматологияда,
отоларингологияда белсенді қолданылады. Эфир майлары күйік, суық тию және
қабыну ауруларын емдеу және алдын алу үшін көмектеседі.
Ароматерапия кезінде майлардың табиғилығын ескеру қажет, себебі
жасанды синтезделген эфир майларының тиісті физиологиялық әсері болмауымен
қатар уытты әсер көрсетуі мүмкін.
Эфир майлары – жеңіл тұтанғыш заттар. Бұл эфир майларымен демалған
кезде, олардың хош иісі тікелей миға түседі дегенді білдіреді. Біздің иіс
сезу қабілетіміз – мимен тікелей байланысқан және эмоцияларды бақылау
орталығы деп саналатын жалғыз сезім. Эфир майлары оттегін жасушаларға
тасымалдайды. Олар зеңге қарсы, бактерияға қарсы, вирусқа қарсы,
дезинфекциялық, ісікке қарсы және антисептикалық зат деп айтуға толық негіз
бар. Эфир майымен бас ауруы, ұйқысыздық, көңіл-күйдің ауытқуы кезінде
демалған тиімді.
Ароматерапия әдістері уытты емес, аллергия туғызбайды. Бөлме
температурасында эфир майының иісі тез таралады және температура
жоғарылаған сайын таралуы жылдамдай береді. Эфир майларының клиникалық
әсері аурудың бастапқы сатысында, сондай-ақ қалпына келтіру кезеңінде аса
тиімді.
Сабын ұғымы әр елде әр түрлі аталады. Мысалы италяндықтардың "sapo"
сөзін ағылшындықтар күнделікті тұрмыста "soap" деп атаған. Ал француздықтар
"savon" деп атаған. Осыдан топшылай келе сабын ұғымын француздардан келді
деуімізге әбден болатын секілді.
Сабын деген не? Сабынды алу үшін кем дегенде үш компонент керек: май
(өсімдік немесе жануар майы), күйдіргіш натр (немесе күйдіргіш калий) және
су. Терідегі май мен кірді ерітетін тап осы заттар саналады. Ғылыми тілмен
айтсақ, классикалық сабын – бұл май қышқылдарының тұзы (натрий немесе
калий).
Сабын — жоғары май қышқылдарының тұздары. Жалпы химиялық формуласы:
RCOONa. Сабын — кристалл қатты заттар, 220 — 270 C-та балқиды; ыстық суда,
органикалық еріткіштерде жақсы ериді. Судағы ерітінділерінің беттік актив
заттар ретінде жуғыш қасиеті бар, себебі сабын әлсіз қышқыл және күшті
негіздің тұзы болғандықтан гидролизге ұшырайды.
Сонғы кездері танымал болып келе жатқан сабынды қолдан жасау– көп
ғасырлардан бері белгілі кәсіп. Бұрынғы кезде сабынды қолдан қажеттілік
үшін ғана жасаған болса, қазір бұл адамдарға қуаныш әкелетін өнерге
айналған. Қолдан сабын дайындау бизнесінің идеясы өте қарапайым және де
бастаушы кәсіпкерге сай.Қолдан жасалған сабын:
Бұл экологиялық таза өнім. Оның негізі – табиғи балаларға арналған
сабын, глицерин, эфир майы, шөптер.
Мысалы, RCOONa+HOH R—COOH+ +NaOH. Мұндағы R радикал, егер ол кіші мән
H, CH3, C2H5, C3H7-ге тең болса сабын жақсы еріп, жуғыштығы жоғары болады.
Қарапайым сабын — карбон қышқылдарының тұздары. Оларды глицерин мен әр
түрлі май қышқылдарының эфирлері болып саналатын табиғи майлардан (өсімдік,
жануар, балық майлары) алады.
Өнеркәсіптік жолмен сабын алу үшін көптеген шикізаттар (өсімдік майы,
жануар майы, KOH, сода, NaOH, сақар, конифоль, нафтен, т.б.) қолданылады.
Майдың гидролизінен алынған ерітінді қатайғанда, глицерині бар сабын
түзіледі. Оған ас тұзын қосқанда қатты сабын алынады. Құрамында май
қышқылдарының тұзы мен органикалық және бейорганикалық қосымша заттар
болатын кір сабын, 72%-ды қатты сабын, хош иісті заттардан тұратын иіс
сабын, медицинада қолданылатын арнайы сабын тәрізді түрлері бар. Тоқыма,
былғары, металлургия өнеркәсібінде, сондай-ақ, зиянды жәндіктерге қарсы
күресте препараттар дайындауда техникалық сабын қолданылады.
Теріміз жұмсақ болып қалып, сымбаттылығы мен саулығын сақтау үшін
түрлі қымбат кремдер, косметикалық құралдар қолданамыз. Бірақ күнделікті
қолданатын қарапайым сабынның түрлі кремдерден де әсері мол. Әсіресе қыста,
тері құрғап, зақымданатын кезде сабынды дұрыс таңдау маңызды мәселеге
айналады.
Әрине, басты талап- сабынның табиғи болуы. Табиғи негізде жасалған
сабын жуынуға арналған косметикалық гельдерден де жақсы теріні тазартады.
Ал түрлі химиялық қосылыстар жоқтығы оның сапасын бірден көтереді. Жақсы
сабын құрамында арзан кокос, пальма майларының орнына жақсы манго, жожоба,
ши майлары қолданады. Әрине, осының арқасында сабынның теріге әсері жақсара
түседі. Табиғи сабындар жоғары ылғалдылыққа төзімді болмайды, сондықтан оны
қолданып болғаннан кейін бір шайып, кептіріп, құрғақ жабық ыдысқа салған
дұрыс. Ал қолдан жасалған сабынды әр кез пергамент қағазына орап жүру
қажет.
Жалпы, жақсы сабын теріні душқа арналған гельден де жақсы тазарта
алады. Қыста жуынуға сабын алып, жөке қолданбай-ақ қойған дұрыс. Бұл кезде
тері онсыз да құрғақ болады. Жаңғақ не кофе, сабын түйірі қосылған сабын
жуынғанда теріні керемет тазартады. Қыста құрамында антибактериалды заттар
бар сабынды аптасына 1 рет ғана қолданған дұрыс. Әрине, мұндай сабын
пайдалы – ол микробтарды өлтіреді, бірақ сонымен қатар терінің
микрофлорасын бұзып, теріні құрғатып жібере алады. Сұйық сабын соңғы кезде
қоғамдық орындарда да, қарапайым үйлерде де көп қолданылатын болды. Бірақ
сұйық сабында қарапайым сабынға қарағанда құрамында жасанды заттар көбірек.
Ондағы химиялық қосылыстар теріні зақымдай алады. Терілері сезімтал арулар
медициналық, дерматологиялық сабын таңдағандары дұрыс.
Нәзік теріні тыныштандыру үшін мұндай сабында петролат пен глицерин
атты заттар болады. Олар теріні жұмсартып, құрғақ теріні қалпына келтіреді.
Сонымен қыста жуынуға арналған гельдерден бас тартып, барынша табиғи,
қолдан жасалған сабын алған жөн.
Сабынды қалай сақтау керек? Көпшілігіміз сабын суланып, езіліп тұрса
да, тұрақты қалпын жоғалтпайды деп ойлаймыз. Шын мәнінде, сабын, әсіресе
табиғи болса, қасиетін жоғалтып алады. Олар шектен тыс дымқылды ұнатпайды.
Пайдаланып болғаннан кейін жақсылап шайып, оны құрғаққа қойған жөн. Әлі
басталмаған сабынды құрғақ, қараңғы жерде, табиғи сабынды қағазға орап
сақтау керек.
Сабын жасау әркімнің қолынан келе бермейді.Сабын жасау үлкен
жауапкершілікті қажет етеді. Бір грамм майдың жетіспеуінің өзі химиялық
күйікке апаруы мүмкін. Табиғи сабын кокос, пальма, жүгері, манго, жожоба,
майларымен, глицерин сығындысымен, бал, сүтпен байытылады. Екеуінің де
сыртқы түрі сүйкімсіз болғанымен, құрамы әлдеқайда сапалы болады. Табиғи
сабын алатын болсақ, глицериндіге тоқтаған жөн болады, олар түссіз әрі
біртегіс келеді.
Сабын молекуласы–кішкене бақаға ұқсайтын құрылымдар.Әрбір молекуланың
екі ұшы бар, бір ұшы құйрық сияқты ұзын полюссіз және гидрофобиялық
көмірсутек шынжыры, ал екінші ұшы басы сияқты қысқа полюсті және
гидрофильді карбоксильді ион болады. Молекулардың гидрофобиялық қасиеті
молеклалардың суда ерімейтін, алайда майда ери алатын ерекшіліктеріне
байланысты айтылса, гидрофильдік қасиеттері заттың суда еритін, алайда
майда ерімейтін ерекшіліктеріне қатысты айтылады.
Сабындарда стеарин, пальмитин және олеин қышқылдары секілді қаныққан
және қанықпаған майлы қышқылдардың натрий және калий сияқты минералды
тұздарынан тұрады.Мұндай қышқылдарда 10-20 көміртегі атомынан тұратын ұзын
көмірсутекті тізбек және карбоксильді топ бар. Стеарин және пальмитин
қышқылдары жалғыз байланыстардан тұратын қаныққа майлы қышқылдарға жатады.
Олеин және линол қышқылдары бір немесе бірнеше қос байланыстан тұратын
қанықпаған майлы қышқылдарға жатады.
Сабын тазалау процесі барысында механизм бойынша жұмыс істейді.
Сабынды сумен араластырып шайқағанда, сабын ерітіндісі концентраты түзіліп,
көбік пайда болады.Көбік сабын молекулаларынан су бетінде жалғыз
молекулалық қабықшаның пайда болуына ықпал етіп, олардың матаға кіруіне
септігін тигізеді.Сабын молекуласының гидрофобиялық ұшы матаға сіңген кірді
немесе майды қоршап алады.
Ал, екінші жағынан, гидрофильді ұшы суды кірден алшақтатады. Кірді
немесе майды қоршап тұрып, кір бөдшектерінен жұмсаратын сабын
молекулаларының шоғыры мицелла деп аталады. Сабындарды кермек суда
қолданбаған жөн.Сабындардың жуғыш қасиеті-жуылатын беткейлердегі жабысқан
кір бөлшектерін эмульсия,суспензия түріне ауыстыра алатын мүмкіндігіне
байланысты.
Өркениет сабындарды айналып өте алмады, нәтижесінде оның құрамына
бояғыштар, иістендіргіштер, пішін ұстап тұрушылар, консерванттар,
біріктіргіштер сынды синтетикалық компоненттер қосылады. Мұндай сабын
қарапайым суда да, теңіз суында да жақсы көпіріп, оңай сақталынады. Алайда,
бұл артықшылық біздің теріміздің синтетикалық жаңалықтарды дұрыс
қабылдамайтындығын ақтай алмайды. Аллергия, терінің құрғауы, қабыршақтануы,
иммунитеттің жоғалуы – міне осылар көпірік пен жарқын түстердің, жағымды
иістердің ақысы.
Сондықтан, ең жоғарғы сортқа табиғи майдан жасалған сабындар жатады.
Қолдан жасалған сабынның сыртқы пішіні де тартымды. Бұл дүкендегі
ұсқынсыз, химиялық хош иісті сабын кесегі емес, оның әр шығарылымы
өздігінен қызықты әрі ерекше.
Сабынды қолдан жасау барысында өзіннің,достарының қалауы мен
қажеттіліктері ескеріледі. Құрамы: түс, көлемі, пішіні – барлығы да арнайы
тапсырыс бойынша жасалына алады.
Мен осы ғылыми жобамды бір жылға жоспарладым.Бірінші, заттардың жалпы зияны
мен пайдасын,шығу тарихы мен қолданылу аясы туралы ғаламторлармен, кітап-
журналдардан мәліметтер жинақтадым.
Екінші, ғылыми жобамды сол жуғыш заттардың ішінен күнделікті қолданып
жүрген сабынның жасалуын жолдарын ізденіп ,иіс сабынды жасадым. Иіс
сабынның құрамындағы барлық қолданған заттар табиғи заттар,адамның терісіне
ешқандай кері әсері жоқ екенін зерттедім. Қорытындылай келе, біздің
өміріміз СЖЗ-мен (кір жуғыш ұнтақтар,сабындар) тікелей байланыста
болғандықтан, жуғыш заттарды қолданған кезімізде қауіпсіздік ережелерін
сақтап, барынша қоршаған ортаны ластамауға тырысуымыз керек.
Қоршаған ортаны, яғни табиғатымызды қорғау өндірістегі химиктер мен
технологтарға байланысты. Әрбір химиялық препаратты қалай неге салып шығару
жағын дұрыс ойластыру керек. Босаған қорап, сауыт, құты, дорбаларды қайта
пайдалану, оны жаңадан әзірлегеннен кейін 3-6 есе арзан түседі. Таза табиғи
орта сақтау үшін әр адам өз отбасынан бастау керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты
сабын жасау технологиясын әзірлеу болып табылады.
Зерттеу мақсатына сәйкес келесі міндеттер анықталды:
• Арша эфир майының денсаулыққа әкелетін пайдасын талқылау.
• Арша эфир майының химиялық құрамын зерттеу;
• Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау технологиясын
әзірлеу
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Арша майының қасиеттерін пайдалану маусымдық респираторлық және
вирустық аурулардың алдын-алуда негізделген. Бұл құрал дененің табиғи
қорғанысын нығайтуға көмектеседі, қажетсіз инфекциялар жолында белсенді
қалқан болады.
Дәрігерлер майдың тоникалық қабілетіне байланысты әлсіздік, бас
айналу, көңіл-күйдің өзгеруі және басқа да ауру белгілерімен күресетінін
айтады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.
Арша эфир майы бар микробқа қарсы қатты сабын жасау технологиясы
әзірлеу.
1. Аршаның таралуы
Аршаның басқа қылқан жапырақтылардан айырмашылығы: а) көбінесе бұта
түрінде өседі; б) бүрі (шишка) шырынды, сырттай қарағанда жүзімнің жидегі
сияқты, білмегендер оны “жидек” деп қалады. Ашық тұқымдыларда жидек
түзілмейді – “бүржидек” (шишка-ягода) деп атайды. Шын мәнінде, ол жидек
емес, әрі жидекке ешқандай да қатысы жоқ, тек шартты түрде берілген атау.
Қарағай, шырша, балқарағайлардың бүрлері (шишкасы) құрғақ, кебу болады, ал
шыршаның бүрі жұмсақ болған соң оны “бүржидек” деп атаған. Бүрлері екінші
немесе үшінші жылы жетіледі. Әрбір бүрде 1-ден 12-ге дейін тұқымы болады.
Аршаның қылқан жапырақтары жас кезінде ине тәрізді болса, біртіндеп қатайып
қабыршақ тәрізді болып өзгереді. Ине тәрізді қылқандары үшкір тікенекті.
Қабыршақты қылқандары ұсақ, өркенге жабысып тұрады, өркенге 2-3-тен
топтанып орналасады. Қылқандары бұтағында 8-10 жылға дейін түспей
сақталады. Қырым, Кавказ, Орта Азия және Қиыр Шығыстың таулы аудандарында
биіктігі 4-12 метрге жетеді. Қазақстанның таулы жерінде жан-жағына жайылып
төселіп өсетін кәдімгі арша. Арша – екі үйлі, бір үйлісі өте сирек
кездеседі. “Бүржидегі” бірінші жылы — жасыл, екінші жылы жұмсақ, көкшіл-
қара немесе күрең-қызыл түсті болады. Әбден пісіп жетілген тұқымы қатты,
қоңыр, бүрдің шайырлы жұмсағынан тез ажырайды, жаздың аяғы мен суық күзге
дейін жерге шашылады. Тұқымдары құстар мен түрлі жануарлар арқылы таралады,
себебі “бүржидегі” тәтті, шырынды. Арша жарық сүйгіш, құрғақшылыққа да,
суыққа да төзімді, топырақ талғамайды. Жақсы дамыған тамырлары топырақтың
терең қабатына еніп тарамдалып, 10 метрдей аумаққа жайылады. Суды еркін
сіңіретіндіктен құмның үстінде, сазды жерлерге, әкті топырақта өсе береді.
Аршаны теңіз деңгейінен 4000 метр биіктіктегі тау беткейлерінен де
кездестіреміз. Арша баяу өседі, 800, 1000, 2000 жылға дейін тіршілігін
жоймады. Өркені баяу өскендіктен тамырлары баяу өседі әрі мықты болады.
Жапырағынан бөлінетін эфир майы ауаны зиянды микробтардан тазартады. Бүру
өте хош иісті, құрамында шайыр, 40% қант, органикалық қышқылдар (алма,
құмырсқа, сірке қышқылдары), өсімдік балауызы және т.б. бар.
Сурет №1
Эфир майы жас өркендерінде және бүрлерінде де болады. Алатау мен
Қаратау аралығында ертерек кезде аршаның 6 түрі өскен. Көнекөз қариялардың
айтуларына қарағанда, кейінгі 300 жыл ішінде олардың 3 түрі мүлде жойылып
кеткен. Ал қалған 3 түрі – қара арша, балғын арша және сауыр арша — қазіргі
кезде Талас Алатауында өсіп, кезінде халқымыздың біртуар азаматы Тұрар
Рысқұловтың тікелей ұйтқы болуымен 1926 жылы ұйымдастырылған Ақсу-Жабағылы
мемлекеттік табиғи қорығында қорғауға алынған. Жалпы, аршаны қазақ халқы
киелі әрі қасиетті ағаш деп санаған. Оны беталды кесуге мүлде тыйым салған.
Тек кейде ғана бесікке немесе қобызға қажетті ағаш таңдаған кездерде
талғаммен қурай бастаған арша ағаштарын кесіп пайдаланған. Бұл өңірде
аршаны жаппай кесу XIX ғасырдың орта тұсынан бастап отынға, теміржолға
төсеу үшін, шахталар мен жерасты жолдарына тіреу үшін және мыңдаған
жауынгерлердің сырт киімдерін бояу үшін арша ағаштары көптеп қырқылғандығы
туралы деректер кездеседі.
Өсімдіктерден хош иісті заттар алуды адамдар шамамен 7000 жыл бұрын
үйренген. Ежелгі Мысыр қорымдарында археологтар дәрілік эфирмайлы
өсімдіктердің ізін, олардың хош иісті құтыларын тапқан. Ладан, сандал және
мирра Жоғарғы Өсиет (Ветховый Завет) кітаптарында кездескен. Шөптер туралы
ғылымның негізін қалаушылар – ежелгі Мысыр тұрғындары, біздің дәуірге дейін
төрт мың жыл бұрын эфирмайлы өсімдіктерді терапевтік және косметикалық
мақсаттарда, сондай-ақ мәйіттерді бальзамдау құралы ретінде кеңінен
пайдаланған. Олар үйде және түзде қолдануға арналған хош иістерді бөліп
жіктеген. Діни рәсімдер мен мемлекеттік дәрежедегі аса маңызды іс-шараларды
орындау міндетті түрде ладанды балауызбен бірге жүргізілді, өйткені бұл хош
иіс өлім-жітімнің әрқайсының жанын ашуға жоғары күштерге көмектеседі деп
есептелді. Балауызбен хош иістенген шарларды биші-күңдер шаштарына өрген:
билеп, қызып тұрған тері жабынына жанасқан балауыз еріп, қоршаған ауа нәзік
қоздырғыш жұпар иістерге толған.
Ежелгі Мысырда қолданылған ароматты өсімдіктер туралы кейбір
деректерді саркофагтардағы және табыт қабырғаларындағы жазбалардан алуға
болады. Бүгінгі таңда осындай жазбалардың ішіндегі белгілі ең көнесі
шамамен б.э.д. 2800 жылға сәйкес келеді. Пирамидалардың ішінен бензой
эфирінің көптеген майларының құрамына кіретін ладанның айқын иісі бар май
және жақпамай шөлмектері, косметика банкалары табылған.
Ежелгі мысырлықтар өсімдік тектес түрлі табиғи заттардың экстракттарын
пайдалана отырып, пилюля, суппозиторий, паста және жақпамай түріндегі
сыртқа және ішке қолдануға арналған дәрілік препараттарды, сондай-ақ ұнтақ
және ароматты ысқылау сияқты косметикалық заттарды жасай алған. Дәл осы
ежелгі Мысырда жүзім, қарбыз, сарымсақ, пияз, кориандр, тмин, анис, туя
және т.б. сияқты пайдалы эфирмайлы өсімдіктерді медициналық және
косметикалық мақсаттарда пайдалану дәстүрі туды.
Мәдениеті өте жоғары дамыған мысырлықтар эфир майларын химиялық айдау
процесі жайында білген жоқ, олар эфир майларын сығымдау және механикалық
сығу арқылы алды. Ежелгі мысырлықтардың қабірлерінде археологтар елге
кипарис және туи майларын әкелу фактілері туралы айтылған иероглификалық
мәтіндері бар саз тақтайшаларын тапты, бұл сол алыс уақыттарда эфир
майларының сауда айналымында жүргенінің көрнекті дәлелі болып табылады.
Ежелгі гректер мысырлардан медицина саласындағы мәліметтердің көп
бөлігін алып, өсімдіктердің емдік қасиеттері мен олардың хош иісті
туындыларын табандылықпен зерттеуді жалғастырды. Олар өсімдік эфир майлары
мен эссенциялары адамның ағзасы мен психикасына әртүрлі әсер ететінін
анықтады, яғни босаңсытып, ұйықта да, сергітіп, белсенді әрекеттерге
ынталандыра да алатын түсінді.
Шөптер мен гүлдерден шипалы хош иісті компоненттерді абсорбирлеу үшін
гректер Жерорта теңізі елдерінің аумағында өсетін зәйтүн ағашы жемістерін
кеңінен қолданған. Ароматталған зәйтүн майы емдік және косметикалық
мақсатта пайдаланылған. Мирра – Шығыс Африкада өсетін ағаштардың сары-қоңыр
шайыры болып табылатын ең көне хош иісті ингредиенттердің бірі. Шайқасқа
баратын грек жауынгерлері міндетті түрде өздерімен зәйтүн майы мен миррадан
жасалған антисептикалық және жараны басатын әсері бар емдік жақпаны алып
жүрген.
Гүлдер мен шөптердің майлары мен эссенциялары жараларды, тұрмыстық
жарақаттарды, ішкі ағза ауруларын емдеу үшін қолданылған. Австралияның
аборигендері терапевтикалық мақсатта шай ағашы жапырақтарынан жасалған
күшті антисепкалық әсері бар шырынды пайдаланған. Оның жапырақтарын мұқият
ұсақтап, ботқа жасап, жаралар мен жарақаттарға қалыңдап жаққан, содан кейін
жылы жапқышпен жауып қоятын болған. Осындай компресстерді пайдаланғанның
арқасында жаралар бірнеше күннің ішінде жазылып кететін болған. Ресми
медицинамен мойындалған әсері басым табиғи антисептиктердің бірі шай ағашы
жапырақтарының майы жүздеген жылдар бойы әртүрлі мақсаттарда қолданылған.
Қазіргі таңға дейін де қолданылып келеді.
Классикалық медицинаның негізін салушы болып есептелінетін Гиппократ
эфирмайлы дәрілік өсімдіктердің айтарлықтай мөлшерін сипаттап берді. Шөппен
емдеу теориясына атақты ежелгі римдік дәрігер Гален мол үлесін қосқан. Ол
қазіргі таңда галенді деп аталатын эфирмайлы өсімдіктердің түпнұсқа
классификациясын жасаған және жақпамайлардың прототипі болып табылатын
салқын кремді ойлап тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы ғылымға баға жетпес үлес қосқан – атақты
Шығыс дәрігері Ибн Сина (980-1037 жж.). Оның ғылыми қолжазбаларында дәрілік
өсімдіктердің 800-ден астам түріне ақпарат берілген және әрқайсысының адам
ағзасына әсері сипатталған. Ол өсімдіктерден эфир майларды химиялық айдау
әдісін ойлап тапты. Ибн Сина ароматерапияны – табиғи хош иістердің (эфир
майларының) иіс сезу орталықтары арқылы адамға әсер етуінің эстетикалық
әдістемесін танымал етті.
XII ғасырдың басынан бастап өсімдік эфир майларының негізіндегі шығыс
хош иістері белгілі болып, Батыс Еуропа елдерінде кеңінен танылады.
Еуропалықтар тасшөп, розмарин, лаванда сияқты жергілікті өсімдіктерді
белсенді пайдалана бастады.
Орта ғасырдың көптеген қолжазбаларында өсімдік текті эфир майларын
алудың әртүрлі әдістері турады мәліметтер бар. Кітап басып шығару пайда
болғаннан бері бұл рецепттер өсімдіктерді сипаттауға арналған арнайы кітап
баспаларында жарық көре бастады. Анағұрлым күрделі құрамды дәрі-дәрмектер
дәріханаларда сатылды, ал жеңіл дәрілер: лаванда тамшылары, шөптік
жастықшалар, жақпамайлар үй жағдайында дайындалды.
Еуропада емдік және хош иісті эфир майларының дамуына және жаппай
таралуына күшті түрткі болған жағдай жұқпалы инфекциялық аурулардың (оба,
шешек) эпидемиялары. Егер адамдарда өздерімен бірге ароматты эфир майларына
шыланған дезинфекциялаушы әсері бар гүл жинақтары немесе шарлар болмаса,
қоғамдық орындарда жүруге тыйым салынған.
Алайда, хош иісті өсімдіктердің артықшылықтары антисептикалық немесе
қабынуға қарсы қасиеттермен ғана шектелмейді. Иіс естеліктерді жандандыруы,
адамның көңіл-күйін өзгертуі мүмкін екені бәріне мәлім. Қазіргі уақытта
Ұлыбританияда, АҚШ-та және көптеген басқа да мемлекеттерде ароматерапия
адамдарды емдейтін және тыныштандыратын жүйенің бөлігі ретінде дамып
келеді. Майлар массажда, ванна үшін жиі қолданылады немесе оларды физикалық
және эмоционалдық көңіл-күйді жақсартатын хош иіс алу үшін жағады. Бұл
тәсілдердің барлығы ежелгі халықтарға белгілі болған, сондықтан терапиядағы
хош иісті пайдалану дәстүрі жалғасып келеді.
Химия өнеркәсібінің қарқынды дамуы жасанды түрде жасалған дәрілік
препараттардың табиғатпен жасалған табиғи заттардың ығыстырылуына алып
келді. Ароматерапия көп жылдар бойы сұранысқа ие болмай қалды.
Бірте-бірте Батыстың медициналық рецептеріне Индия, Қытай және Азияның
басқа да елдері отаны болып саналатын эфирлік майлы дәрілік өсімдіктердің
көп саны кірді. Американдық және австралиялық континенттердегі эфирлік
майлы флора өкілдері де шеттен тыс қалмады. Шай ағашы, қалампыр, герань,
сандал, эвкалипт, жалбыз, лаванда эфир майлары – бұл жасанды синтезделген
дәрі-дәрмектерді ығыстыра алмайтын, бірақ оларға лайықты бәсекелестікті
құрайтын заманауи ароматерапия арсеналының ең танымал өкілдері.
Жыл сайын экологиялық жағдай мен фармацевтикалық нарықтың стихиялық
коммерциялануының нашарлауы жағдайында Артқа, Табиғатқа, табиғи дәрілік
заттарға! ұраны қазіргі заман тенденциясына айналды. Адамдар бірте-бірте
қазіргі заман медицинасының шамасы барлық нәрсеге қауқарлы еместігін,
денсаулығына әр адам өзі қамқор болу керек екенін түсініп жатыр және эфир
майларының үлкен әлеуетін ашу үстінде.
Сурет №2
Арша ағашы Солтүстік жарты шардың тасты топырақтарында өседі, Испания
мен Португалияда өсетін аршаның түрлері, сондай-ақ қызыл жемісті арша хош
иістендіргіш ретінде қолданады.
Тұқымдас тармағының уәкілдері Солтүстік жарты шарда Арктикадан
субтропиктік таулы аймақтарға дейін кең таралған. Тау беткейінде де құмды
жерлерде де жақсы өседі.
Ұзындығы биік (10-15 м) аршалар Ортажер теңізі аймағында, Орта Азия
да, Мексика мен Солтүстік Американың құрғақшыл аймақтарында арша талдары
орман болып топтасып өседі.
Биіктігі кішірек бұталар таудың тасты жарларында, ормандардың үшінші
ярусында өседі.
Ал, республикамыздың солтүстік облыстарында өседі. Ол тау
беткейлерінде, орман арасында, құмды жерлерде, далалы аймақтарда жиі
кездеседі. Орал облысының далалы, құмдауыт жерлерінен де табылады. Дәрілік
шикізат ретінде қара күзде өсімдіктің піскен жемісі ( қаракөк түстілері )
жиналып алынып, ашық жерде ептеп кептіріледі. Ол үшін ағашты қолмен сілкіп,
жерге түскен жемісін жинап алады да, тазалап, сорттап, кептіреді.
Кептірілген жемісті кардон, фанерь жәшіктерге салып ( бетін жауып ), құрғақ
бөлмелерде үш жылға дейін сақтауға болады.
Қазақстанда аршанын үш түрі кездеседі:
• зеравшан аршасы (қара арша),
• Туркістан аршасы
• жарты шар тәрізді арша - Juniperus semiglobosa Regel.
Оңтүстік оңірінде "Сайрам-огем" ұлттық паркыгда осы аршанын үш түрі де
кездеседі.
1.2. Биологиялық сипаттамасы
Өсу тұрғысына қарай арша
• жайыла өсетін және
• тік өсетін болып екіге бөлінеді.
Табиғаттағы тік өсетін түрлерінің биіктігі – 20-30 метрге жетеді.
Арша 300 жылға дейін өмір сүреді. Табиғатта Гиннестің рекордтар
кітабына кірген 800 жыл жасаған кәрі аршалар да бар. Биіктігі 1-3,5 метр,
қысы-жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара күзде өсімдіктің піскен
жемісі (қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық жерде ептеп кептіреді.
тоннадан астам жапырақшаларды өңдеу қажет.
Эфир майларының құрамына терпендер мен терпеноидтар, ароматты
қосылыстар, қаныққан және қанықпаған көмірсутектер, альдегидтер,
органикалық қышқылдар және т.б. кіреді. Эфир майларының сапасын таңдау
көрсеткіші қолдану саласына байланысты және олардың табиғилығымен,
парфюмерлік, фармакологиялық, дәм-иіс қасиеттерімен анықталады.
Эфир майларының құрамы өсімдіктің түріне, оның хемотипіне, өсімдіктің
жиналған жылындағы ауа райы жағдайына, шикізатты сақтау жағдайына, эфир
майларын алу тәсіліне, сондай-ақ сақтау ұзақтығна да байланысты болады.
Эфир майлары өте күшті әсер ететінін және абайлап қарауды талап
ететінін ескеру керек. Атап айтқанда, эфир майын таза түрде теріге жағуға
болмайды – оны алдын ала базалық маймен сұйылту керек. Маймен жанасқаннан
кейін теріні дереу тазалау қажет. Эфир майын ішке қабылдау қатты улануға
әкелуі мүмкін. Эфир майларын балалар мен жануарларға қол жетпейтін жерлерде
сақтау қажет. Көзге түсуден сақтау керек, түсіп кеткен жағдайда көздің
шырышты қабатын тез арада судың көп мөлшерімен жуып, дәрігерге қаранған
жөн.
Эфир майлары – тұтану температурасы төмен ұшқыш, жанғыш заттар. Буып-
түю кезінде (медицинада және ароматерапияда арнайы терапиялық мақсаттағы,
парфюмерлік өнімдерді қалыпты пайдалану жағдайларынан басқа) дем алудан
және терімен жанасудан аулақ болу керек:
1. өнеркәсіпте: эфир майларын басқа заттар сияқты қолдану қауіпсіздік
паспорттарының талаптарына сәйкес жүзеге асырылуы керек
(materialsafetydatasheet-MSDS ағылшын терминіне сәйкес келеді);
2. азық-түлік өнімдері мен дәрілік заттарда: эфир майларының ішкі
қолданылуына тек тамақ өнімдерінің құрамында (сусындар, кондитерлік
өнімдер) немесе арнайы фармацевтикалық препараттарда (валидол,
аскөк суы) ғана жол беріледі;
3. тұрмыста: хош иісті заттар толық жанбаған жағдайда (ароматты
таяқшалар, темекі, т. б.) зиянды заттар, соның ішінде полициклдік
ароматты көмірсутектер (ПАК) сияқты кейбір канцерогендер пайда
болуы мүмкін.
Көптеген эфир майлары мен олардың компоненттерінің таза күйінде
уыттылығы әдетте LD50 0.5-10 гкг-ға жақын.
Эфир майлары негізінен тамақ өнімдерін, сусындарды, тұрмыстық химия
бұйымдарын хош иістендіруге, фармацевтикалық өнеркәсіпте, медицинада және
ароматерапияда, сондай-ақ еріткіштер (скипидар) ретінде қолданылады.
Ароматерапия тек қана хош иіспен емдеуді ғана емес, оларды фармакотерапия
ережелеріне сәйкес, басқа дәрілік заттарды қолдану сияқты пайдалануды
білдіреді.
Қазақстанда 10 жабайы түрі бар. Табиғи жағдайда көбірек кездесетін
түрлеріне
• Түркістан аршасы (І. turkestanіca)
• Талас аршасы(І. talaіca) - кәдімгі арша, ем арша деп те айтады
• Сібір Аршасы (І. іbіrіca)
• Кәдімгі арша (І. communі)
• Зеравшан аршасы (І. eravchanіca) жатады.
Олардың биіктігі 1-2 м-ге жетеді.
Сурет №3
Арша қылқаны
Бұтағы тік немесе жерге жайыла өседі. Қылқаны қабыршақты, тікенекті
келеді, үш-үштен шоқтанып не екі-екіден қарама-қарсы орналасады. Жеміс бүрі
жидек пішіндес не шар тәрізді, түсі көкшілдеу болады.
Тұқымынан және өсімді жолмен көбейтіледі. Сәуір — мамыр айларында
гүлдейді, тұқымы жаздың аяғында, кейде күзде піседі. Тұқымынан шыққан жас
өскіндер бір жылдан кейін тез өсіп, жақсы жетілген соң топырақты қатайтады.
Арша 300 жылдай өседі. Сондықтан қазақ халқының ұғымында қасиетті, киелі
ағаш саналады. Бұтақтарынан эфир майы, қант, шайыр, балауыз және органик.
қышқылдар алынады. Аршаны орман шаруышылығында, таулы аймақтарда топырақтың
опырылып кетуін болдырмау үшін отырғызады. Қазақстанда аршаны Алматы,
Алтай, Қарағанды қ-ларының ботаника бақтарында қолдан да өсіреді.
1.3. Аршаның химиялық құрамы.
Арша жемісінің құрамында 35 – 40 пайыз шамасында қантты заттар,
смолалар, балауыз, сірке, құмырсқа, алма аскорбин қышқылы және фитонцидтер
бар.
1. 4. Аршаның қолдануы
Халық емінде арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың
қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келеді. Бойында зиянды
бактериаларды жойғыш және емдік қасиеті бар. Өкпе, тері және астма
ауруларын емдеген. Ежелгі Рим мен Грекияда жылан шаққан кезде пайдаланған.
Аршаның тік өсетін түрлерінен қарындаш жасайды. Діңінің қабығын ыдыс
жасауда, басқа да өндірісте шикізат есебінде және құрылыс материалы ретінде
кеңінен қолданады. Музыкалық аспаптар жасауға пайдаланады.
Аршамен тіс тазалау пайдалы.
Көгалдандыруда аршаның тек шет елден әкелініп, жерсіндірілген түрлері
ғана қолданылады. Қылқандарының түсі, түріне қарай: сары, ашық жасыл, қою
жасыл, көк, көкшіл болып келеді. Сабақ бойына тығыз орналасқан қылқандары
әдемі хош иіс шығарады.
Мал дәрігерлігі практикасында арша жемісі несеп айдайтын, асқазан – ішек
жұмысын жақсартатын және өңеш бездерінің қызметін арттыратын дәрі ретінде
қолданылады. Арша жемісі малдың асқазанына түскеннен кейін оның құрамындағы
эфир майлары асқазан – ішектің кілегейлі қабығын тітіркендіріп, олардың
жиырылып – созылуын үдетеді, ішектегі зиянды газдардың тез шығуына ықпал
етеді. Организмнен эфир майлары бүйрек және өңеш бездері арқылы шығады. Осы
эфирмайлары бүйрек пен өңеш бездерінен қатты әсер етіп, олардың жұмысын
жақсартады. Халық емінде арша жемісі ежелден – ақ несеп айдайтын және
қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келген. Мал дәрігерлігі
практикасында аршаның жемісі ауру малға тұнба, ботқа және болюс түрінде
беріледі. Ауру малға берілу мөлшері :
• жылқыға – 25 – 50 грамм
• ірі қараға – 50 – 100 грамм
• қойға – 5 – 10грамм
• тауыққа – 0,2 – 0,5 грамм
1.5. Күтімі
Аршаның барлық түрі ашық күнді қажет етеді. Кез келген топырақта өсе
береді. Бұтағының ұшын қырқып-пішіндеп өсірген дұрыс. Қылқанының түсі қанық
болуы үшін жылына бір рет көктемде толық минералды тыңайтқыштармен
қоректендірген жөн.
Қалемшелеу және тұқымы арқылы көбейтіледі. Қалемшелеп көбейткен жөн.
Тұқымы арқылы көбейту жұмыстары арнайы жылыжайларда жүргізіледі.
1.6. Арша эфир майының ерекшеліктері
Барлық эфир майлары судың буын айдау технологиясының көмегімен
алынады. Арша бұталары мен жидектерінің өнімі ерекше емес. Дегенмен, дайын
майдың сапасы таңдалған шикізатқа тікелей байланысты. Жидектер неғұрлым көп
өңделсе, сары-жасыл реңктері бар тұтқыр сұйықтық мөлдір болады және оның
дәмі жеңілірек болады.+
Мұндай өнім пайдалы қасиеттердің толық жиынтығына және ең кең ауқымға
ие. Өскіндер мен инелерден алынған арша эфир майы құрамында скипидар көп
ноталары бар және ол ауырсынуды басатын, бактерияға қарсы және
инсектицидтік қорғаныс үшін қолданылады. Өнімнің ароматерапиялық
қасиеттерін ашу үшін, ол цитрустың, розмариннің және басқа өсімдіктердің
әртүрлі түрлерінің майларымен біріктірілген.
Аршалы ағаштар – табиғи дәрі. Бұл күшті қалпына келтіру және қалпына
келтіру үшін осы ағаштың өсу орнына келген жануарларға жақсы таныс.
Солтүстік Америка үндістер баяғыда осы зауыттың қопасының салып науқастың
өкпе немесе сүйек туберкулез, егер бұл тұлға жағдайын жеңілдету, сондай-ақ
оның аяғынан мүмкін ғана емес, бұл табылған. әдебиет зерттеу Вергилий (I
ғасыр) бастап ол тырысқақ індетіне тән споралар және бактериялар, олардың
үйлері мен басқа да ғимараттар жүзеге үй-жайлар арша филиалдарының
фумигациялауды Жаршысы екені белгілі. Диарея, метеоризм, қақырық жәрдемдесу
және тіпті арша саналады қорыту бірінші халық компенсация жақсарту. арша
ағашы жетілмеген жемістер, өйткені оның көмегі мінез-зерттеу микрочастицам
бар, қазіргі заманғы ғылым соншалықты қажет тиелген мұнай, өндіруге
жиналды.Дәрігерлер, сондай-ақ функциясы дезинфекцияланады жолын ие ХХІ
ғасыр жунипер жидектері тамаша Несеп айдағыш қарастыру. Мұндай трихомонас
колпиті сияқты жағымсыз венерологиялық аурумен емделеді арша инелерінің
эфир ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz