Таза қанды малға

Кіріспе

Асыл тұқымды мал өсіру зауыттарында, шаруашылықтарда ірі қара малының тұқымдық қасиеті және шаруашылық қажеттілігін бағалау үшін жыл сайын бұқаларды, сиырларды және төлдерді шаруашылыққа пайдалы белгілері бойынша бағалаудан (бонитировкадан) өткізеді.

Сүтті және сүтті-етті шаруашылықтарда бұқаларды, сиырларды және жас малды жыл бойы бонитировкаласа, ал етті сиыр шаруашылықтарда малдарды тамыз айының орта шенінен қазаннан аяғына дейін бонитировкалайды.

Сүтті және сүтті-етті ірі қара малы ауыл шаруашылық министрлігінің 2000 жылғы арнаулы нұсқауы бойынша бонитировкаласа, етті ірі қара малдарын осы министрліктің 1999 жылғы нұсқауы бойынша бонитировкалайды.

Асыл тұқымды мал өсіру зауыттарында және басқа шаруашылықтарда бонитировкалауды зоотехник-селекционерлер өткізсе, асылтұқымды мал фермаларында бонитировканы зоотехниктер, т. б. мал мамандары өткізеді. Кейбір шаруашылықтарда бонитировканы өткізуге мемлекеттік асыл тұқымды мал өсіру станциясының мамандары немесе осы асыл тұқымды малды жақсы білетін, олармен ғылыми жұмыс жүргізетін ғылыми қызметкерлердің көмектесуі арқылы өтеді.

Малға сынау қорытындысына берген балл, міндетті түрде сырт пішіндегі кемшіліктерді көрсетілген анықтау мен толықтырылады. Малдың сырт пішіні мен дене бітімі сүтті бағыттағы тұқым малының типіне тән болуы тиіс. Бұқалардың жыныстық белгілері айқын, белі мен бөксесі, артқы сирақтары мықты, сиырлардың желінінің түрі, (үш түрлі болады: тегене, домалақ, ешкі емшек тәрізді) бауырына қабысуы, бөлшектерінің дамуының біркелкілігі талапқа сай болғаны жөн. Біркелкілік индексі (БИ) алдыңғы бөлшектерден сауылған сүттің тәуліктік сүтке пайызбен алғандағы қатынасы, БИ-дің көңілден шығатын көрсеткіші - 40 пайыз және одан жоғары.

Жас малға 20 балл деген бағаны тұқымымен жынысы айқын болса, жан-жақты дамыса, кеудесі өте жақсы дамыса (кең, терең, жауырын сырты бунақсыз) арқасы, белі, сауыры түзу, бөксесі жақсы дамыған болса ғана береді. Сирақтары дұрыс басылып, сүйегі мықты, ешқандай нәзіктік немесе сөлекеттік жоқ болуы тиіс.

Белгілерінің жиыны бойынша қорытынды класын анықтау. Сүтті бағыттағы малдың қорытынды класын анықтау генотипі және фенотипі бойынша сынауға бөлінеді.

Малды сырт пішіні мен дене бітімі бойынша сынау. Бұқаның сырт пішінін және дене бітімін 30 балдық бағана бойынша, сиырды 10 және жас малды 10 балдық бағана бойынша сынайды. Бұқаны 5 жасына дейін жыл сайын 3-5 бұзаулаған соң, сауын маусымының 2-3 айларында сынайды.

Егер малдың сырт пішіні мен дене бітімі көрсетілген мерзімде сыналмаса, онда сынақты келесі бонитировкада жүргізеді.

1. Негізгі бөлім

Әдебиетке шолу

1. 1. 1 Ірі қараны бонитировкаға дайындау

Ірі қара малын бонитировкалау үшін әрбір шаруашылықта комиссия құрылады. Әр сиырдың 305 күн сауылған сүтін есептейді, әрі сол сүттің орташа майлығы мен белогын анықтайды, сиырлардың номерін, таңбасын тексереді; номерлері, таңбалары анық болмаса немесе жоқ болса, оны қайтадан жаңартады, сиырлардың машинамен саууға жарайтындарын анықтайды, әр малды таңертең суарудан және азықтандырудан бұрын тірідей салмағын өлшейді, ал сауын сиырларды бұзауланғаннан кейін 2-5 айлығында өлшейді, малдардың конституциясы мен экстерьерін бағалайды, мемлекеттік асыл тұқымды мал өсіру жұмыс кітабына жазылатын малдардың мүше өлшемдерін алады. Бонитировкалау кезінде малдың тұқымы мен шығу тегі, өнімділігі, өсіп дамуы, экстерьері мен конституциясы, ұрпақ сапасы мен төл беру қабілеттігі есепке алына отырып, баға беріледі.

Малдың асыл тұқымдық сапасын және алатын орнын белгілеу үшін асыл тұқым мал зауыттарында, асыл тұқым мал фермаларында, қолдан ұрықтадыру станцияларында жыл сайын барлық бұқаларды, сиырларды, асыл тұқымды ұрғашы тайыншаларды, бұқашықтарды бонитировкадан өткізеді.

Сиырларды жыл бойы сауын маусымы аяқталысымен бонитировкалайды. Бонитировканың қорытынды есебі қазанның бірінші жұлдызында тапсырылады.

Бонитировканы шаруашылықытың селекционер зоотехнигі, малды асылдандыру қызметкерлері, жекелеген жағдайда тұқым ерекшеліктерін жақсы білетін ғылыми қызметкерлер жүргізеді.

Бонитировка жүргізудің алдын да селекционер зоотехник малдың:

1. Атауын, жеке номерін, туған уақытын анықтайды.
2. Генотипін - тұқымын, тұқымдық қанын, ата-енесінің класын, атасы мен енесінің ұрпағын көрсеткіштері бойынша сапасын анықтайды.
3. Фенотип сапасын 305 күнде немесе қысқарған сауын маусымындағы сүттілік деңгейімен есептейді, сүттің майлылығын (белогінің), алынатын май мөлшерін (кг) есептейді, сиырдың салмағын бұзаулағаннан 2-5 ай өткен соң анықтайды.
4. Суалу және сервис - кезеңдерінің ұзақтығын анықтайды. Тұмса туған сиырлардың - ұрықтандырғандағы жасын және тірі салмағын, бұзаулаған жасын анықтайды.
5. Мемлекеттік асыл тұқым мал тіркейтін кітапқа іріктеп алынған малдың дене өлшемдері жазылады: шоқтығының биіктігі, кеудесінің тереңдігі, кеңдігі, орамасы, денесінің қиғаш ұзындығы (өлшегіш таяқпен және таспамен өлшейді), бөксесінің кеңдігі, сербек аралығы, жіліншігінің орамасы. Малды суретке түсіреді.

Малдың тұқымдылығын анықтау. Оның шыққан тегі мен ата енелерінің тұқымдылығы арқылы шешіледі, анықтау уақытында малды көзбе көз көреді.

Тұқымдылығы бойынша малдарды таза тұқым, будан және жақсартылған тұқым деп бірнеше топқа бөледі.

Таза тұқымға: біріншіден туыстас немесе ата тегі бір тұқымнан шыққан малды жатқызады. Әрине, ата тегінің немесе туыстас екендігін дәлелдейтін құжаттар болуы керек. Екіншіден IV ұрпақтың буданы (қандылығы 15/16), егер бұл сіңірге шағылыстыру арқылы алынса, әрі осыны дәлелдейтін құжаты болса, әрі осы мал таза тұқымға ұқсас болса, таза тұқым деп есептейді. Үшіншіден тұқымдас тұқымды малды бірімен бірін шағылыстырғанда алынған ұрпақтарын таза тұқым деп есептейді. Туыстас тұқымды мал топтары: а) алатау, швиц, лебедин, кавказдың және карпаттың қоңыр ірі қара малдары, ә) симментал, сычев және монбельярд, б) қара ала, қара ала эстон, қара ала литва, әулиеата, голланд және голштин фриз т. б. ірі қара малдары, в) қырдың қызыл, данияның қызылы, эстонияның қызылы, белоруссияның қызылы және англер ірі қара малдары, г) герефорд, қазақтың ақ бас ірі қарасы, ғ) шортгорн, курган т. б. ірі қара малдары жатады. Бұдан тұқымдылығына біріншіден екі тұқым малын шағылыстырудан пайда болған ұрпақтарын (жоғарыдағы үш кезектен басқаларын), екіншіден ұрпақ будандарын «өзара»шағылыстырудан (жоғарыдағы үш кезектен басқаларын) шыққан ұрпақтарын, үшіншіден жергілікті және жақсартылған малдардың будандарын жатқызады.

Тұқымдылығын зоотехникалық және асыл тұқымдық құжаттар негізінде, малдың міндетті түрде тұқымдық типін көрген соң қояды.

Тұқымдығы бойынша малды таза қанды және будан деп бөледі.

Таза қанды малға:

а) ата енесі бір тұқым малы болғанда;

ә) таза қанды ата енесі мен генетикалық туыстас тұқым малымен будандасқанда (алынған будан тұқымы енесінің тұқымы деп есептелінеді)

Кесте 1 - Мал ұрпақтарының тұқымдылығын (қандылығын) анықтау

Тұқымдылығын зоотехникалық және асыл тұқымдық құжаттар негізінде, малдың міндетті түрде тұқымдық типін көрген соң қояды.

1. Қара ала тұқым тобы: қара ала, әулиеата, литва қара аласы, бушуев, эстон қара аласы, истөбе, тагил, голланд, голштин, британ фриз, неміс қара аласы, даттың қара аласы, полына қара аласы;
2. Қызыл тұқым тобы: қырдың қызылы, эстон қызылы, литва қызылы, польша қызылы, латыштың қоңыр қызылы, горбатов қызылы, англер, даттың қызылы, белорусс қызылы;

1) Сары ала тұқым тобы: симментал, сычев, монбельярд;

2) Қоңыр тұқым тобы: швиц, кострома, лебеда, алатау, кавказдың
қоңыры, юрин;

3. Қорған және шортгорн (етті бағыттағы) ;

4. Украина ақбасы, гренинген;

5. Айршир, норвегияның қызыл аласы, шведтің қызыл аласы.

6. Сіңіре будандастырудан алынған 4-інші буыннан бастап, жақсартатын тұқым типі айқын малдар.

в) Кіріспе будандастырудан алынған 3-інші буын малын өзімен өзін жұптаудың қортысында енесінің тұқымдық типі айқын малдар.

г) Жасампаз будандастырудан алынған малды жаңа тұқым ретінде бекіткен соң.

ғ) Қабылданған бағдармаларға сәйкес республика деңгейінде отандық тұқыммен әлемге әйгілі тұқым генефондысын пайдаланып шығарылған (енелік тұқым қанындағы жақсартқыш тұқым малының өзіндік үлесі көрсетілген) малдар.

II. Қалған малдың барлығы да буданға жатады.

ІІІ. Репродуктор шаруашылықтардағы малдың қанының құрамында жақсартқыш тұқым малының үлесі 75 пайыз болса, атасының тұқымына жатқызады.

IV. Бір тұқым малына жататын будандардан алынған малдың тұқымдылығын 1- кесте бойынша анықтайды.

Малды сырт пішіні мен дене бітімі бойынша сынау. Бұқаның сырт пішінін және дене бітімін 30 балдық бағана бойынша, сиырды 10 және жас малды 10 балдық бағана бойынша сынайды. Бұқаны 5 жасына дейін жыл сайын 3-5 бұзаулаған соң, сауын маусымының 2-3 айларында сынайды.

Егер малдың сырт пішіні мен дене бітімі көрсетілген мерзімде сыналмаса, онда сынақты келесі бонитировкада жүргізеді.

Малға сынау қорытындысына берген балл, міндетті түрде сырт пішіндегі кемшіліктерді көрсетілген анықтау мен толықтырылады. Малдың сырт пішіні мен дене бітімі сүтті бағыттағы тұқым малының типіне тән болуы тиіс. Бұқалардың жыныстық белгілері айқын, белі мен бөксесі, артқы сирақтары мықты, сиырлардың желінінің түрі, (үш түрлі болады: тегене, домалақ, ешкі емшек тәрізді) бауырына қабысуы, бөлшектерінің дамуының біркелкілігі талапқа сай болғаны жөн. Біркелкілік индексі (БИ) алдыңғы бөлшектерден сауылған сүттің тәуліктік сүтке пайызбен алғандағы қатынасы, БИ-дің көңілден шығатын көрсеткіші - 40 пайыз және одан жоғары.

Жас малға 20 балл деген бағаны тұқымымен жынысы айқын болса, жан жақты дамыса, кеудесі өте жақсы дамыса (кең, терең, жауырын сырты бунақсыз) арқасы, белі, сауыры түзу, бөксесі жақсы дамыған болсағана береді. Сирақтары дұрыс басылып, сүйегі мықты, ешқандай нәзіктік немесе сөлекеттік жоқ болуы тиіс.

Белгілерінің жиыны бойынша қорытынды класын анықтау. Сүтті бағыттағы малдың қорытынды класын анықтау генотипі және фенотипі бойынша сынауға бөлінеді.

Генотипке: тұқымдығы (тұқымдық қаны), тегінің сапасы - ата-енесінің класы, ұрпағының сапасы бойынша сынау жатады.

Фенотипке: сиырды - сүттілігі (сауылған сүт, сүтінің майлылығы мен белоктігі, сүт майлылығы шығымы), сырт пішіні мен дене бітімін сынау, сүт беру жылдамдығы, тірі салмағы бойынша бағалау жатады. Бұқалар мен жас малда тірі салмақ және сырт пішіні мен дене бітімін сынау балдары есепке алынады.

Әрбір белгі көрсеткіш тұқым стандарты мен салыстырылады да балл беріледі. Генотип пен фенотип балдарының жиыны бойынша малдың класын шығарады. Барлық мал үшін балдардың ең жоғарғысы - 100. Барлық жиналған балдың генотиптің үлесіне жататыны: бұқалар үшін 60, ал сиырлар үшін - 20, жас мал үшін 50 пайыз.

Бұқа мен асыл тұқым бұқашықтарды: элита - рекорд, элита және I кластарға жатқызады. Сиырлар мен жас тайыншаларды: элита рекорд, элита, І-ІІ кластарға жатқызады. Көрсетілген кластардың талабына сай келмейтін малдарды кластан тыс деп атайды.

Кесте 2- Малдың класын белгілі жиынтығы бойынша анықтау

Кесте 3 - Бұқаның, сиырдың белгілерінің қорытындысы бойынша класын анықтау

Сиырдың сүтінің белоктігі жөнінде сынау қортындысы болса, онда тұқым стандартынан 0, 3% және одан да жоғары болса - 4 балл, 0, 2% жоғары болса - 3 балл, 0, 1% жоғары болса -2 балл қосымша беріледі. Сиырды пайдалану ұзақтығы ескеріледі, бұзаулаған соң, әрбір келесі бұзаулағаны үшін қосымша 2 балл алады және сиырдың 2 және одан да көп ұрпағы болса, қосымша балл қосылады.

Малдың сырт пішіні мен дене бітімі сүтті бағыттағы тұқым малының типіне тән болуы тиіс. Бұқалардың жыныстық белгілері айқын, белі мен бөксесі, артқы сирақтары мықты, сиырлардың желінінің түрі, (үш түрлі болады: тегене, домалақ, ешкі емшек тәрізді) бауырына қабысуы, бөлшектерінің дамуының біркелкілігі талапқа сай болғаны жөн. Біркелкілік индексі (БИ) алдыңғы бөлшектерден сауылған сүттің тәуліктік сүтке пайызбен алғандағы қатынасы, БИ-дің көңілден шығатын көрсеткіші - 40 пайыз және одан жоғары.

Элита - рекорд немесе элита тобында сауылып жүрген ұрпақтары болса, онда сиырдың қорытынды бағасы I класс жоғарылатылады.

Элита - рекорд класына сүтінің майлылығы стандарттан артық, ал өткен сауын маусымындағы сүт өнімі I кл. Стандартына төмен емес сиырлар ғана жатады.

Алғаш бұзаулаған сиырды сауын маусымы аяқталған соң сүтіндегі май мөлшері (кг) бойынша сынайды, ал екі - үш және одан да көп бұзаулаған сиырларды сауын маусымы бойынша жоғары класқа жататын маусымы бойынша сынайды.

Алғаш бұзаулаған сиырлардың сауын маусымы қысқа болса, яғни 240 күннен аз сауылса, онда жас малдың сынақ бағанасы бойынша сыналады.

Кесте 4- Жас малдардың белгілерінің қорытынды класын анықтау

Жасы 24 айдан артық буаз құнажындарының тірі салмағының стандарты алғаш бұзаулаған құнажын салмағы мен бірдей.

Енесінің класы кластан тыс болса, онда ұрғашы тайынша I класқа, енесі II класс болса, элита класына, ал енесі I класс болса, ондай тайыншалар элита - рекорд класына жатпайды.

Бонитировка қорытындысында іске асырылатын шаралар. Бонитировка аяқталған соң малдың ерекшеліктерін ескеріп, олардың алатын орнын анықтайды.

Ол үшін малды былайша топтастырады: асыл тұқымды ядро - бұл топтағы сиырлардан ең алдымен табын жаңартатын, ұрғашы тайыншалар алынады. Асыл тұқымды мал зауыттарында асыл тұқым ядросындағы сиырлар арасынан жақсы сиырлардан «бұқалардың енесі»тобын құрып, олардан «аталық із» және туысқан топтарын жалғастыратын асыл тұқым бұқашықтар өсіреді. Өндірістік топтағы сиырлар; табын жаңартатын ұрғашы тайыншалар;

Сыртқа сатылатын бұқашықтар мен ұрғашы тайыншалар тобы; Бордақыланатын жас малдар. Бонитировканың қорытындысы бойынша жеке жеке немесе жеке топтар бойынша жұптау жоспары жасалынады.

Бонитировка негізінде табынды толықтыру, бұзау өсіру, малдың өнімін көтере түсу үшін істелетін шаралар жоспары жасалады. Асыл тұқым мал тіркейтін кітапқа жазылатын мал анықталады. Малды келешекте асылдандыру жоспары жасалынады да, аталық із, аналық ұя малдарын, типтерді, тұқымдарды жетілдіре түсетін, асыл тұқым мал сатып алу және сату шаралары жасалынады.

1. 1. 2 Сүтті және сүтті-етті бағыттағы тұқым бонитировкасының қорытындысы

Малды жеке-жеке жан-жақты сынау негізінде табынды асылдандыру жұмысы жөнінде зоотехникалық қорытынды есеп жасалу керек.

Студент табын малына зоотехникалық сипаттама жазуы керек. Тұқымдылығы, класы, жасы, сүттілігі, тірі салмағы, сырт пішіні, желіннің морфологиялық және функциялық қажеті жөнінде, генеологиялық құрылымы, туыс топтардың өнімділік сапасы туралы, жалпылама сұрыптандыру тиімділігі және малды «арнайы жұптау» жоспарын жасау қажет.

Бонитировкадан өткен сиырларды бұзаулау санына қарай бөледі. Табындағы жас сиырлар (1, 2, 3 бұзаулағын орта жастағы ( 4, 5, 6, 7, 8) және кәрі сиырлар (9, 10, 11, 12, 13, 14) . Әр топ сиырлардың орташа жасын анықтау үшін, сол бұзаулау санын сиыр санына көбейтіп, шыққан жиынын сиырдың барлық санына бөлу арқылы анықтайды. Әр малды комплексті бағалаудың нәтижесінде зоотехникалық есеп құрастырады. Ол үшін сүтті және сүтті-етті бағыттағы малдардың стандартымен салыстырады.

Кесте 5-Сиырлардың сүттілігінің тұқым стандарты

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс