Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту
Бастауыш сынып оқушыларының практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы танымдық қызығушылығын дамыту
МАЗМҰНДАМА
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ПРАКТИКАЛЫҚ МАЗМҰНДЫ ЕСЕПТЕР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
Практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ..8
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту
Оқушылардың танымдық іс -әрекеттерін практикалық мазмұнды есептер арқылы арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ПРАКТИКАЛЫҚ МАЗМҰНДЫ ЕСЕПТЕРДІ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.1 Бастауыш сыныпта математиканы оқыту тәжірибесінде практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың жайы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Бастауыш сыныптарда математиканы оқыту үдерісінде практикалық
мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын
дамытуға әдістемелік ұсыныстар ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... 84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 85
КІРІСПЕ
Ғылым мен техниканың ұдайы өсуі қоғам өміріне мәнді өзгерістер әкеліп жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеуге жоғары талаптар қояды. Мұндай талаптар Қазақстан Республикасы жоғары білімінің мемлекеттік стандартында бекітілген. Олар Қазақстан республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында, Қазақстан республикасының Білім туралы Заңында міндеттер түрінде нақтыланды. Атап айтқанда: ...жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту [1, 6 б.].
Аталған міндеттерді жүзеге асыру мектептің бастауыш сатысынан басталады. Бұл жайында Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұнының тұжырымдамасында бастауыш мектептің қызметі оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен, оқушының тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуы ерекше құнды, қайталанбайтын буын екендігімен анықталатындығы негізделген. Онда: Бастауыш саты оқушысының жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту мақсаты оқушы тұлғасын тәрбиелеуге бағдарланады... әр пән ғылыми білім элементтерін, ұғымдар жүйесін міндетті түрде қамтиды және танымдық, дамытушы рөлімен қоса пропедевтикалық та қызмет атқарады делінген [2, 7 б.].
Оқу пәндерінің ішіндегі математика пәнінің алатын орны ерекше. Математика пәнінің мазмұны мазмұндық-логикалық есептер мен тапсырмалар жүйесінен тұрады, ол оқушының зейінін, қабылдауын, қиялын, есте сақтауын, логикалық ойлау элементтерін дамытуға бағытталады. Бұл пән оқушылардың танымдық, шығармашылық қабілеттерін, интеллектісін қалыптастырып дамытуды, математикалық тілдің элементтерін меңгертуді, математикалық сауаттандыруды басты мақсат етіп қояды [2, 13 б.].
Осы мақсатқа қол жеткізуде оқушылардың математикалық дайындығының үлесі мол. Оқушыларды математикадан терең және тиянақты білім, іскерлік, дағдымен қаруландыру қоғамымыздың уақыт күттірмейтін талабы. Ондай талаптардың бірі - оқушылардың әрекеттерін есеп шығаруға бағыттау. Ал осы талаптарды орындаудың бірден бір жолы - практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту.
Көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің, математик-әдіскерлердің, дидактардың, психологтардың, математика мұғалімдерінің еңбектері осы мәселені шешуге бағытталған.
Окушылардың таным үдерісін тиімді ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығуын дамыту жөнінде зерттеулер аз емес. Бұл аса маңызды мәселенің психологиялық негізін Ә.Алдамұратов, С.Б.Бап-Баба, В.В.Давыдов, Қ.Жарықбаев, А.Н.Леонтьев, А.М.Лурье, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Эльконин [3-10], педагогикалық жақтарын С.Б.Бабаев, Л.В.Занков, Ж.Б.Қоянбаев, А.М.Құдиярова, П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина [11-17] және т.б. ғалымдар зерттеді. Бұл зерттеулерде танымдық әрекет пен қызығудың табиғаты мен мәні ашылды, оларды қалыптастырып жетілдірудің психологиялық-педагогикалық жағдайлары анықталды, құрамдары мен әдістері сараланды.
Математиканы оқытуда есептердің рөлі мен орнын анықтау және есептерді шешуді оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелері Б.Б.Баймұхановтың, И.Бекбоевтың, Ю.М.Колягиннің, Л.С.Ланың, А.Нұғысованың, С.Сатыбалдиевтің, С.И.Сельдюкованың, А.М.Пышкалоның, В.П.Радченконың, Н.К. Рузиннің [18-27] және тағы басқалардың еңбектерінде орын алған.
Таным әрекетін белсенділендіру мәселесін А.Е.Әбілқасымова, А.С.Акрамова, А.И. Есиков, А.М. Рысбекова, Н.А. Тарасенкова [28-32] зерттесе, оқыту процесінде таным әрекеттерін психологиялық тұрғыдан зерттеуге Б.Д. Жігітбекованың, И.В. Равинның, С. Рахметқызының, Н.Қ.Тоқсанбаеваның [33-36] жұмыстары арналған.
Оқушылардың есептерді шеше алу іскерлігін қалыптастыруға З.П. Матушкинаның [37], математикалық іскерлік пен дағдысын қалыптастыруға Л.А.Лебедеваның [38], математикалық ұғымдарын қалыптастыруға Д. Рахымбектің, А.Б. Ақпаеваның, В.Е.Гергенованың, Р.К.Турсуновтың [39-42]; зерттеушілік қызметін жетілдіруге М.Ө.Мұсабековтың [43];] зерттеу жұмыстары арналған.
Қоғамның қазіргі даму жағдайында еңбек сапасына талаптың күшеюіне байланысты білім беру саласының дамуына Е.Ө. Медеуов, С.Е. Шәкілікова [54,] және т.б. елеулі үлес қосты.
Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қалыптастыруға С.А.Жолдасбекованың, З.Т.Көкшееваның; оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастыруға Р.С.Омарованың, қазақ халық ертегілеріне бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруға А.Ж.Едігенованың; ақпараттық коммуникациялық технология құралдарын қолдану арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруға Д.Н.Исабаеваның зерттеу жұмыстары арналған. Мектепте оқыту үдерісінде әр түрлі пәндерді оқытуда оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту мәселесіне З.Б.Ешімбетованың, Қ.Қабділрашидтің, В.М.Лыкованың зерттеулері арналған. Ол зерттеулердің математика пәнін оқытуға тікелей қатысы жоқ.
Практикалық мазмұнды есептерді қолдану арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту мәселесіне қатысты А.Нұғысованың, Г.О.Жетпісбаеваның, Ш.С.Нұржанованың, Г.П.Тикинаның зерттеулері бар. А.Нұғысова 5-6 сыныптарда математиканы оқытуды өмірмен байланыстыру мақсатын көздейді, Г.О.Жетпісбаеваның зерттеу жұмысы бастауыш мектеп математика курсына практикалық мазмұнды есептер шығару әдістемесіне арналған, Ш.С. Нұржанова математикалық ұғымдар арқылы мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыру проблемасын зерттеген, Г.П.Тикина мәтінді есептер арқылы 4-сынып оқушыларының математика сабағына танымдық қызығушылығын қалыптастыру мәселесін зерттеген. Бірақ ол авторлардың зерттеу жұмыстарында бастауыш сатыда оқушылардың танымдық қызығушылығын практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы дамыту проблемасы арнайы қарастырылмаған.
Бастауыш мектептің математика сабағында есептер, оның ішінде практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту мәселесінің қаншалықты зерттелгендігін анықтау мақсатында жүргізілген талдау нәтижелері мыналарды көрсетті: жалпы математиканы оқытуда есептердің алатын орны, рөлі және маңыздылығы, оларды шығару әдістемесі және т.б. мәселелер әр түрлі деңгейде қарастырылғанымен, бұл зерттеулерде нақты бастауыш мектептің математика сабағында практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту мүмкіндігі арнайы көрініс таппаған.
Сонымен қатар, бастауыш мектеп оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдарын талдау нәтижелері бастауыш мектепте практикалық мазмұнды есептерді қолданып, оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту проблемасы әдістемелік тұрғыдан жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілмегендігін көрсетті.
Сол сияқты айқындаушы эксперимент оқушылардың білім деңгейінің олардың танымдық қызығушылығын дамытуға қойылған талаптарға сәйкес емес екендігін көрсетті.
Бастауыш мектепте оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған практикалық мазмұнды есептерді қолданудың қажеттілігі және оның әдістемелік тұрғыдан толыққанды қамтамасыз етілмеуі мен оны оқыту үдерісінде жүзеге асыру мүмкіндігін пайдалану дәрежесінің арасында қарама-қайшылықтар туындап отыр. Мұндай қарама-қайшылықтарды болдырмау үшін бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында практикалық мазмұнды есептердің атқаратын қызметі мен оларды тиімді қолдануды жүзеге асырудың бағыттарын анықтау қажет болды. Бұл біздің зерттеу жұмысымыздың көкейкестілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі, ғылыми-практикалық мәнділігі, бастауыш мектептегі математиканы оқыту үдерісінің ерекшелігі диссертациялық жұмыстың тақырыбын: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту (математика сабағында практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы) деп атауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы танымдық қызығушылығын дамыту әдістемесін жасау және оны практикада жүзеге асыру.
Зерттеу нысаны: бастауыш мектепте математиканы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға ықпал ететін практикалық мазмұнды есептерді шығару әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш мектепте математиканы оқытуда практикалық мазмұнды есептерді қолданудың психологиялық-педагогикалық негіздері, оқушылардың танымдық қызығушылықты дамытуға қойылатын талаптар мен оларды жүзеге асырудың негізгі бағыттары анықталып жүйелі пайдаланылса, онда оқушылардың математикалық білім мен іскерлік сапасы артады, өйткені оқушылардың танымдық қызығушылығының даму деңгейі жоғарылайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен болжамына сәйкес мынадай міндеттерді шешу қажет болды:
- практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздерін айқындап, бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуға қойылатын талаптарды анықтау;
- практикалық мазмұнды есептер арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі бағыттарын көрсету;
- практикалық мазмұнды есептер арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған тапсырмалар жүйесін құру, оларды қолданудың әдістемелік жүйесін жасау және жасалған әдістемелік ұсыныстардың тиімділігін эксперимент арқылы тексеру, оның нәтижелерін қорыту және бағалау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: дүниетанымдық іс-әрекет туралы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға арналған психологиялық - педагогикалық еңбектер. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын практикалық мазмұнды есептер арқылы дамыту жөніндегі белгілі педагогтардың, психологтардың және әдіскерлердің еңбектері.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялық-педагогикалық және ғылыми әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау; оқу бағдарламаларын, оқулықтарды және әдістемелік құралдарды талдау; математика сабағында 1-4 сынып оқушыларының және мұғалімдердің іс-әрекетін бақылау, талдап қорыту; оқушылардың практикалық мазмұнды есептер арқылы танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған мұғалімдердің жұмыс тәжірибесін, оқушылардың жазу жұмыстарын, сауалнаманың нәтижелерін қорыту; математикада практикалық мазмұнды есептердің қолданылу жағдайын анықтау үшін тексеру жұмыстарын жүргізу; бастауыш мектепте практикалық мазмұнды есептерді қолданып оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту нәтижелерін талдау; эксперимент жұмысын ұйымдастырып жүргізу; олардың нәтижелерін сандық, сапалық талдау және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- бастауыш сыныпта математиканы оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту үшін олардың іс-әрекетін арнайы ұйымдастыру қажеттілігі негізделді;
- практикалық мазмұнды есептер арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі бағыттары анықталды, оларға сәйкес оқулықтардағы есептер жүйесі оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуды қамтамасыз ететіндей жаттығулармен толықтырылды;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған практикалық мазмұнды есептерді шығарудың әдістемелік жүйесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған оқу-әдістемелік құрал мен әдістемелік ұсыныстар бастауыш мектепте математиканы оқыту үдерісінде қолданылды, соның нәтижесінде оқушылардың математикадан білімінің, іскерлігінің және дағдысының қалыптасу деңгейі жоғарылады;
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Бірінші кезеңде зерттеу жұмысының теориялық негіздері анықталды. Психологиялық - педагогикалық, ғылыми-әдістемелік зерттеулер теориялық тұрғыдан тереңінен қарастырылды, сонымен қатар, зерттеу проблемасының оқу-әдістемелік құралдардағы және мектептің нақты тәжірибесіндегі жайы жан-жақты талданды, талдаудың нәтижесінде зерттеудің бастапқы деңгейі анықталып, шешімін табуды қажет ететін мәселелерді жүзеге асыру бағыттары белгіленді. Осыған байланысты зерттеу жұмысының тақырыбы, мақсаттары мен міндеттері, нысаны мен пәні, болжамы анықталды.
Екінші кезеңде практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту әдістемесін жетілдірудің жолдары көрсетілді. Эксперимент өткізуге қажетті материал жинақталды. Соған сәйкес әдістемелік жүйе құрастырылды, зерттеу жұмысы бойынша эксперимент жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің үшінші кезеңінде- зерттеу барысында алынған эксперименттік материалды қорыту, жүйелеу, сандық және сапалық талдау арқылы қорытынды жасау, рәсімдеу жұмыстары орындалды.
Зерттеу базасы. Зерттеудің негізгі эксперименттік жұмыстары Алматы қаласы, Алатау ауданы, № 169 мектеп-лицейінде жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. ПРАКТИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Бастауыш мектеп - бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан да бастауыш білім - үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Психологияда бастауыш мектеп оқушыларының жасы, көбінесе, білімді меңгерудің, зейінділіктің жасы деп саналса, педагогикада - бұл айналадағы өзге әлемді баланың өз бойына сіңіре бастау, қалыптастыру сияқты өмірлік маңызы бар функцияларды басымдылықпен игеру кезеңі болып табылады. Осы функцияларды табысты орындау кіші жастағы баланың танымдық қызығушылығының дамуына қолайлы жағдай жасайды.
Бастауыш сатыдағы оқушылардың дене, психикалық дамуында кейбір ерекшеліктер байқалады, олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі қалыптасу сатысында болады, мидың жарты шарының функциялары дамиды. Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 32-35кг шамасында болады. Бала организмі мен жүйке жүйесінің дамуы негізінде, оның психикалық қызметінің (қабылдау, ес, қиял, ойлау, тіл, зейін, сезім т.б.) дамуы жетіле түседі. Психикалық қызметінің негізгі механизмі мидың үлкен жарты шарлар қабығының әрекеті болады. Оқушылардың осындай дене, психикалық дамуын, яғни жас ерекшеліктерін есепке алу - оқу жүйесіндегі негізгі принциптерінің бірі. Оқыту ісінде бұл принципті мұғалім әр уақытта басшылыққа алады. Балалардың жас ерекшеліктеріне сай оқу жоспарлары мен бағдарламалары жасалынады. Осылардың негізінде мектептегі оқу жұмыстарының мазмұны, түрлері мен әдістері оқушылардың жас ерекшеліктеріне, әрбір даму кезеңіне сай іс жүзіне асырылады [13, 49 б.].
Баланың әрбір даму кезеңіне сай жетекші іс-әрекет болады. Жетекші іс-әрекет бұл өсуші индивидтің мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе психикалық үдерістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекеті. Мұндай іс-әрекет өзінің мақсатымен, мотивімен және орындалу тәсілдерімен сипатталады. Баланың дамуына іс-әрекеттің рөлі өте зор. Ол дамудың негізі. Іс-әрекеттің түрлері әр түрлі. Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты іс-әрекеттің сапаларымен бірге олардың мазмұны, ұйымдастыру әдістері және мотивтері де өзгеріп отырады. Мұны әр түрлі іс-әрекеттерінің түрлерінен байқауға болады. Егер, мектепке дейінгі кезеңде баланың құмартып кірісетін негізгі әрекеті ойын болса, мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, оқушының жан-жақты, үйлесімді дамуының себепкері, негізгі әрекеті - оқу [5, 7, 9]. Бастауыш сынып оқушыларына тән негізгі жетекші әрекеті - оқу әрекеті болғанымен, оқушылардың жан-жақты дамуына таным, өзара қарым-қатынас жасау, ойын, еңбек әрекеттерінің ықпалы да бар.
Оқу үдерісінде осы іс-әрекеттерді (таным, өзара қарым-қатынас жасау, ойын, еңбек) бір-бірімен байланыста, мақсатты ұйымдастыру керек. Себебі дұрыс ұйымдастарылған іс-әрекет дамудың негізі.
Оқыту үдерісі - білімді, іскерліктілік пен дағдыны меңгертетін, оқушылардың дүниетанымын, күш-қайратын, қабілеттерін тәрбиелеп дамытатын іс-әрекет барысы. Ол даму негізі, яғни, өзіне тән негізгі екі белгіні: ағзаның өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмекті және жеке бастың жан-жақты жетілуін түйістіреді.
Оқыту - мақсатты, таным үдерісі. Оқытудың басты мақсаты, әдіс тәсілдері, мазмұны мен міндеттері қоғам талабынан туындап, ұдайы өсіп жаңарады. Танымның ерекшелігі оқушыда білімге деген қызығушылығы біртіндеп арта түседі [14, 133 б.].
В.И. Крупич оқыту үдерісі үш бөліктен тұратын жүйе болып табылады деген қорытындыға келеді, олар: оқытудың мазмұны, оқыту - мұғалімнің қызметі, оқу - шәкірттің танымдық қызметі және танымдық практикалық әрекеті.
Оқыту үдерісі - мұғалімнің баламен үнемі рухани қарым-қатынаста, ынтымақтастық жағдайда болуын қажет етеді. Оқыту үдерісінде бала тек мұғалімнің әсерін қабылдаушы ғана емес, оның оқу іс-қимылы мен өзінің психикалық үдерістерін басқарушы, ұйымдастыра білуші (іс-әрекетін білуі, бағалауы, өзін-өзі басқаруы) оқытудағы субъект. Оқыту үдерісінде бала логикалық ойлау болмысының жалпы тәсілдерін қолдануға және дербес шығармашылық әрекет жасауға дағдыланады. Бұдан шығатын қорытынды: оқыту - баланың рухани жағынан жетілуін қамтамасыз ететін, бала дамуының алғы шарты. Демек, оқыту мен дамудың арасында тығыз байланыс туындап отырады.
Оқыту мен дамытудың арасындағы тығыз байланыстың үш концепциясын Э.Торндайк, Ж. Пиаже және Л.С. Выготский құрды. Э. Торндайк оқыту мен даму ұғымдарын бірдей деп саяды, Ж. Пиаженің ойынша оқыту дамытудан кейін жүреді, өйткені оқыту баланы оқытсаң да, оқытпасаң да психикалық дамуына, ақыл-ойының өріс алуына ықпалын тигізбейді. Бұл пікірден үшінші концепция туындайды. Л.С. Выготскидің айтуынша, оқыту өзінен кейін дамуды алып жүреді, өйткені баланың психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады. Оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен даму дәрежесіне дәл ықшамдай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Сонда ғана оқыту баланың ой өрісін алға қарай жүргізетін болады дей келе, баланың кешегі күнгі дамуына емес, ертеңгі күнгі дамуына қарау керек деп ескертеді. Осыған орай, бала дамуының "екі аймағын" қарастырады. "Бірінші аймақ" - бала дамуының қазіргі қол жеткен сатысы, осыған қанағаттанып қоймай, мұғалімнің оқушыларды болашақтағы дамудың ең жақын сатысына ("екінші аймаққа") жеткізуге міндетті екендігін айтады.
Мектеп тәжірибесінде дамыта оқыту да қарастырылады. Дамыта оқытудың негізгі принциптерінде оқыту пайда болады. Мәселені оқыту дегеніміз, меңгерілетін білім және интеллектуалдық дағдының бастапқы кезеңнің қалыптасуы және оқыту үдерісінде өз еркімен тапсырма мен мәселені шешу жүйесі. Мұндай оқыту оқушының ақыл-ойының дамуына оң әсер етеді, жаңа заңдылықтармен, танымдық және практикалық мәселелерді шешу жолдарына бағыттайды.
Мектеп тәжірибесінде оқытудың қандай түрі қарастырылса да, олардың мақсаты бір - ол оқытудың нәтижелігін қамтамасыз ету. Оқытудың нәтижелігін анықтайтын негізгі факторлар - оқу мотивтері. Олар оқушыны оқуға талпындырады, оның тәртібін бағыттайды. Оқытудың тиімділігін анықтайтын факторлардың ішінде оқу мотиві бірінші орында. Оқушының оқуына әр түрлі мотивтер әсер етеді, олардың әрқайсысы басқалармен өзара байланыста әсер етеді.
Дидактикада оқу мотивтері деп - оқушыны оқуға, әрекет етуге және қандайда бір әрекет орындауға итермелейтін нақты себертер мен түрткілерді айтады.
Педагогикада мотив оқу әрекетінің негізгі компоненті, яғни оқушының оқу іс-әрекетін жүзеге асыру барысында басшылыққа алатын қозғаушысы; адамның объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекеттеріне ішкі талаптануы [14, 41 б.]; ынталандырманың әсерінең пайда болған іс-әрекеттің жеке баста негізделуі, яғни субъектілік сипаттағы қозғаушы құбылыс; әрекетке итермелейтін субъектінің жеке қызығушылығы, нақты қажеттілігі.
Психологияда мотив - бұл әрекетке немесе мінез-құлыққа саналылықпен талаптану; әрекетке қозғаушы психиялық құбылыс; белгілі қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған әрекетке итермелейтін түрткі. Демек мұқтаждық пен ынта мотивацияның негізі болады.
Мотивация оқушылардың оқу нәтижелілігін анықтап, олардың
психологиялық жас ерекшеліктеріне байланысты сипатталы. Нақты сыныпта, нақты оқушыда оқу мотивациясын дамыту үшін, ең алдымен оқушының жасына сай мотивацияны дамытудың міндеттерін анықтау керек.
Бастауыш сынып оқушылардың мотивтері қажеттіліктің нақты бейнеленуі ретінде көрінеді. Мысалы, оқуға деген қажеттілікті қанағаттандыру, әке-шешені қуанту, мұғалімнің мадақтауын есту немесе пәнге қызығушылық түрткі болуы мүмкін. Осы жастағы оқушылардың мотивтерінің құрлысы күрделі болып, таным мотивтері оқу мотивтерінің жүйесінде негізгі орын алмайды. Олар оқушылардың 22 %-да ғана болады. Бастауыш сынып оқушылары үшін танымдық мотив негізінен оқу материалының тартылымдылығымен сипатталып, олардың білім деңгейіне, оқудағы жетістіктеріне, ақыл-ойының дамуына байланысты болады. Бастауыш сынып оқушылардың білімді меңгерудегі мотивтері әр түрлі болуы мүмкін. Біреуі жақсы баға алғысы келеді, екіншісі - жазаланбауды ойлайды, үшіншісі - танымдық қызығушылықты басшылыққа алады. Осыған байланысты оқушылар бідімді бірдей меңгермейді және сабақтағы белсенділіктері әр түрлі болады. Осы мотивтердің біреуі негізгі болып, қалғандары қосымша мотив болады. Оқушының негізгі мотивін қалыптастыруда оның ынтасына сүйену керек. Оқушылардың ынтасы мұғалімнің оқу үдерісін тартымды етіп ұйымдастыруына, оларды қызықтыра алуына байланысты пайда болады. Егер оқушыда оқуға ынтасы болмаса, біздің барлық ойларымыз, барлық ізденісіміз және құруларымыз күлге айналады .
Мұғалімнің міндеті - оқушының негізгі оқу мотивін анықтап, онымен ары қарай жұмыс істеуде оған сүйену. Бұл міндетті жүзеге асыру үшін мұғалім мотивтердің түрлерін біліп, мына кеңестерді есте ұстауы қажет: барлық оқушылардың арасында тұрақты стилді ұстап тұру; оқушылар қиындыққа тап болған жағдайда көңілдерін көтеру; оң қайта байланысты қолдау; оқу материалын әр түрлі әдістермен беру; оқушыларды табанды танымдық еңбекке үйрету; олардың табандылықтарын, еркін дамыту; қиын тапсырмаларды орындағанда марапаттау; мақсатты, міндетті, бағалау критерийлерін нақты анықтауға үйрету; жауапкершілікті қалыптастыру; өзіне-өзі талап қоюға үйрету; бізде осыған уақытымыз жоқ!, Осындай әлі болған емес!, Бұл туралы сен айталмайсың!, Бұл дұрыс емес?, Маған сенуіне болады! сияқты сөздерден алшақ болу.
А. Якобсон, А. Маркова, Г. Щукина, В.Ильин танымдық мотивтерді екі түрге бөледі, олар: оқу іс-әрекетінің мазмұны мен оны орындау үдерісіне байланысты мотив. Соңғысы мынандай түрлерге бөлінеді: кең мағыналы танымдық мотив, ол оқушылардың жаңа білімді игеруге бағдарлануымен және білімге аса қызығуымен сипатталады; оқу-танымдық мотив, ол оқушылардың білім алу (білім алу әдістеріне қызығу) әдістеріне бағдарланады; өз бетімен білім алу мотиві және оқушылардың басқа адамдармен өзара әр түрлі әлеуметтік қатынасындағы әлеуметтік мотив: кең мағыналы әлеуметтік мотивтер (борыштылық сезім және оқуға жауапкершілік); тар мағыналы әлеуметтік мотив (беделі және басқа); әлеуметтік ынтымақтастық мотив (оқуда өзара қарым-қатынасқа ұмтылу және оны үнемі жетілдіре беру).
В.Н. Рыжков оқушылардың оқу мотивтерін бірнеше түрге бөлді: танымдық мотив, ішкі және сыртқы мотивтер, жағымды және жағымсыз мотивтер, бейтарап мотив; парызды және жауапкершілік мотивтер, коммуникативті және сәтсіздікті болдырмау мотивтері (дидактикада).
Л.А. Григорович, Т.Д. Марцинковская оқу мотивтерін екі үлкен категорияға бөледі. Біріншісі оқу әрекетінің мазмұны мен оны орындау үдерісімен байланысты, оған танымдық қызығушылық жатады; екіншісі оқушының қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасына байланысты (педагогикада).
М.В. Матюхина оқу мотивтерін екі категорияға бөледі: оқу үдерісінде туындайтын мотивтер - оқу, танымдық қызығушылық; оқу үдерісінің сыртындағы мотивтер - қарым-қатынас, баға т.б (психологияда).
Көріп отырғанымыздай біз зерттеп отырған қызығушылық педагогика мен психологияда оқу әрекетінің мазмұнымен оны орындау әрекетімен байланысты, оқу үдерісінде туындайтын мотив түрі.
Танымдық қызығушылықты дамыту мәселелері жеткілікті дәрежеде зерттеліп келе жатқанымен, бұл ұғымның бір жүйеге түсірілген анықтамалары әлі қалыптаса қойған жоқ. Оның мәнін, таным әрекетіндегі рөлін, онымен байланысты ұғымдардың мағынасын түсіндіруде әр түрлі пікірлер айтылып келеді.
Таным теориясы (гносеология немесе эпистемиология) - айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің жанасуын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным үдерісінің заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдар мен теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының саласы. Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім - таным теориясы деп аталады.
Педагогикада таным - бұл қоршаған болмыстың, оның элементтерінің белсенді ақыл-ой және көңіл-күй іс-әрекеттері мен олардың нәтижесі, яғни білім, жалпыланған теория, заңдар мен ғылыми ұғымдардың санада бейнеленуі [11, 149 б.]. Танымның мақсаты - жеке тұлғаның санасындағы объективтік шындықтың бейнелеу.
Қызығушылық - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым. Қызығушылық - адамның затқа немесе шынайлық құбылысқа белсенді танымдық бағыттылығы, әдетте ол нысанды танымға немесе белгілі бір әрекетті меңгеруге оң сезімдік қатынастан көрінеді. Қызығушылық бұл зейіннің интенсификациясы ретінде анықталатын психикалық құбылыс (Н.Ф. Добрынин); белгілі нысанға сананың бағыттылығы (М.Ф. Беляев); ойлау, эмоционалды белсенділік және ерік сияқты бірнеше психикалық үдерістердің біріккен қоспасы (Л.А. Гордан, С.Л. Рубинштейн); адамның қоршаған әлемге, оның нысанына, құбылыстарына, үдерістеріне талғамды қатынасы (Г.И. Щукина); нысанның ағза үшін өмірлік маңызды және эмоционалды тартымдылық күшіне байланысты талғамды қатынасы (М.В. Матюхина); адам ерекше сезінетін қимылдың нақты себебі, субъектінің өз әрекетіне оң бағалық қатынасы, адамның сезімге, ерікке, зейінге байланысты қажеттілігін қанағаттандыруда оның сыртқы жағдайларға таңдаулы қатынасы (Ю. Н. Тюфанов); ынтықтылық, алғырлық, тұрақтылық және білуге құмарлық тәрізді бөліктерден тұратын, белгілі бір нәрсеге зейін қою арқылы эмоция тудырып, жүзеге асатын жеке басқа тән ерекшелік (Қ. Қабділрашид). Мұндай әр түрлі көзқарастарының болуы осы мәселенің күрделігін дәлелдейді.
Қызығушылықтың негізі - адамның қажеттілігі. Қажеттілік адам өмірінің жеке жағдайларымен анықталады. Қызығушылықтың физиологиялық негізі - болжамды рефлекс.
Қызығушылықты оның мазмұны, кеңдігі, тұрақтылығы, күші және әрекеттілігі жағынан сипаттауға болады. Қызығушылықтың мазмұны - қызығушылыққа бағытталған нысандар. Тұлға жан-жақты даму үшін оның қызығушылығы кең болып, әр түрлі нысандарға бағытталуы тиіс. Қызығушылық оқу, ойын, еңбек үдерістерінде, адамның қоғамдық әрекетінде қалыптасып, оның өмір жағдайына, оқыту мен тәрбиеге байланысты ары қарай дамиды. Бала мектепке келген сәттен бастап қызығушылығы өзгере басталады. Олар ойын әрекетінен оқуға ауысады. Алғашқыда оқу жұмысының барлық түрлеріне қызығушылық туындап, келе-келе даралана түседі. Біртіндеп оқушының қызығушылығы әрекет үдерісінен мазмұнды әрекет қызығушылығына, фактілерге, алғашқы қарым-қатынасқа, себептерге, заңдылықтарға ауысады (сипаттаудан түсіндіруге). Жұмыстың шығармашылық жағына қызығушылығы артады. Оқу әрекетінде оқушыларға неғұрлым көбірек бостандық пен өзбетімен әрекеттенуге жол берілсе, соғұрлым оған оқушылардың қызығушылығы арта түседі. Белгілі бір әрекеттің нәтижелігіне қызығушылықтың тәуелділігі де өзгереді: бастауыш сынып оқушысы әдетте өзі сәтті жүзеге асыра алатын, оңай әрекетке қызығады, кейін олардың қызығушылығы қиындықтарды жеңуге де бағытталады. Бастауыш сынып оқушылардың негізгі қызығушылығы оның өмірінің мазмұнымен, үйдегі, мектептегі әрекетімен анықталады.
Танымдық іс-әрекетке тәуелді, қызығумен мәндес, туындауы жағынан астарлас ұғымдар бар, олар: стимул, түрткі, қажеттілік және мотив. Кейде танымдық қызығушылыққа ұсынылатын анықтама осы ұғымдарға негізделіп берілуде. Сондықтан танымдық қызығушылық ұғымына берілген нақты анықтамалар жоқ.
Таным әрекеті қажеттілік арқылы жүзеге асады. Өзінің тіршілік және рухани қажеттігін өтеу үшін оқушы дүниені танып, білгісі келеді. Алайда ол өзі қажетті нәрсеге, мәселен, оқу пәніне қызығады. Кейіннен бұл нәрсе оқушы іс-әрекетінің мақсатына, қозғаушы күші - мотивіне айналуы мүмкін. Осыдан келіп кейбір ғалымдар қызығуды тек танымдық ғана емес, басқа да қажеттіліктердің көрініс беруіне апарып саяды. Енді біреулері танымдық қызығушылықты оқушыны өзіндік дербес іс-әрекетке жұмылдыратын мотив ретінде қарастырады.
Оқушылардың оқу пәндерін оқу барысында қызығушылығын тудыру педагогикада танымдық қызығушылық деп аталады (Г.И. Щукина, Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев және т.б.). Танымдық қызығушылық адам қызығушылығының ерекше түрі ретінде белгілі оқу пәнінің мазмұнына ғана емес, сонымен қатар бұл білімді меңгеру үдерісіне, яғни таным әрекетіне де бағытталады.
Ғалымдардың бір тобы танымдық қызығушылықты психологиялық үдерістермен және жеке бас психологиясының ерекшеліктерімен байланысты қарастырады.
Психологияда танымдық қызығушылық оқу үдерісінің ең мәнді факторы, оқу әрекетінің маңызды мотиві, тұлғаның тұрақты көрсеткіші ретінде қарастырылады (М.В. Матюхина, Т.С. Михальчик, К.П. Патрина).
Л.А. Григорович, Т.Д. Марцинковская танымдық қызығушылықты қажеттілік ретінде сипаттайды: қызығушылық дегеніміз - интеллектуалды белсенділікке және жаңа білім, іскерлік, дағдыны игеруге қажеттілік.
Танымдық қызығушылық - әрқырлы құбылыс, сондықтан оқыту, тәрбиелеу және дамыту үдерісіне өзінің әр түрлі жақтарымен әсер ете алады.
Жоғарыда баяндалғандардың бәрін түйіндей келіп, біз танымдық қызығушылыққа: Танымдық қызығушылық дегеніміз - ынта, әуестену, қажеттілік және білуге құштарлық тәрізді компоненттерден тұратын, оқушының мақсатты, саналы түрде білімді меңгеруге бағытталған танымдық мотиві деген анықтама ұсынуды жөн көрдік.
Танымдық қызығушылық балалық әуесқойлықтан басталады, алайда ол тез арада жарқ етеді де, солайша кенеттен сөніп қалады. Терең білім беруді мұндай әуесқойлық негізінде ұйымдастыруға болмайды. Баланың әуестігін ояту үшін тартымды бастау, әсерлі сюжет, оқиғаның күтпеген арнаға түсуі, мәселелік жағдай сияқты тәсілдер қолдану керек. Оқушыда білуге әуестік пайда болып, ол құмарлыққа ұласады. Оқушы бұдан әрі жаңалықты қабылдап, білімі молайған сайын қуаныш сезіміне бөленеді. Білген үстіне білгісі келіп, құмарлық танымдық қызығушылыққа ауысады.
Оқушыда танымдық қызығушылықтың пайда болуы оның мінез-құлқынан және іс-әрекетінің сыртқы белгілерінен айқын аңғарылады. Ең алдымен оқушының пәнге көзқарасы айқындалып, сабаққа қатынасы, сабақ үстіндегі таным белсенділігі артады. Оқушының сабақтан тыс уақытта өздігінен істейтін жұмысы жаңаша сипат алады. Ол оқулықтан білгеніне қанағаттанбай, ғылыми-көпшілік әдебиеттерге, мерзімді басылым, ақпарат құрал материалдырына зер салады. Қызығу күшейіп, шарықтау шегіне жеткенде оқушының тіршілік болмысы, мінез-құлқы, құндылық өлшемі жаңарып, айқын бағытқа ие болады. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды - алдына мақсат қойып, қызығумен ғана шектелмей, оны іс-әрекетінде жүзеге асыра білетін оқушыда ғана танымдық қызығушылық дамиды.
А. Нұғысованың зерттеуінде: Теориялық материалды меңгеру кезінде, мазмұны оны қоршаған өмірде кездесетін өмірлік жағдаяттарға байланысты, олардың күнделікті өмірде кездесетін (тұрмыста, кітаптарды, газеттерді, журналдарды және т.б. оқу кезінде) есептерді шешуде, математиканы өмірмен байланысты оқыту оқушыларда оқуға деген қызығушылықты тудырудың негізгі тәсілдерінің бірі делінген [22, 22 б.].
Танымдық қызығушылық оқушының таным нысанына эмоционалды қатынасынан көрінеді. Л.С. Выготский: Қызығушылық - бала тәртібінің қозғаушысы, оның әрекеті мүше қажеттіліктеріне сәйкес келетін инстинкті ұмтылыс болып табылады. Сондықтанда оқу үдерісін оқушылардың қызығушылығын нақты ескеріп, ұйымдастыру талап етіледі. Сонымен қатар ...Педагогилық заң: баланы қандай да бір әрекетке жұмылдырмас бұрың, оны онымен қызықтыр, оның осы әрекетке әзір екендігін, оның орындалуына қажетті күші шоғырланғанын, өзі әрекет ететіне көзінді жеткіз, мұғалім оның әрекетін тек басқарып, бағыттап отыратындай қыл.
Бастауыш сынып оқушылары құмарлықпен ерекшеленеді. Сондықтан олар жаңа және белгісіз жағдайларға ерекше зейін аударады. Оқушылардың зейіні оларға таныс білімді бергенде төмендейді. Егер оқу материалында жаңа мәліметтер аз немесе тіпті болмаса, оқушылар өзінің өткен таным тәжірибесінде ешнәрсеге іліге алмаса, онда психологиялық тойыну орын алады. Сондықтан мұғалімдер құмарлық эффектісін ұмытпаулары тиіс. Бұл жөнінде Л.С. Выготский былай жазады: қызығушылықты дамытудың жалпы психологиялық ережесі: зат бізді қызықтыру үшін, ол бізді қызықтыратын, таныс бір нәрсемен байланысты болу керек және сонымен қатар онда әркашан әрекеттің кейбір жаңа түрлері болуы тиіс, әйтпесе ол нәтижесіз қалады. Мүлде жаңа мүлде ескі сияқты, бізді қызықтырып, белгілі затқа немесе құбылысқа қызығушылығымызды тудыра алмайды. Демек, осы затты немесе құбылысты оқушының жеке қатынасы ретінде қою үшін, оны оқушының жеке ісі болатындай істеу қажет, сонда ғана біз нәтиженің табысты болатына сенімді боламыз. Баланың қызығушылығынан баланың жаңа қызығушылығына - бұл ереже.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың обьективтік негізі - бұл оқытудың жоғары деңгейі, оның ғылыми мазмұны және педагогикалық мақсатты бағытталған танымның белсенді және өзбетімен жұмысын ұйымдастыру болып табылады.
Танымдық қызығушылық әрекеттің пәндік мазмұны мен оқу үдерісінде оқушылардың арасында туындайтын қатынастар арқылы қалыптасады. Бұған білім жаңалығының факторын, оқуда проблемалық элементтерді қолдану, ғылым мен техниканың соңғы жетістіктеріндегі мәлеметтерді пайдалану, білім, іскерлік және дағдының қоғамдық және жекелік маңыздылығын көрсету, шығармашылық сипаттағы өзіндік жұмыстарды, оқушылардың өзара оқытуын, өзара бақылауын ұйымдастыру және т.б. ықпал етеді.
А.Н. Леонтьев, Л.И. Божович, Г.И. Щукина, А.К. Маркова және т.б. оқушылардың танымдық қызығушылығы мотивтердің арасында дамиды және олармен өзара әрекеттеседі.
Танымдық қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасып дамиды. Оқушылардың танымдық қызығушылығы олардың білімінің деңгейі мен сапасына, ойлау іс-әрекеті мен әдіс-тәсілдерінің қалыптасуына байланысты. Педагогикалық әдебиеттерде танымдық қызығушылықты қалыптастырудың үш жағдайы жиі қарастырылады.
Біріншісі - оқытудың мазмұны, жаңалығы, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, таңдандыратын тарихи деректер, ғылыми білімнің іс жүзінде қолданылуы, бұрыңнан білетін мағлұматтың жаңа қырының ашылуы.
Екіншісі - оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру түрлерін, құралдарын және әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар: сабақтың инновациялық түрлерін өткізу, оларда қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру; танымдық ойындар ұйымдастыру; проблемалық және интегративті ұстанымдарды жүзеге асыру; пәнаралық және пәнішілік байланыстарды тудыру; ғылымның өмірмен, өндіріспен, техника және экологиямен байланысын ашып көрсету; оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын және өздігінен білім алуын тиімді ұйымдастыру; шығармашылық және зерттеу жұмыстарын белсенді қалыптастыру; білім тексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы кері байланысты жетілдіру.
Үшіншісі - мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасында сыйластық, ізеттілік қарым-қатынасын орнатып, олардың біріне-бірінің жүрек жылуының болуын қамтамасыз ету. Оқушы өзі ұнатпайтын мұғалімнің пәніне ешқашан қызықпайды. Оқушылардың өзара сыйласа алмайтын, тәртіп жиі бұзылатын сабақтарға ынтасы төмен болады.
Қ. Қабділрашид танымдық қызығушылықтың үш сатысын көрнекі сызбанұсқалық үлгімен көрсетеді. Онда танымдық қызығушылықтың бірінші деңгейі стимул (әлсіз, орташа, күшті), екінші деңгейі - бірінші деңгейдегі сыртқы себеп әсерінен жеке бас белсенділігінің ішкі себебі - қажеттік (биологиялық, әлеуметтік) пайда болады. Қажеттілік аталған қажеттілітердің әрқайсысының туындауына түрткі болып табылады. Қажеттіліктің затиялығы субъектінің іс-әрекеті одан әрі дамыған сайын айқындала түсіп, түсінуге тиісті затия түрткі болады да бағыттау қызметін атқарады, яғни мотивке айналады. Стимуляция мотивацияға өтеді, мотивациядан тұрақты мотивацияға өтеді, тұрақты мотивациядан күшті мотивацияға өтеді. Ол өз кезегінде танымдық қызығушылығының үшінші деңгейі нағыз қызығуға айналады [62, 20 б.]. Оның көрсеткен бұл моделі танымдық қызығушылықтың қалыптасуының үш деңгейін ғана көрсетеді.
Ю.Н. Тюфанов өзінің зерттеу жұмысында қызығушылықтың даму моделін цикл түрінде көрсетті: проблемма өзбетімен жұмыс жеңіске жету қызығушылық. Қызығушылық өзінің танымдық негізіне байланысты жаңа проблеммамен кездеседі және т.б. Даму эпизодтық қызығушылықтан басталуы мүмкін. Бірнеше қайталанудан цикл тұрақтырақ қызығушылықпен аяқталады. Сонымен қызығушылықтың дамуы оның тұрақты формасына спираль бойынша жақындауы туралы айтуға болады. Бұл модельден танымдық қызығушылықтың дамуына негізінен оқушылардың өзбетімен жұмысы әсер ететінін байқау қиын емес.
Оқушылардың танымдық қызығушылығының нысанына оқу пәндерінің мазмұнына енетін ғылым негіздері, осы мазмұнды тануға бағытталған оқушылардың оқу әрекеті жатады. Г.И. Щукина оқушылардың танымдық белсенділігін, қызығушылықтың бағыттылығын және т.б. көрсеткіштерді ескере отырып, танымдық қызығушылықтың 3 деңгейін (қарапайым, орта, жоғары) бөліп көрсетеді.
Танымдық қызығушылықтың қарапайым деңгейі нақты фактілерге, білімдерге, суреттеуге, нысан бойынша әрекеттерге зейін қоюдан көрінеді.
Танымдық қызығушылықтың орта деңгейі тәуелділіктерге, себеп- салдар байланыстарына, оларды өзбетімен қарастыруға қызығушылығымен сипатталады.
Танымдық қызығушылықтың жоғары деңгей терең теориялық проблемаларға, білімді меңгеруде шығармашылық әрекетке қызығушылықтан көрінеді.
Сондықтан біз оқушылардың танымдық қызығушылығын математика пәнін оқуға оң мотивацияларын тәрбиелеумен, оқушының ашық эмоцианалды толқумен байланысты, белсенді танымдық әрекетке жұмылдыру арқылы дамытамыз.
Біз зерттеу жұмысымызда практикалық мазмұнды есептерді оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың бір жолы ретінде қарастырамыз. Өйткені практикалық мазмұнды есептерде танымдық қызығушылықтың дамуына қажетті жағдайлардың барлығы бар. Яғни, практикалық мазмұнды есепті шығару барысында оқушылардың танымдық әрекеті белсенділендіріледі, мотивтері тұрақты сипатқа ие болады, эмоциялары артып, пәнге қығушылығы оянып, соның нәтижесінде олардың танымдық қызығушылығы дамиды.
Есеп және онымен байланысты ұғымдарды жалпы ғылыми деңгейде қарастыру оның таныс теориясындағы орнын анықтайды, ол барлық ғылыми бағыттардың қажетті және маңызды элементі болады. Есеп философиялық тұрғыда - таным теориясы, психологиялық тұрғыда - адам іс-әрекетінің бағыттылығы, педагогикалық тұрғыда - білім мен іскерлікті қалыптастыру құралы, әдістемелік тұрғыда - іс-әрекетті ұйымдастыру, қалыптастыру және дамыту құралы.
Есеп ұғымына көптеген авторлар түрліше анықтама берді. Олар: есеп бұл - оқуда және еңбекте оқушылардың танымдық және практикалық белсенділігін жоғарлататын негізгі факторлардың бірі; ойлау, есептеу арқылы шешуді қажет ететін санға негізделген жаттығу; бізді қоршап тұрған дүниеде сандармен байланысты болатын және оларға арифметикалық амалдарды қолданатындай тұрмыстық жағдайлар бола береді (М.А. Бантова); жауабы арифметикалық амалдарды орындалуының нәтижесінде алынатын сөзбен берілген сұрақ (М.И. Моро және А.М. Пышкало); анықталған шарттар арқылы берілген мәлімет немесе белгілі жағдайларда берілген мақсат (А.Н. Леонтьев) [7, 310 б.]; құраушылары міндетті түрде: есептің бастапқы қалыптағы нысаны (есептің бастапқы нысаны) мен есептің-нысанын қажет ететін жағдайының моделі (есептің талабы) болатын жүйе (Г.А Балл). Есеп ең жалпы түрде - бұл құраушылары: а) бастапқы қалыптағы есептің нысаны (есептің бастапқы нысаны); ә) есеп нысанының талап етілетін қалпының моделі (есептің талабы) болатын жүйе (А. Нұғысова); жауабы арифметикалық амалдардың көмегімен табылатын сөзбен тұжырымдалған сұрақ түріндегі метематикалық жаттығу (Т.Қ. Оспанов, Б. Қосанов, Ж.Қайыңбаев); субъект өзінің алдына қойған мақсатына жету үшін белгілі параметрлер мен белгісіз параметрлерінің арасындағы байланыстарды пайдалана отырып белгісізді анықтайтын жағдайды (мысалы проблемалық жағдайды) атайды (К. Дунесер, О. Зельц, Г.С. Костюк, С.М. Рубинштейн).
Мектептік оқытуда есептер ойын, оқу, өндірістік болып үшке бөлінеді.
Қазіргі математиканың бастауыш сабағында қарастыратын есептердің мынандай үш жағы бар: математикалық мазмұны, формалық жағы және сөзбен мазмұндалуы.
Есептердің мазмұнын белгілі бір мақсатқа бағытталуы мүмкін. Бірқатар есептер есептеулермен, кейбірі өлшеу іс-әрекеттермен енді бірі математикалық теория элементтерін меңгеруімен және т.б. байланысты болып келеді.
Өмірде, өндірісте кездесетін практикалық есептер түріндегі толымсыз және артық шаманы есептеуге П.Я. Гальперин жіктеу жасады
Есептерді олардың нысандарының сипана қарай практикалық және математикалық деп екіге бөлуге болады (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш, С. Утепкалиев). Қолданымына қарай есептер: жаттығу, бақылау, танымдық және шығармашылық деп бөлінеді (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш). Тікелей теорияға қатынасына қарай стандарт және стандарт емес (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш, С.И. Сельдюкова). Талаптарының сипатына қарай егер ізделінген шаманы табуға берілген (есептеуге), дәлелдеуге және түсіндіруге берілген, түрлендіруге немесе салуға берілген есептер деп бөлінеді (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш, С. Утепкалиев) немесе математикалық есептің класқа бөлінуі бойынша: 1-клас - ізделіндіні табуға, 2-клас - дәлелдеуге немесе түсіндіруге, 3-клас - түрлендіруге немесе салуға (Л.М. Фридман, Е.Н. Турецкий). Есептеуге арналған есептерге: өрнек мәнін табу, функцияның мәнін есептеу, кесіндінің ұзындығын, фигураның ауданын табу, бұрыш шамасын анықтау есептері жатады.
Есептердің мазмұнын ескерсек, онда оларды деректі мазмұнды есептер және дерексіз мазмұнды есеп деп екіге бөлуге болады.
Дидактикалық мақсаттарына қарай: танымдық, машықтау, дамыту есептері деп бөлінеді. Ал ойлау түрінің басым болуына байланысты (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш) немесе математикалық есептің үш типі (А.Я. Цукарь): алгоритмдік, жартылай алгоритмдік, эвристикалық.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНДАМА
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ПРАКТИКАЛЫҚ МАЗМҰНДЫ ЕСЕПТЕР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
Практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ..8
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту
Оқушылардың танымдық іс -әрекеттерін практикалық мазмұнды есептер арқылы арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ПРАКТИКАЛЫҚ МАЗМҰНДЫ ЕСЕПТЕРДІ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.1 Бастауыш сыныпта математиканы оқыту тәжірибесінде практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың жайы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Бастауыш сыныптарда математиканы оқыту үдерісінде практикалық
мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын
дамытуға әдістемелік ұсыныстар ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... 84
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 85
КІРІСПЕ
Ғылым мен техниканың ұдайы өсуі қоғам өміріне мәнді өзгерістер әкеліп жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеуге жоғары талаптар қояды. Мұндай талаптар Қазақстан Республикасы жоғары білімінің мемлекеттік стандартында бекітілген. Олар Қазақстан республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында, Қазақстан республикасының Білім туралы Заңында міндеттер түрінде нақтыланды. Атап айтқанда: ...жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту [1, 6 б.].
Аталған міндеттерді жүзеге асыру мектептің бастауыш сатысынан басталады. Бұл жайында Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұнының тұжырымдамасында бастауыш мектептің қызметі оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен, оқушының тұлға ретінде қалыптасуы мен дамуы ерекше құнды, қайталанбайтын буын екендігімен анықталатындығы негізделген. Онда: Бастауыш саты оқушысының жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту мақсаты оқушы тұлғасын тәрбиелеуге бағдарланады... әр пән ғылыми білім элементтерін, ұғымдар жүйесін міндетті түрде қамтиды және танымдық, дамытушы рөлімен қоса пропедевтикалық та қызмет атқарады делінген [2, 7 б.].
Оқу пәндерінің ішіндегі математика пәнінің алатын орны ерекше. Математика пәнінің мазмұны мазмұндық-логикалық есептер мен тапсырмалар жүйесінен тұрады, ол оқушының зейінін, қабылдауын, қиялын, есте сақтауын, логикалық ойлау элементтерін дамытуға бағытталады. Бұл пән оқушылардың танымдық, шығармашылық қабілеттерін, интеллектісін қалыптастырып дамытуды, математикалық тілдің элементтерін меңгертуді, математикалық сауаттандыруды басты мақсат етіп қояды [2, 13 б.].
Осы мақсатқа қол жеткізуде оқушылардың математикалық дайындығының үлесі мол. Оқушыларды математикадан терең және тиянақты білім, іскерлік, дағдымен қаруландыру қоғамымыздың уақыт күттірмейтін талабы. Ондай талаптардың бірі - оқушылардың әрекеттерін есеп шығаруға бағыттау. Ал осы талаптарды орындаудың бірден бір жолы - практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту.
Көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің, математик-әдіскерлердің, дидактардың, психологтардың, математика мұғалімдерінің еңбектері осы мәселені шешуге бағытталған.
Окушылардың таным үдерісін тиімді ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығуын дамыту жөнінде зерттеулер аз емес. Бұл аса маңызды мәселенің психологиялық негізін Ә.Алдамұратов, С.Б.Бап-Баба, В.В.Давыдов, Қ.Жарықбаев, А.Н.Леонтьев, А.М.Лурье, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Эльконин [3-10], педагогикалық жақтарын С.Б.Бабаев, Л.В.Занков, Ж.Б.Қоянбаев, А.М.Құдиярова, П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина [11-17] және т.б. ғалымдар зерттеді. Бұл зерттеулерде танымдық әрекет пен қызығудың табиғаты мен мәні ашылды, оларды қалыптастырып жетілдірудің психологиялық-педагогикалық жағдайлары анықталды, құрамдары мен әдістері сараланды.
Математиканы оқытуда есептердің рөлі мен орнын анықтау және есептерді шешуді оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелері Б.Б.Баймұхановтың, И.Бекбоевтың, Ю.М.Колягиннің, Л.С.Ланың, А.Нұғысованың, С.Сатыбалдиевтің, С.И.Сельдюкованың, А.М.Пышкалоның, В.П.Радченконың, Н.К. Рузиннің [18-27] және тағы басқалардың еңбектерінде орын алған.
Таным әрекетін белсенділендіру мәселесін А.Е.Әбілқасымова, А.С.Акрамова, А.И. Есиков, А.М. Рысбекова, Н.А. Тарасенкова [28-32] зерттесе, оқыту процесінде таным әрекеттерін психологиялық тұрғыдан зерттеуге Б.Д. Жігітбекованың, И.В. Равинның, С. Рахметқызының, Н.Қ.Тоқсанбаеваның [33-36] жұмыстары арналған.
Оқушылардың есептерді шеше алу іскерлігін қалыптастыруға З.П. Матушкинаның [37], математикалық іскерлік пен дағдысын қалыптастыруға Л.А.Лебедеваның [38], математикалық ұғымдарын қалыптастыруға Д. Рахымбектің, А.Б. Ақпаеваның, В.Е.Гергенованың, Р.К.Турсуновтың [39-42]; зерттеушілік қызметін жетілдіруге М.Ө.Мұсабековтың [43];] зерттеу жұмыстары арналған.
Қоғамның қазіргі даму жағдайында еңбек сапасына талаптың күшеюіне байланысты білім беру саласының дамуына Е.Ө. Медеуов, С.Е. Шәкілікова [54,] және т.б. елеулі үлес қосты.
Бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық қызығушылығын қалыптастыруға С.А.Жолдасбекованың, З.Т.Көкшееваның; оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастыруға Р.С.Омарованың, қазақ халық ертегілеріне бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруға А.Ж.Едігенованың; ақпараттық коммуникациялық технология құралдарын қолдану арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыруға Д.Н.Исабаеваның зерттеу жұмыстары арналған. Мектепте оқыту үдерісінде әр түрлі пәндерді оқытуда оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту мәселесіне З.Б.Ешімбетованың, Қ.Қабділрашидтің, В.М.Лыкованың зерттеулері арналған. Ол зерттеулердің математика пәнін оқытуға тікелей қатысы жоқ.
Практикалық мазмұнды есептерді қолдану арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту мәселесіне қатысты А.Нұғысованың, Г.О.Жетпісбаеваның, Ш.С.Нұржанованың, Г.П.Тикинаның зерттеулері бар. А.Нұғысова 5-6 сыныптарда математиканы оқытуды өмірмен байланыстыру мақсатын көздейді, Г.О.Жетпісбаеваның зерттеу жұмысы бастауыш мектеп математика курсына практикалық мазмұнды есептер шығару әдістемесіне арналған, Ш.С. Нұржанова математикалық ұғымдар арқылы мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастыру проблемасын зерттеген, Г.П.Тикина мәтінді есептер арқылы 4-сынып оқушыларының математика сабағына танымдық қызығушылығын қалыптастыру мәселесін зерттеген. Бірақ ол авторлардың зерттеу жұмыстарында бастауыш сатыда оқушылардың танымдық қызығушылығын практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы дамыту проблемасы арнайы қарастырылмаған.
Бастауыш мектептің математика сабағында есептер, оның ішінде практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту мәселесінің қаншалықты зерттелгендігін анықтау мақсатында жүргізілген талдау нәтижелері мыналарды көрсетті: жалпы математиканы оқытуда есептердің алатын орны, рөлі және маңыздылығы, оларды шығару әдістемесі және т.б. мәселелер әр түрлі деңгейде қарастырылғанымен, бұл зерттеулерде нақты бастауыш мектептің математика сабағында практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту мүмкіндігі арнайы көрініс таппаған.
Сонымен қатар, бастауыш мектеп оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдарын талдау нәтижелері бастауыш мектепте практикалық мазмұнды есептерді қолданып, оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту проблемасы әдістемелік тұрғыдан жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілмегендігін көрсетті.
Сол сияқты айқындаушы эксперимент оқушылардың білім деңгейінің олардың танымдық қызығушылығын дамытуға қойылған талаптарға сәйкес емес екендігін көрсетті.
Бастауыш мектепте оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған практикалық мазмұнды есептерді қолданудың қажеттілігі және оның әдістемелік тұрғыдан толыққанды қамтамасыз етілмеуі мен оны оқыту үдерісінде жүзеге асыру мүмкіндігін пайдалану дәрежесінің арасында қарама-қайшылықтар туындап отыр. Мұндай қарама-қайшылықтарды болдырмау үшін бастауыш мектепте математиканы оқыту барысында практикалық мазмұнды есептердің атқаратын қызметі мен оларды тиімді қолдануды жүзеге асырудың бағыттарын анықтау қажет болды. Бұл біздің зерттеу жұмысымыздың көкейкестілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі, ғылыми-практикалық мәнділігі, бастауыш мектептегі математиканы оқыту үдерісінің ерекшелігі диссертациялық жұмыстың тақырыбын: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту (математика сабағында практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы) деп атауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының практикалық мазмұнды есептер шығару арқылы танымдық қызығушылығын дамыту әдістемесін жасау және оны практикада жүзеге асыру.
Зерттеу нысаны: бастауыш мектепте математиканы оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға ықпал ететін практикалық мазмұнды есептерді шығару әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, бастауыш мектепте математиканы оқытуда практикалық мазмұнды есептерді қолданудың психологиялық-педагогикалық негіздері, оқушылардың танымдық қызығушылықты дамытуға қойылатын талаптар мен оларды жүзеге асырудың негізгі бағыттары анықталып жүйелі пайдаланылса, онда оқушылардың математикалық білім мен іскерлік сапасы артады, өйткені оқушылардың танымдық қызығушылығының даму деңгейі жоғарылайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен болжамына сәйкес мынадай міндеттерді шешу қажет болды:
- практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздерін айқындап, бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуға қойылатын талаптарды анықтау;
- практикалық мазмұнды есептер арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі бағыттарын көрсету;
- практикалық мазмұнды есептер арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған тапсырмалар жүйесін құру, оларды қолданудың әдістемелік жүйесін жасау және жасалған әдістемелік ұсыныстардың тиімділігін эксперимент арқылы тексеру, оның нәтижелерін қорыту және бағалау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: дүниетанымдық іс-әрекет туралы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға арналған психологиялық - педагогикалық еңбектер. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын практикалық мазмұнды есептер арқылы дамыту жөніндегі белгілі педагогтардың, психологтардың және әдіскерлердің еңбектері.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялық-педагогикалық және ғылыми әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау; оқу бағдарламаларын, оқулықтарды және әдістемелік құралдарды талдау; математика сабағында 1-4 сынып оқушыларының және мұғалімдердің іс-әрекетін бақылау, талдап қорыту; оқушылардың практикалық мазмұнды есептер арқылы танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған мұғалімдердің жұмыс тәжірибесін, оқушылардың жазу жұмыстарын, сауалнаманың нәтижелерін қорыту; математикада практикалық мазмұнды есептердің қолданылу жағдайын анықтау үшін тексеру жұмыстарын жүргізу; бастауыш мектепте практикалық мазмұнды есептерді қолданып оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту нәтижелерін талдау; эксперимент жұмысын ұйымдастырып жүргізу; олардың нәтижелерін сандық, сапалық талдау және қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
- бастауыш сыныпта математиканы оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту үшін олардың іс-әрекетін арнайы ұйымдастыру қажеттілігі негізделді;
- практикалық мазмұнды есептер арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі бағыттары анықталды, оларға сәйкес оқулықтардағы есептер жүйесі оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуды қамтамасыз ететіндей жаттығулармен толықтырылды;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған практикалық мазмұнды есептерді шығарудың әдістемелік жүйесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға бағытталған оқу-әдістемелік құрал мен әдістемелік ұсыныстар бастауыш мектепте математиканы оқыту үдерісінде қолданылды, соның нәтижесінде оқушылардың математикадан білімінің, іскерлігінің және дағдысының қалыптасу деңгейі жоғарылады;
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Бірінші кезеңде зерттеу жұмысының теориялық негіздері анықталды. Психологиялық - педагогикалық, ғылыми-әдістемелік зерттеулер теориялық тұрғыдан тереңінен қарастырылды, сонымен қатар, зерттеу проблемасының оқу-әдістемелік құралдардағы және мектептің нақты тәжірибесіндегі жайы жан-жақты талданды, талдаудың нәтижесінде зерттеудің бастапқы деңгейі анықталып, шешімін табуды қажет ететін мәселелерді жүзеге асыру бағыттары белгіленді. Осыған байланысты зерттеу жұмысының тақырыбы, мақсаттары мен міндеттері, нысаны мен пәні, болжамы анықталды.
Екінші кезеңде практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту әдістемесін жетілдірудің жолдары көрсетілді. Эксперимент өткізуге қажетті материал жинақталды. Соған сәйкес әдістемелік жүйе құрастырылды, зерттеу жұмысы бойынша эксперимент жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің үшінші кезеңінде- зерттеу барысында алынған эксперименттік материалды қорыту, жүйелеу, сандық және сапалық талдау арқылы қорытынды жасау, рәсімдеу жұмыстары орындалды.
Зерттеу базасы. Зерттеудің негізгі эксперименттік жұмыстары Алматы қаласы, Алатау ауданы, № 169 мектеп-лицейінде жүргізілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. ПРАКТИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Практикалық мазмұнды есептер арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Бастауыш мектеп - бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан да бастауыш білім - үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Психологияда бастауыш мектеп оқушыларының жасы, көбінесе, білімді меңгерудің, зейінділіктің жасы деп саналса, педагогикада - бұл айналадағы өзге әлемді баланың өз бойына сіңіре бастау, қалыптастыру сияқты өмірлік маңызы бар функцияларды басымдылықпен игеру кезеңі болып табылады. Осы функцияларды табысты орындау кіші жастағы баланың танымдық қызығушылығының дамуына қолайлы жағдай жасайды.
Бастауыш сатыдағы оқушылардың дене, психикалық дамуында кейбір ерекшеліктер байқалады, олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі қалыптасу сатысында болады, мидың жарты шарының функциялары дамиды. Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 32-35кг шамасында болады. Бала организмі мен жүйке жүйесінің дамуы негізінде, оның психикалық қызметінің (қабылдау, ес, қиял, ойлау, тіл, зейін, сезім т.б.) дамуы жетіле түседі. Психикалық қызметінің негізгі механизмі мидың үлкен жарты шарлар қабығының әрекеті болады. Оқушылардың осындай дене, психикалық дамуын, яғни жас ерекшеліктерін есепке алу - оқу жүйесіндегі негізгі принциптерінің бірі. Оқыту ісінде бұл принципті мұғалім әр уақытта басшылыққа алады. Балалардың жас ерекшеліктеріне сай оқу жоспарлары мен бағдарламалары жасалынады. Осылардың негізінде мектептегі оқу жұмыстарының мазмұны, түрлері мен әдістері оқушылардың жас ерекшеліктеріне, әрбір даму кезеңіне сай іс жүзіне асырылады [13, 49 б.].
Баланың әрбір даму кезеңіне сай жетекші іс-әрекет болады. Жетекші іс-әрекет бұл өсуші индивидтің мұқтаждарын қанағаттандыру мен таным немесе психикалық үдерістерін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекеті. Мұндай іс-әрекет өзінің мақсатымен, мотивімен және орындалу тәсілдерімен сипатталады. Баланың дамуына іс-әрекеттің рөлі өте зор. Ол дамудың негізі. Іс-әрекеттің түрлері әр түрлі. Балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты іс-әрекеттің сапаларымен бірге олардың мазмұны, ұйымдастыру әдістері және мотивтері де өзгеріп отырады. Мұны әр түрлі іс-әрекеттерінің түрлерінен байқауға болады. Егер, мектепке дейінгі кезеңде баланың құмартып кірісетін негізгі әрекеті ойын болса, мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, оқушының жан-жақты, үйлесімді дамуының себепкері, негізгі әрекеті - оқу [5, 7, 9]. Бастауыш сынып оқушыларына тән негізгі жетекші әрекеті - оқу әрекеті болғанымен, оқушылардың жан-жақты дамуына таным, өзара қарым-қатынас жасау, ойын, еңбек әрекеттерінің ықпалы да бар.
Оқу үдерісінде осы іс-әрекеттерді (таным, өзара қарым-қатынас жасау, ойын, еңбек) бір-бірімен байланыста, мақсатты ұйымдастыру керек. Себебі дұрыс ұйымдастарылған іс-әрекет дамудың негізі.
Оқыту үдерісі - білімді, іскерліктілік пен дағдыны меңгертетін, оқушылардың дүниетанымын, күш-қайратын, қабілеттерін тәрбиелеп дамытатын іс-әрекет барысы. Ол даму негізі, яғни, өзіне тән негізгі екі белгіні: ағзаның өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмекті және жеке бастың жан-жақты жетілуін түйістіреді.
Оқыту - мақсатты, таным үдерісі. Оқытудың басты мақсаты, әдіс тәсілдері, мазмұны мен міндеттері қоғам талабынан туындап, ұдайы өсіп жаңарады. Танымның ерекшелігі оқушыда білімге деген қызығушылығы біртіндеп арта түседі [14, 133 б.].
В.И. Крупич оқыту үдерісі үш бөліктен тұратын жүйе болып табылады деген қорытындыға келеді, олар: оқытудың мазмұны, оқыту - мұғалімнің қызметі, оқу - шәкірттің танымдық қызметі және танымдық практикалық әрекеті.
Оқыту үдерісі - мұғалімнің баламен үнемі рухани қарым-қатынаста, ынтымақтастық жағдайда болуын қажет етеді. Оқыту үдерісінде бала тек мұғалімнің әсерін қабылдаушы ғана емес, оның оқу іс-қимылы мен өзінің психикалық үдерістерін басқарушы, ұйымдастыра білуші (іс-әрекетін білуі, бағалауы, өзін-өзі басқаруы) оқытудағы субъект. Оқыту үдерісінде бала логикалық ойлау болмысының жалпы тәсілдерін қолдануға және дербес шығармашылық әрекет жасауға дағдыланады. Бұдан шығатын қорытынды: оқыту - баланың рухани жағынан жетілуін қамтамасыз ететін, бала дамуының алғы шарты. Демек, оқыту мен дамудың арасында тығыз байланыс туындап отырады.
Оқыту мен дамытудың арасындағы тығыз байланыстың үш концепциясын Э.Торндайк, Ж. Пиаже және Л.С. Выготский құрды. Э. Торндайк оқыту мен даму ұғымдарын бірдей деп саяды, Ж. Пиаженің ойынша оқыту дамытудан кейін жүреді, өйткені оқыту баланы оқытсаң да, оқытпасаң да психикалық дамуына, ақыл-ойының өріс алуына ықпалын тигізбейді. Бұл пікірден үшінші концепция туындайды. Л.С. Выготскидің айтуынша, оқыту өзінен кейін дамуды алып жүреді, өйткені баланың психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады. Оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен даму дәрежесіне дәл ықшамдай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Сонда ғана оқыту баланың ой өрісін алға қарай жүргізетін болады дей келе, баланың кешегі күнгі дамуына емес, ертеңгі күнгі дамуына қарау керек деп ескертеді. Осыған орай, бала дамуының "екі аймағын" қарастырады. "Бірінші аймақ" - бала дамуының қазіргі қол жеткен сатысы, осыған қанағаттанып қоймай, мұғалімнің оқушыларды болашақтағы дамудың ең жақын сатысына ("екінші аймаққа") жеткізуге міндетті екендігін айтады.
Мектеп тәжірибесінде дамыта оқыту да қарастырылады. Дамыта оқытудың негізгі принциптерінде оқыту пайда болады. Мәселені оқыту дегеніміз, меңгерілетін білім және интеллектуалдық дағдының бастапқы кезеңнің қалыптасуы және оқыту үдерісінде өз еркімен тапсырма мен мәселені шешу жүйесі. Мұндай оқыту оқушының ақыл-ойының дамуына оң әсер етеді, жаңа заңдылықтармен, танымдық және практикалық мәселелерді шешу жолдарына бағыттайды.
Мектеп тәжірибесінде оқытудың қандай түрі қарастырылса да, олардың мақсаты бір - ол оқытудың нәтижелігін қамтамасыз ету. Оқытудың нәтижелігін анықтайтын негізгі факторлар - оқу мотивтері. Олар оқушыны оқуға талпындырады, оның тәртібін бағыттайды. Оқытудың тиімділігін анықтайтын факторлардың ішінде оқу мотиві бірінші орында. Оқушының оқуына әр түрлі мотивтер әсер етеді, олардың әрқайсысы басқалармен өзара байланыста әсер етеді.
Дидактикада оқу мотивтері деп - оқушыны оқуға, әрекет етуге және қандайда бір әрекет орындауға итермелейтін нақты себертер мен түрткілерді айтады.
Педагогикада мотив оқу әрекетінің негізгі компоненті, яғни оқушының оқу іс-әрекетін жүзеге асыру барысында басшылыққа алатын қозғаушысы; адамның объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекеттеріне ішкі талаптануы [14, 41 б.]; ынталандырманың әсерінең пайда болған іс-әрекеттің жеке баста негізделуі, яғни субъектілік сипаттағы қозғаушы құбылыс; әрекетке итермелейтін субъектінің жеке қызығушылығы, нақты қажеттілігі.
Психологияда мотив - бұл әрекетке немесе мінез-құлыққа саналылықпен талаптану; әрекетке қозғаушы психиялық құбылыс; белгілі қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған әрекетке итермелейтін түрткі. Демек мұқтаждық пен ынта мотивацияның негізі болады.
Мотивация оқушылардың оқу нәтижелілігін анықтап, олардың
психологиялық жас ерекшеліктеріне байланысты сипатталы. Нақты сыныпта, нақты оқушыда оқу мотивациясын дамыту үшін, ең алдымен оқушының жасына сай мотивацияны дамытудың міндеттерін анықтау керек.
Бастауыш сынып оқушылардың мотивтері қажеттіліктің нақты бейнеленуі ретінде көрінеді. Мысалы, оқуға деген қажеттілікті қанағаттандыру, әке-шешені қуанту, мұғалімнің мадақтауын есту немесе пәнге қызығушылық түрткі болуы мүмкін. Осы жастағы оқушылардың мотивтерінің құрлысы күрделі болып, таным мотивтері оқу мотивтерінің жүйесінде негізгі орын алмайды. Олар оқушылардың 22 %-да ғана болады. Бастауыш сынып оқушылары үшін танымдық мотив негізінен оқу материалының тартылымдылығымен сипатталып, олардың білім деңгейіне, оқудағы жетістіктеріне, ақыл-ойының дамуына байланысты болады. Бастауыш сынып оқушылардың білімді меңгерудегі мотивтері әр түрлі болуы мүмкін. Біреуі жақсы баға алғысы келеді, екіншісі - жазаланбауды ойлайды, үшіншісі - танымдық қызығушылықты басшылыққа алады. Осыған байланысты оқушылар бідімді бірдей меңгермейді және сабақтағы белсенділіктері әр түрлі болады. Осы мотивтердің біреуі негізгі болып, қалғандары қосымша мотив болады. Оқушының негізгі мотивін қалыптастыруда оның ынтасына сүйену керек. Оқушылардың ынтасы мұғалімнің оқу үдерісін тартымды етіп ұйымдастыруына, оларды қызықтыра алуына байланысты пайда болады. Егер оқушыда оқуға ынтасы болмаса, біздің барлық ойларымыз, барлық ізденісіміз және құруларымыз күлге айналады .
Мұғалімнің міндеті - оқушының негізгі оқу мотивін анықтап, онымен ары қарай жұмыс істеуде оған сүйену. Бұл міндетті жүзеге асыру үшін мұғалім мотивтердің түрлерін біліп, мына кеңестерді есте ұстауы қажет: барлық оқушылардың арасында тұрақты стилді ұстап тұру; оқушылар қиындыққа тап болған жағдайда көңілдерін көтеру; оң қайта байланысты қолдау; оқу материалын әр түрлі әдістермен беру; оқушыларды табанды танымдық еңбекке үйрету; олардың табандылықтарын, еркін дамыту; қиын тапсырмаларды орындағанда марапаттау; мақсатты, міндетті, бағалау критерийлерін нақты анықтауға үйрету; жауапкершілікті қалыптастыру; өзіне-өзі талап қоюға үйрету; бізде осыған уақытымыз жоқ!, Осындай әлі болған емес!, Бұл туралы сен айталмайсың!, Бұл дұрыс емес?, Маған сенуіне болады! сияқты сөздерден алшақ болу.
А. Якобсон, А. Маркова, Г. Щукина, В.Ильин танымдық мотивтерді екі түрге бөледі, олар: оқу іс-әрекетінің мазмұны мен оны орындау үдерісіне байланысты мотив. Соңғысы мынандай түрлерге бөлінеді: кең мағыналы танымдық мотив, ол оқушылардың жаңа білімді игеруге бағдарлануымен және білімге аса қызығуымен сипатталады; оқу-танымдық мотив, ол оқушылардың білім алу (білім алу әдістеріне қызығу) әдістеріне бағдарланады; өз бетімен білім алу мотиві және оқушылардың басқа адамдармен өзара әр түрлі әлеуметтік қатынасындағы әлеуметтік мотив: кең мағыналы әлеуметтік мотивтер (борыштылық сезім және оқуға жауапкершілік); тар мағыналы әлеуметтік мотив (беделі және басқа); әлеуметтік ынтымақтастық мотив (оқуда өзара қарым-қатынасқа ұмтылу және оны үнемі жетілдіре беру).
В.Н. Рыжков оқушылардың оқу мотивтерін бірнеше түрге бөлді: танымдық мотив, ішкі және сыртқы мотивтер, жағымды және жағымсыз мотивтер, бейтарап мотив; парызды және жауапкершілік мотивтер, коммуникативті және сәтсіздікті болдырмау мотивтері (дидактикада).
Л.А. Григорович, Т.Д. Марцинковская оқу мотивтерін екі үлкен категорияға бөледі. Біріншісі оқу әрекетінің мазмұны мен оны орындау үдерісімен байланысты, оған танымдық қызығушылық жатады; екіншісі оқушының қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасына байланысты (педагогикада).
М.В. Матюхина оқу мотивтерін екі категорияға бөледі: оқу үдерісінде туындайтын мотивтер - оқу, танымдық қызығушылық; оқу үдерісінің сыртындағы мотивтер - қарым-қатынас, баға т.б (психологияда).
Көріп отырғанымыздай біз зерттеп отырған қызығушылық педагогика мен психологияда оқу әрекетінің мазмұнымен оны орындау әрекетімен байланысты, оқу үдерісінде туындайтын мотив түрі.
Танымдық қызығушылықты дамыту мәселелері жеткілікті дәрежеде зерттеліп келе жатқанымен, бұл ұғымның бір жүйеге түсірілген анықтамалары әлі қалыптаса қойған жоқ. Оның мәнін, таным әрекетіндегі рөлін, онымен байланысты ұғымдардың мағынасын түсіндіруде әр түрлі пікірлер айтылып келеді.
Таным теориясы (гносеология немесе эпистемиология) - айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің жанасуын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным үдерісінің заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдар мен теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының саласы. Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім - таным теориясы деп аталады.
Педагогикада таным - бұл қоршаған болмыстың, оның элементтерінің белсенді ақыл-ой және көңіл-күй іс-әрекеттері мен олардың нәтижесі, яғни білім, жалпыланған теория, заңдар мен ғылыми ұғымдардың санада бейнеленуі [11, 149 б.]. Танымның мақсаты - жеке тұлғаның санасындағы объективтік шындықтың бейнелеу.
Қызығушылық - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым. Қызығушылық - адамның затқа немесе шынайлық құбылысқа белсенді танымдық бағыттылығы, әдетте ол нысанды танымға немесе белгілі бір әрекетті меңгеруге оң сезімдік қатынастан көрінеді. Қызығушылық бұл зейіннің интенсификациясы ретінде анықталатын психикалық құбылыс (Н.Ф. Добрынин); белгілі нысанға сананың бағыттылығы (М.Ф. Беляев); ойлау, эмоционалды белсенділік және ерік сияқты бірнеше психикалық үдерістердің біріккен қоспасы (Л.А. Гордан, С.Л. Рубинштейн); адамның қоршаған әлемге, оның нысанына, құбылыстарына, үдерістеріне талғамды қатынасы (Г.И. Щукина); нысанның ағза үшін өмірлік маңызды және эмоционалды тартымдылық күшіне байланысты талғамды қатынасы (М.В. Матюхина); адам ерекше сезінетін қимылдың нақты себебі, субъектінің өз әрекетіне оң бағалық қатынасы, адамның сезімге, ерікке, зейінге байланысты қажеттілігін қанағаттандыруда оның сыртқы жағдайларға таңдаулы қатынасы (Ю. Н. Тюфанов); ынтықтылық, алғырлық, тұрақтылық және білуге құмарлық тәрізді бөліктерден тұратын, белгілі бір нәрсеге зейін қою арқылы эмоция тудырып, жүзеге асатын жеке басқа тән ерекшелік (Қ. Қабділрашид). Мұндай әр түрлі көзқарастарының болуы осы мәселенің күрделігін дәлелдейді.
Қызығушылықтың негізі - адамның қажеттілігі. Қажеттілік адам өмірінің жеке жағдайларымен анықталады. Қызығушылықтың физиологиялық негізі - болжамды рефлекс.
Қызығушылықты оның мазмұны, кеңдігі, тұрақтылығы, күші және әрекеттілігі жағынан сипаттауға болады. Қызығушылықтың мазмұны - қызығушылыққа бағытталған нысандар. Тұлға жан-жақты даму үшін оның қызығушылығы кең болып, әр түрлі нысандарға бағытталуы тиіс. Қызығушылық оқу, ойын, еңбек үдерістерінде, адамның қоғамдық әрекетінде қалыптасып, оның өмір жағдайына, оқыту мен тәрбиеге байланысты ары қарай дамиды. Бала мектепке келген сәттен бастап қызығушылығы өзгере басталады. Олар ойын әрекетінен оқуға ауысады. Алғашқыда оқу жұмысының барлық түрлеріне қызығушылық туындап, келе-келе даралана түседі. Біртіндеп оқушының қызығушылығы әрекет үдерісінен мазмұнды әрекет қызығушылығына, фактілерге, алғашқы қарым-қатынасқа, себептерге, заңдылықтарға ауысады (сипаттаудан түсіндіруге). Жұмыстың шығармашылық жағына қызығушылығы артады. Оқу әрекетінде оқушыларға неғұрлым көбірек бостандық пен өзбетімен әрекеттенуге жол берілсе, соғұрлым оған оқушылардың қызығушылығы арта түседі. Белгілі бір әрекеттің нәтижелігіне қызығушылықтың тәуелділігі де өзгереді: бастауыш сынып оқушысы әдетте өзі сәтті жүзеге асыра алатын, оңай әрекетке қызығады, кейін олардың қызығушылығы қиындықтарды жеңуге де бағытталады. Бастауыш сынып оқушылардың негізгі қызығушылығы оның өмірінің мазмұнымен, үйдегі, мектептегі әрекетімен анықталады.
Танымдық іс-әрекетке тәуелді, қызығумен мәндес, туындауы жағынан астарлас ұғымдар бар, олар: стимул, түрткі, қажеттілік және мотив. Кейде танымдық қызығушылыққа ұсынылатын анықтама осы ұғымдарға негізделіп берілуде. Сондықтан танымдық қызығушылық ұғымына берілген нақты анықтамалар жоқ.
Таным әрекеті қажеттілік арқылы жүзеге асады. Өзінің тіршілік және рухани қажеттігін өтеу үшін оқушы дүниені танып, білгісі келеді. Алайда ол өзі қажетті нәрсеге, мәселен, оқу пәніне қызығады. Кейіннен бұл нәрсе оқушы іс-әрекетінің мақсатына, қозғаушы күші - мотивіне айналуы мүмкін. Осыдан келіп кейбір ғалымдар қызығуды тек танымдық ғана емес, басқа да қажеттіліктердің көрініс беруіне апарып саяды. Енді біреулері танымдық қызығушылықты оқушыны өзіндік дербес іс-әрекетке жұмылдыратын мотив ретінде қарастырады.
Оқушылардың оқу пәндерін оқу барысында қызығушылығын тудыру педагогикада танымдық қызығушылық деп аталады (Г.И. Щукина, Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев және т.б.). Танымдық қызығушылық адам қызығушылығының ерекше түрі ретінде белгілі оқу пәнінің мазмұнына ғана емес, сонымен қатар бұл білімді меңгеру үдерісіне, яғни таным әрекетіне де бағытталады.
Ғалымдардың бір тобы танымдық қызығушылықты психологиялық үдерістермен және жеке бас психологиясының ерекшеліктерімен байланысты қарастырады.
Психологияда танымдық қызығушылық оқу үдерісінің ең мәнді факторы, оқу әрекетінің маңызды мотиві, тұлғаның тұрақты көрсеткіші ретінде қарастырылады (М.В. Матюхина, Т.С. Михальчик, К.П. Патрина).
Л.А. Григорович, Т.Д. Марцинковская танымдық қызығушылықты қажеттілік ретінде сипаттайды: қызығушылық дегеніміз - интеллектуалды белсенділікке және жаңа білім, іскерлік, дағдыны игеруге қажеттілік.
Танымдық қызығушылық - әрқырлы құбылыс, сондықтан оқыту, тәрбиелеу және дамыту үдерісіне өзінің әр түрлі жақтарымен әсер ете алады.
Жоғарыда баяндалғандардың бәрін түйіндей келіп, біз танымдық қызығушылыққа: Танымдық қызығушылық дегеніміз - ынта, әуестену, қажеттілік және білуге құштарлық тәрізді компоненттерден тұратын, оқушының мақсатты, саналы түрде білімді меңгеруге бағытталған танымдық мотиві деген анықтама ұсынуды жөн көрдік.
Танымдық қызығушылық балалық әуесқойлықтан басталады, алайда ол тез арада жарқ етеді де, солайша кенеттен сөніп қалады. Терең білім беруді мұндай әуесқойлық негізінде ұйымдастыруға болмайды. Баланың әуестігін ояту үшін тартымды бастау, әсерлі сюжет, оқиғаның күтпеген арнаға түсуі, мәселелік жағдай сияқты тәсілдер қолдану керек. Оқушыда білуге әуестік пайда болып, ол құмарлыққа ұласады. Оқушы бұдан әрі жаңалықты қабылдап, білімі молайған сайын қуаныш сезіміне бөленеді. Білген үстіне білгісі келіп, құмарлық танымдық қызығушылыққа ауысады.
Оқушыда танымдық қызығушылықтың пайда болуы оның мінез-құлқынан және іс-әрекетінің сыртқы белгілерінен айқын аңғарылады. Ең алдымен оқушының пәнге көзқарасы айқындалып, сабаққа қатынасы, сабақ үстіндегі таным белсенділігі артады. Оқушының сабақтан тыс уақытта өздігінен істейтін жұмысы жаңаша сипат алады. Ол оқулықтан білгеніне қанағаттанбай, ғылыми-көпшілік әдебиеттерге, мерзімді басылым, ақпарат құрал материалдырына зер салады. Қызығу күшейіп, шарықтау шегіне жеткенде оқушының тіршілік болмысы, мінез-құлқы, құндылық өлшемі жаңарып, айқын бағытқа ие болады. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды - алдына мақсат қойып, қызығумен ғана шектелмей, оны іс-әрекетінде жүзеге асыра білетін оқушыда ғана танымдық қызығушылық дамиды.
А. Нұғысованың зерттеуінде: Теориялық материалды меңгеру кезінде, мазмұны оны қоршаған өмірде кездесетін өмірлік жағдаяттарға байланысты, олардың күнделікті өмірде кездесетін (тұрмыста, кітаптарды, газеттерді, журналдарды және т.б. оқу кезінде) есептерді шешуде, математиканы өмірмен байланысты оқыту оқушыларда оқуға деген қызығушылықты тудырудың негізгі тәсілдерінің бірі делінген [22, 22 б.].
Танымдық қызығушылық оқушының таным нысанына эмоционалды қатынасынан көрінеді. Л.С. Выготский: Қызығушылық - бала тәртібінің қозғаушысы, оның әрекеті мүше қажеттіліктеріне сәйкес келетін инстинкті ұмтылыс болып табылады. Сондықтанда оқу үдерісін оқушылардың қызығушылығын нақты ескеріп, ұйымдастыру талап етіледі. Сонымен қатар ...Педагогилық заң: баланы қандай да бір әрекетке жұмылдырмас бұрың, оны онымен қызықтыр, оның осы әрекетке әзір екендігін, оның орындалуына қажетті күші шоғырланғанын, өзі әрекет ететіне көзінді жеткіз, мұғалім оның әрекетін тек басқарып, бағыттап отыратындай қыл.
Бастауыш сынып оқушылары құмарлықпен ерекшеленеді. Сондықтан олар жаңа және белгісіз жағдайларға ерекше зейін аударады. Оқушылардың зейіні оларға таныс білімді бергенде төмендейді. Егер оқу материалында жаңа мәліметтер аз немесе тіпті болмаса, оқушылар өзінің өткен таным тәжірибесінде ешнәрсеге іліге алмаса, онда психологиялық тойыну орын алады. Сондықтан мұғалімдер құмарлық эффектісін ұмытпаулары тиіс. Бұл жөнінде Л.С. Выготский былай жазады: қызығушылықты дамытудың жалпы психологиялық ережесі: зат бізді қызықтыру үшін, ол бізді қызықтыратын, таныс бір нәрсемен байланысты болу керек және сонымен қатар онда әркашан әрекеттің кейбір жаңа түрлері болуы тиіс, әйтпесе ол нәтижесіз қалады. Мүлде жаңа мүлде ескі сияқты, бізді қызықтырып, белгілі затқа немесе құбылысқа қызығушылығымызды тудыра алмайды. Демек, осы затты немесе құбылысты оқушының жеке қатынасы ретінде қою үшін, оны оқушының жеке ісі болатындай істеу қажет, сонда ғана біз нәтиженің табысты болатына сенімді боламыз. Баланың қызығушылығынан баланың жаңа қызығушылығына - бұл ереже.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың обьективтік негізі - бұл оқытудың жоғары деңгейі, оның ғылыми мазмұны және педагогикалық мақсатты бағытталған танымның белсенді және өзбетімен жұмысын ұйымдастыру болып табылады.
Танымдық қызығушылық әрекеттің пәндік мазмұны мен оқу үдерісінде оқушылардың арасында туындайтын қатынастар арқылы қалыптасады. Бұған білім жаңалығының факторын, оқуда проблемалық элементтерді қолдану, ғылым мен техниканың соңғы жетістіктеріндегі мәлеметтерді пайдалану, білім, іскерлік және дағдының қоғамдық және жекелік маңыздылығын көрсету, шығармашылық сипаттағы өзіндік жұмыстарды, оқушылардың өзара оқытуын, өзара бақылауын ұйымдастыру және т.б. ықпал етеді.
А.Н. Леонтьев, Л.И. Божович, Г.И. Щукина, А.К. Маркова және т.б. оқушылардың танымдық қызығушылығы мотивтердің арасында дамиды және олармен өзара әрекеттеседі.
Танымдық қызығу оқыту мен тәрбиелеу нәтижесінде қалыптасып дамиды. Оқушылардың танымдық қызығушылығы олардың білімінің деңгейі мен сапасына, ойлау іс-әрекеті мен әдіс-тәсілдерінің қалыптасуына байланысты. Педагогикалық әдебиеттерде танымдық қызығушылықты қалыптастырудың үш жағдайы жиі қарастырылады.
Біріншісі - оқытудың мазмұны, жаңалығы, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, таңдандыратын тарихи деректер, ғылыми білімнің іс жүзінде қолданылуы, бұрыңнан білетін мағлұматтың жаңа қырының ашылуы.
Екіншісі - оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру түрлерін, құралдарын және әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар: сабақтың инновациялық түрлерін өткізу, оларда қолданылатын техникалық және көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру; танымдық ойындар ұйымдастыру; проблемалық және интегративті ұстанымдарды жүзеге асыру; пәнаралық және пәнішілік байланыстарды тудыру; ғылымның өмірмен, өндіріспен, техника және экологиямен байланысын ашып көрсету; оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын және өздігінен білім алуын тиімді ұйымдастыру; шығармашылық және зерттеу жұмыстарын белсенді қалыптастыру; білім тексеру мен бағалаудың алуан түрлерін ұтымды пайдалану арқылы оқытудағы кері байланысты жетілдіру.
Үшіншісі - мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасында сыйластық, ізеттілік қарым-қатынасын орнатып, олардың біріне-бірінің жүрек жылуының болуын қамтамасыз ету. Оқушы өзі ұнатпайтын мұғалімнің пәніне ешқашан қызықпайды. Оқушылардың өзара сыйласа алмайтын, тәртіп жиі бұзылатын сабақтарға ынтасы төмен болады.
Қ. Қабділрашид танымдық қызығушылықтың үш сатысын көрнекі сызбанұсқалық үлгімен көрсетеді. Онда танымдық қызығушылықтың бірінші деңгейі стимул (әлсіз, орташа, күшті), екінші деңгейі - бірінші деңгейдегі сыртқы себеп әсерінен жеке бас белсенділігінің ішкі себебі - қажеттік (биологиялық, әлеуметтік) пайда болады. Қажеттілік аталған қажеттілітердің әрқайсысының туындауына түрткі болып табылады. Қажеттіліктің затиялығы субъектінің іс-әрекеті одан әрі дамыған сайын айқындала түсіп, түсінуге тиісті затия түрткі болады да бағыттау қызметін атқарады, яғни мотивке айналады. Стимуляция мотивацияға өтеді, мотивациядан тұрақты мотивацияға өтеді, тұрақты мотивациядан күшті мотивацияға өтеді. Ол өз кезегінде танымдық қызығушылығының үшінші деңгейі нағыз қызығуға айналады [62, 20 б.]. Оның көрсеткен бұл моделі танымдық қызығушылықтың қалыптасуының үш деңгейін ғана көрсетеді.
Ю.Н. Тюфанов өзінің зерттеу жұмысында қызығушылықтың даму моделін цикл түрінде көрсетті: проблемма өзбетімен жұмыс жеңіске жету қызығушылық. Қызығушылық өзінің танымдық негізіне байланысты жаңа проблеммамен кездеседі және т.б. Даму эпизодтық қызығушылықтан басталуы мүмкін. Бірнеше қайталанудан цикл тұрақтырақ қызығушылықпен аяқталады. Сонымен қызығушылықтың дамуы оның тұрақты формасына спираль бойынша жақындауы туралы айтуға болады. Бұл модельден танымдық қызығушылықтың дамуына негізінен оқушылардың өзбетімен жұмысы әсер ететінін байқау қиын емес.
Оқушылардың танымдық қызығушылығының нысанына оқу пәндерінің мазмұнына енетін ғылым негіздері, осы мазмұнды тануға бағытталған оқушылардың оқу әрекеті жатады. Г.И. Щукина оқушылардың танымдық белсенділігін, қызығушылықтың бағыттылығын және т.б. көрсеткіштерді ескере отырып, танымдық қызығушылықтың 3 деңгейін (қарапайым, орта, жоғары) бөліп көрсетеді.
Танымдық қызығушылықтың қарапайым деңгейі нақты фактілерге, білімдерге, суреттеуге, нысан бойынша әрекеттерге зейін қоюдан көрінеді.
Танымдық қызығушылықтың орта деңгейі тәуелділіктерге, себеп- салдар байланыстарына, оларды өзбетімен қарастыруға қызығушылығымен сипатталады.
Танымдық қызығушылықтың жоғары деңгей терең теориялық проблемаларға, білімді меңгеруде шығармашылық әрекетке қызығушылықтан көрінеді.
Сондықтан біз оқушылардың танымдық қызығушылығын математика пәнін оқуға оң мотивацияларын тәрбиелеумен, оқушының ашық эмоцианалды толқумен байланысты, белсенді танымдық әрекетке жұмылдыру арқылы дамытамыз.
Біз зерттеу жұмысымызда практикалық мазмұнды есептерді оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың бір жолы ретінде қарастырамыз. Өйткені практикалық мазмұнды есептерде танымдық қызығушылықтың дамуына қажетті жағдайлардың барлығы бар. Яғни, практикалық мазмұнды есепті шығару барысында оқушылардың танымдық әрекеті белсенділендіріледі, мотивтері тұрақты сипатқа ие болады, эмоциялары артып, пәнге қығушылығы оянып, соның нәтижесінде олардың танымдық қызығушылығы дамиды.
Есеп және онымен байланысты ұғымдарды жалпы ғылыми деңгейде қарастыру оның таныс теориясындағы орнын анықтайды, ол барлық ғылыми бағыттардың қажетті және маңызды элементі болады. Есеп философиялық тұрғыда - таным теориясы, психологиялық тұрғыда - адам іс-әрекетінің бағыттылығы, педагогикалық тұрғыда - білім мен іскерлікті қалыптастыру құралы, әдістемелік тұрғыда - іс-әрекетті ұйымдастыру, қалыптастыру және дамыту құралы.
Есеп ұғымына көптеген авторлар түрліше анықтама берді. Олар: есеп бұл - оқуда және еңбекте оқушылардың танымдық және практикалық белсенділігін жоғарлататын негізгі факторлардың бірі; ойлау, есептеу арқылы шешуді қажет ететін санға негізделген жаттығу; бізді қоршап тұрған дүниеде сандармен байланысты болатын және оларға арифметикалық амалдарды қолданатындай тұрмыстық жағдайлар бола береді (М.А. Бантова); жауабы арифметикалық амалдарды орындалуының нәтижесінде алынатын сөзбен берілген сұрақ (М.И. Моро және А.М. Пышкало); анықталған шарттар арқылы берілген мәлімет немесе белгілі жағдайларда берілген мақсат (А.Н. Леонтьев) [7, 310 б.]; құраушылары міндетті түрде: есептің бастапқы қалыптағы нысаны (есептің бастапқы нысаны) мен есептің-нысанын қажет ететін жағдайының моделі (есептің талабы) болатын жүйе (Г.А Балл). Есеп ең жалпы түрде - бұл құраушылары: а) бастапқы қалыптағы есептің нысаны (есептің бастапқы нысаны); ә) есеп нысанының талап етілетін қалпының моделі (есептің талабы) болатын жүйе (А. Нұғысова); жауабы арифметикалық амалдардың көмегімен табылатын сөзбен тұжырымдалған сұрақ түріндегі метематикалық жаттығу (Т.Қ. Оспанов, Б. Қосанов, Ж.Қайыңбаев); субъект өзінің алдына қойған мақсатына жету үшін белгілі параметрлер мен белгісіз параметрлерінің арасындағы байланыстарды пайдалана отырып белгісізді анықтайтын жағдайды (мысалы проблемалық жағдайды) атайды (К. Дунесер, О. Зельц, Г.С. Костюк, С.М. Рубинштейн).
Мектептік оқытуда есептер ойын, оқу, өндірістік болып үшке бөлінеді.
Қазіргі математиканың бастауыш сабағында қарастыратын есептердің мынандай үш жағы бар: математикалық мазмұны, формалық жағы және сөзбен мазмұндалуы.
Есептердің мазмұнын белгілі бір мақсатқа бағытталуы мүмкін. Бірқатар есептер есептеулермен, кейбірі өлшеу іс-әрекеттермен енді бірі математикалық теория элементтерін меңгеруімен және т.б. байланысты болып келеді.
Өмірде, өндірісте кездесетін практикалық есептер түріндегі толымсыз және артық шаманы есептеуге П.Я. Гальперин жіктеу жасады
Есептерді олардың нысандарының сипана қарай практикалық және математикалық деп екіге бөлуге болады (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш, С. Утепкалиев). Қолданымына қарай есептер: жаттығу, бақылау, танымдық және шығармашылық деп бөлінеді (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш). Тікелей теорияға қатынасына қарай стандарт және стандарт емес (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш, С.И. Сельдюкова). Талаптарының сипатына қарай егер ізделінген шаманы табуға берілген (есептеуге), дәлелдеуге және түсіндіруге берілген, түрлендіруге немесе салуға берілген есептер деп бөлінеді (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш, С. Утепкалиев) немесе математикалық есептің класқа бөлінуі бойынша: 1-клас - ізделіндіні табуға, 2-клас - дәлелдеуге немесе түсіндіруге, 3-клас - түрлендіруге немесе салуға (Л.М. Фридман, Е.Н. Турецкий). Есептеуге арналған есептерге: өрнек мәнін табу, функцияның мәнін есептеу, кесіндінің ұзындығын, фигураның ауданын табу, бұрыш шамасын анықтау есептері жатады.
Есептердің мазмұнын ескерсек, онда оларды деректі мазмұнды есептер және дерексіз мазмұнды есеп деп екіге бөлуге болады.
Дидактикалық мақсаттарына қарай: танымдық, машықтау, дамыту есептері деп бөлінеді. Ал ойлау түрінің басым болуына байланысты (А.Е. Әбілқасымова, А.К. Көбесов, Д.Р. Рахымбек, Ә.С. Кенеш) немесе математикалық есептің үш типі (А.Я. Цукарь): алгоритмдік, жартылай алгоритмдік, эвристикалық.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz