Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы және түрлері
Ф. 4-52
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың конституциялық-құқықтық негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В030100 -- Құқықтану мамандығы
Ақтөбе 2021
Ф. 4-53
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың конституциялық-құқықтық негіздері
5В030100 -- Құқықтану мамандығы
Aқтөбе 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСҚА ҚАРСЫ САЯСЫТЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
6
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Ұйымдасқан қылмыстық топтың объективті белгілері ... ... ... ... ... ... ...
9
1.3Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша қолданылатын жазалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
12
2.ӘЛЕМДЕГІ АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРЛЫ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТЕГІ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
31
2.1 Әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттердегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және тосқауыл болу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.2 Сингапур мен Канада елдерінің жемқорлықпен күресте жүргізілген жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.3 Еліміздегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте шетел тәжірибелерінің қолдануыдың басты бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛЫНҒАНӘДЕБИЕТТЕТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
54
КІРІСПЕ
Димплом жұмысының тақырыбының өзектілігі Қазақстан-2050 Стратегиясының мақсаттарына сыбайлас жемқорлықпен ымырасыз күрес жүргізу арқылы ғана қол жеткізуге болады. Елбасы айтып өткендей: Мемлекет пен қоғам біртұтас майдан құрып жемқорлыққа қарсы шығуы тиіс. Жемқорлық - жай құқық бұзушылық емес. Ол мемлекеттің тиімділігіне деген се - нім - ді сетінетеді және ұлттық қауіп - сіз - - ді - к - ке төнген тікелей қатер болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық Қазақстан - ның бар - лық табыстарына қол жеткізуге мүм - кіндік туғызған мемлекетіміздің не - гіз - гі құндылығы - Тәуелсіздікке қауіп төндіреді. Сыбайлас жемқорлық қоғамның мемлекетке деген сеніміне селкеу түсіреді, елдің әлеуметтік-экономикалық және рухани өрлеуіне айтарлықтай кедергі келтіре отырып, мемлекеттік биліктің тиімділігін төмендетеді [1].
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстанның бүгінгі күндегі үлкен мәселелерінің бірі болып отыр. Ол үлкен әлеуметтік қасірет болып табылады. Жемқорлық мемлекеттік құрылымды іштей бұзып, еліміздің дамуына, халқымыздың игілігіне барын салуға дайын азаматтардың прогрессивті бастамаларын жоққа шығарады.
Сыбайлас жемқорлық бір күнде жойылатын іс емес. Ол еліміздің әр азаматы жұмыла күрескен сәтте ғана нәтижелі болатыны айқын. Мемлекеттің дамуына бармақ басты, көз қыстылықтың тигізер кесірін бұрынғы өткен ата-бабаларымыз да дөп басып тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ деген.
Жемқорлықпен күрестің өзі қауіпті әлеуметтік құбылыспен күрес болып табылады. Осыған орай, билік органдары жүйесінде қатаң ішкі құрылымдық бақылау жүргізу өте орынды. Жалпыға белгілі жағдай, жемқорлықты тудыратын тек Қазақстанға ғана қатысты емес, жаңарту жолындағы әсіресе орталықтанған жүйеден нарықтық экономикаға көшуді бастан өткеріп отырған елдерге де қатысты мәселелер жатады. Себебі, мен оған жағдай жасайтын шарттарды тиісті түрде анықтай отырып, оны шектеу мен төмендету бойынша нақты шараларды қолдану қажет деп есептеймін. Бұл орайда, жемқорлықпен күресте әлемдік тәжірибені зерттеудің біз үшін маңызы зор. Оған қоса, жемқорлықпен күрес кең халықаралық құқықтық базаға ие.
Жемқорлықпен күресті жүзеге асыруға орай көптеген құжаттар қабылданған. Дегенмен, жемқорлықпен күрес саласының негізін қалаушы заң азаматтардың бостандығы мен құқықтарын қорғауға, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін жемқорлық негізінде туындайтын қауіптен сақтауға, мемлекеттік органдар мен мемлекеттік функцияларды атқаратын лауазымды және басқа да тұлғалардың тиімді жұмысын қамтамасыз етуге бағытталған Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы 18.11.2015 жылғы Заңы болып табылады. Аталған заң жемқорлықпен күрестің негізгі принциптерін, жемқорлықпен қатысты құқық бұзушылықтардың түрлерін және жауапкершіліктің пайда болу шарттарын анықтайды. Сондай-ақ, демократиялық бастаулардың, мемлекеттік бастаулардың өрістеуіне, мемлекетті басқарудағы жариялылық пен бақылауға, халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген сенімін ұлғайтуға, білікті мамандардың мемлекеттік қызметке түсуіне ынталандыруға, мемлекеттік функцияларды атқаратын тұлғалардың жемқорлыққа жол бермеуіне жағдай жасауға бағытталған [2].
Жемқорлықты жою - еліміздің фундаменталды құндылығы - тәуелсіздігімізді нығайтатын негізгі шарттардың бірі. Азаматтық қоғамның барлық секторларымен, барлық мемлекеттік органдарымен, бизнес өкілдерімен ынтымақтастықта ғана осы мәселені шешіп, Қазақстанның гулденуіне жағдай жасай аламыз.
Қазіргі таңда бұл мәселеге еліміздегі мемлекеттік органдар өте үлкен көңіл бөледі. Елімізде жемқорлықпен күреске нақты қадамдар қолға алынуда. Барлық деңгейдегі депутаттардың, саяси партиялардың, үкіметтік емес ұйымдардың, ұлттық-мәдени орталықтардың, бизнес қауымдастығының, жастар ұйымдарының, ғылыми орта мен БАҚ қатысуымен қоғамдық кеңестер құрылған. Аталған шаралар жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімділігін арттыруға септігін тигізеді. Алайда жемқорлықпен күрес әлі өзекті мәселе болып отыр. Осы орайда, қоғамымыздың дамуы үшін аталған мәселемен күресте барлық Қазақстан Республикасының азаматтарының үлес қосуы тиіс.
Сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін едәуір төмендететіні, қоғамда демократиялық қайта құруларды жүзеге асыруды тежейтіні, елдің халықаралық беделіне көлеңке түсіретіні белгілі. Ең бастысы - адамдардың қоғамдық демократиялық негізіне деген сеніміне, заң мен әділдікке деген сеніміне, түптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат түсіретіні даусыз. Ұсынылып отырған зерттеудің негізгі өзектілігі де осында.
Диплом жұмыстың мақсаты мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты
- шетелдік озық тәжірибенің негізінде құқық тәртібі мен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру. Ел Конституциясы баршаның заң мен сот алдындағы теңдігіне кепілдік береді. Бұл заңға баршаның теңдей бағынуынан және оны бұзғаны үшін жауапкершілікті теңдей көтеруінен көрінуі тиіс. Сыбайлас жемқорлық үшін жазалау әлеуметтік, мүліктік және лауазымдық дәрежесіне қарамастан бұлтартпай орындалуы тиіс.
сыбайлас жемқорлыққа әкеп соғатын себептер мен жағдайларды жою;
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алу;
кәсіпорын қызметкерлерін қазақстан Республикасының заңнамалық актілерін, сондай ақ кәсіпорын қызметін регламенттейтін ішкі нормативтік құжаттарды қатаң сақтауға тәрбиелеу.
Зерттеу объектісі. Диплом жұмысының негізгі зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының қылмысқа қарсы саясатындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің қалыптасуы мен дамуындағы құқықтық жағдайының негізгі теориялық мәселелері жатады.
Зерттеу пәні мен әдiсi. Отандық және шетелдік заңи - нормативті қайнар көздер, құқық қорғау органдарының архивтік құжаттары, статистикалық деректемелер, анықтамалар, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған құқық қорғау органдарының жұмыс қорытындысын көрсететін деректер, Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2019 жылдардағы еліміздің әр түрлі аймақтарында қаралған қылмыстық істер бойынша жарияланған материалдары мен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы мен оның аумақтық органдарының мәліметтері және Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігінің шолулары мен хабарламалары құрайды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеудің нәтижелерi мен тұжырымдары азаматтардың бойын - да сыбайлас жемқорлыққа қар - сы тұрарлық мәдениет, сыбайлас жем - қор - лықты жуытпайтын тұрақты иммунитет, оны жариялы түрде айыптау болмайынша, қалаған нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Әрбір қазақстандық, әр отбасы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бүкіл қоғамның, әр азаматтың ісі екендігін түсінуі тиіс.
Зерттеу гипотезасын қалыптастыру. Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық әлемнің кез келген елінде оның саяси дамуына байланыссыз, оның ішінде Қазақстанда да, әлеуметтік құбылыс ретінде өмірін жалғастырып келеді, ол тек ауқымдылығымен ғана ерекшеленеді. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік-экономикалық даму үдерісін, нарықтық экономиканың құрылуын, инвестициялар тарту процесін тежейді. Демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсерін тигізеді, елдің болашақ дамуына елеулі қауіп төндіреді. Қазақстанның мемлекеттік саясатының негізгі басымдықтарының бірі сыбайлас жемқорлықпен күрес болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік - экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы нормативтік сілтемелер, анықтама, қысқартылған атаулар, кіріспеден, екі бөлімнен, , қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСҚА ҚАРСЫ САЯСЫТЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы және түрлері
Сыбайлас жемқорлық адамзаттың ұйымдасқан қоғам пайда болғаннан бері оның құрамдас бір бөлігі болып келетіні ежелден анық. Билік басындағы адамдардың өз құзырын асыра пайдалануына жол бермеу жолдарын қарастыру ежелгі Грекия мен Рим заманындағы зерттеушілер, ғалымдар еңбектерінде маңызды орын алған тақырып. Бүгінгі күні мемлекеттің дамуын тежейтін ішкі факторлардың ішінде сыбайлас жемқорлық, онымен күрес жолы ең күрделі және мемлекеттің халық алдында, халықаралық деңгейде беделін түсіретін құбылыс болып отыр. Жемқорлықпен күрестің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, оның халықаралық құқық саласында бірауыздан мойындалған анықтамасы жоқ екенін, онымен күрес салдары, тәжірибесі әр мемлекетте әртүрлі болғандығын көрсетіп отыр.[3].
Негізінде қылмысқа анықтама берудің екі жолы бар: формальді және материалдық. Бұл екі түрі қылмыс ұғымының мәнін ашуға көмектеседі. Бұл жерде материалдық жолы арқылы қылмыстың түсінігін алу өте тиімді жол болып табылады. Қылмыстың белгілеріне: қоғамға қауіптілік, заңға қайшылық, айыптылығы, жазаланатындығы жатады. Кейбір авторлар қылмыстың белгілеріне моральға қарсылықты да жатқызады.
Ұйымдасқан қылмыс мемлекеттің экономикалық дамуына кедергі келтіріп қана қоймай, мерзімдік дағдарыстың негізгі себебі болуда. Сонымен қатар нарық реформасының басталуы мен оған халықтың бой үйрету үдерісінің ұзаққа созылуы, заңсыз баюды, рейдерлік әрекеттер мен басқа да жаңа заман қылмыстарын туындатты. Алайда, нарыққа өту халықтың әлеуметтік таңдауына қайшы келмейді. Нарық бүкіл қоғамның ізгілік жағдайымен біріккен кезде ғана адамдар қажеттілігін қанағаттандыру мен олардың игіліктерінің әділетті бөлінуінің, құқықтардың сақталуы мен демократияның нығаюын қамтамасыз ете алады деп көрсетті ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев. [4].
1991 - 1995 жылдар аралығындағы рэкет проблемасы, одан кейінгі сыбайлас жемқорлық,басқа да түрлі қылмыстар елдің еңсесін түсіріп қана қоймай, бюджет қазынасына қаншама қаржының түспей қалуына әкеліп соқты. Бұл мемлекет дамуына кедергі келтірген жағдайдың бір жағы болса, екінші кезекте орталықтандырылған жоспарлау жүйесінен құтылу мен экономикалық прогрестерді жаңа бағытқа қою мәселерін шешу Президент мойнына жүктелгені белгілі. Мемлекеттің басқа мемлекеттер арасында абырой жинап, бекемді беделге ие болуы үшін ішкі саясат проблемаларымен қоса сыртқы саясат проблемасын жүргізу,халықтың әлеуметтік жағдайын шешу, қоғамдағы қалыптасқан қылмыстық ахуалды төмендету мәселелері 1991-1997 жылдар аралығында шешілуі кезек күттірместен тұрған өткір мәселелер еді.
1979 жылы БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы және сыбайлас жемқорлық мәселелері жөніндегі аймақаралық семинар (Гавана 1990 ж.) мынадай анықтаманы ұсынды: Сыбайлас жемқорлық - бұл жеке адамның немесебір топ адамдардың қызмет жағдайын өз басының мүддесіне қарай пайдалануы және мемлекеттік қызметкерлердің қызмет бабын заңсыз пайда алуға бағыттауы. [5].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заң кешігіп қабылданса да мемлекеттегі бой бермей кеткен сыбайлас жемқорлықпен күресте бірталай нәтижеге жеткізгені ақиқат. Аталған заңның қолданылу аясына қатысты бірыңғай деңгейде болуы немесе осы заң қармағына шабақтардың ғана түсіп қалмай, ірі лауазым иелерін де қамтуы халықтың бұл күреске деген ықыласын өсіріп қана қоймай, көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік беретіндігін ескеру керек.
Жаңа заманғы Қазақстан инновациялық қызметтің өрісін ғана кеңейтіп қоймай, нанотехнология дәуіріне қадам басты. Бұл сәйкесінше, қатынастарды құқықпен қамтамасыз ету қызметі де күрделенеді деген сөз. Бұдан шығатын қорытынды, мемлекет үлкен көлемдегі құқықтық және экономикалық құралдарға ие және осы құралдар арқылы инновация аясына әсер етеді, оларды іске қосады, ол оны ынталандыруы немесе инновациялық белсенділікті сыбайлас жемқорлық құқықбұзушылығы арқылы тежеуі ықтимал.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттілігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не мүліктік пайда алу үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтаралуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады. [5].
Ел Үкіметі мен парламент депутаттары бірігіп жаңа жоспарға сәйкес:
- 2015 жылдан бастап шағын және орта бизнеске жасалатын барлық жоспар - лы тексеруді алып тастау, сондай-ақ, жос - пар - дан тыс бақылау қажеттілігін объек - тив - ті көрсететін кәсіпкерлік сала - сын - дағы тәуе - келдерді басқарудың жаңа жүйесін енгізу;
- 2015 жылдан бастап шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін жою ресімдерін жеңілдету;
- 2016 жылдан бастап хабардар ету тәртібіне және өзін-өзі реттеуге көшіру жолымен берілетін рұқсаттар санын 50%-ға қысқарту; - мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке араласуын заңнамалық жолмен қысқарту. Үкіметтік емес ұйымдарды, сараптама - лық қауымдастықты іске тарта отырып, сыбайлас жемқорлыққа жағдай жасайтын қарама-қайшылықтарды, олқылықтарды, шарпысуларды аластау бойынша заңнамаға жүйелі негізде талдау жүргізетін болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің қалыптасуына немесе құқықтық мәдениетті тұлғаның ой - пікіріне қарсылық білдіру - қылмыстың жасалуының ізгілікке қарсы бейқұқықтық негізі. Жұмыссыздықты жою немесе Қазақстан азаматтарының жұмыспен қамтылуы - қылмыстың өрістеуіне немесе деңгейінің төмендеуіне тікелей әсері бар құбылыс. Мемлекеттік және квазимемлекеттік секторларда сыбайлас жемқорлықтың профилактикасы мақсатында мынандай шаралар қажет деп санаймыз: - мемлекеттік меншікті басқару мен же - ке - шелендіру үдерісінде айна-қатесіз ашық - тық пен айқындылықты қамтамасыз ету; - мінсіз беделге ие партия мүшелерін мем - лекеттік аппараттағы жауапты қыз - мет - терге ұсыну үшін кадрлық резерв жасақтау; - нәтижелі жұмысы үшін моральдық және материалдық ынталандыру жүйе - сін дамыта отырып, мемлекеттік қыз - мет - шілердің, бюджет саласы қызмет - кер - лерінің жалақысын көтеруді қамтамасыз ету;
1. мемлекеттік қызметшінің өзі алдына келген адамды пара, сыйақы беруге мәжбүрлейді.
2. белгілі бір адам, бұл ұйымдасқан қылмыс өкілі болуы мүмкін, мемлекеттік қызметшіге көп жағдайда психологиялық қысым көрсетіп, оны сатып алу мақсатында пара, сыйақы алуға итермелейді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы жоғары - дан жүргізіліп жатқан шаралар қоғамның қолдауынсыз тек ішінара нәтижелерге ғана жеткізбек. Сондықтан, сыбайлас жемқорлықтың алдын алудың маңызды бағыты тиімдісі Үкіметтік және қоғамдық бақылау болып табылады. Бұл үшін мемлекет барлық әлеуетін, бірінші кезекте, жем - қорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі рес - пуб - ликалық қоғамдық кеңес пен құқық қорғау органдарын пайдалануы қажет.
Көне заман тарихына көз жүгіртетін болсақ, алғашқы және ерте таптық қоғамдарда абыздарға, көсемдерге, әскербасыларына олардың көрсеткен көмегі, қызметі үшін төлемақы беру әдеттегідей норма болып қабылданғаны мәлім. Жоғары шенде тұрған басшылар қарамағындағы төменгі шендегі қызметкерлердің белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастады, яғни олар белгілі бір көлемде жалақы алатын болды. Ал төменгі шендегі қызметкерлер лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметі үшін жасырын түрде қосымша төлем талап еткен. Біздіңше осы құбылысты сыбайлас жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады.
Антик қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық Рим) тарихының ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сондықтан сыбайлас жемқорлық құбылысы да жоқтың қасы еді. Бұл құбылыс антик қоғамы құлдыраған дәуірде кең өріс ала бастады. Осы кезде рим құқығында corrumpireдеген термин пайда болып, бүлдіру, біреуді сатып алу деген мағынаны білдіріп, билікті асыра пайдаланушылық жағдайы болған кезде қолданылған. Мемлекет неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады, осыған орай төмендегі және жоғарыдағы шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген адамдардан жасырын түрде пара алып, сөйтіп заңды бұзушылыққа жол беріледі. Сыбайлас жемқорлықтың осындай төзімді нормасы әсіресе өндірістің азиялық тәсілінде байқалады. Сөйтіп, Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік мүлікті талан-таражға салудың 40 тәсілін көрсеткен.
Сыбайлас жемқорлықтың жаңа қарқынмен кең өріс алуы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басына келеді. Бір жағынан, іс-шараларды мемлекеттік реттеу дәрежесі көтеріліп, осыған орай шенеуніктердің билігі күшейе түсті. Екінші жағынан, ірі кәсіпкерлік пайда болып, олар өз мақсатына жету үшін мемлекетті сатып алуға кірісті.
Дамыған елдерде (Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Еуропа елдерінде) саяси партиялардың маңызы өскен сайын партиялық сыбайлас жемқорлық кең етек ала бастады.ХХ ғасырдың екінші жартысында үшінші әлем елдері саяси дербес ел болып дамыған кезде, олардың мемлекеттік аппараты алғашқы кезден бастап сыбайлас жемқорлық жолына түскен еді. Үшінші әлем елдерінде төменнен жоғары жаққа қарай сыбайлас жемқорлық түрі кездеседі, бұндай жағдайда парақор басшы өз кінәсін мойындамай, қарамағындағы қызметкерлерді жазаға тартады. Сондай-ақ жоғарыдан төменге қарай сыбайлас жемқорлық түрі де болған, бұндай жағдайда жоғары қызметте тұрған шенеуніктер ашық түрде пара алып, алған парасымен қарамағындағы қызметкерлермен жартылай бөліскен (сыбайлас жемқорлықтың осындай жүйесі Оңтүстік Кореяда байқалады). Үшінші әлем елдерінде (Филлипинде, Парагвайда, Гаитиде, Африканың кейбір елдерінде) клептократиялық тәртіп орнаған, бұл елдерде сыбайлас жемқорлық барлық әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты қамтыған және пара бермесе ешбір іс орындалмайды. 1990 жылдары сыбайлас жемқорлық мәселесі аса өзекті мәселеге айналды. Осы кезде бұрынғы социалистік елдерде сыбайлас жемқорлық аса үлкен қарқынмен дамыды.[6]
Қорыта келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-қатынастың даму үдерісі мынадай:
- сыбайлас жемқорлықтың түрі мен формасы көбее түсті.
- ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлыққа айналды.
- биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас жемқорлық биліктің жоғарғы сатысында кездесетін, одан әрі халықаралық сыбайлас жемқорлық сипатына ие болды.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтық қылмыстылықтың туындау себептері
Тұрмыстың ауырлығы, жұмыссыздық адамдарды қылмыс әлемінің беделділері мен наркобарондардың заңға қайшы әрекеттерін жүзеге асырудың құралы болуға итермелеуде. Мемлекеттегі қалыптасқан ауыр қылмыстық ахуалды жөнге келтіру үшін мемлекет жасалған қылмысқа жаза тағайындау, қылмыстық, қылмыстық процессуалдық, қылмыстық атқару заңдарын жетілдіру бағытындағы жұмыстарды күшейтумен қатар, қылмыстың деңгейіне тікелей әсері бар әлеуметтік, экономикалық жағдайларды жақсарту мақсатындағы шараларға басым көңіл бөлуі керек. Қылмыстық сыбайластықтың құрылу мақсаты - ауыр немесе аса ауыр қылмысты істеумен үнемі шұғылдану және оны күн көріс көзіне айналдыру - деп Қазақстандық қылмыстық құқықтың ірі маманы А.Н. Ағыбаевтың оқулықтарында жеткілікті көрсетілген. [7].
Бұл пікір біздің пікірімізді қуаттай түседі, себебі қылмыс әлемінің әміршілері де өз күн көріс көзінен айырылғысы келмейді және бұл оларды параға сатып алулары үшін өздігінен барлау жасауына итермелейді.
Құқық қорғау органдары мен сезікті немесе айыпталушы ретінде ұсталған азаматтардың құқықтық мәдениетінің төмендігінен тараптар өз құқықтары мен міндеттерін толық білмеуде және бұл жағдай дәлелдемелерді беру кезінде күштеуге, азаптауға жол ашып отыр. Сонымен қатар азаматтарды заңсыз ұстау, олардың мойнына қатысы жоқ қылмыстардың жауапкершілігін арту - қоғамдық дерттердің ең ауыры болып отыр. Бұл келеңсіз құбылыстан құтылудың бірден - бір жолы халықтың құқықтық сауаттылығын көтеру екендігі сөзсіз. Қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген (дипломатиялық және басқа да иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық құқықтық нормалар және т.б) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және жазалауға немесе қылмыстық заңда көрсетілген ықпал етудің басқа да шараларына тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы қағидасы түзеудің екі түрін көрсетіп отыр:
1) жазалау арқылы;
2) қылмыстық заңда көрсетілген ықпал етудің басқа да шаралары;
Әрине ықпал ету шаралары жаза қолдану қажет деп табылмаған жағдайда қолданылады. Қағидада көрсетілген дипломатиялық өкілеттігі бар адамдардың да еліміз аумағында өз артылықшылықтарын пайдаланып, қылмыстар жасағандығына дәлел ретінде Тәжікстандық елшінің автокөлігінен ірі көлемдегі героинді ҰҚК қызметкерлері тапқандығын ұсынамыз. Жәбірленушілердің де соның ішінде мемлекеттің де құқықтарын бірдей қорғау" деген қағида ҚР "Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілген қылмыстық заңнамаларды жетілдіру кезіндегі басты назарға алатын қағидалардың соңғысы. Бұл жерде мемлекет те кейбір қылмыстар бойынша жәбірленуші ретінде танылатындығы сонымен қатар басқа да азаматтық сипаттағы жәбірленушілер мен мемлекеттің мүддесіне зардап келген кезде оларды қорғау бір заңдық құралмен және бірдей дәрежеде қорғалатындығы нақты көрсетілген. Қазақ - - стан Республикасының Сыбай - лас жемқорлықпен күрес туралы қол - даныстағы Заңы көп жағдайда уақыт ағымындағы өзгерістерге сай келмейді, тұжырымдамасы жағынан ескірген және осы заманғы бағдарламалық мақсаттарына сай емес. Жаңа заң сыбайлас жемқорлықтың барлық деңгейінде онымен тиімді күрес жүргізуді арттыруға, жемқорлықтың пайда болуы мен тамырын жаюына мүмкіндік туғызатын жағдайды азайтуға, сондай-ақ қоғамда жемқорлыққа атымен төзбеушілікті қалыптастыруға; - Қазақстанның беделді халықаралық ұйымдарға кіруіне және жемқорлыққа қарсы іс-әрекет саласындағы көпшілікке танылған халықаралық конвенцияларға қосылуына мүмкіндік береді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың м - аңызды профилактикалық шарасы нор - ма - тивтік құқықтық актілер жобала - рына сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәуел - сіз ғылыми сараптама жүргізу бо - лып табылады. Мұның бәрі Қазақстан заңдарының халықаралық стандарттарға сай келуіне, сондай-ақ жемқорлыққа қарсы ең озық әлемдік тәжірибені қол - да - нуға мүмкіндік береді, жалпы алғанда, біздің еліміздің инвестициялық тартымдылығын арттыруға ықпал етед.
Сыбайлас жемқорлық профилактикасының пәрменді тетігі қоғамдық бақылау болып табылады. Мұндай бақылауды енгізу азаматтық қоғам институттарын жандандыруды ғана емес, тиісті заңнамалық реттеуді де талап етеді.
Қоғамдық бақылау туралы Заңның қабылдануы азаматтық бақылауды ұйымдастыру мен жүзеге асырудың базалық қағидаларын нормативтік құқықтық бекіту арқылы алғашқы рет оның біртұтас жүйесін құруға мүмкіндік берер еді.Мұндай заң оның институттары мемлекеттің беделін нығайтуға және мемлекеттік аппарат жұмысының сапасын арттыруға жәрдем ететін азаматтық қоғамды одан әрі дамытуда маңызды рөл атқаруға арналған.
Азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қозғайтын мәселелер бойынша қоғамдық тыңдаулар, мемлекеттік органдар шешімдеріне қоғамдық сараптама өткізу үшін басшылардың жұртшылық алдындағы есептерін тыңдау және азаматтардың алқалы органдардың жұмысына қатысуы үшін құқықтық негіз жасалатын болады.
Заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы міндеттердің өзін де, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің тыныс-тіршілігінің басқа да әлеуметтік маңызы бар мәселелерін шешуге де ықпал етед. Бұл ретте қоғамдық бақылаудың ел Конституциясының талаптарына сәйкес мемлекеттің бақылаушы функцияларынан аражігі нақты ажыратылуға тиіс. Мемлекеттік аппарат жұмысының ашықтығын қамтамасыз етудің тағы да бір құралы Жария ақпаратқа қолжетімділік туралы Заң болуы тиіс, ол жария ақпаратты алушылардың құқықтарын, оны беру, есепке алу және пайдалану тәртібін бекітеді. Жария ақпаратқа еркін қолжетімділік халықтың шенеуніктермен артық байланысы қажеттілігін болдырмайды.Сыбайлас жемқорлықпен табысты күрестің аса маңызды факторы азаматтардың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге тікелей қатысу мүмкіндігі болып табылады. Бұған жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттіктерін кеңейтуді көздейтін заңның қабылдануы ықпал етеді. Халыққа ең алдымен жергілікті өзін өзі басқарудың бюджеттік бағдарламалары бойынша қаражаттың пайдаланылуына мониторинг пен бақылауға қатысу мүмкіндігін берген жөн.
1.3 Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша қолданылатын жазалар
Қоғамдық сананың әр деңгейінің көрінісі ретіндегі билеуші мен бағыныштылардың еркі, мүдденің көрінісінің субъективті себебі бола отырып, экономикалық, саяси, құқықтық қатынастырдың өрістеуіне жол ашады, сонымен бірге бұл құбылыс қоғам дамуының тарихи- кезеңінің нақты сәтіне тән. Бұл дегеніміз - экономика, саясат, құқықтың өзара байланысын жалғайтын қоғамдық сананың идеалогиялық бағанын жасау және оның заңды жалғасы құқықтық идеалогияның талаптарын қолдану деген мәселе. Қоғамдық өмірдегі субъективті және объективті факторлардың қолданылуы мен оның түрлі мәнге ие болуы - экономика мен саясатқа әсерінің нысанын үлгілейді. Мысалы, ағылшындардың құқық жүйесіндегі соттық прецеденттердің ролі, құлиеленушілік құқықтың классикалық сипатына тән Рим құқығының нормалары Еуропа құрлығының құқықтық жүйесінің әлі күнге құрамдас элементі ретінде белгілі. Ұлттық психология мен ұлттық құқықтық сананың дағдылар мен салт-дәстүрлері - құқықтық нормалардың мәніне ерекше серпін серіп отырғаны жасырын емес. Қазақ билер сотының тамаша шешімдері мен дала заңының өркениеттіліктің өрісінен алыс емес, қайта мәндес, мазмұндас екендігін дәлелдеуде академик С. Зимановтың еңбектерінің құндылығы мәңгілік. [8].
Қазақ билері де қылмыстық құқықбұзушылықтың өзіндік нысанының авторлары. Мал ұрлығы, жесір, жер дауы - билер тарапынан тиянақты да тұрақты өз шешімін тауып отырған. Қазақ халқының би-шешендері ерекше тұлғалар санатына жатады. Олардың ерекшелігі - бойындағы елді аузына қаратып, жедел шешімдер қабылдау қасиеті басқа халықтарда өте сирек кездескен. Біздің заманымыздан бұрын II-III ғасырлардағы Мәнді би, Елсау би, Оңқай би, Майқы би тәрізді қадым заманның дара да дана билерінің құқықтық ойлары бүгінге келіп жетті. Олардың құнды пікірлері халық басқару, сот билігі, сыбайлас жемқорлықпен, меншікке деген пайдақорлық-озбырлық, зорлық қылмыстарының қауіптілігін меңзеген ғұлама сөздері - ұрпаққа мұра, адастырмас бағыт. [9].
Құқықтық мемлекетті құру сатысындағы Қазақстанның қылмыстық саясаты - дербес мәнге, көп қырға ие болды. Мемлекеттің даму кезеңімен құқықтың пайда болуы да қарайлас, оның себебіне мемлекет пен құқықтың тарихи кезеңдері негізгі қоғамдық-экономикалық формациялар мен өндірістік қатынастардың дамуының табиғи кезеңдеріне сай келеді. Жемқорлыққа қарсы мемлекет ретіндегі Қазақстанның қылмыстық заңдары - жетекші Еуропа мемлекеттерінің революцияға дейінгі және Кеңестік қылмыстық заңдары дағдылы әдістері мен қарама-қайшылықтарын, маңызды тұстарын ескерген, өзара қайшылықты, бәсекелес екі жүйенің (социализм мен капитализм) өзіне тән әдістері мен ерекшіліктерін құрамына сіңірген, үздіксіз дамудың келесі кезеңіндегі күрделі, мемлекеттік мүдделі әрекеттердің кешенді жиынтығы. Қазақстанның қылмыстық құқықбұзушылыққа қарсы ұстанатын саясатының объективті көрінісін біз төмендегі ерекшіліктерін ескере отырып, былай ұсынамыз:
- қылмыстық құқықбұзушылыққа қарсы ұстанатын саясатының дамуы - әлеуметтік айқындылықтарға яғни, экономика және саясат, өндірістік және саяси қатынастардың дамуына тікелей байланысты;
- әлеуметтік жүйедегі Қазақстанның қылмыстық құқықбұзушылыққа қарсы ұстанатын саясатының - түрлі кезең қылмыстық құқықтық жалғасы болып табылғанмен, қоғам дамуының жаңа заңдылықтарымен құнарландырылған - қылмыстық құқықбұзушылыққа қарсы жаңа түрі;
- Қазақстанның қылмыстық кодексінде негізделген дамуының негізгі ағымдары - қоғам мүшелерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, мүдделерін қорғау жолындағы қызметтің үрдісінен көрініс табады. Бұл жерде теория мен тәжірбиенің қарама-қайшылығының тұстары даму үрдісінің бағыттарын тежеп отырғандығы жасырын емес;
Біздің елдің түсінігінде қалыптасқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы ұлттық және өркениетті негіздерін - Қазақ билерінің кесімді шешімдері мен дала заңының ұлттық нұсқалары (Жеті жарғы т.б.) және де шетелдік нұсқалардың үздік тұстары құрайды;
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын жазалар әлеуметтік даму заңдылығына орай, тұрақты, қатаң сипатқа ие емес, бірақ та оның дамуының тарихи кезеңдері - дөрекі материалдық нысаннан рухани нысанға ойысып бара жатқаны назар аудартады. Мемлекеттік нысан зайырлы ретінде танылып отырса да, азаматтарды жемқорлықтан сақтандыруда діни уағыздар мен дінбасылардың әсері қоғамымызда ерекше орын алып отырғандығын атап өту керек. Қоғамдық дамудың объективті факторы - бұл біздің ойымызша, адам санасының жартылай тәуелді жағдайлар мен қатынастардың күрделі сипатты иеленуі: объективті фактор - әлеуметтік саяси, идеологиялық қатынастардың көрінісі бола отырып, қоғамның басым бөлігінің өз мүддесі үшін күресінің әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан құралады. Объективті факторлардың қалыптасу қайнар көздеріне: сыртқы көріністерінің адам санасына жағымдылығы, қылмыстық ахуалдың тұрақтылығы, адам мен құқық қорғау органдарының құқықтық бірлікте болуы, қоғам мүшелерінің әрекетінен - адамгершілік, әдет, ізгілік, эстетикалық мәннің байқалып отыруы жатады. Объективті фактор - қоғамдық санадан, оның саналық деңгейінен мән сапасына ие болады. Қоғамдық сана - адамның рухани жұптасуы, олардың ізгілік байланыстарының өнімі.
Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңды бірінші болып 1998 жылы қабылдады, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекеттің нақты стратегиялық саясаттары анықталды. Осы заңның жүзеге асырылып жұмыс істеуіне 10 жылға жақын уақыт кетті. Демократиялық тұрғыдан қарағанда қоғамды қайта құру арқылы азаматтардың құқығын қорғау, сотталғандардың заңды мүдделері мен қауіпсіздігі мәселелерімен шындап айналысудың мүмкіндігі туғандығын бағамдау Қазақстан азаматтарының басым көпшілігі тарапынан жеткілікті дәрежеде емес.
Дегенмен Президентіміздің жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша көптеген нормативтік құқықтық актілерге қол қойып, сыбайластықтың алдын алудағы мемлекеттің рөлін айқындап берді. Қылмыстық саясаттың бұндай анықтамасымен толықтай алғанда келісуге болады, бірақ анықтамада жаза мәселесі, жазамен қорқыту, жаза орнына қылмыскерге қолданылатын әкімшілік және қоғамдық әсер ету шаралары қылмыстық саясатты жүзеге асырудың бірден-бір құралы екендігі көрсетілмегендігі қылмыстық саясат мәні жөнінде сенімсіз қорытындыға жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық кодексте көзделген жазалардың ішінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмысқа қосымша қатаң жаза қолданылу тиіс деген пікірмен келісуге болмайды. Өйткені жаза, жазамен қорқыту мәселесі қылмыстық құқықтың проблемасы екені рас. Ал қылмыстық саясат тек бір ғана қылмыстың түріне жаза тағайындау мәселесін қарастырумен шектелмейді, және қылмыстық саясат өз маңызында жаза тағайындаумен қоса, қылмыстық құқықтық нормаларды жасау, қылмыстық заңдар мен қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіру жасау сияқты әрекеттерді қамтиды. Ал осы жағдайларды көрсете отырып, сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыстық құқықбұзушылық жасаған адамдарға қолданылатын жазалардың тиімділігін анықтау қиын. Себебі жемқорлықпен күрес саласындағы құқық қорғау органдары мен судьялардың қызметтің бағытын жаза тағайындау арқылы айқындау қылмыстық процестік кодекстің мәнін ашып көрсетеді.Қылмыстық процестік кодексте тиісті органдар мен ұйымдардың жаза қолданудың үш саласы бойынша жүзеге асыратын қызметінің негізгі бағыттарын айқындайды. Бұл әрекеттер мынадай сипатта болады: қылмысты тез және толық түрде ашу, айыптыларды залалсыздандыра отырып, заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ету; жасалған қылмыстарды дұрыс саралау және мақсатты, әділ түрдегі жаза тағайындау; сотпен тағайындалған жазалардың орындалуы және жаза арқылы әсер етудің қалыпты қорытындыларын бекіту.
Жемқорлықтың алдын алып қысқартуға, мемлекет пен қоғам өмірінің түрлі салаларында оны тудыратын себептер мен жағдайларды жоюға қабілетті превентивтік сипаттағы кешенді шараларға жетекші рөл берілуі тиіс. Соттық және еңбекпен түзеу саясаты да бұл қылмыстың таралуына ерекше әсер етудің бірыңғай мәніне ие, бірақ та олардың әрқайсысы өзіне тән құралдарымен, әдістерімен, мүмкіндіктерімен заңда бекітілген біртұтас саясаттың жалпы қағидалары негізінде қылмыспен күрес саласынында қызмет атқарады немесе бұл қылмыстық саясаттың кең мағынадағы түсінігін қалыптастырады. Қылмыстық саясаттың тар және кең мағынадағы түсініктерін беру қылмыстық саясаттың мәні мен маңызын тар және кең мағынада қабылдауға әкеліп соғады және де азаматтарға мемлекеттегі қылмыстық саясаттың бағытына дұрыс болжау жасауына мүмкіндік бермейді. Қылмыстық саясаттың астарында мемлекеттің сонымен қатар адам мен азаматтың мүдделері жатады, бұл мүдделердің толық қорғалуы сыбайлас жемқорлыққа қарсы шешімдердің дұрыс ұйымдастырылуына тікелей байланысты. Қылмыстық процессуалдық құқық және қылмыстық атқару құқығының қағидалары кезең-кезеңімен басымдық күшке ие болады. Мыс: қылмыстық процесстің қылмыстық іс қозғау сатысында қылмыстық құқық қағидалары басымдыққа ие болып, шешуші роль атқарады. Ал, алдын - ала тергеу сатысы немесе басты сот талқылауын тағайындау сатысында қылмыстық процесс қағидалары басым күшке ие болады. Ал, қылмыстық саясаттың арнаулы қағидалары қылмыспен күресте жетекші сипатта болып, аталған материалдық және процессуалдық құқық салаларының қағидаларының дұрыс орындалуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатын төмендегі заңнамалық шаралардың кешенін қабылдау арқылы жүргізу керек:
қылмыстық заңға қылмыстық теріс қылық санатын енгізу;
экономикалық салада аса қоғамдық қауіп туғызбайтын кұқық бұзушылықтарды әкімшілік құқық бұзушылықтар қатарына ауыстыра отырып, одан әрі қылмыстық сипаттан арылтуға, сондай-ақ жекелеген қылмыстық құқық бұзушылықтардың ауырлық дәрежесін қылмыстық теріс қылықтар санатына ауыстыру немесе жазаны жеңілдету арқылы (депенализация) қайта бағалауға;
кәмелетке толмағандарға, олардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қауіп төндіретін қылмыстар үшін, террористік, экстремистік және сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін, ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық құрамында қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты күшейтуге;
бас бостандығынан айырумен байланысты емес қылмыстық жазалауды қолдану саласын кеңейтуге, оның ішінде бас бостандығынан айыру түріндегі жазалауларды жекелеген санкциялардан алып тастауға не бас бостандығынан айырудың ұзақ мерзімін азайтуға;
айыппұл салуды қылмыстық жазалаудың тиімді түрі ретінде айқындауға және оның қолдануды кеңейту мүмкіндігіне;
санкциялардағы жазалаулардың Қылмыстық кодекстің баптарында ауырлығы бір санаттағы қылмыстарға парапарлығын және олардың әділ жазалау қағидатына сәйкестігін белгілеуге;
қылмыстық жазалаудың баламасы мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын енгізуге;
өлім жазасын қолдану аясын кезең-кезеңмен тарылту бағытын жалғастыруға;
қылмыстық жауаптылықтан босату, жазасын өтеу, жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату институттарын жетілдіруге бағытталуға тиіс. [10]
Біз өз сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыстық саясатымыздың бағыттары мен ізгілік сипатына тоқталдық және де мемлекеттік қылмыстық саясат ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға, қылмыстық қудалаудан қашып жүргендер мен қайталап қылмыс жасағандарға жұмсақтық көрсетпейді. Әрекет аясына адамдардың едәуір бөлігі тартылатын және қоғамдағы тұрақтылық, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен мемлекет мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаудың беріктігіне сенімділік, елдегі құқық тәртібінің жай - күйі олардың қызметінің тиімділігіне байланысты болатын құқық қорғау органдарының заңнамалық базасын жетілдіру ұсыныстары да аталған тұжырымдамадан тыс қалмаған. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мен оны болдырмау, онымен күрестегі табандылық, жедел-іздестіру қызметін жетілдіру, нақты қалыптасқан оперативті ахуалға тиісінше көңіл аудару, ақпараттық қамтамасыз ету мен талдау жұмысы-ның деңгейін көтеру, халықаралық ынтымақтастықты кеңейтудің басым бағыттар ретінде көрсетілуі-егер олар уақтылы табандылықпен орындалса, біздің қылмыстық саясатымыздың жоғары деңгейде жүзеге асырылуына қызмет етері сөзсіз. Экономикалық прогресстердің өрлеуін немесе қоғамда қалыптасқан күрделі экономикалық жағдайды өз бас пайдасына жаратуды көздейтін күштердің бар екені рас. Қазақстан Республикасы ТМД мемлекеттері ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы бірінші және бірден-бір заң қабылдағандығы белгілі. 2008 жылдың бірінші жарты жылдығында сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары үшін тәртіптік және әкімшілік жауапкершілікке 2100 мемлекеттік қызметші тартылған. Арнайы құрылған деректердің бірыңғай банкісіндегі деректер бойынша сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарын жасаған 3014 адам туралы мәлімет бар. Солардың ішінде 750 Қорғаныс министрлігінің әскери қызметкерлері, 220 ішкі істер органдарының қызметкерлері, 68 кеден органдарының лауазымды адамдары, 52 салық органдарының қызметкерлері, 125 әкім, 1 депутат, 59 ТЖА Мемлекеттік өртке қарсы қызметінің қызметкерлері, 11 әділет органдарының, 14 қаржы полициясының, 4 прокуратура органдарының қызметкерлері бар. Ағымдағы жылда барлығы 1256 сыбайлас жемқорлық сипатындағы қылмыс тіркелген. Бұл қылмыстардың 100-ін әртүрлі деңгейдегі 25 әкім жасаған және 7-еуі сотталған. Атырау облысы Алмалы ауылдық округінің әкімі Ж. Ғұбашева пара алғаны үшін бас бостандығынан айырылып, 8,5 жылға сотталған. Жоғары қызметтегі 7 лауазымды адам сотталған. Бұлардың ішінде 2 бұрынғы министр, облыс әкімі, төрт судья бар [11].
Елімізде жоғары лауазымдағы қылмыскерлерді жауапқа тарту процесі олардың тарапынан партия құру арқылы өз қылмыстық әрекеттерін саяси жамылғымен бүркеумен ұштасқан әрекеттерден кедергіге ұшырауда. Мемлекеттегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің аталған кедергілерге қарамастан жоғары белсенділікпен жүргізіліп жатқандығына жоғарыда келтірген фактілерді дәлел ретінде ұсынамыз. Аталған тұжырымдамада қаржы - шаруашылық қызмет саласында теріс пайдаланушылыққа жол бермеу мақсатында мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіру, мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, қызмет этикасын сақтау жөніндегі, сондай-ақ экономикалық қызмет саласындағы және мемлекеттік қызмет мүдделеріне кедергі болатын қылмыстарға қарсы іс-әрекет нысандары мен әдістерін оңтайландыру жөніндегі жұмысының нәтижелілігін арттырудың негізгі міндет ретінде қойылуы тегін емес.
Осы құжаттардың барлығында парақорлық пен сыбайлас жемқорлық қоғамның, мемлекеттің мүдделеріне қайшы келетіндігінен, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының негізгі қағидаттарымен сыйыспайтындығы туралы және ерекше аталып өтіледі.
Тұжырымдамадағы көрсетілген қылмыстық заңнамаға қатысты бірқатар есепке алынуы тиіс міндеттер мен анықталған жайттар мемлекеттегі қылмыстық саясатты жүргізу кезіндегі назарға алынуы тиіс барлық жағдайларды қамтыған деп айтуға болмайды. Тұжырымдаманы жасаушылар қылмыстық саясаттың ізгілік жағын насихаттаумен ғана шұғылданып, қылмыстық саясаттың кімдерге қатысты қатаңдық сипатында қолданылатына жете көңіл бөлуі керек еді. Бұл жағдайды тұжырымдамадағы басты кемшілік ретінде ұсынамыз. Әрине тұжырымдамада көрсетілген проблемалар әлі де жүзеге аспаған және де Президенттің тапсырмасын орындау мемлекеттің басты міндеті болып табылады. Біз осы тұжырымдамадағы мемлекеттің қылмыстық саясатының қылмыстық заңнама саласында қандай бағытпен жүретінді-гін бағамдадық. Енді осы көрсетілген жағдайларға қатысты өз ұсыныстарымызды білдірейік: қылмыстық заңнаманы жетілдіруде қылмыстық құқықтың басшылыққа алынатын қағидаларының және оның бұлжытпай орындалуының заңдық қырлары дұрыс көрсетілген. Мәні қылмыстық құқық тұрғысында іс - қимылдың қылмыстылығы мен жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуға тиіс екендігіне саятын заңдылық" қағидасының маңызы зор екендігіне дау жоқ әйтсе де біз кейбір қылмыс түрлерімен күресте қылмыстық әрекетті анықтайтын қосарланған заңдардың бар екендігін айта кету керек.
ҚР-сының қылмыстық заңдары тек қана осы қылмыстық кодекстен тұратындығын көрсетеді. Қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықты көздейтін бірден - бір заңдық құрал болуы тиіс. Ал, осы баптың 1-тармағының сөйлемдеріне көз жүгіртсеңіз "қылмыстық жауаптылықты көздейтін өзге де заңдар оларды осы Кодекске енгізгеннен кейін ғана қолданылуы тиіс" деген көрсетілім мемлекетте бір ғана қылмыстық заңның болуын айғақтай түседі. Сонымен қатар мемлекетте сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өрістеп тұрғандығы белгілі. Ал, мемлекетте Сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес туралы заңның қабылданғаны белгілі. Сонда мемлекетте сыбайлас жемқорлықпен күресте осы күресті жүргізушілер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың конституциялық-құқықтық негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В030100 -- Құқықтану мамандығы
Ақтөбе 2021
Ф. 4-53
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың конституциялық-құқықтық негіздері
5В030100 -- Құқықтану мамандығы
Aқтөбе 2021
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСҚА ҚАРСЫ САЯСЫТЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
6
1.1 Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Ұйымдасқан қылмыстық топтың объективті белгілері ... ... ... ... ... ... ...
9
1.3Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша қолданылатын жазалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
12
2.ӘЛЕМДЕГІ АЛДЫҢҒЫ ҚАТАРЛЫ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТЕГІ ТӘЖІРИБЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
31
2.1 Әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттердегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және тосқауыл болу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2.2 Сингапур мен Канада елдерінің жемқорлықпен күресте жүргізілген жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.3 Еліміздегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте шетел тәжірибелерінің қолдануыдың басты бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛЫНҒАНӘДЕБИЕТТЕТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
54
КІРІСПЕ
Димплом жұмысының тақырыбының өзектілігі Қазақстан-2050 Стратегиясының мақсаттарына сыбайлас жемқорлықпен ымырасыз күрес жүргізу арқылы ғана қол жеткізуге болады. Елбасы айтып өткендей: Мемлекет пен қоғам біртұтас майдан құрып жемқорлыққа қарсы шығуы тиіс. Жемқорлық - жай құқық бұзушылық емес. Ол мемлекеттің тиімділігіне деген се - нім - ді сетінетеді және ұлттық қауіп - сіз - - ді - к - ке төнген тікелей қатер болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық Қазақстан - ның бар - лық табыстарына қол жеткізуге мүм - кіндік туғызған мемлекетіміздің не - гіз - гі құндылығы - Тәуелсіздікке қауіп төндіреді. Сыбайлас жемқорлық қоғамның мемлекетке деген сеніміне селкеу түсіреді, елдің әлеуметтік-экономикалық және рухани өрлеуіне айтарлықтай кедергі келтіре отырып, мемлекеттік биліктің тиімділігін төмендетеді [1].
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстанның бүгінгі күндегі үлкен мәселелерінің бірі болып отыр. Ол үлкен әлеуметтік қасірет болып табылады. Жемқорлық мемлекеттік құрылымды іштей бұзып, еліміздің дамуына, халқымыздың игілігіне барын салуға дайын азаматтардың прогрессивті бастамаларын жоққа шығарады.
Сыбайлас жемқорлық бір күнде жойылатын іс емес. Ол еліміздің әр азаматы жұмыла күрескен сәтте ғана нәтижелі болатыны айқын. Мемлекеттің дамуына бармақ басты, көз қыстылықтың тигізер кесірін бұрынғы өткен ата-бабаларымыз да дөп басып тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ деген.
Жемқорлықпен күрестің өзі қауіпті әлеуметтік құбылыспен күрес болып табылады. Осыған орай, билік органдары жүйесінде қатаң ішкі құрылымдық бақылау жүргізу өте орынды. Жалпыға белгілі жағдай, жемқорлықты тудыратын тек Қазақстанға ғана қатысты емес, жаңарту жолындағы әсіресе орталықтанған жүйеден нарықтық экономикаға көшуді бастан өткеріп отырған елдерге де қатысты мәселелер жатады. Себебі, мен оған жағдай жасайтын шарттарды тиісті түрде анықтай отырып, оны шектеу мен төмендету бойынша нақты шараларды қолдану қажет деп есептеймін. Бұл орайда, жемқорлықпен күресте әлемдік тәжірибені зерттеудің біз үшін маңызы зор. Оған қоса, жемқорлықпен күрес кең халықаралық құқықтық базаға ие.
Жемқорлықпен күресті жүзеге асыруға орай көптеген құжаттар қабылданған. Дегенмен, жемқорлықпен күрес саласының негізін қалаушы заң азаматтардың бостандығы мен құқықтарын қорғауға, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін жемқорлық негізінде туындайтын қауіптен сақтауға, мемлекеттік органдар мен мемлекеттік функцияларды атқаратын лауазымды және басқа да тұлғалардың тиімді жұмысын қамтамасыз етуге бағытталған Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы 18.11.2015 жылғы Заңы болып табылады. Аталған заң жемқорлықпен күрестің негізгі принциптерін, жемқорлықпен қатысты құқық бұзушылықтардың түрлерін және жауапкершіліктің пайда болу шарттарын анықтайды. Сондай-ақ, демократиялық бастаулардың, мемлекеттік бастаулардың өрістеуіне, мемлекетті басқарудағы жариялылық пен бақылауға, халықтың мемлекет пен оның құрылымдарына деген сенімін ұлғайтуға, білікті мамандардың мемлекеттік қызметке түсуіне ынталандыруға, мемлекеттік функцияларды атқаратын тұлғалардың жемқорлыққа жол бермеуіне жағдай жасауға бағытталған [2].
Жемқорлықты жою - еліміздің фундаменталды құндылығы - тәуелсіздігімізді нығайтатын негізгі шарттардың бірі. Азаматтық қоғамның барлық секторларымен, барлық мемлекеттік органдарымен, бизнес өкілдерімен ынтымақтастықта ғана осы мәселені шешіп, Қазақстанның гулденуіне жағдай жасай аламыз.
Қазіргі таңда бұл мәселеге еліміздегі мемлекеттік органдар өте үлкен көңіл бөледі. Елімізде жемқорлықпен күреске нақты қадамдар қолға алынуда. Барлық деңгейдегі депутаттардың, саяси партиялардың, үкіметтік емес ұйымдардың, ұлттық-мәдени орталықтардың, бизнес қауымдастығының, жастар ұйымдарының, ғылыми орта мен БАҚ қатысуымен қоғамдық кеңестер құрылған. Аталған шаралар жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімділігін арттыруға септігін тигізеді. Алайда жемқорлықпен күрес әлі өзекті мәселе болып отыр. Осы орайда, қоғамымыздың дамуы үшін аталған мәселемен күресте барлық Қазақстан Республикасының азаматтарының үлес қосуы тиіс.
Сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін едәуір төмендететіні, қоғамда демократиялық қайта құруларды жүзеге асыруды тежейтіні, елдің халықаралық беделіне көлеңке түсіретіні белгілі. Ең бастысы - адамдардың қоғамдық демократиялық негізіне деген сеніміне, заң мен әділдікке деген сеніміне, түптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат түсіретіні даусыз. Ұсынылып отырған зерттеудің негізгі өзектілігі де осында.
Диплом жұмыстың мақсаты мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты
- шетелдік озық тәжірибенің негізінде құқық тәртібі мен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру. Ел Конституциясы баршаның заң мен сот алдындағы теңдігіне кепілдік береді. Бұл заңға баршаның теңдей бағынуынан және оны бұзғаны үшін жауапкершілікті теңдей көтеруінен көрінуі тиіс. Сыбайлас жемқорлық үшін жазалау әлеуметтік, мүліктік және лауазымдық дәрежесіне қарамастан бұлтартпай орындалуы тиіс.
сыбайлас жемқорлыққа әкеп соғатын себептер мен жағдайларды жою;
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың алдын алу;
кәсіпорын қызметкерлерін қазақстан Республикасының заңнамалық актілерін, сондай ақ кәсіпорын қызметін регламенттейтін ішкі нормативтік құжаттарды қатаң сақтауға тәрбиелеу.
Зерттеу объектісі. Диплом жұмысының негізгі зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының қылмысқа қарсы саясатындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің қалыптасуы мен дамуындағы құқықтық жағдайының негізгі теориялық мәселелері жатады.
Зерттеу пәні мен әдiсi. Отандық және шетелдік заңи - нормативті қайнар көздер, құқық қорғау органдарының архивтік құжаттары, статистикалық деректемелер, анықтамалар, бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған құқық қорғау органдарының жұмыс қорытындысын көрсететін деректер, Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2019 жылдардағы еліміздің әр түрлі аймақтарында қаралған қылмыстық істер бойынша жарияланған материалдары мен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы мен оның аумақтық органдарының мәліметтері және Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігінің шолулары мен хабарламалары құрайды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеудің нәтижелерi мен тұжырымдары азаматтардың бойын - да сыбайлас жемқорлыққа қар - сы тұрарлық мәдениет, сыбайлас жем - қор - лықты жуытпайтын тұрақты иммунитет, оны жариялы түрде айыптау болмайынша, қалаған нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Әрбір қазақстандық, әр отбасы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бүкіл қоғамның, әр азаматтың ісі екендігін түсінуі тиіс.
Зерттеу гипотезасын қалыптастыру. Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық әлемнің кез келген елінде оның саяси дамуына байланыссыз, оның ішінде Қазақстанда да, әлеуметтік құбылыс ретінде өмірін жалғастырып келеді, ол тек ауқымдылығымен ғана ерекшеленеді. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік-экономикалық даму үдерісін, нарықтық экономиканың құрылуын, инвестициялар тарту процесін тежейді. Демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсерін тигізеді, елдің болашақ дамуына елеулі қауіп төндіреді. Қазақстанның мемлекеттік саясатының негізгі басымдықтарының бірі сыбайлас жемқорлықпен күрес болып табылады.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік - экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру инвестициялар тарту процесін баяулататын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететін, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы нормативтік сілтемелер, анықтама, қысқартылған атаулар, кіріспеден, екі бөлімнен, , қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСҚА ҚАРСЫ САЯСЫТЫНДАҒЫ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы және түрлері
Сыбайлас жемқорлық адамзаттың ұйымдасқан қоғам пайда болғаннан бері оның құрамдас бір бөлігі болып келетіні ежелден анық. Билік басындағы адамдардың өз құзырын асыра пайдалануына жол бермеу жолдарын қарастыру ежелгі Грекия мен Рим заманындағы зерттеушілер, ғалымдар еңбектерінде маңызды орын алған тақырып. Бүгінгі күні мемлекеттің дамуын тежейтін ішкі факторлардың ішінде сыбайлас жемқорлық, онымен күрес жолы ең күрделі және мемлекеттің халық алдында, халықаралық деңгейде беделін түсіретін құбылыс болып отыр. Жемқорлықпен күрестің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, оның халықаралық құқық саласында бірауыздан мойындалған анықтамасы жоқ екенін, онымен күрес салдары, тәжірибесі әр мемлекетте әртүрлі болғандығын көрсетіп отыр.[3].
Негізінде қылмысқа анықтама берудің екі жолы бар: формальді және материалдық. Бұл екі түрі қылмыс ұғымының мәнін ашуға көмектеседі. Бұл жерде материалдық жолы арқылы қылмыстың түсінігін алу өте тиімді жол болып табылады. Қылмыстың белгілеріне: қоғамға қауіптілік, заңға қайшылық, айыптылығы, жазаланатындығы жатады. Кейбір авторлар қылмыстың белгілеріне моральға қарсылықты да жатқызады.
Ұйымдасқан қылмыс мемлекеттің экономикалық дамуына кедергі келтіріп қана қоймай, мерзімдік дағдарыстың негізгі себебі болуда. Сонымен қатар нарық реформасының басталуы мен оған халықтың бой үйрету үдерісінің ұзаққа созылуы, заңсыз баюды, рейдерлік әрекеттер мен басқа да жаңа заман қылмыстарын туындатты. Алайда, нарыққа өту халықтың әлеуметтік таңдауына қайшы келмейді. Нарық бүкіл қоғамның ізгілік жағдайымен біріккен кезде ғана адамдар қажеттілігін қанағаттандыру мен олардың игіліктерінің әділетті бөлінуінің, құқықтардың сақталуы мен демократияның нығаюын қамтамасыз ете алады деп көрсетті ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев. [4].
1991 - 1995 жылдар аралығындағы рэкет проблемасы, одан кейінгі сыбайлас жемқорлық,басқа да түрлі қылмыстар елдің еңсесін түсіріп қана қоймай, бюджет қазынасына қаншама қаржының түспей қалуына әкеліп соқты. Бұл мемлекет дамуына кедергі келтірген жағдайдың бір жағы болса, екінші кезекте орталықтандырылған жоспарлау жүйесінен құтылу мен экономикалық прогрестерді жаңа бағытқа қою мәселерін шешу Президент мойнына жүктелгені белгілі. Мемлекеттің басқа мемлекеттер арасында абырой жинап, бекемді беделге ие болуы үшін ішкі саясат проблемаларымен қоса сыртқы саясат проблемасын жүргізу,халықтың әлеуметтік жағдайын шешу, қоғамдағы қалыптасқан қылмыстық ахуалды төмендету мәселелері 1991-1997 жылдар аралығында шешілуі кезек күттірместен тұрған өткір мәселелер еді.
1979 жылы БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы және сыбайлас жемқорлық мәселелері жөніндегі аймақаралық семинар (Гавана 1990 ж.) мынадай анықтаманы ұсынды: Сыбайлас жемқорлық - бұл жеке адамның немесебір топ адамдардың қызмет жағдайын өз басының мүддесіне қарай пайдалануы және мемлекеттік қызметкерлердің қызмет бабын заңсыз пайда алуға бағыттауы. [5].
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заң кешігіп қабылданса да мемлекеттегі бой бермей кеткен сыбайлас жемқорлықпен күресте бірталай нәтижеге жеткізгені ақиқат. Аталған заңның қолданылу аясына қатысты бірыңғай деңгейде болуы немесе осы заң қармағына шабақтардың ғана түсіп қалмай, ірі лауазым иелерін де қамтуы халықтың бұл күреске деген ықыласын өсіріп қана қоймай, көздеген мақсатқа жетуге мүмкіндік беретіндігін ескеру керек.
Жаңа заманғы Қазақстан инновациялық қызметтің өрісін ғана кеңейтіп қоймай, нанотехнология дәуіріне қадам басты. Бұл сәйкесінше, қатынастарды құқықпен қамтамасыз ету қызметі де күрделенеді деген сөз. Бұдан шығатын қорытынды, мемлекет үлкен көлемдегі құқықтық және экономикалық құралдарға ие және осы құралдар арқылы инновация аясына әсер етеді, оларды іске қосады, ол оны ынталандыруы немесе инновациялық белсенділікті сыбайлас жемқорлық құқықбұзушылығы арқылы тежеуі ықтимал.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік міндеттерді атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттілігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не мүліктік пайда алу үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтаралуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады. [5].
Ел Үкіметі мен парламент депутаттары бірігіп жаңа жоспарға сәйкес:
- 2015 жылдан бастап шағын және орта бизнеске жасалатын барлық жоспар - лы тексеруді алып тастау, сондай-ақ, жос - пар - дан тыс бақылау қажеттілігін объек - тив - ті көрсететін кәсіпкерлік сала - сын - дағы тәуе - келдерді басқарудың жаңа жүйесін енгізу;
- 2015 жылдан бастап шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін жою ресімдерін жеңілдету;
- 2016 жылдан бастап хабардар ету тәртібіне және өзін-өзі реттеуге көшіру жолымен берілетін рұқсаттар санын 50%-ға қысқарту; - мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке араласуын заңнамалық жолмен қысқарту. Үкіметтік емес ұйымдарды, сараптама - лық қауымдастықты іске тарта отырып, сыбайлас жемқорлыққа жағдай жасайтын қарама-қайшылықтарды, олқылықтарды, шарпысуларды аластау бойынша заңнамаға жүйелі негізде талдау жүргізетін болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениеттің қалыптасуына немесе құқықтық мәдениетті тұлғаның ой - пікіріне қарсылық білдіру - қылмыстың жасалуының ізгілікке қарсы бейқұқықтық негізі. Жұмыссыздықты жою немесе Қазақстан азаматтарының жұмыспен қамтылуы - қылмыстың өрістеуіне немесе деңгейінің төмендеуіне тікелей әсері бар құбылыс. Мемлекеттік және квазимемлекеттік секторларда сыбайлас жемқорлықтың профилактикасы мақсатында мынандай шаралар қажет деп санаймыз: - мемлекеттік меншікті басқару мен же - ке - шелендіру үдерісінде айна-қатесіз ашық - тық пен айқындылықты қамтамасыз ету; - мінсіз беделге ие партия мүшелерін мем - лекеттік аппараттағы жауапты қыз - мет - терге ұсыну үшін кадрлық резерв жасақтау; - нәтижелі жұмысы үшін моральдық және материалдық ынталандыру жүйе - сін дамыта отырып, мемлекеттік қыз - мет - шілердің, бюджет саласы қызмет - кер - лерінің жалақысын көтеруді қамтамасыз ету;
1. мемлекеттік қызметшінің өзі алдына келген адамды пара, сыйақы беруге мәжбүрлейді.
2. белгілі бір адам, бұл ұйымдасқан қылмыс өкілі болуы мүмкін, мемлекеттік қызметшіге көп жағдайда психологиялық қысым көрсетіп, оны сатып алу мақсатында пара, сыйақы алуға итермелейді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы жоғары - дан жүргізіліп жатқан шаралар қоғамның қолдауынсыз тек ішінара нәтижелерге ғана жеткізбек. Сондықтан, сыбайлас жемқорлықтың алдын алудың маңызды бағыты тиімдісі Үкіметтік және қоғамдық бақылау болып табылады. Бұл үшін мемлекет барлық әлеуетін, бірінші кезекте, жем - қорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі рес - пуб - ликалық қоғамдық кеңес пен құқық қорғау органдарын пайдалануы қажет.
Көне заман тарихына көз жүгіртетін болсақ, алғашқы және ерте таптық қоғамдарда абыздарға, көсемдерге, әскербасыларына олардың көрсеткен көмегі, қызметі үшін төлемақы беру әдеттегідей норма болып қабылданғаны мәлім. Жоғары шенде тұрған басшылар қарамағындағы төменгі шендегі қызметкерлердің белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастады, яғни олар белгілі бір көлемде жалақы алатын болды. Ал төменгі шендегі қызметкерлер лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметі үшін жасырын түрде қосымша төлем талап еткен. Біздіңше осы құбылысты сыбайлас жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады.
Антик қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық Рим) тарихының ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сондықтан сыбайлас жемқорлық құбылысы да жоқтың қасы еді. Бұл құбылыс антик қоғамы құлдыраған дәуірде кең өріс ала бастады. Осы кезде рим құқығында corrumpireдеген термин пайда болып, бүлдіру, біреуді сатып алу деген мағынаны білдіріп, билікті асыра пайдаланушылық жағдайы болған кезде қолданылған. Мемлекет неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады, осыған орай төмендегі және жоғарыдағы шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген адамдардан жасырын түрде пара алып, сөйтіп заңды бұзушылыққа жол беріледі. Сыбайлас жемқорлықтың осындай төзімді нормасы әсіресе өндірістің азиялық тәсілінде байқалады. Сөйтіп, Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік мүлікті талан-таражға салудың 40 тәсілін көрсеткен.
Сыбайлас жемқорлықтың жаңа қарқынмен кең өріс алуы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басына келеді. Бір жағынан, іс-шараларды мемлекеттік реттеу дәрежесі көтеріліп, осыған орай шенеуніктердің билігі күшейе түсті. Екінші жағынан, ірі кәсіпкерлік пайда болып, олар өз мақсатына жету үшін мемлекетті сатып алуға кірісті.
Дамыған елдерде (Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Еуропа елдерінде) саяси партиялардың маңызы өскен сайын партиялық сыбайлас жемқорлық кең етек ала бастады.ХХ ғасырдың екінші жартысында үшінші әлем елдері саяси дербес ел болып дамыған кезде, олардың мемлекеттік аппараты алғашқы кезден бастап сыбайлас жемқорлық жолына түскен еді. Үшінші әлем елдерінде төменнен жоғары жаққа қарай сыбайлас жемқорлық түрі кездеседі, бұндай жағдайда парақор басшы өз кінәсін мойындамай, қарамағындағы қызметкерлерді жазаға тартады. Сондай-ақ жоғарыдан төменге қарай сыбайлас жемқорлық түрі де болған, бұндай жағдайда жоғары қызметте тұрған шенеуніктер ашық түрде пара алып, алған парасымен қарамағындағы қызметкерлермен жартылай бөліскен (сыбайлас жемқорлықтың осындай жүйесі Оңтүстік Кореяда байқалады). Үшінші әлем елдерінде (Филлипинде, Парагвайда, Гаитиде, Африканың кейбір елдерінде) клептократиялық тәртіп орнаған, бұл елдерде сыбайлас жемқорлық барлық әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты қамтыған және пара бермесе ешбір іс орындалмайды. 1990 жылдары сыбайлас жемқорлық мәселесі аса өзекті мәселеге айналды. Осы кезде бұрынғы социалистік елдерде сыбайлас жемқорлық аса үлкен қарқынмен дамыды.[6]
Қорыта келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-қатынастың даму үдерісі мынадай:
- сыбайлас жемқорлықтың түрі мен формасы көбее түсті.
- ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлыққа айналды.
- биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас жемқорлық биліктің жоғарғы сатысында кездесетін, одан әрі халықаралық сыбайлас жемқорлық сипатына ие болды.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтық қылмыстылықтың туындау себептері
Тұрмыстың ауырлығы, жұмыссыздық адамдарды қылмыс әлемінің беделділері мен наркобарондардың заңға қайшы әрекеттерін жүзеге асырудың құралы болуға итермелеуде. Мемлекеттегі қалыптасқан ауыр қылмыстық ахуалды жөнге келтіру үшін мемлекет жасалған қылмысқа жаза тағайындау, қылмыстық, қылмыстық процессуалдық, қылмыстық атқару заңдарын жетілдіру бағытындағы жұмыстарды күшейтумен қатар, қылмыстың деңгейіне тікелей әсері бар әлеуметтік, экономикалық жағдайларды жақсарту мақсатындағы шараларға басым көңіл бөлуі керек. Қылмыстық сыбайластықтың құрылу мақсаты - ауыр немесе аса ауыр қылмысты істеумен үнемі шұғылдану және оны күн көріс көзіне айналдыру - деп Қазақстандық қылмыстық құқықтың ірі маманы А.Н. Ағыбаевтың оқулықтарында жеткілікті көрсетілген. [7].
Бұл пікір біздің пікірімізді қуаттай түседі, себебі қылмыс әлемінің әміршілері де өз күн көріс көзінен айырылғысы келмейді және бұл оларды параға сатып алулары үшін өздігінен барлау жасауына итермелейді.
Құқық қорғау органдары мен сезікті немесе айыпталушы ретінде ұсталған азаматтардың құқықтық мәдениетінің төмендігінен тараптар өз құқықтары мен міндеттерін толық білмеуде және бұл жағдай дәлелдемелерді беру кезінде күштеуге, азаптауға жол ашып отыр. Сонымен қатар азаматтарды заңсыз ұстау, олардың мойнына қатысы жоқ қылмыстардың жауапкершілігін арту - қоғамдық дерттердің ең ауыры болып отыр. Бұл келеңсіз құбылыстан құтылудың бірден - бір жолы халықтың құқықтық сауаттылығын көтеру екендігі сөзсіз. Қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген (дипломатиялық және басқа да иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық құқықтық нормалар және т.б) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және жазалауға немесе қылмыстық заңда көрсетілген ықпал етудің басқа да шараларына тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы қағидасы түзеудің екі түрін көрсетіп отыр:
1) жазалау арқылы;
2) қылмыстық заңда көрсетілген ықпал етудің басқа да шаралары;
Әрине ықпал ету шаралары жаза қолдану қажет деп табылмаған жағдайда қолданылады. Қағидада көрсетілген дипломатиялық өкілеттігі бар адамдардың да еліміз аумағында өз артылықшылықтарын пайдаланып, қылмыстар жасағандығына дәлел ретінде Тәжікстандық елшінің автокөлігінен ірі көлемдегі героинді ҰҚК қызметкерлері тапқандығын ұсынамыз. Жәбірленушілердің де соның ішінде мемлекеттің де құқықтарын бірдей қорғау" деген қағида ҚР "Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілген қылмыстық заңнамаларды жетілдіру кезіндегі басты назарға алатын қағидалардың соңғысы. Бұл жерде мемлекет те кейбір қылмыстар бойынша жәбірленуші ретінде танылатындығы сонымен қатар басқа да азаматтық сипаттағы жәбірленушілер мен мемлекеттің мүддесіне зардап келген кезде оларды қорғау бір заңдық құралмен және бірдей дәрежеде қорғалатындығы нақты көрсетілген. Қазақ - - стан Республикасының Сыбай - лас жемқорлықпен күрес туралы қол - даныстағы Заңы көп жағдайда уақыт ағымындағы өзгерістерге сай келмейді, тұжырымдамасы жағынан ескірген және осы заманғы бағдарламалық мақсаттарына сай емес. Жаңа заң сыбайлас жемқорлықтың барлық деңгейінде онымен тиімді күрес жүргізуді арттыруға, жемқорлықтың пайда болуы мен тамырын жаюына мүмкіндік туғызатын жағдайды азайтуға, сондай-ақ қоғамда жемқорлыққа атымен төзбеушілікті қалыптастыруға; - Қазақстанның беделді халықаралық ұйымдарға кіруіне және жемқорлыққа қарсы іс-әрекет саласындағы көпшілікке танылған халықаралық конвенцияларға қосылуына мүмкіндік береді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың м - аңызды профилактикалық шарасы нор - ма - тивтік құқықтық актілер жобала - рына сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәуел - сіз ғылыми сараптама жүргізу бо - лып табылады. Мұның бәрі Қазақстан заңдарының халықаралық стандарттарға сай келуіне, сондай-ақ жемқорлыққа қарсы ең озық әлемдік тәжірибені қол - да - нуға мүмкіндік береді, жалпы алғанда, біздің еліміздің инвестициялық тартымдылығын арттыруға ықпал етед.
Сыбайлас жемқорлық профилактикасының пәрменді тетігі қоғамдық бақылау болып табылады. Мұндай бақылауды енгізу азаматтық қоғам институттарын жандандыруды ғана емес, тиісті заңнамалық реттеуді де талап етеді.
Қоғамдық бақылау туралы Заңның қабылдануы азаматтық бақылауды ұйымдастыру мен жүзеге асырудың базалық қағидаларын нормативтік құқықтық бекіту арқылы алғашқы рет оның біртұтас жүйесін құруға мүмкіндік берер еді.Мұндай заң оның институттары мемлекеттің беделін нығайтуға және мемлекеттік аппарат жұмысының сапасын арттыруға жәрдем ететін азаматтық қоғамды одан әрі дамытуда маңызды рөл атқаруға арналған.
Азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қозғайтын мәселелер бойынша қоғамдық тыңдаулар, мемлекеттік органдар шешімдеріне қоғамдық сараптама өткізу үшін басшылардың жұртшылық алдындағы есептерін тыңдау және азаматтардың алқалы органдардың жұмысына қатысуы үшін құқықтық негіз жасалатын болады.
Заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы міндеттердің өзін де, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің тыныс-тіршілігінің басқа да әлеуметтік маңызы бар мәселелерін шешуге де ықпал етед. Бұл ретте қоғамдық бақылаудың ел Конституциясының талаптарына сәйкес мемлекеттің бақылаушы функцияларынан аражігі нақты ажыратылуға тиіс. Мемлекеттік аппарат жұмысының ашықтығын қамтамасыз етудің тағы да бір құралы Жария ақпаратқа қолжетімділік туралы Заң болуы тиіс, ол жария ақпаратты алушылардың құқықтарын, оны беру, есепке алу және пайдалану тәртібін бекітеді. Жария ақпаратқа еркін қолжетімділік халықтың шенеуніктермен артық байланысы қажеттілігін болдырмайды.Сыбайлас жемқорлықпен табысты күрестің аса маңызды факторы азаматтардың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге тікелей қатысу мүмкіндігі болып табылады. Бұған жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттіктерін кеңейтуді көздейтін заңның қабылдануы ықпал етеді. Халыққа ең алдымен жергілікті өзін өзі басқарудың бюджеттік бағдарламалары бойынша қаражаттың пайдаланылуына мониторинг пен бақылауға қатысу мүмкіндігін берген жөн.
1.3 Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша қолданылатын жазалар
Қоғамдық сананың әр деңгейінің көрінісі ретіндегі билеуші мен бағыныштылардың еркі, мүдденің көрінісінің субъективті себебі бола отырып, экономикалық, саяси, құқықтық қатынастырдың өрістеуіне жол ашады, сонымен бірге бұл құбылыс қоғам дамуының тарихи- кезеңінің нақты сәтіне тән. Бұл дегеніміз - экономика, саясат, құқықтың өзара байланысын жалғайтын қоғамдық сананың идеалогиялық бағанын жасау және оның заңды жалғасы құқықтық идеалогияның талаптарын қолдану деген мәселе. Қоғамдық өмірдегі субъективті және объективті факторлардың қолданылуы мен оның түрлі мәнге ие болуы - экономика мен саясатқа әсерінің нысанын үлгілейді. Мысалы, ағылшындардың құқық жүйесіндегі соттық прецеденттердің ролі, құлиеленушілік құқықтың классикалық сипатына тән Рим құқығының нормалары Еуропа құрлығының құқықтық жүйесінің әлі күнге құрамдас элементі ретінде белгілі. Ұлттық психология мен ұлттық құқықтық сананың дағдылар мен салт-дәстүрлері - құқықтық нормалардың мәніне ерекше серпін серіп отырғаны жасырын емес. Қазақ билер сотының тамаша шешімдері мен дала заңының өркениеттіліктің өрісінен алыс емес, қайта мәндес, мазмұндас екендігін дәлелдеуде академик С. Зимановтың еңбектерінің құндылығы мәңгілік. [8].
Қазақ билері де қылмыстық құқықбұзушылықтың өзіндік нысанының авторлары. Мал ұрлығы, жесір, жер дауы - билер тарапынан тиянақты да тұрақты өз шешімін тауып отырған. Қазақ халқының би-шешендері ерекше тұлғалар санатына жатады. Олардың ерекшелігі - бойындағы елді аузына қаратып, жедел шешімдер қабылдау қасиеті басқа халықтарда өте сирек кездескен. Біздің заманымыздан бұрын II-III ғасырлардағы Мәнді би, Елсау би, Оңқай би, Майқы би тәрізді қадым заманның дара да дана билерінің құқықтық ойлары бүгінге келіп жетті. Олардың құнды пікірлері халық басқару, сот билігі, сыбайлас жемқорлықпен, меншікке деген пайдақорлық-озбырлық, зорлық қылмыстарының қауіптілігін меңзеген ғұлама сөздері - ұрпаққа мұра, адастырмас бағыт. [9].
Құқықтық мемлекетті құру сатысындағы Қазақстанның қылмыстық саясаты - дербес мәнге, көп қырға ие болды. Мемлекеттің даму кезеңімен құқықтың пайда болуы да қарайлас, оның себебіне мемлекет пен құқықтың тарихи кезеңдері негізгі қоғамдық-экономикалық формациялар мен өндірістік қатынастардың дамуының табиғи кезеңдеріне сай келеді. Жемқорлыққа қарсы мемлекет ретіндегі Қазақстанның қылмыстық заңдары - жетекші Еуропа мемлекеттерінің революцияға дейінгі және Кеңестік қылмыстық заңдары дағдылы әдістері мен қарама-қайшылықтарын, маңызды тұстарын ескерген, өзара қайшылықты, бәсекелес екі жүйенің (социализм мен капитализм) өзіне тән әдістері мен ерекшіліктерін құрамына сіңірген, үздіксіз дамудың келесі кезеңіндегі күрделі, мемлекеттік мүдделі әрекеттердің кешенді жиынтығы. Қазақстанның қылмыстық құқықбұзушылыққа қарсы ұстанатын саясатының объективті көрінісін біз төмендегі ерекшіліктерін ескере отырып, былай ұсынамыз:
- қылмыстық құқықбұзушылыққа қарсы ұстанатын саясатының дамуы - әлеуметтік айқындылықтарға яғни, экономика және саясат, өндірістік және саяси қатынастардың дамуына тікелей байланысты;
- әлеуметтік жүйедегі Қазақстанның қылмыстық құқықбұзушылыққа қарсы ұстанатын саясатының - түрлі кезең қылмыстық құқықтық жалғасы болып табылғанмен, қоғам дамуының жаңа заңдылықтарымен құнарландырылған - қылмыстық құқықбұзушылыққа қарсы жаңа түрі;
- Қазақстанның қылмыстық кодексінде негізделген дамуының негізгі ағымдары - қоғам мүшелерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, мүдделерін қорғау жолындағы қызметтің үрдісінен көрініс табады. Бұл жерде теория мен тәжірбиенің қарама-қайшылығының тұстары даму үрдісінің бағыттарын тежеп отырғандығы жасырын емес;
Біздің елдің түсінігінде қалыптасқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы ұлттық және өркениетті негіздерін - Қазақ билерінің кесімді шешімдері мен дала заңының ұлттық нұсқалары (Жеті жарғы т.б.) және де шетелдік нұсқалардың үздік тұстары құрайды;
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын жазалар әлеуметтік даму заңдылығына орай, тұрақты, қатаң сипатқа ие емес, бірақ та оның дамуының тарихи кезеңдері - дөрекі материалдық нысаннан рухани нысанға ойысып бара жатқаны назар аудартады. Мемлекеттік нысан зайырлы ретінде танылып отырса да, азаматтарды жемқорлықтан сақтандыруда діни уағыздар мен дінбасылардың әсері қоғамымызда ерекше орын алып отырғандығын атап өту керек. Қоғамдық дамудың объективті факторы - бұл біздің ойымызша, адам санасының жартылай тәуелді жағдайлар мен қатынастардың күрделі сипатты иеленуі: объективті фактор - әлеуметтік саяси, идеологиялық қатынастардың көрінісі бола отырып, қоғамның басым бөлігінің өз мүддесі үшін күресінің әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан құралады. Объективті факторлардың қалыптасу қайнар көздеріне: сыртқы көріністерінің адам санасына жағымдылығы, қылмыстық ахуалдың тұрақтылығы, адам мен құқық қорғау органдарының құқықтық бірлікте болуы, қоғам мүшелерінің әрекетінен - адамгершілік, әдет, ізгілік, эстетикалық мәннің байқалып отыруы жатады. Объективті фактор - қоғамдық санадан, оның саналық деңгейінен мән сапасына ие болады. Қоғамдық сана - адамның рухани жұптасуы, олардың ізгілік байланыстарының өнімі.
Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңды бірінші болып 1998 жылы қабылдады, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекеттің нақты стратегиялық саясаттары анықталды. Осы заңның жүзеге асырылып жұмыс істеуіне 10 жылға жақын уақыт кетті. Демократиялық тұрғыдан қарағанда қоғамды қайта құру арқылы азаматтардың құқығын қорғау, сотталғандардың заңды мүдделері мен қауіпсіздігі мәселелерімен шындап айналысудың мүмкіндігі туғандығын бағамдау Қазақстан азаматтарының басым көпшілігі тарапынан жеткілікті дәрежеде емес.
Дегенмен Президентіміздің жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша көптеген нормативтік құқықтық актілерге қол қойып, сыбайластықтың алдын алудағы мемлекеттің рөлін айқындап берді. Қылмыстық саясаттың бұндай анықтамасымен толықтай алғанда келісуге болады, бірақ анықтамада жаза мәселесі, жазамен қорқыту, жаза орнына қылмыскерге қолданылатын әкімшілік және қоғамдық әсер ету шаралары қылмыстық саясатты жүзеге асырудың бірден-бір құралы екендігі көрсетілмегендігі қылмыстық саясат мәні жөнінде сенімсіз қорытындыға жасауға әкеліп соғады.
Қылмыстық кодексте көзделген жазалардың ішінде сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмысқа қосымша қатаң жаза қолданылу тиіс деген пікірмен келісуге болмайды. Өйткені жаза, жазамен қорқыту мәселесі қылмыстық құқықтың проблемасы екені рас. Ал қылмыстық саясат тек бір ғана қылмыстың түріне жаза тағайындау мәселесін қарастырумен шектелмейді, және қылмыстық саясат өз маңызында жаза тағайындаумен қоса, қылмыстық құқықтық нормаларды жасау, қылмыстық заңдар мен қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіру жасау сияқты әрекеттерді қамтиды. Ал осы жағдайларды көрсете отырып, сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыстық құқықбұзушылық жасаған адамдарға қолданылатын жазалардың тиімділігін анықтау қиын. Себебі жемқорлықпен күрес саласындағы құқық қорғау органдары мен судьялардың қызметтің бағытын жаза тағайындау арқылы айқындау қылмыстық процестік кодекстің мәнін ашып көрсетеді.Қылмыстық процестік кодексте тиісті органдар мен ұйымдардың жаза қолданудың үш саласы бойынша жүзеге асыратын қызметінің негізгі бағыттарын айқындайды. Бұл әрекеттер мынадай сипатта болады: қылмысты тез және толық түрде ашу, айыптыларды залалсыздандыра отырып, заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ету; жасалған қылмыстарды дұрыс саралау және мақсатты, әділ түрдегі жаза тағайындау; сотпен тағайындалған жазалардың орындалуы және жаза арқылы әсер етудің қалыпты қорытындыларын бекіту.
Жемқорлықтың алдын алып қысқартуға, мемлекет пен қоғам өмірінің түрлі салаларында оны тудыратын себептер мен жағдайларды жоюға қабілетті превентивтік сипаттағы кешенді шараларға жетекші рөл берілуі тиіс. Соттық және еңбекпен түзеу саясаты да бұл қылмыстың таралуына ерекше әсер етудің бірыңғай мәніне ие, бірақ та олардың әрқайсысы өзіне тән құралдарымен, әдістерімен, мүмкіндіктерімен заңда бекітілген біртұтас саясаттың жалпы қағидалары негізінде қылмыспен күрес саласынында қызмет атқарады немесе бұл қылмыстық саясаттың кең мағынадағы түсінігін қалыптастырады. Қылмыстық саясаттың тар және кең мағынадағы түсініктерін беру қылмыстық саясаттың мәні мен маңызын тар және кең мағынада қабылдауға әкеліп соғады және де азаматтарға мемлекеттегі қылмыстық саясаттың бағытына дұрыс болжау жасауына мүмкіндік бермейді. Қылмыстық саясаттың астарында мемлекеттің сонымен қатар адам мен азаматтың мүдделері жатады, бұл мүдделердің толық қорғалуы сыбайлас жемқорлыққа қарсы шешімдердің дұрыс ұйымдастырылуына тікелей байланысты. Қылмыстық процессуалдық құқық және қылмыстық атқару құқығының қағидалары кезең-кезеңімен басымдық күшке ие болады. Мыс: қылмыстық процесстің қылмыстық іс қозғау сатысында қылмыстық құқық қағидалары басымдыққа ие болып, шешуші роль атқарады. Ал, алдын - ала тергеу сатысы немесе басты сот талқылауын тағайындау сатысында қылмыстық процесс қағидалары басым күшке ие болады. Ал, қылмыстық саясаттың арнаулы қағидалары қылмыспен күресте жетекші сипатта болып, аталған материалдық және процессуалдық құқық салаларының қағидаларының дұрыс орындалуына септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатын төмендегі заңнамалық шаралардың кешенін қабылдау арқылы жүргізу керек:
қылмыстық заңға қылмыстық теріс қылық санатын енгізу;
экономикалық салада аса қоғамдық қауіп туғызбайтын кұқық бұзушылықтарды әкімшілік құқық бұзушылықтар қатарына ауыстыра отырып, одан әрі қылмыстық сипаттан арылтуға, сондай-ақ жекелеген қылмыстық құқық бұзушылықтардың ауырлық дәрежесін қылмыстық теріс қылықтар санатына ауыстыру немесе жазаны жеңілдету арқылы (депенализация) қайта бағалауға;
кәмелетке толмағандарға, олардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қауіп төндіретін қылмыстар үшін, террористік, экстремистік және сыбайлас жемқорлық қылмыстар үшін, ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық қауымдастық құрамында қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты күшейтуге;
бас бостандығынан айырумен байланысты емес қылмыстық жазалауды қолдану саласын кеңейтуге, оның ішінде бас бостандығынан айыру түріндегі жазалауларды жекелеген санкциялардан алып тастауға не бас бостандығынан айырудың ұзақ мерзімін азайтуға;
айыппұл салуды қылмыстық жазалаудың тиімді түрі ретінде айқындауға және оның қолдануды кеңейту мүмкіндігіне;
санкциялардағы жазалаулардың Қылмыстық кодекстің баптарында ауырлығы бір санаттағы қылмыстарға парапарлығын және олардың әділ жазалау қағидатына сәйкестігін белгілеуге;
қылмыстық жазалаудың баламасы мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын енгізуге;
өлім жазасын қолдану аясын кезең-кезеңмен тарылту бағытын жалғастыруға;
қылмыстық жауаптылықтан босату, жазасын өтеу, жазасын өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату институттарын жетілдіруге бағытталуға тиіс. [10]
Біз өз сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыстық саясатымыздың бағыттары мен ізгілік сипатына тоқталдық және де мемлекеттік қылмыстық саясат ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға, қылмыстық қудалаудан қашып жүргендер мен қайталап қылмыс жасағандарға жұмсақтық көрсетпейді. Әрекет аясына адамдардың едәуір бөлігі тартылатын және қоғамдағы тұрақтылық, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен мемлекет мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаудың беріктігіне сенімділік, елдегі құқық тәртібінің жай - күйі олардың қызметінің тиімділігіне байланысты болатын құқық қорғау органдарының заңнамалық базасын жетілдіру ұсыныстары да аталған тұжырымдамадан тыс қалмаған. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мен оны болдырмау, онымен күрестегі табандылық, жедел-іздестіру қызметін жетілдіру, нақты қалыптасқан оперативті ахуалға тиісінше көңіл аудару, ақпараттық қамтамасыз ету мен талдау жұмысы-ның деңгейін көтеру, халықаралық ынтымақтастықты кеңейтудің басым бағыттар ретінде көрсетілуі-егер олар уақтылы табандылықпен орындалса, біздің қылмыстық саясатымыздың жоғары деңгейде жүзеге асырылуына қызмет етері сөзсіз. Экономикалық прогресстердің өрлеуін немесе қоғамда қалыптасқан күрделі экономикалық жағдайды өз бас пайдасына жаратуды көздейтін күштердің бар екені рас. Қазақстан Республикасы ТМД мемлекеттері ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы бірінші және бірден-бір заң қабылдағандығы белгілі. 2008 жылдың бірінші жарты жылдығында сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары үшін тәртіптік және әкімшілік жауапкершілікке 2100 мемлекеттік қызметші тартылған. Арнайы құрылған деректердің бірыңғай банкісіндегі деректер бойынша сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарын жасаған 3014 адам туралы мәлімет бар. Солардың ішінде 750 Қорғаныс министрлігінің әскери қызметкерлері, 220 ішкі істер органдарының қызметкерлері, 68 кеден органдарының лауазымды адамдары, 52 салық органдарының қызметкерлері, 125 әкім, 1 депутат, 59 ТЖА Мемлекеттік өртке қарсы қызметінің қызметкерлері, 11 әділет органдарының, 14 қаржы полициясының, 4 прокуратура органдарының қызметкерлері бар. Ағымдағы жылда барлығы 1256 сыбайлас жемқорлық сипатындағы қылмыс тіркелген. Бұл қылмыстардың 100-ін әртүрлі деңгейдегі 25 әкім жасаған және 7-еуі сотталған. Атырау облысы Алмалы ауылдық округінің әкімі Ж. Ғұбашева пара алғаны үшін бас бостандығынан айырылып, 8,5 жылға сотталған. Жоғары қызметтегі 7 лауазымды адам сотталған. Бұлардың ішінде 2 бұрынғы министр, облыс әкімі, төрт судья бар [11].
Елімізде жоғары лауазымдағы қылмыскерлерді жауапқа тарту процесі олардың тарапынан партия құру арқылы өз қылмыстық әрекеттерін саяси жамылғымен бүркеумен ұштасқан әрекеттерден кедергіге ұшырауда. Мемлекеттегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің аталған кедергілерге қарамастан жоғары белсенділікпен жүргізіліп жатқандығына жоғарыда келтірген фактілерді дәлел ретінде ұсынамыз. Аталған тұжырымдамада қаржы - шаруашылық қызмет саласында теріс пайдаланушылыққа жол бермеу мақсатында мемлекеттік бақылау жүйесін жетілдіру, мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, қызмет этикасын сақтау жөніндегі, сондай-ақ экономикалық қызмет саласындағы және мемлекеттік қызмет мүдделеріне кедергі болатын қылмыстарға қарсы іс-әрекет нысандары мен әдістерін оңтайландыру жөніндегі жұмысының нәтижелілігін арттырудың негізгі міндет ретінде қойылуы тегін емес.
Осы құжаттардың барлығында парақорлық пен сыбайлас жемқорлық қоғамның, мемлекеттің мүдделеріне қайшы келетіндігінен, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының негізгі қағидаттарымен сыйыспайтындығы туралы және ерекше аталып өтіледі.
Тұжырымдамадағы көрсетілген қылмыстық заңнамаға қатысты бірқатар есепке алынуы тиіс міндеттер мен анықталған жайттар мемлекеттегі қылмыстық саясатты жүргізу кезіндегі назарға алынуы тиіс барлық жағдайларды қамтыған деп айтуға болмайды. Тұжырымдаманы жасаушылар қылмыстық саясаттың ізгілік жағын насихаттаумен ғана шұғылданып, қылмыстық саясаттың кімдерге қатысты қатаңдық сипатында қолданылатына жете көңіл бөлуі керек еді. Бұл жағдайды тұжырымдамадағы басты кемшілік ретінде ұсынамыз. Әрине тұжырымдамада көрсетілген проблемалар әлі де жүзеге аспаған және де Президенттің тапсырмасын орындау мемлекеттің басты міндеті болып табылады. Біз осы тұжырымдамадағы мемлекеттің қылмыстық саясатының қылмыстық заңнама саласында қандай бағытпен жүретінді-гін бағамдадық. Енді осы көрсетілген жағдайларға қатысты өз ұсыныстарымызды білдірейік: қылмыстық заңнаманы жетілдіруде қылмыстық құқықтың басшылыққа алынатын қағидаларының және оның бұлжытпай орындалуының заңдық қырлары дұрыс көрсетілген. Мәні қылмыстық құқық тұрғысында іс - қимылдың қылмыстылығы мен жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуға тиіс екендігіне саятын заңдылық" қағидасының маңызы зор екендігіне дау жоқ әйтсе де біз кейбір қылмыс түрлерімен күресте қылмыстық әрекетті анықтайтын қосарланған заңдардың бар екендігін айта кету керек.
ҚР-сының қылмыстық заңдары тек қана осы қылмыстық кодекстен тұратындығын көрсетеді. Қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықты көздейтін бірден - бір заңдық құрал болуы тиіс. Ал, осы баптың 1-тармағының сөйлемдеріне көз жүгіртсеңіз "қылмыстық жауаптылықты көздейтін өзге де заңдар оларды осы Кодекске енгізгеннен кейін ғана қолданылуы тиіс" деген көрсетілім мемлекетте бір ғана қылмыстық заңның болуын айғақтай түседі. Сонымен қатар мемлекетте сыбайлас жемқорлық қылмыстарының өрістеп тұрғандығы белгілі. Ал, мемлекетте Сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес туралы заңның қабылданғаны белгілі. Сонда мемлекетте сыбайлас жемқорлықпен күресте осы күресті жүргізушілер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz