Қарт адамдардың әлеуметтік мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-4
І ҚАРТТАР ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1. Қарттар туралы жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-7
1.2. Қарт адамдардың әлеуметтік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 7-11
1.3. Қазақстан Республикасындағы қарттардың
жағдайы ... ... ... ... ...11-16
1.4 Әлеуметтік жұмыстағы қарт және егдее жастарды адамдарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-18
1.5 Қарт адамдарға арналған
мекемелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .19-21
ІІ МҮГЕДЕКТІК МӘСЕЛЕСІН ШЕШУ АСПЕКТІЛЕРІ МЕН ЖОЛДАРЫ
2.1 ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік саясаты ... ...22-
25
2.2 Мүгедектерді әлеуметтік
оңалту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .25-28
2.3 Мүгедектіктің алдын алу және медициналық - әлеуметтік сараптаманы
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 29-30
2.4 Мүгедектерді әлеуметтік тұрғыдан жұмыспен
қамту ... ... ... ... ...30-32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33-3 7
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .38-39
Кіріспе
Қурстық жұмыстың өзектілігі: Егде жастағы адамдар ерекше назар аударуды
талап етеді, өйткені әлеуметтік жұмыстың ең дәстүрлі клиенттері болып
табылады. Бүгінгі күні егде адамның проблемалары әртүрлі ғылымдармен
белсенді түрде зерттеледі: социология, демография, әлеуметтік психология,
физиология, әлеуметтік жұмыс теориясы, геронтология және т.б. практикалық
деңгейде қарт адамдардың отбасы мен қоғамда өмір сүруінің оң және теріс
тәжірибесін бірікФтіру жүргізіледі, ал теориялық деңгейде олармен
әлеуметтік жұмыс әдістемелерін іздеу және жетілдіру жүзеге асырылады. Егде
жасына назар аударғанына қарамастан, қарт клиент пен әлеуметтік жұмыс
жөніндегі маманның өзара іс-қимыл процесі аз зерттелген. Қарт адамның
өмірін лайықты, белсенді қызметпен және қуанышпен қалай жасау керек, оны
жалғыздық, иеліктен айыру сезімінен қалай арылу керек, қарым - қатынас
тапшылығын толықтыру керек- осы және басқа да мәселелер қазіргі уақытта
бүкіл әлемнің жұртшылығын толғандырады.
Қарттарды әлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың экономикалық, саяси
және басқа да құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда тең мүмкіндіктерін
қамтамасыз ету мен Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ
халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормаларында кепілдік
берілген.
Соңғы он жылдықта адам өмірінің ұзақтығының артуына байланысты бұл
проблемаға назар көбірек аударылды. Егде кезде белсенді өмір сүруді сақтау
қажеттілігі қазіргі замандағы ғылыми зерттеулердің өзекті мәселесі.
Сондықтан зерттеу жұмысының осы болып табылады.
Мүгедектердің жағдайын жақсарту Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың
басымды бағыттарының бірі болып табылады.
Мүгедектігі бар азаматтар қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуға
бірдей құқығы бар. Бірдей құқықтар табиғи, психологиялық, сенсорлық,
мәдениеттік, заңдылық және басқа да тосқауылдарға байланысты шектелген
мүмкіндіктерді түзететін әлеуметтік қызметтің жүйесімен қамтамасыз етілуі
керек. Осы тосқауылдар қоғамның басқа да мүшелері сияқты негіздермен
мүгедектің қоғамға интеграциялануына мүмкіндік бермейді. Мүгедектік – бұл
тек қана медициналық мәселе емес, бәрінен бұрын ол – бірдей емес
мүмкіндіктер қорытылған әлеуметтік мәселе.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қарт және егде адамдардың әлеуметтік
мәселелерін зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеті:
1. Егде адамның және қарт азаматтың түсінігін және мәнін ашу;
2. Қарт адамдардың мәселелерін анықтау;
3. Қарт адамдарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне тоқталып өту;
4. Егде жастағы азаматтарға арналған мекемелерді анықтау.
Қоғам олардың тәуелсіз өмір сүру үшін, қоғам өмірінің ажырамас бөлігі
болуға адамның табиғи құқына ие болуға және тұрғын және қоғамдық
ғимараттарға, көлікке, коммуникация құралдарына, еңбекке және білім беруге
қол жеткізу еркіндігі мен таңдау еркіндігі бар стандарттарды өте мұқтажды
мүгедектігі бар адамдарға икемдеуге міндетті.
• Зерттеу нысаны : Қарт және егде жастағы адамдардың әлеуметтік
мәселелері.
• Мүгедектерге әлеуметтік құқықтық реттеудің әлеуметтік
мәселелері.
Курстық жұмыстың құрылымы:Кіріспеден,екі бөлімнен,пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен,қорытындыдан тұрады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі: курстық жұмыстың әдістемелік
негізі отандық, әлеуметтік жұмыс ғалымдарының еңбектері, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, әлеуметтік қорғау туралы заңдарды құрайды.
Қазақстанда мүгедектік мәселелерін халықаралық нормаларға сәйкес
айқындау және шешу тәсілдерінде түбегейлі өзгерістер жүрып жатыр. Қазіргі
кезде еңбек ету қабілеті төмендеген немесе жоғалған адамдар ғана емес,
сонымен қатар тіршілік әрекетінің басқа да шектелулері (өзіне өзі қызмет
ету, жүріп-тұру, адамдармен қарым-қатынас жасау, бағдарлану, өзінің мінез-
құлқын бақылау, оқыту) бар адамдар да мүгедек деп танылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, мүгедектерді оңалту мәселелерін тиімді
шешу мемлекеттің белгілі бір уақыт кезеңіне қабылданатын кешенді нысаналы
бағдарламалар шеңберіндегі белсенді қолдауын талап етеді. Ағымдағы жылы
осындай бағдарламаның біреуін - Мүгедектерді оңалтудың 2002-2005 жылдарға
арналған бағдарламасын іске асыру аяқталды, оның барысында тиісті
органдарда мүгедектерді әдеттегідей күтуден мүгедек-балалардың аса сапалы
білім алуға және жасы ұлғайған мүгедектерді оңалтуға дейін өтіп, мүгедектер
мәселесі шешілді. Білім мен оңалтудың арқасында мүгедектер қоғамдық
бірлестіктер арқылы мүгедектерге қарасты саясатты әрі қарай дамытуға аса
тиімділік танытты.
Мүгедектерге қатысты мемлекеттік саясаттағы оң өзгерістер 2005 жылы
қабылданған заң жобаларының қатарында орын алды (Қазақстан Республикасында
мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы
13 сәуірдегі Заңы; Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылғы 12 сәуірдегі Заңы; Мүгедектерді оңалтудың
кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20
шілдедегі № 754 Қаулысы; Медициналық әлеуметтік сараптама жүргізу ережесін
бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі №
750 Қаулысы және т.б.).
Қарағанды облысында мүгедектерді оңалтудың қалыптасқан жүйесі жоғары
сапалы деңгейге көшу үшін шарттар мен мүмкіндіктер бар. Осыған байланысты,
жақын арадағы болашақта жаңадан мүгедектерді әлеуметтік оңалту бағдарлама
әзірлеу қажет.
Бағдарламаны әзірлеу үшін Қазақстан Республикасында мүгедектерді
әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 сәуірдегі
Заңының 10 бабы негіз болып табылады.
Мүгедектердің жағдайын жақсарту Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың
басымды бағыттарының бірі болып табылады.
Мүгедектігі бар азаматтар қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуға
бірдей құқығы бар. Бірдей құқықтар табиғи, психологиялық, сенсорлық,
мәдениеттік, заңдылық және басқа да тосқауылдарға байланысты шектелген
мүмкіндіктерді түзететін әлеуметтік қызметтің жүйесімен қамтамасыз етілуі
керек. Осы тосқауылдар қоғамның басқа да мүшелері сияқты негіздермен
мүгедектің қоғамға интеграциялануына мүмкіндік бермейді. Мүгедектік – бұл
тек қана медициналық мәселе емес, бәрінен бұрын ол – бірдей емес
мүмкіндіктер қорытылған әлеуметтік мәселе.
Қоғам олардың тәуелсіз өмір сүру үшін, қоғам өмірінің ажырамас бөлігі
болуға адамның табиғи құқына ие болуға және тұрғын және қоғамдық
ғимараттарға, көлікке, коммуникация құралдарына, еңбекке және білім беруге
қол жеткізу еркіндігі мен таңдау еркіндігі бар стандарттарды өте мұқтажды
мүгедектігі бар адамдарға икемдеуге міндетті.
Қазақстанда мүгедектік мәселелерін халықаралық нормаларға сәйкес
айқындау және шешу тәсілдерінде түбегейлі өзгерістер жүрып жатыр. Қазіргі
кезде еңбек ету қабілеті төмендеген немесе жоғалған адамдар ғана емес,
сонымен қатар тіршілік әрекетінің басқа да шектелулері (өзіне өзі қызмет
ету, жүріп-тұру, адамдармен қарым-қатынас жасау, бағдарлану, өзінің мінез-
құлқын бақылау, оқыту) бар адамдар да мүгедек деп танылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, мүгедектерді оңалту мәселелерін тиімді
шешу мемлекеттің белгілі бір уақыт кезеңіне қабылданатын кешенді нысаналы
бағдарламалар шеңберіндегі белсенді қолдауын талап етеді. Ағымдағы жылы
осындай бағдарламаның біреуін - Мүгедектерді оңалтудың 2002-2005 жылдарға
арналған бағдарламасын іске асыру аяқталады, оның барысында тиісті
органдарда мүгедектерді әдеттегідей күтуден мүгедек-балалардың аса сапалы
білім алуға және жасы ұлғайған мүгедектерді оңалтуға дейін өтіп, мүгедектер
проблемасы шешілді. Білім мен оңалтудың арқасында мүгедектер қоғамдық
бірлестіктер арқылы мүгедектерге қарасты саясатты әрі қарай дамытуға аса
тиімділік танытты.
Мүгедектерге қатысты мемлекеттік саясаттағы оң өзгерістер 2005 жылы
қабылданған заң жобаларының қатарында орын алды (Қазақстан Республикасында
мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы
13 сәуірдегі Заңы; Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылғы 12 сәуірдегі Заңы; Мүгедектерді оңалтудың
кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20
шілдедегі № 754 Қаулысымен жүзеге асырылады.
1.Қарттар әлеуметтік жұмыстың нысаны ретінде
1.1.Қарттар туралы жалпы шолу
Қарт адамдар - бұл салыстырмалы ұзақ өмір сүретін адамдар, соның
салдарынан олар аурудың болуына немесе болмауына қарамастан, белгілі бір
психофизикалық шектеулерді бастан кешіреді, кейбір жағдайларда олар
функционалдық түрде әрекет етуге қабілетсіз немесе оларға сырт жақтан көмек
қажет. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша, 60-тан
74 жасқа дейін-қарт адамдар, 75 - тен 89 жасқа дейін-кәрілер, 90 жастан
бастап және одан жоғары-ұзақ өмір сүретіндер болып табылады. Қартаю процесі
адамның биологиялық және әлеуметтік функцияларының әлсіреуіне алып келетін
ағзада болып жатқан өзгерістерге, бұрыннан бар аурулардың асқынуына немесе
оның жаңа, жиі ауыр ауруларының пайда болуына байланысты. Кез келген қарт
адам үшін орталық жүйке жүйесі жағынан өзгерістер тән, бұл жұмысқа
қабілеттіліктің төмендеуіне, ашулану мен тітіркенгіштіктің пайда болуына,
жадының төмендеуіне және кейбір дағдылардың жоғалуына, депрессияға әкеп
соғады. Қарт адам басқаға қарағанда, адамдық қолдауды көп қажет етеді .
Қарт адам деген нақты, бір мағыналы түсінік әлі ғылыммен
әзірленбеген. Ғалымдар мен мамандар арасында осы есеп бойынша белсенді
пікірталастар жалғасуда. Алайда, әңгіме ұзақ өмір сүрген адамдар туралы
болып отыр, соның салдарынан бұл адам белгілі бір психофизикалық
шектеулерді бастан кешуде. Егде жастағы адамның өмірін ауырлататын қандай
да бір аурулары болуы мүмкін, алайда кейбір жағдайларда ол функционалдық
әрекетке қабілетсіз немесе оған сырт жағынан көмек қажет [1] .
Қартаю процестерін зерттеумен геронтология айналысады. Қартаю процесі
адамның биологиялық және әлеуметтік функцияларының әлсіреуіне алып келетін
ағзада болып жатқан өзгерістерге, бұрыннан бар аурулардың асқынуына немесе
оның жаңа, аса ауыр ауруларының пайда болуына байланысты. Кез келген аға
адамға орталық жүйке жүйесі тарапынан өзгерістер тән, бұл жұмысқа
қабілеттіліктің төмендеуіне, ренжітушілік пен тітіркенгіштіктің пайда
болуына, ұғымның төмендеуіне, кейбір дағдылардың жоғалуына, депрессияға
әкеп соғады. Қарт адам біреуден артық, қолдауды, адам қатысуын қажет етеді.
Осы жағдайларға байланысты қарт адамдар ерекше әлеуметтік топ ретінде қоғам
мен мемлекеттің жоғары назарын қажет етеді және әлеуметтік жұмыстың ерекше
объектісі болып табылады.
Халықтың демографиялық қартаю процесі - салыстырмалы түрде жаңа
құбылыс. Оның алдында демографиялық революция деп аталатын болды, оның
негізгі көріністері өлім-жітім көрсеткіштерінің азаюы және туу
көрсеткішінің тез үдемелі құлдырауы болды.
2001 жылы. әлем халқы шамамен 6,2 млрд. адамға жетті, ал әрбір оныншы
жер сілкінісінің жасы 60 және одан жоғары болды. БҰҰ ұзақ мерзімді
болжамдары бойынша 2025 жылға қарай әлем халқы 1950 жылмен салыстырғанда үш
есе, ал қарт адамдардың саны 6 есе өседі, ал қарт адамдардың саны (80
жастан асқан) 10 есе артады. Қоғамның қартаюының салдары көптеген мамандар
мен қоғам қайраткерлерін - ғалымдарды, практиктерді, саясаткерлерді,
экономистерді, әлеуметтанушыларды зерттеу пәні болып табылады. Сонымен,
қартаю жеке адамдар мен бүкіл халықтың дамуының сөзсіз элементі болып
табылады. Адамның, қоғамның дамуында жастық, жетілу, қарттық, сондай-ақ
терең қарттық кезеңдерін бөліп көрсетуге болады. Сондықтан ғалымдар туған
күні негізінде анықталатын күнтізбелік жас (хронологиялық, астрономиялық)
және биологиялық жас (функционалдық) ұғымын ажыратады, ол осы адамның жеке
қасиеттері мен өмірінен өткен жағдайларға байланысты [2] .
Демографиялық қартаю ұғымы демография мен статистикада жалпыға бірдей
мойындалды. Ол негізгі үш кезеңде халық құрылымындағы өзгермелі шама
ретінде қарастырылады:
1. Қосымша жасы (0-17 жас);
2. Өндірістік жас (ерлер: 18-64 жас, әйелдер: 18-59 жас);
3. Өнімнен кейінгі жас (ерлер: 65 жастан жоғары, әйелдер: 60 жастан
жоғары):
4. Кәрілік (ерлер: 65-79 жас, әйелдер: 60-79 жас);
5. терең қарттық(80 жастан жоғары).
Халықтың қартаю процесі - салыстырмалы түрде жаңа құбылыс. Ол
демографиялық революциядан кейін тікелей басталды, оның екі негізгі
көрінісінің бірі туу көрсеткішінің тез үдемелі құлдырауы болды (ол өлім
көрсеткішінің азаюы алдында). Бұған дейін бұл жолға Франция мен Финляндия
кірді, онда демографиялық революция өткен жүзжылдықтың басында пайда
болды,олардың соңынан Батыс және Солтүстік Еуропаның басқа елдері жүрді. ХХ
ғ. демографиялық қартаю процесі барлық еуропалық елдерді қамтыды, одан
кейін басқа континенттердегі көптеген елдерді одан әрі кеңейте түсті.
Индустриялық дамыған елдерде халықтың қартаю процесі шамамен 30 жыл бұрын
басталды және үдемелі қарқынмен дамыды. Бұл процесс әзірше әлсіз дамыған
елдерге әсер еткен жоқ, алайда, Біріккен Ұлттар Ұйымы демографтарының
пікірінше, әлемнің осы бөлігіндегі бала туудың күрт құлдырауы халықтың
белсенді қартаюының басталуын білдіреді, бұл алдағы онжылдықта көрінеді.
Халық қозғалысының басты тенденцияларын зерттей отырып және олардың
уақыт пен кеңістіктегі айырмашылықтарына ерекше назар аудара отырып, А.
Сови барлық ұлы қазіргі заманғы феномендердің арасында халықтың қартаюы
кімнің іс-әрекеті неғұрлым сенімді, ең аз даулы болып табылатынын атап
өтті. Бұл құбылыстың таралуы және оның қоғамдық-экономикалық даму
дәрежесіне күмәнсіз тәуелділігі көптеген авторларды өзінің табиғаты бойынша
прогрессивті процесс болып табылады деген қорытындыға бейімдейді. Біздің
заманымыздың өзіндік белгісі бола отырып, ол бір мезгілде демографиялық
қатынастардың дамуының жаңа кезеңінің басталуын сипаттайды және елеулі
демографиялық, экономикалық, қоғамдық, әлеуметтік-саяси, мәдени және
медициналық салдарларды тудырады. Халықтың қартаюы ең алдымен материалдық
жағдайдың жақсаруымен және медицина жетістіктерімен түсіндіріледі. Алайда,
бұл үдерісте елдер мен аймақтар бойынша айырмашылықтар байқалады. Егде
адамдардың үлес салмағы, әдетте, дамыған елдерде, үлкен және ірі қалаларда,
ауылдық жерлерде жоғары. Мемлекет, қоғамдық және басқа да бірлестіктер мен
ұйымдар, қоғам тарапынан егде адамдарға тиісті қарым-қатынаста олардың
өмірі толығымен толыққанды болуы мүмкін.
Қартаю ырғағы қарт адамдардың (әдетте, зейнеткерлердің) өмір салтына,
олардың жағдайы мен отбасына, өмір сүру деңгейіне, еңбек жағдайларына,
әлеуметтік және психологиялық факторларға байланысты. Қарт адамдар арасында
әртүрлі топтар бөлінеді: сергектік, дене бітімі сау; науқастар; отбасында
өмір сүретіндер; жалғыздық; зейнетақыға риза; жұмыс істейтіндер, бірақ
жұмыспен ауыратындар; бақытсыз, шаршағандар және өмір сүретіндер; аз
қозғалатындар, үйседтер; өзінің бос уақытын қарқынды, әр түрлі өткізушілер
(қонаққа барады, клубтарға және т.б. барады).
Қарт адамдармен жұмыс істеу үшін олардың әлеуметтік жағдайын,
психиканың ерекшеліктерін, материалдық және рухани қажеттіліктерді білу
керек және осы жұмыста ғылымға сүйену керек, әлеуметтанулық, әлеуметтік-
психологиялық, әлеуметтік - экономикалық және басқа да зерттеу түрлерінің
мәліметтері. ДДҰ мәліметтері бойынша, 61-70 жастағы адамдарда тағамның
калориялығы 20-30 жас аралығындағы адамдардың тәуліктік рационының 79%
деңгейінде болуы тиіс [3] .
Қоғамның қартаюының салдары көптеген мамандар мен қоғам қайраткерлерін
- ғалымдардың, практиктердің, саясаткерлердің, экономистердің,
әлеуметтанушылардың зерттеу пәні болып табылады. Сонымен, қартаю жеке
адамдар мен бүкіл халықтың дамуының сөзсіз элементі болып табылады.
Адамның, қоғамның дамуында жастық, жетілу, қарттық, сондай-ақ терең қарттық
кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.
1.2. Қарт адамдардың әлеуметтік мәселелері
Қазіргі әлемде көптеген елдер халқының егде жастағы адамдардың үлесі
өсуде. Бұл орташа өмір сүру ұзақтығының артуына байланысты. Сондықтан
олардың қоғамдық, әлеуметтік жағдайы, отбасындағы рөлі мен орны,
медициналық-әлеуметтік оңалту, әлеуметтік қызмет көрсету және қамтамасыз
ету, қарт адамдарға әлеуметтік қамқорлық мәселелері өте маңызды теориялық
және көп жағдайда практикалық мәнге ие. Халықтың қартаюы ең алдымен
материалдық жағдайдың жақсаруымен және медицина жетістіктерімен
түсіндіріледі. Мемлекет, қоғамдық және басқа да бірлестіктер мен ұйымдар,
қоғам тарапынан егде адамдарға тиісті қарым-қатынаста олардың өмірі
толығымен толыққанды болуы мүмкін. Қартаю ырғағы қарт адамдардың (әдетте,
зейнеткерлердің) өмір салтына, олардың отбасындағы жағдайына, өмір сүру
деңгейіне, еңбек жағдайларына, әлеуметтік және психологиялық факторларға
байланысты [4] .
Қарт адамдар арасында әртүрлі топтар бөлінеді: сергектік; дене бітімі
сау; науқастар; отбасында өмір сүретіндер; жалғыздық; зейнетақыға риза;
жұмыс істейтіндер, бірақ жұмысқа тартылатындар; бақытсыз, өмірде
шаршағандар; аз қозғалатын үйседілер; өзінің бос уақытын қарқынды, әр түрлі
өткізушілер (қонаққа, киноға барады, клубтарға және т.б. барады).
Қартаю мен кәрілік ауру, патология емес, бірақ бұл кезеңде ағзаның
барлық жүйелерінің құрылысы мен жұмыс істеуінде күрделі өзгерістер орын
алады.
Қарт адамдармен жұмыс істеу үшін олардың әлеуметтік жағдайын (өткен
және қазіргі), психиканың ерекшеліктерін, материалдық рухани
қажеттіліктерді білу керек және осы жұмыста ғылымға сүйену керек,
әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-экономикалық және басқа да
зерттеу түрлерінің мәліметтері. Қартаю шамасына қарай егде адамның
өміріндегі отбасының рөлі артады (зейнеткерлік жасқа жеткен кезде жұмыстың
тоқтатылуы); осы кезеңде денсаулықтың нашарлауы және ұтқырлықтың күшейе
түсуі жиі туындайды; егде адамдардың мүдделері мен қызмет түрлері
шектеледі, барлық назар отбасылық істерге ауысады. Отбасылық байланыстар
жоғалған басқа контактілерді алмастырады. Жыл сайын өсіп келе жатқан
денсаулықтың әлсіреуі егде адамды отбасының басқа мүшелеріне үлкен
тәуелділікке алып келеді, ол қамқорлық пен көмекті қажет етеді. Әсіресе бұл
қажеттілік аурулардың асқыну кезеңінде байқалады. Отбасында болған қарт
және кәрілер қауіпсіздік пен оларға кездесетін қиындықтардан тәуелсіз
болуға үміттене алады. Сонымен қатар, үй жұмысын орындай отырып, отбасының
қалған мүшелеріне үй шаруашылығын жүргізуге және балаларды күтуге
көмектесіп, қарт адам өзінің пайдалылығына сенімділік сезімін алады, бұл
оған белгілі бір шамада қарттық кезеңіне бейімделуге көмектеседі [5] .
Қарт адамның отбасындағы және қоғамдағы орны жалпы әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дамумен, материалдық және шаруашылық өзара қарым-
қатынастармен, жергілікті және, атап айтқанда ұлттық дәстүрлермен
анықталады. Егде адамдардың отбасылық жағдайына көптеген факторлар, оның
ішінде жынысы, жасы, тұратын жері (ауыл және қала), ерлі-зайыпты болу,
балалардың болуы елеулі әсер етеді. Алғашқы үшеуі макроәлеуметтік салаға,
ал төртінші және бесінші - микроәлеуметтік салаларға жатады. Егде адамдар
арасында ерлерден әлдеқайда көп әйелдер бар. Әсіресе олар үлкен жастағы
топтарда басым. Бұл әйелдердің ұзақ өмір сүруімен және ішінара ерлердің
ерте өлуімен түсіндіріледі. Біздің елімізде, соғыстан зардап шеккен басқа
да елдердегідей, бұл сандық тепе-теңдік соғыс шығынының салдарынан да үлкен
мөлшерге жетті. Нәтижесінде бізде жалғыз әйелдерден гөрі көп. Сондай-ақ,
ерлер әйелінен айырылған (овдовев) некеге тұрудың оңайырақ екенін атап
өткен жөн. Кеш некеге тұру үшін материалдық фактор ғана емес, сонымен қатар
моральдық фактор да маңызды рөл атқарады, жалғыздықтан құтылуға, қарттық
кезеңде дос пен өмір серігін сатып алуға ұмтылу. Жалғыздық қоғамда оқшаулау
сезімінің күшеюіне, жұмыстың тоқтауына байланысты. Өз жағдайына
психологиялық қанағаттанбаушылық көбінесе кейде психикалық бұзылумен бірге
болатын дене бітімінің тез басталуына әкеп соғады. Әдетте, жалғыз қариялар
отбасыдан гөрі нашар экономикалық және тұрмыстық жағдайларда өмір сүреді.
Жиі жалғыздық әкеледі суицидным қылықтарына. Ерлерде де, әйелдерде де ерлі-
зайыптылардың біреуі немесе кез келген маңызды (бала, ата-ана) жоғалған
жағдайда өзіне-өзі қол жұмсау тәуекелі жоғары. Жалпы алғанда, суицидтердің
25% қайтымсыз жоғалуына байланысты: жақын адамның қайтыс болуына немесе
қайтыс болуына байланысты. 55-65 жас кезеңінде зейнеткерлікке шығудың,
лауазымдық төмендеудің немесе кейінгі жастағы жалпы психологиялық
дағдарыстың нәтижесі ретінде туындайтын демобилизация реакциясы жиі
байқалады. Болашақ қараңғы жарықта, жоспарлар мен ниеттер жоқ, ал өткен,
керісінше, идеалданады, тек қызғылт түске боялады [6] .
Сондықтан адамда ешқашан не болғанын қайтармаутүріндегі
пассивті суицидтік сөздер пайда болады. Бұл туған-туыстарын және жақындарын
қорғауы керек. Олар қарт адамға шұғыл көмек қажет екенін түсінуге міндетті.
Қарт адамдардың әлеуметтік проблемалары әртүрлі, олардың спектрі объективті
де, субъективті де факторларға байланысты, алайда оларды шартты түрде
бірнеше топқа біріктіруге болады - бұл материалдық-қаржылық сипаттағы,
медициналық-әлеуметтік оңалту және қарт адамдардың психологиялық әл-ауқаты
мәселелері. Бұл ретте, психологиялық әл-ауқат проблемаларын шешу қарт
адамдардың лайықты табыс деңгейін ұстап тұрудан немесе оларға медициналық-
әлеуметтік оңалту саласында сапалы қызмет көрсетуден кем емес екенін атап
өту қажет. Өкінішке орай, әлеуметтік қолдаудың бұл бағыты жиі іске
асырылмаған. Қарт адамдар санатына көшу (зейнеткерлікке шығу) ең алдымен
адамның өз өмірінің соңғы кезеңіне кіретінін түсінуіне байланысты. Алда
сөзсіз қартаю, ауру, өмір сүрудің толық немесе ішінара шектелуі. Осының
барлығын ұғыну, жақындап келе жатқан өлімнің шарасыздығы туралы ой-пікірлер
психологиялық жоспардың асқынуын тудырады, бұл асқынулардың деңгейі жеке
тұлғаның субъективті қасиеттеріне байланысты. Ақырында, психологиялық
проблемаларға егде адамның қарым-қатынасының күрт тарылуын жатқызуға
болады, ол толық жалғыздыққа әкелуі мүмкін. Қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерінің азаюы адамның еңбек ұжымынан "түсіп қалуымен" байланысты,
көп уақытты үйде өткізеді. Бұл жаста көптеген достары, туыстары мен
құрдастары өмірден кетеді, бұл сондай-ақ байланыстарды тарылтады, ал жаңа
достарды сатып алу қиынға соғады. Әсіресе бұл мәселе ересек балаларынан
бөлек тұратын қарт адамдар үшін өзекті. Қарт адамдардың жағдайына әсер
ететін маңызды фактор ерлі-зайыптылық болып табылады. Қарт жас-Бұл ерлі-
зайыптылар өмірінің соңғы кезеңі. Зерттеулер ерлі-зайыптылықты және осы
кезеңде маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Ерлі-зайыптылардың біреуінің
өлімі, әдетте, оның өмір салты мен мінез-құлқын өзгертіп, екіншісін ауыр
жарақаттайды. Осыдан кейін адам өз шаруашылығын жүргізуден бас тартып,
жақындарына тәуелді болады [7] .
Бұл ретте отбасы басшысының рөлі отбасының кіші мүшелерінің
біріне ауысады. Жалғыз өмір салты мен жалғыздық бір-біріне жақын, бірақ
оларды араластырудың қажеті жоқ. Олардың біріншісі физикалық, екіншісі -
әлеуметтік деп атауға болады. Жалғыздық сезімі - маңызды өмірлік
құндылықтарды немесе жақын адамды жоғалтумен байланысты өте ауыр уайымдау,
немесе тастап кету, тастанды бастан кешіру. Ол егде адамның психофизикалық
жағдайын айқын көрсетеді, ол жаңа байланыстарға және ескі байланыстарды
қолдауды қиындатады [8] .
Ғылыми тұрғыдан жалғыздық - ең аз әзірленген әлеуметтік ұғымдардың
бірі. Мысалы: жалғыздық-айналасындағылармен ұлғайып келе жатқан алшақтықты
сезіну, жалғыз өмір салтынан қорқу, маңызды өмірлік құндылықтарды немесе
жақын адамдарды жоғалтумен байланысты ауыр уайымдану, өз өмірлерінен
кетуді, ауырсынуды және қажетсіздікті үнемі сезіну. Немесе міне: жалғыздық-
бұл психофизикалық статусты көрсететін әлеуметтік жағдай. Ол психикалық
және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы әртүрлі себептерге байланысты болуы
мүмкін. Қарттықтағы жалғыздық-бұл бір мағыналы емес, мәні бойынша,
әлеуметтік мәні бар ұғым. Бұл ең алдымен туыстарының, балаларының,
немерелерінің, жұбайларының болмауы,сондай-ақ жас отбасы мүшелерінің жеке
тұруы. Бірақ отбасында тұратын көптеген ескі адамдар үшін жалғыздық сезімі
тым ауыр емес. Оқшаулау қарттықтың міндетті атрибуты деп саналады. Жетінің
болуы қарттықта жалғыздық мәселесін шешпейді, жалғыз өмір салты жалғыздыққа
әкеп соқтырмайды: көптеген ескі адамдар белсенді қоғамдық өмір сүреді,
туыстарымен және достарымен қарым-қатынас жасайды. Қарт адамдардың маңызды
әлеуметтік мәселесі дәстүрлі отбасылық ұстанымдарды біртіндеп бұзу болып
табылады, бұл аға ұрпақтың құрметті басты орынға ие болмауына алып келді.
Көп жағдайда қарт адамдар отбасыдан бөлек тұрады,сондықтан олар өздерінің
кемшіліктері мен жалғыздықтарын жеңе алмайды. Егер бұрын егде адамдар үшін
негізгі жауапкершілік отбасында тұрса, қазір оны мемлекеттік және
жергілікті органдар, әлеуметтік қорғау мекемелері жиі өзіне алады.
Біздің еліміздің жағдайында әйелдердің орташа өмір сүру
ұзақтығы ер адамдарға қарағанда шамамен 12 жылға көп болғанда, егде жастағы
отбасы көбінесе әйелдер жалғыздығымен аяқталады. Созылмалы аурулар өзіне-
өзі қызмет көрсету, өзгерістерге бейімделу мүмкіндігін төмендетеді.
Айналасындағылармен, соның ішінде жақындарымен, тіпті балаларымен және
немерелерімен қиындықтар туындауы мүмкін. Қарт және ескі адамдардың
психикасы кейде тітіркендіргіштермен, ренжітушілікпен ерекшеленеді, кейде
өзіне-өзі қол жұмсауға, үйден күтуге әкелетін Кәрілік депрессиялар болуы
мүмкін. Қарт және егде жастағы адамдар, ең алдымен жалғыз адам-бірақ көмек
тек қарт адамға ғана емес, оның отбасына да қажет екенін есте сақтау керек
[9] .
Қазіргі әлемдегі жалғыздық ерекше себептер бойынша қоғамға
бейімделе алмаған, күрделі әлеуметтік проблемаға айналған жекелеген
индивидтердің проблемасына айналуын тоқтатты, оның шешілуіне әлеуметтік
денсаулық тәуелді емес. Қарт адамдардың жалғыздық проблемасы бүгінгі күні
өткір проблема болып отыр. Үлкен жастағы адамдар жеке тұлға, эгоцентризм,
оқшаулану, иеліктен айыру сияқты феномендерге байланысты көптеген себептер
бойынша жалғыздық жағдайына түседі. Жеке тұлға жалғыздық жағдайында өзінің
социумға немқұрайлығын және оған төзімділігін қайғылы бастан кешеді.
Жалғыздық әртүрлі реакцияны тудыруы мүмкін - ауыр азап шегуден белсенді
наразылыққа дейін. Жалғыздық жағдайы, әдетте, өткен оқиғалар туындаған.
Тұйықтық шегі ретінде сипаттағы себеп болуы мүмкін, жалғыздық. Жалғыз адам
әрдайым жеке және шеттетіледі. Жалғыз адам әрқашан қайғылы, ол ешқашан
бақытты емес.
1.3. Қазақстан Республикасындағы қарттардың жағдайы
Қазіргі уақытта соңғы онжылдықтар әлемнің дамыған елдерінде
Қарт адамдардың абсолюттік саны мен салыстырмалы үлесінің өсуі байқалады.
Қазақстан халқының қартаюының басты себептері-бала туудың төмендеуі,
медицина прогресінің, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауының арқасында
ескі адамдардың өмір сүру деңгейінің артуы. Қазақстан қарт мемлекеттер
тобына жатқызылған. Бұл туралы Алматыда өткен " ХХІ ғасырдағы қартаю:
мереке және мәселе. Әлемде ерлердің өмір сүру ұзақтығы 40 жыл ішінде алты
жылға өсті, ал әйелдерде 6,5 жылға өсті. Сарапшылардың болжамы бойынша,
2050 жылға қарай Қазақстандағы Қарт адамдардың үлесі 25% - ға дейін артады.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстанда 65 жастан асқан
адамдардың саны миллионнан астам адамды құрады [10] .
Әлеуметтік-демографиялық санаты қарттар бөледі:
хронологиялық, социологиялық, биологиялық, психологиялық, функционалдық.
Қарт адамдардың жасы айтарлықтай айырмашылықтармен
сипатталады, бұл оның 60-тан 100 жасқа дейінгі тұлғаларды қамтитындығымен
түсіндіріледі. Бізде республикада әрбір оныншы тұрғын қарт жаста. Бұл үлкен
тәжірибе қоры, балаларды тәрбиелеу үшін үлкен әлеует және даналықты сақтау!
Біздің Конституция Қарт адамдардың құқықтары мен мүдделерін сақтау
кепілдігін бекітті. Алайда, жақсы жағдайдағы өзгерістер көбінесе елде
қалыптасқан нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайға байланысты.
21 ғасырдың басында Қазақстанда қарт адамдарды зейнетақымен қамтамасыз
ету, мүгедектігіне, асыраушысынан айрылуына және жасына байланысты
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар
кіретін және әлеуметтік қызмет көрсету мен әлеуметтік көмек көрсету
мүмкіндігі мен қажеттілігін қамтитын әлеуметтік қамсыздандырудың аралас
жүйесі қалыптасты. Ал қарт адамдарды әлеуметтік қорғауды дамытудың қазіргі
кезеңі 2012-2015 жылдарға есептелген және әлеуметтік қамсыздандырудың көп
деңгейлі жүйесін құруды болжайтын әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдету бағдарламасымен байланысты. Президент өзінің Қазақстан халқына
Жолдауында: базалық зейнетақыны енгізу. Ол қазір әлеуметтік
қамсыздандырудың ортақ жүйесіне қатысушылардың үлесі азайған кезде пайда
болуы мүмкін нәрселерді теңестіреді. Өйткені, жинақтау жүйесіне бізде
барлығы қатысқан жоқ.
Сонымен қатар, базалық зейнетақы бағдарламаға сәйкес өседі және
2012 жылы, есеп бойынша, бюджет мүмкіндіктеріне байланысты ең төменгі
күнкөріс деңгейінің 45-50 пайызын құрайды. Бірақ коэффициенті төлемдері бар
қарт адамдар өмір сүреді. Оларға әлеуметтік көмек қажет - өзін-өзі күте
алмайтын адамдар үшін. Ол үшін әкімдіктер жанында әлеуметтік қызметкер
институты енгізілді.
Қазақстанда зейнетақының орташа мөлшері 94 913 теңгені құрайды, деп
хабарлады еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі.
Ведомствоның мәліметінше, 2020 жылғы қаңтар-қыркүйек айларында
республикалық бюджеттен базалық зейнетақы төлеуге 576, 4 млрд теңге,
ынтымақты зейнетақы төлемдеріне – 1 трлн 285, 4 млрд теңге бағытталды.
"2020 жылғы қыркүйек айында республикалық бюджеттен зейнетақы
төлемдеріне 209 млрд теңге, оның ішінде базалық зейнетақы төлеуге – 64, 8
млрд теңге, ынтымақты зейнетақы төлеуге – 144, 2 млрд теңге бөлінді.
2020 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша зейнеткерлер саны 2 млн 212 мың
адамды құрайды. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері (оның ішінде базалық
зейнетақы) 2020 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 94 913 теңгені құрады.
Еске салайық, 2018 жылғы 1 шілдеден бастап мемлекеттік базалық
зейнетақы төлемі, оның зейнетақы жүйесіндегі тәжірибесін ескере отырып, әр
алушыға жеке тағайындалады. Бұл ретте 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша ынтымақты жүйеде жұмыс істеген уақыты, сондай-ақ міндетті зейнетақы
жарналары төленген кезеңдер (бұдан әрі - МЗЖ) зейнетақы жүйесіндегі еңбек
өтіліне қосылады" делінген ведомствоның хабарламасында.
Министрліктің айтуынша, міндетті зейнетақы жарналары неғұрлым тұрақты
және толық салынатын болса, зейнетақы жасына жеткенде базалық зейнетақы
төлемдерінің мөлшері соғұрлым көп болады.
"Сонымен, егер зейнетақы жүйесіндегі жұмыс өтілі 10 жыл немесе одан аз
болса, сондай-ақ егер мүлде жоқ болса, базалық зейнетақы ең төменгі
күнкөріс деңгейінің 54%-ын құрайды, содан кейін 10 жылдан асқан әр жыл үшін
оның мөлшері 2%-ға артады. Мысалы, егер сіз 20 жыл қатыссаңыз, базалық
зейнетақы күнкөріс деңгейі құнының 74%-ды, 30 жыл – күнкөріс құнының 94%-ын
құрайды. 33 және одан да көп жыл жұмыс өтілі болса, күнкөріс құнының 100%
жоғары мөлшерінде белгіленеді.
Егер бір ай ішінде МЗЖ бірнеше рет бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына
жасалса, жинақтаушы жүйеге қатысу мерзімі бір айды құрайды. Осылайша,
міндетті зейнетақы жарналары неғұрлым тұрақты және толық салынатын болса,
зейнетақы жасына жеткенде базалық зейнетақы төлемдерінің мөлшері соғұрлым
көп болады.
Жасына байланысты зейнетақы төлемдерінің мөлшері 1998 жылғы 1
қаңтардағы жұмыс өтіліне (кем дегенде 6 ай қажет) және зейнеткерлікке
дейінгі кезеңде алынған орташа айлық табысқа байланысты болады" делінген
хабарламада [11].
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі дамуда. Елімізде жинақтаушы
зейнетақы қорларының 7 млн. 128 244 салымшысы бар. Зейнетақы қызметтері
нарығында осындай он төрт қор бар және зейнетақы жинақтары 842,1 миллиард
теңгеге жетті. Алайда, қарт адамдарды әлеуметтік қорғау тек материалдық
қолдауға ғана түспейді. Әлеуметтік-экономикалық, отбасылық-тұрмыстық,
эмоциялық-психологиялық және қарт адамдарға еріп жүретін басқа да көптеген
проблемаларды шешу көптеген мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдардың
күш-жігерін біріктіруді, осы процеске жұртшылықты қосуды талап етеді.
Сондықтан әлеуметтік көмек көрсетуге мемлекеттік емес құрылымдар мен
қоғамдық бірлестіктер тартылады.
Қарттыққа қарым-қатынастың халықаралық принциптері көмек пен дамудың
оңтайлы үйлесімін көздейді. Әлемнің екінші Ассамблеясының Саяси
Декларациясында атап өтілгендей, егде жастағы адамдар өздерінің білімі мен
дағдыларын кезең-кезеңмен жаңартып, өндірістік жұмысқа деген ынтасы мен
қабілеті жеткенше жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болуға тиіс. Қарттар туралы
тек асырауындағылар туралы ойлайтын стереотиптерді дәл осы ұстанымдардан
қайта қарау қажет. Олардың нақты таңдауын, өмір сүру жағдайларын, еңбек
нарығының жағдайын және басқа да жағдайларды ескере отырып, белсенді
ұстанымын көтермелейтін кез келді [12] .
Жұмыс істеп тұрған зейнеткерлер қоғамның еңбек әлеуетін
белгілі бір шамада толықтырып, Қарт адамдардың қажеттіліктеріне мемлекет
жұмсайтын ресурстарды қалпына келтіруге ықпал етеді. Көп жұмыспен қамту-бұл
оқшаулауды жеңудің құралы. Алайда, еліміздің жұмыспен қамту құрылымында 65
және одан жоғары жастағы қарт адамдардың үлесі шамалы, олардың жалпы саны -
600-640 мың адам. Осыған байланысты біз қарт адамдарды ішінара жұмыспен
қамту үшін қосымша мүмкіндіктерді қарастырамыз, олардың өзін-өзі жұмыспен
қамтылуына және өзін-өзі қамтамасыз етілуіне базалық қолдау көрсету
жөніндегі орталықтарды құру перспективаларын қарастырамыз. Елімізде 331
үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшесі жұмыс істейді. Ал 35 мыңнан астам
жалғыз басты қарт еңбекке жарамсыз азаматтарға қызмет көрсетіледі. 83
интернат үйлерінде толық мемлекеттік қамтамасыз етуде отыз бес мыңнан астам
адам тұрады. Қазір Қазақстанда халықтың жалпы санының 7,1 пайызы Қарт
адамдардың саны бар,егер бұл сан 15 пайыздан асса, онда мемлекетте белгілі
бір экономикалық қиындықтар туындауы мүмкін. Мамандардың айтуынша, бүкіл
әлемдегі негізгі проблема-адамдардың ерте қартаюы, яғни биологиялық жастың
күнтізбелік жастан үлкен айырмашылығы, олардың арасындағы айырмашылық 10-
нан 20-ға дейін жетуі мүмкін [13] .
Бұл мәселе қала тұрғындары арасында айқын, оны адамдардың
85 пайызына дейін бастан кешіп отыр, дейді зерттеушілер. Аз ауруды бастан
кешіру керек, оларды қалыпты адам бар әлеуметтік өріске қайтару керек.
Негізгі бөлігі зейнеткерлерге өте ауыр бастан выход на пенсию. Антиэйджинг
әдістерін қолдану, ерте қартаюды азайту, қарттарға жұмыс істеуге мүмкіндік
беретін әлеуметтік саланы құру. Үлкен тәжірибесі бар адам өндірістік
процесс үшін өте маңызды. Статистикаға сәйкес қарт адамдарға 60 - тан 74
жасқа дейінгі, кәрілерге - 75-89 жастағы, ұзақ өмір сүрушілерге-90 және
одан жоғары жастағы адамдар жатады. Ең дамыған елдердің көпшілігінде
зейнетке шығу жасы 60 - 68 жас болса да (Қазақстанда - ерлер мен әйелдер
үшін тиісінше 63 және 58 жас) нақ осы деректерді іс жүзінде басшылыққа
алады. Қажет болса, шығу жасы әйелдер ұлғайту ұсынылады-ден 63 жасқа, 2018
жылдан бастап бұл процесі кезең-кезеңімен, жыл сайын 6 айға, ал ағымдардың
10 жыл. Қарастырылып отырған заң жобасында ұсынылып отыр начало ұлғайту,
әйел адамдардың зейнетке шығу жасын 2018 жылдан бастап. Осылайша, жасы 63
жас, әйелдер шығуға тек 2027 жылы. 2009 жылғы қазақстандық халық санағына
сәйкес 60-64 жастағы 1000 әйелге 555 ер адам, 65-69 жастағы 1000 әйелге 654
ер адам, 80 және одан жоғары жастағы 1000 әйелге 123 ер адам келді. Әйелдер
саны қартайған ерлер санынан асады. Бұл ерлердің ерте қайтыс болуымен
түсіндіріледі, бұл әйелдер ұзағырақ өмір сүреді. Егде адамдардың қоғамдағы
өмір сүру жағдайы, ең алдымен, олардың денсаулық жағдайы, зейнетақымен
қамтамасыз ету, өмір сүру сапасы анықталады [14] .
Қарт адамдардың денсаулық жағдайының сапасы көптеген
жағдайларға байланысты: ол қандай табиғи ортада тұрады, ол кіммен тұрады,
материалдық ресурстардан (зейнетақылар мен жәрдемақылар), медициналық
қызмет көрсетуден, физикалық жай-күйден, психологиялық жай-күйден. Қарт
адамдардың қартаю процесі әртүрлі және олар бір-бірінен ерекшеленеді. Қарт
адамдардың тіршілік әрекеті күрт төмендейді, жағдайы күрт нашарлайды.
Сондай-ақ, тәжірибе көрсеткендей, зейнетке шығу қарт адамдардың денсаулық
жағдайына кері әсерін тигізеді [15] . Қазақстанның
бір қарт науқастарына 2 - ден 4-ке дейін ауру келеді, ал қарт адамдарды
емдеу құны жас адамдарды емдеу құнынан 1,6-1,8 есе жоғары. Қарт адамдарға
ұзақ мерзімді күтім көрсету жөніндегі қызметтерді кеңейтудегі жас
мұқтаждықтары осы мақсаттарға арналған шығыстарды арттыратыны ерекше назар
аударуға тұрарлық. 2012 жылы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау
министрлігі қарттар клубтарын дамыту жолымен медициналық-әлеуметтік көмек
көрсетуді жетілдіру бойынша үкіметтік емес ұйымдар арасында Мемлекеттік
әлеуметтік тапсырыс орналастырылды. Мемлекеттік бағдарламаны іске асыру
үшін егде жастағы адамдарға медициналық көмектің қолжетімділігін қамтамасыз
ету үшін 2011 жылдан бастап барлық емханаларда әлеуметтік қызметкерлер мен
психологтар енгізілді. Әлеуметтік қызметкерлер институтын енгізудің оң
әсері үйдегі стационарларда 60 жастан асқан емделіп шыққан адамдар санының
артуы бойынша анық байқалады. Мәселен, 2011 жылы 60 жастан асқан 17 222
адам үйде медициналық көмек алса, 2012 жылы 30 мыңнан астам қарт адам үйде
емделді. 3 мамырдағы жағдай бойынша 838,2 млн. теңге сомасына 39,1 мың
біржолғы материалдық көмек көрсетілді; 8,2 мың ардагерлерге 205,9 млн.
теңге сомасына коммуналдық қызметтер төленді; 52 ардагер 821,3 мың теңге
сомасына отынмен қамтамасыз етілді; 56,2 мың ардагер 296,4 млн. теңге
сомасына жеңілдікті дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етілді; 476 ардагер 11,8 млн.
теңге сомасына тіс протезін жасады; 5,8 мың ардагер қала ішіндегі және
ардагерлер 16,1 млн. теңгеге мерзімді басылымға қол қойылды. 6,7 мыңнан
астам ардагер 226,5 млн.теңгеге басқа да көмек түрлерін алды (Әлеуметтік
такси, шаштараз, монша, кабельдік теледидар орнату және т. б.). Жыл сайын
зейнетақы және өзге де әлеуметтік төлемдердің мөлшері ұлғаюда. 2017 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша алынатын әлеуметтік төлемдердің орташа жиынтық
мөлшері ҰОС қатысушылары үшін - 114 655 теңге; ҰОС мүгедектері үшін - 118
499 теңге; ҰОС қатысушыларына теңестірілген адамдар үшін - 109 176 теңге;
ҰОС мүгедектеріне теңестірілген адамдар үшін -81 798 теңге; ҰОС жылдарында
тылда еңбек еткен адамдар үшін - 71 637 теңге. ҰОС ардагерлеріне
медициналық көмек республикалық және өңірлік деңгейде тегін медициналық
көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде тегін көрсетіледі. Бүгінгі
таңда республикада ардагерлерге стационарлық медициналық көмек Ұлы Отан
соғысының мүгедектері мен ардагерлеріне арналған 2 мамандандырылған
республикалық госпитальдарда (Астана және Алматы қалаларында), облыстық
және қалалық ауруханалардың арнайы сервистік палаталары көзделген
мамандандырылған бөлімшелерінде көрсетіледі. Сонымен қатар, Бірыңғай ұлттық
денсаулық сақтау жүйесі аясында ҰОС ардагерлері еркін таңдау қағидаты
бойынша кез келген республикалық медициналық ұйымда жоғары мамандандырылған
медициналық көмек алады. Қазақстанда әрбір азаматтың лайықты қарттығын
қамтамасыз ету туралы қамқорлық мемлекеттің негізгі басымдықтарының біріне
шығарылды және Үкіметтің әлеуметтік саясатының негізгі міндеттерінің бірі
болып табылады [16] .
Бүгінгі таңда Қазақстанда жасы бойынша 2,1 млн-нан астам
зейнеткер бар. Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың
негізгі құрамдас бөлігі зейнетақымен қамтамасыз ету болып табылады.
Зейнетақы төлемдерінің мөлшерін инфляция деңгейіне 2% - ға оза отырып, жыл
сайынғы индекстеу заң жүзінде бекітілді. Тек 2017 жылы 1 шілдеден бастап
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасын
орындау үшін жасына байланысты зейнетақы төлемдері мен еңбек сіңірген
жылдары үшін зейнетақы төлемдерінің мөлшері 2016 жылмен салыстырғанда 20% -
ға дейін өсуін қамтамасыз ету мақсатында арттырылды. Зейнеткерлердің
кедейлігін ескерту және азаматтардың экономикалық белсенділігін ынталандыру
мақсатында зейнетақы төлемдерінің мөлшерін жыл сайын арттырудан басқа 2018
жылдың 1 шілдесінен бастап базалық зейнетақыны тағайындау тәртібі өзгереді.
Ол еңбек өтілі мен зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты
тағайындалады. Бұдан басқа, 2018 жылғы 1 қаңтардан бастап күнкөріс
минимумының құрылымын қайта қарау нәтижесінде 2017 жылмен салыстырғанда
оның көлемі 16%-ға ұлғаяды, бұл тиісінше 3 миллион адамға жуық базалық
зейнетақы, мүгедектерге, асыраушысынан айырылған отбасыларға арналған
әлеуметтік жәрдемақылар, атаулы әлеуметтік көмек және мүгедек балаларды
тәрбиелеп отырған жәрдемақылар мөлшерін арттыруға алып келеді. Қазіргі
уақытта жергілікті бюджет есебінен қарт азаматтар мен мүгедектер арнайы
әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етіледі. Бүгінде 110 стационарлық
интернат-үйі, 53 күндізгі стационар жұмыс істейді, олардың қызметтерімен
3,5 мыңнан астам егде жастағы адамдар қамтылған. Үйде әлеуметтік көмек
көрсету бөлімшелері бүгінде 44 мыңға жуық егде жастағы адамдар мен
мүгедектерге қызмет көрсетеді. Бұдан басқа, күндізгі стационарлар мен
үйдегі стационарларда қарт адамдарды оңалту үшін, оның ішінде жалғыз басты
және тасымалдауға қабілетсіз адамдар үшін жағдайлар жасалады.
1.4 Әлеуметтік жұмыстағы қарт және егде жастағы адамдарды қорғау
Қазақстан Республикасында қарт адамдар мен мүгедектердің
барлық әлеуметтік және экономикалық құқықтары мен Конституциямен бекітілген
заңдары бар. Адам қарттығындағы әлеуметтік мәселелер қарт адамдардың өмір
салтына және қарым-қатынасына байланысты. Қарт адамдар мен мүгедектердің
проблемасы тіршілік әрекетінің шектелуі болып табылады. Астында тіршілік
дегеніміз-толық немесе ішінара болмауы адам қырыққа, қозғалу, бағдарлау,
қарым-қатынас, бақылауды өзінің мінез-құлқын, сондай-ақ еңбек қызметімен
айналысу. Бұл проблеманы бірінші кезекте шешу қарттар мен мүгедектерге
әлеуметтік оңалту және әлеуметтік көмек жүйесін жақсартуға ие болады.
Әлеуметтік оңалту-шаралар жүйесі қарттар мен мүгедектерге көмек көрсетуге
бағытталған. Жүйе шаралар кешенін қамтиды:
Әлеуметтік, экономикалық, медициналық , заңды, осы шаралардың барлығы
қарт адамдар мен мүгедектерді толыққанды өмірге қамтамасыз етуге
бағытталған. Әлеуметтік қызмет көрсетудің ең көп таралған түрі-аумақтық
қызмет көрсету орталықтары. Әлеуметтік қызмет көрсету бөліміне үш міндетті
бөлім кіреді:
1. Үйде әлеуметтік көмек көрсету
2. Уақытша күндізгі болу
3. Шұғыл әлеуметтік көмек әлеуметтік қолдауды қажет ететін адамдарға
көмектің нақты түрлері мен нысандарын анықтау.
1. Мемлекет пен қоғамдық ұйымдарды тарту
2. Осындай көмекке мұқтаж адамдарға біржолғы немесе тұрақты сипаттағы
әлеуметтік тұрмыстық қызметтер көрсету.
3. Қызмет көрсетілетін еңбекке жарамсыз адамдардың тұрақты әлеуметтік
тұрмысын қамтамасыз ету
4. Тегін мәдени тұрмыс және тамақ беру
5. Еңбекке жарамсыз зейнеткерлер мен мүгедектерге үйде тегін көмек
көрсету
6. Дәрі-дәрмектермен, Денсаулық сақтау қызметтерімен және коммуналдық-
тұрмыстық қызмет көрсету қызметтерімен қамтамасыз ету
7. Әлеуметтік сипаттағы материалдық және жедел көмекті ұйымдастыру
8. Қосымша қызметтер көрсету Қазақстан халқының өмір сүру ұзақтығының
төмендігі қазақстандық билік алаңдатты. Осыған байланысты ҚР Үкіметі
Қазақстанның егде жастағы тұлғаларының белсенді ұзақ өмір сүруін
қамтамасыз етуде антистарения моделін (бағдарламасын) әзірлеу және
Қазақстан Республикасында остеопороздың алдын алудың кешенді бағдарламасын
әзірлеуарнайы бағдарламаларын іске асыруды бастайды. Әлеуметтік қамтамасыз
етуді мемлекеттік органдар, кәсіпорындар, жеке тұлғалар еңбекшілердің
жарналары (жалақыдан шегерімдер) есебінен жүзеге асырады. Соңғы жағдайда
қорлардан төлем еңбек салымы мен өтілімен емес, жарна мөлшерімен
анықталады. Мұндай тәжірибе батыс елдерінде өте таралған. Неғұрлым дамыған
жүйесі әлеуметтік қызмет көрсету Қарағанды және басқа да бірқатар
аймақтарда. Әлеуметтік қызмет көрсету орталығы жұмысының мазмұнын қарау
ұсынылады (егде жастағы азаматтар мен мүгедектер үшін). Оған бірнеше
бөлімше кіреді.Күндіз болу бөлімшесінде (кемінде 30 Зейнеткерлер мен
мүгедектерді ұстауға есептелген) тамақтану, медициналық және мәдени қызмет
көрсету ұйымдастырылады. Арнайы шеберханаларда немесе қосалқы
шаруашылықтарда жұмыс істеуге қатысу қарастырылған. Бұл бөлімшелер қарт
адамдарды бейімдеу үшін арнайы құрылады. Күндізгі бөлімнің мақсаты қарт
адамдарға арналған бос уақыт орталығын құру болып табылады. Бұл бөлімдерге
адамдар таңертең келеді, ал кешке үйге қайтады, күн өткен сайын олар қарым-
қатынас жасауға, ойнауға, теледидарды көруге, музыканы тыңдауға, байытуға,
қатысуға, мәдени-көпшілік іс-шараларға қатысуға мүмкіндік алады. Уақытша
болу бөлімшесі (20 адамнан кем емес ұстау мен жұмысқа есептелген) емдеу-
сауықтыру және оңалту іс-шараларын, мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуді,
тәулік бойы ұстау жағдайында тамақтануды жүзеге асырады.
Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшесінде (оған қалада 120 адамға
қызмет көрсетеді, ауылдық жерлерде-60 адамға) бөгде адамның көмегіне мұқтаж
зейнеткерлер мен мүгедектерге (тегін немесе ақылы негізде) үйде тұрақты
немесе уақытша (9 айға дейін) әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсетіледі. Үйде
әлеуметтік көмек көрсету бөлімшесінде материалдық және табиғи қызметтерден
басқа клиентке дәрігерге дейінгі қызмет көрсетуге мүмкіндік береді.
Осылайша, бірінші
кезектегі мәселелермен саласында үйде әлеуметтік қызмет көрсетуді талап
ететін шешімдер болып табылады мынадай:
1. Аумақтық әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарының санын ұлғайту.
2. Әлеуметтік қызметкерлердің кәсіби деңгейінің төмендігі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2-4
І ҚАРТТАР ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1. Қарттар туралы жалпы
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-7
1.2. Қарт адамдардың әлеуметтік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 7-11
1.3. Қазақстан Республикасындағы қарттардың
жағдайы ... ... ... ... ...11-16
1.4 Әлеуметтік жұмыстағы қарт және егдее жастарды адамдарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-18
1.5 Қарт адамдарға арналған
мекемелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .19-21
ІІ МҮГЕДЕКТІК МӘСЕЛЕСІН ШЕШУ АСПЕКТІЛЕРІ МЕН ЖОЛДАРЫ
2.1 ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік саясаты ... ...22-
25
2.2 Мүгедектерді әлеуметтік
оңалту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .25-28
2.3 Мүгедектіктің алдын алу және медициналық - әлеуметтік сараптаманы
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 29-30
2.4 Мүгедектерді әлеуметтік тұрғыдан жұмыспен
қамту ... ... ... ... ...30-32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33-3 7
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .38-39
Кіріспе
Қурстық жұмыстың өзектілігі: Егде жастағы адамдар ерекше назар аударуды
талап етеді, өйткені әлеуметтік жұмыстың ең дәстүрлі клиенттері болып
табылады. Бүгінгі күні егде адамның проблемалары әртүрлі ғылымдармен
белсенді түрде зерттеледі: социология, демография, әлеуметтік психология,
физиология, әлеуметтік жұмыс теориясы, геронтология және т.б. практикалық
деңгейде қарт адамдардың отбасы мен қоғамда өмір сүруінің оң және теріс
тәжірибесін бірікФтіру жүргізіледі, ал теориялық деңгейде олармен
әлеуметтік жұмыс әдістемелерін іздеу және жетілдіру жүзеге асырылады. Егде
жасына назар аударғанына қарамастан, қарт клиент пен әлеуметтік жұмыс
жөніндегі маманның өзара іс-қимыл процесі аз зерттелген. Қарт адамның
өмірін лайықты, белсенді қызметпен және қуанышпен қалай жасау керек, оны
жалғыздық, иеліктен айыру сезімінен қалай арылу керек, қарым - қатынас
тапшылығын толықтыру керек- осы және басқа да мәселелер қазіргі уақытта
бүкіл әлемнің жұртшылығын толғандырады.
Қарттарды әлеуметтік қолдау мен қорғауға, олардың экономикалық, саяси
және басқа да құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда тең мүмкіндіктерін
қамтамасыз ету мен Қазақстан Республикасының Конституциясында, сондай-ақ
халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормаларында кепілдік
берілген.
Соңғы он жылдықта адам өмірінің ұзақтығының артуына байланысты бұл
проблемаға назар көбірек аударылды. Егде кезде белсенді өмір сүруді сақтау
қажеттілігі қазіргі замандағы ғылыми зерттеулердің өзекті мәселесі.
Сондықтан зерттеу жұмысының осы болып табылады.
Мүгедектердің жағдайын жақсарту Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың
басымды бағыттарының бірі болып табылады.
Мүгедектігі бар азаматтар қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуға
бірдей құқығы бар. Бірдей құқықтар табиғи, психологиялық, сенсорлық,
мәдениеттік, заңдылық және басқа да тосқауылдарға байланысты шектелген
мүмкіндіктерді түзететін әлеуметтік қызметтің жүйесімен қамтамасыз етілуі
керек. Осы тосқауылдар қоғамның басқа да мүшелері сияқты негіздермен
мүгедектің қоғамға интеграциялануына мүмкіндік бермейді. Мүгедектік – бұл
тек қана медициналық мәселе емес, бәрінен бұрын ол – бірдей емес
мүмкіндіктер қорытылған әлеуметтік мәселе.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қарт және егде адамдардың әлеуметтік
мәселелерін зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеті:
1. Егде адамның және қарт азаматтың түсінігін және мәнін ашу;
2. Қарт адамдардың мәселелерін анықтау;
3. Қарт адамдарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне тоқталып өту;
4. Егде жастағы азаматтарға арналған мекемелерді анықтау.
Қоғам олардың тәуелсіз өмір сүру үшін, қоғам өмірінің ажырамас бөлігі
болуға адамның табиғи құқына ие болуға және тұрғын және қоғамдық
ғимараттарға, көлікке, коммуникация құралдарына, еңбекке және білім беруге
қол жеткізу еркіндігі мен таңдау еркіндігі бар стандарттарды өте мұқтажды
мүгедектігі бар адамдарға икемдеуге міндетті.
• Зерттеу нысаны : Қарт және егде жастағы адамдардың әлеуметтік
мәселелері.
• Мүгедектерге әлеуметтік құқықтық реттеудің әлеуметтік
мәселелері.
Курстық жұмыстың құрылымы:Кіріспеден,екі бөлімнен,пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен,қорытындыдан тұрады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізі: курстық жұмыстың әдістемелік
негізі отандық, әлеуметтік жұмыс ғалымдарының еңбектері, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, әлеуметтік қорғау туралы заңдарды құрайды.
Қазақстанда мүгедектік мәселелерін халықаралық нормаларға сәйкес
айқындау және шешу тәсілдерінде түбегейлі өзгерістер жүрып жатыр. Қазіргі
кезде еңбек ету қабілеті төмендеген немесе жоғалған адамдар ғана емес,
сонымен қатар тіршілік әрекетінің басқа да шектелулері (өзіне өзі қызмет
ету, жүріп-тұру, адамдармен қарым-қатынас жасау, бағдарлану, өзінің мінез-
құлқын бақылау, оқыту) бар адамдар да мүгедек деп танылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, мүгедектерді оңалту мәселелерін тиімді
шешу мемлекеттің белгілі бір уақыт кезеңіне қабылданатын кешенді нысаналы
бағдарламалар шеңберіндегі белсенді қолдауын талап етеді. Ағымдағы жылы
осындай бағдарламаның біреуін - Мүгедектерді оңалтудың 2002-2005 жылдарға
арналған бағдарламасын іске асыру аяқталды, оның барысында тиісті
органдарда мүгедектерді әдеттегідей күтуден мүгедек-балалардың аса сапалы
білім алуға және жасы ұлғайған мүгедектерді оңалтуға дейін өтіп, мүгедектер
мәселесі шешілді. Білім мен оңалтудың арқасында мүгедектер қоғамдық
бірлестіктер арқылы мүгедектерге қарасты саясатты әрі қарай дамытуға аса
тиімділік танытты.
Мүгедектерге қатысты мемлекеттік саясаттағы оң өзгерістер 2005 жылы
қабылданған заң жобаларының қатарында орын алды (Қазақстан Республикасында
мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы
13 сәуірдегі Заңы; Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылғы 12 сәуірдегі Заңы; Мүгедектерді оңалтудың
кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20
шілдедегі № 754 Қаулысы; Медициналық әлеуметтік сараптама жүргізу ережесін
бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі №
750 Қаулысы және т.б.).
Қарағанды облысында мүгедектерді оңалтудың қалыптасқан жүйесі жоғары
сапалы деңгейге көшу үшін шарттар мен мүмкіндіктер бар. Осыған байланысты,
жақын арадағы болашақта жаңадан мүгедектерді әлеуметтік оңалту бағдарлама
әзірлеу қажет.
Бағдарламаны әзірлеу үшін Қазақстан Республикасында мүгедектерді
әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 сәуірдегі
Заңының 10 бабы негіз болып табылады.
Мүгедектердің жағдайын жақсарту Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың
басымды бағыттарының бірі болып табылады.
Мүгедектігі бар азаматтар қоғам өмірінің барлық аспектілеріне қатысуға
бірдей құқығы бар. Бірдей құқықтар табиғи, психологиялық, сенсорлық,
мәдениеттік, заңдылық және басқа да тосқауылдарға байланысты шектелген
мүмкіндіктерді түзететін әлеуметтік қызметтің жүйесімен қамтамасыз етілуі
керек. Осы тосқауылдар қоғамның басқа да мүшелері сияқты негіздермен
мүгедектің қоғамға интеграциялануына мүмкіндік бермейді. Мүгедектік – бұл
тек қана медициналық мәселе емес, бәрінен бұрын ол – бірдей емес
мүмкіндіктер қорытылған әлеуметтік мәселе.
Қоғам олардың тәуелсіз өмір сүру үшін, қоғам өмірінің ажырамас бөлігі
болуға адамның табиғи құқына ие болуға және тұрғын және қоғамдық
ғимараттарға, көлікке, коммуникация құралдарына, еңбекке және білім беруге
қол жеткізу еркіндігі мен таңдау еркіндігі бар стандарттарды өте мұқтажды
мүгедектігі бар адамдарға икемдеуге міндетті.
Қазақстанда мүгедектік мәселелерін халықаралық нормаларға сәйкес
айқындау және шешу тәсілдерінде түбегейлі өзгерістер жүрып жатыр. Қазіргі
кезде еңбек ету қабілеті төмендеген немесе жоғалған адамдар ғана емес,
сонымен қатар тіршілік әрекетінің басқа да шектелулері (өзіне өзі қызмет
ету, жүріп-тұру, адамдармен қарым-қатынас жасау, бағдарлану, өзінің мінез-
құлқын бақылау, оқыту) бар адамдар да мүгедек деп танылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, мүгедектерді оңалту мәселелерін тиімді
шешу мемлекеттің белгілі бір уақыт кезеңіне қабылданатын кешенді нысаналы
бағдарламалар шеңберіндегі белсенді қолдауын талап етеді. Ағымдағы жылы
осындай бағдарламаның біреуін - Мүгедектерді оңалтудың 2002-2005 жылдарға
арналған бағдарламасын іске асыру аяқталады, оның барысында тиісті
органдарда мүгедектерді әдеттегідей күтуден мүгедек-балалардың аса сапалы
білім алуға және жасы ұлғайған мүгедектерді оңалтуға дейін өтіп, мүгедектер
проблемасы шешілді. Білім мен оңалтудың арқасында мүгедектер қоғамдық
бірлестіктер арқылы мүгедектерге қарасты саясатты әрі қарай дамытуға аса
тиімділік танытты.
Мүгедектерге қатысты мемлекеттік саясаттағы оң өзгерістер 2005 жылы
қабылданған заң жобаларының қатарында орын алды (Қазақстан Республикасында
мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы
13 сәуірдегі Заңы; Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылғы 12 сәуірдегі Заңы; Мүгедектерді оңалтудың
кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20
шілдедегі № 754 Қаулысымен жүзеге асырылады.
1.Қарттар әлеуметтік жұмыстың нысаны ретінде
1.1.Қарттар туралы жалпы шолу
Қарт адамдар - бұл салыстырмалы ұзақ өмір сүретін адамдар, соның
салдарынан олар аурудың болуына немесе болмауына қарамастан, белгілі бір
психофизикалық шектеулерді бастан кешіреді, кейбір жағдайларда олар
функционалдық түрде әрекет етуге қабілетсіз немесе оларға сырт жақтан көмек
қажет. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша, 60-тан
74 жасқа дейін-қарт адамдар, 75 - тен 89 жасқа дейін-кәрілер, 90 жастан
бастап және одан жоғары-ұзақ өмір сүретіндер болып табылады. Қартаю процесі
адамның биологиялық және әлеуметтік функцияларының әлсіреуіне алып келетін
ағзада болып жатқан өзгерістерге, бұрыннан бар аурулардың асқынуына немесе
оның жаңа, жиі ауыр ауруларының пайда болуына байланысты. Кез келген қарт
адам үшін орталық жүйке жүйесі жағынан өзгерістер тән, бұл жұмысқа
қабілеттіліктің төмендеуіне, ашулану мен тітіркенгіштіктің пайда болуына,
жадының төмендеуіне және кейбір дағдылардың жоғалуына, депрессияға әкеп
соғады. Қарт адам басқаға қарағанда, адамдық қолдауды көп қажет етеді .
Қарт адам деген нақты, бір мағыналы түсінік әлі ғылыммен
әзірленбеген. Ғалымдар мен мамандар арасында осы есеп бойынша белсенді
пікірталастар жалғасуда. Алайда, әңгіме ұзақ өмір сүрген адамдар туралы
болып отыр, соның салдарынан бұл адам белгілі бір психофизикалық
шектеулерді бастан кешуде. Егде жастағы адамның өмірін ауырлататын қандай
да бір аурулары болуы мүмкін, алайда кейбір жағдайларда ол функционалдық
әрекетке қабілетсіз немесе оған сырт жағынан көмек қажет [1] .
Қартаю процестерін зерттеумен геронтология айналысады. Қартаю процесі
адамның биологиялық және әлеуметтік функцияларының әлсіреуіне алып келетін
ағзада болып жатқан өзгерістерге, бұрыннан бар аурулардың асқынуына немесе
оның жаңа, аса ауыр ауруларының пайда болуына байланысты. Кез келген аға
адамға орталық жүйке жүйесі тарапынан өзгерістер тән, бұл жұмысқа
қабілеттіліктің төмендеуіне, ренжітушілік пен тітіркенгіштіктің пайда
болуына, ұғымның төмендеуіне, кейбір дағдылардың жоғалуына, депрессияға
әкеп соғады. Қарт адам біреуден артық, қолдауды, адам қатысуын қажет етеді.
Осы жағдайларға байланысты қарт адамдар ерекше әлеуметтік топ ретінде қоғам
мен мемлекеттің жоғары назарын қажет етеді және әлеуметтік жұмыстың ерекше
объектісі болып табылады.
Халықтың демографиялық қартаю процесі - салыстырмалы түрде жаңа
құбылыс. Оның алдында демографиялық революция деп аталатын болды, оның
негізгі көріністері өлім-жітім көрсеткіштерінің азаюы және туу
көрсеткішінің тез үдемелі құлдырауы болды.
2001 жылы. әлем халқы шамамен 6,2 млрд. адамға жетті, ал әрбір оныншы
жер сілкінісінің жасы 60 және одан жоғары болды. БҰҰ ұзақ мерзімді
болжамдары бойынша 2025 жылға қарай әлем халқы 1950 жылмен салыстырғанда үш
есе, ал қарт адамдардың саны 6 есе өседі, ал қарт адамдардың саны (80
жастан асқан) 10 есе артады. Қоғамның қартаюының салдары көптеген мамандар
мен қоғам қайраткерлерін - ғалымдарды, практиктерді, саясаткерлерді,
экономистерді, әлеуметтанушыларды зерттеу пәні болып табылады. Сонымен,
қартаю жеке адамдар мен бүкіл халықтың дамуының сөзсіз элементі болып
табылады. Адамның, қоғамның дамуында жастық, жетілу, қарттық, сондай-ақ
терең қарттық кезеңдерін бөліп көрсетуге болады. Сондықтан ғалымдар туған
күні негізінде анықталатын күнтізбелік жас (хронологиялық, астрономиялық)
және биологиялық жас (функционалдық) ұғымын ажыратады, ол осы адамның жеке
қасиеттері мен өмірінен өткен жағдайларға байланысты [2] .
Демографиялық қартаю ұғымы демография мен статистикада жалпыға бірдей
мойындалды. Ол негізгі үш кезеңде халық құрылымындағы өзгермелі шама
ретінде қарастырылады:
1. Қосымша жасы (0-17 жас);
2. Өндірістік жас (ерлер: 18-64 жас, әйелдер: 18-59 жас);
3. Өнімнен кейінгі жас (ерлер: 65 жастан жоғары, әйелдер: 60 жастан
жоғары):
4. Кәрілік (ерлер: 65-79 жас, әйелдер: 60-79 жас);
5. терең қарттық(80 жастан жоғары).
Халықтың қартаю процесі - салыстырмалы түрде жаңа құбылыс. Ол
демографиялық революциядан кейін тікелей басталды, оның екі негізгі
көрінісінің бірі туу көрсеткішінің тез үдемелі құлдырауы болды (ол өлім
көрсеткішінің азаюы алдында). Бұған дейін бұл жолға Франция мен Финляндия
кірді, онда демографиялық революция өткен жүзжылдықтың басында пайда
болды,олардың соңынан Батыс және Солтүстік Еуропаның басқа елдері жүрді. ХХ
ғ. демографиялық қартаю процесі барлық еуропалық елдерді қамтыды, одан
кейін басқа континенттердегі көптеген елдерді одан әрі кеңейте түсті.
Индустриялық дамыған елдерде халықтың қартаю процесі шамамен 30 жыл бұрын
басталды және үдемелі қарқынмен дамыды. Бұл процесс әзірше әлсіз дамыған
елдерге әсер еткен жоқ, алайда, Біріккен Ұлттар Ұйымы демографтарының
пікірінше, әлемнің осы бөлігіндегі бала туудың күрт құлдырауы халықтың
белсенді қартаюының басталуын білдіреді, бұл алдағы онжылдықта көрінеді.
Халық қозғалысының басты тенденцияларын зерттей отырып және олардың
уақыт пен кеңістіктегі айырмашылықтарына ерекше назар аудара отырып, А.
Сови барлық ұлы қазіргі заманғы феномендердің арасында халықтың қартаюы
кімнің іс-әрекеті неғұрлым сенімді, ең аз даулы болып табылатынын атап
өтті. Бұл құбылыстың таралуы және оның қоғамдық-экономикалық даму
дәрежесіне күмәнсіз тәуелділігі көптеген авторларды өзінің табиғаты бойынша
прогрессивті процесс болып табылады деген қорытындыға бейімдейді. Біздің
заманымыздың өзіндік белгісі бола отырып, ол бір мезгілде демографиялық
қатынастардың дамуының жаңа кезеңінің басталуын сипаттайды және елеулі
демографиялық, экономикалық, қоғамдық, әлеуметтік-саяси, мәдени және
медициналық салдарларды тудырады. Халықтың қартаюы ең алдымен материалдық
жағдайдың жақсаруымен және медицина жетістіктерімен түсіндіріледі. Алайда,
бұл үдерісте елдер мен аймақтар бойынша айырмашылықтар байқалады. Егде
адамдардың үлес салмағы, әдетте, дамыған елдерде, үлкен және ірі қалаларда,
ауылдық жерлерде жоғары. Мемлекет, қоғамдық және басқа да бірлестіктер мен
ұйымдар, қоғам тарапынан егде адамдарға тиісті қарым-қатынаста олардың
өмірі толығымен толыққанды болуы мүмкін.
Қартаю ырғағы қарт адамдардың (әдетте, зейнеткерлердің) өмір салтына,
олардың жағдайы мен отбасына, өмір сүру деңгейіне, еңбек жағдайларына,
әлеуметтік және психологиялық факторларға байланысты. Қарт адамдар арасында
әртүрлі топтар бөлінеді: сергектік, дене бітімі сау; науқастар; отбасында
өмір сүретіндер; жалғыздық; зейнетақыға риза; жұмыс істейтіндер, бірақ
жұмыспен ауыратындар; бақытсыз, шаршағандар және өмір сүретіндер; аз
қозғалатындар, үйседтер; өзінің бос уақытын қарқынды, әр түрлі өткізушілер
(қонаққа барады, клубтарға және т.б. барады).
Қарт адамдармен жұмыс істеу үшін олардың әлеуметтік жағдайын,
психиканың ерекшеліктерін, материалдық және рухани қажеттіліктерді білу
керек және осы жұмыста ғылымға сүйену керек, әлеуметтанулық, әлеуметтік-
психологиялық, әлеуметтік - экономикалық және басқа да зерттеу түрлерінің
мәліметтері. ДДҰ мәліметтері бойынша, 61-70 жастағы адамдарда тағамның
калориялығы 20-30 жас аралығындағы адамдардың тәуліктік рационының 79%
деңгейінде болуы тиіс [3] .
Қоғамның қартаюының салдары көптеген мамандар мен қоғам қайраткерлерін
- ғалымдардың, практиктердің, саясаткерлердің, экономистердің,
әлеуметтанушылардың зерттеу пәні болып табылады. Сонымен, қартаю жеке
адамдар мен бүкіл халықтың дамуының сөзсіз элементі болып табылады.
Адамның, қоғамның дамуында жастық, жетілу, қарттық, сондай-ақ терең қарттық
кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.
1.2. Қарт адамдардың әлеуметтік мәселелері
Қазіргі әлемде көптеген елдер халқының егде жастағы адамдардың үлесі
өсуде. Бұл орташа өмір сүру ұзақтығының артуына байланысты. Сондықтан
олардың қоғамдық, әлеуметтік жағдайы, отбасындағы рөлі мен орны,
медициналық-әлеуметтік оңалту, әлеуметтік қызмет көрсету және қамтамасыз
ету, қарт адамдарға әлеуметтік қамқорлық мәселелері өте маңызды теориялық
және көп жағдайда практикалық мәнге ие. Халықтың қартаюы ең алдымен
материалдық жағдайдың жақсаруымен және медицина жетістіктерімен
түсіндіріледі. Мемлекет, қоғамдық және басқа да бірлестіктер мен ұйымдар,
қоғам тарапынан егде адамдарға тиісті қарым-қатынаста олардың өмірі
толығымен толыққанды болуы мүмкін. Қартаю ырғағы қарт адамдардың (әдетте,
зейнеткерлердің) өмір салтына, олардың отбасындағы жағдайына, өмір сүру
деңгейіне, еңбек жағдайларына, әлеуметтік және психологиялық факторларға
байланысты [4] .
Қарт адамдар арасында әртүрлі топтар бөлінеді: сергектік; дене бітімі
сау; науқастар; отбасында өмір сүретіндер; жалғыздық; зейнетақыға риза;
жұмыс істейтіндер, бірақ жұмысқа тартылатындар; бақытсыз, өмірде
шаршағандар; аз қозғалатын үйседілер; өзінің бос уақытын қарқынды, әр түрлі
өткізушілер (қонаққа, киноға барады, клубтарға және т.б. барады).
Қартаю мен кәрілік ауру, патология емес, бірақ бұл кезеңде ағзаның
барлық жүйелерінің құрылысы мен жұмыс істеуінде күрделі өзгерістер орын
алады.
Қарт адамдармен жұмыс істеу үшін олардың әлеуметтік жағдайын (өткен
және қазіргі), психиканың ерекшеліктерін, материалдық рухани
қажеттіліктерді білу керек және осы жұмыста ғылымға сүйену керек,
әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-экономикалық және басқа да
зерттеу түрлерінің мәліметтері. Қартаю шамасына қарай егде адамның
өміріндегі отбасының рөлі артады (зейнеткерлік жасқа жеткен кезде жұмыстың
тоқтатылуы); осы кезеңде денсаулықтың нашарлауы және ұтқырлықтың күшейе
түсуі жиі туындайды; егде адамдардың мүдделері мен қызмет түрлері
шектеледі, барлық назар отбасылық істерге ауысады. Отбасылық байланыстар
жоғалған басқа контактілерді алмастырады. Жыл сайын өсіп келе жатқан
денсаулықтың әлсіреуі егде адамды отбасының басқа мүшелеріне үлкен
тәуелділікке алып келеді, ол қамқорлық пен көмекті қажет етеді. Әсіресе бұл
қажеттілік аурулардың асқыну кезеңінде байқалады. Отбасында болған қарт
және кәрілер қауіпсіздік пен оларға кездесетін қиындықтардан тәуелсіз
болуға үміттене алады. Сонымен қатар, үй жұмысын орындай отырып, отбасының
қалған мүшелеріне үй шаруашылығын жүргізуге және балаларды күтуге
көмектесіп, қарт адам өзінің пайдалылығына сенімділік сезімін алады, бұл
оған белгілі бір шамада қарттық кезеңіне бейімделуге көмектеседі [5] .
Қарт адамның отбасындағы және қоғамдағы орны жалпы әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дамумен, материалдық және шаруашылық өзара қарым-
қатынастармен, жергілікті және, атап айтқанда ұлттық дәстүрлермен
анықталады. Егде адамдардың отбасылық жағдайына көптеген факторлар, оның
ішінде жынысы, жасы, тұратын жері (ауыл және қала), ерлі-зайыпты болу,
балалардың болуы елеулі әсер етеді. Алғашқы үшеуі макроәлеуметтік салаға,
ал төртінші және бесінші - микроәлеуметтік салаларға жатады. Егде адамдар
арасында ерлерден әлдеқайда көп әйелдер бар. Әсіресе олар үлкен жастағы
топтарда басым. Бұл әйелдердің ұзақ өмір сүруімен және ішінара ерлердің
ерте өлуімен түсіндіріледі. Біздің елімізде, соғыстан зардап шеккен басқа
да елдердегідей, бұл сандық тепе-теңдік соғыс шығынының салдарынан да үлкен
мөлшерге жетті. Нәтижесінде бізде жалғыз әйелдерден гөрі көп. Сондай-ақ,
ерлер әйелінен айырылған (овдовев) некеге тұрудың оңайырақ екенін атап
өткен жөн. Кеш некеге тұру үшін материалдық фактор ғана емес, сонымен қатар
моральдық фактор да маңызды рөл атқарады, жалғыздықтан құтылуға, қарттық
кезеңде дос пен өмір серігін сатып алуға ұмтылу. Жалғыздық қоғамда оқшаулау
сезімінің күшеюіне, жұмыстың тоқтауына байланысты. Өз жағдайына
психологиялық қанағаттанбаушылық көбінесе кейде психикалық бұзылумен бірге
болатын дене бітімінің тез басталуына әкеп соғады. Әдетте, жалғыз қариялар
отбасыдан гөрі нашар экономикалық және тұрмыстық жағдайларда өмір сүреді.
Жиі жалғыздық әкеледі суицидным қылықтарына. Ерлерде де, әйелдерде де ерлі-
зайыптылардың біреуі немесе кез келген маңызды (бала, ата-ана) жоғалған
жағдайда өзіне-өзі қол жұмсау тәуекелі жоғары. Жалпы алғанда, суицидтердің
25% қайтымсыз жоғалуына байланысты: жақын адамның қайтыс болуына немесе
қайтыс болуына байланысты. 55-65 жас кезеңінде зейнеткерлікке шығудың,
лауазымдық төмендеудің немесе кейінгі жастағы жалпы психологиялық
дағдарыстың нәтижесі ретінде туындайтын демобилизация реакциясы жиі
байқалады. Болашақ қараңғы жарықта, жоспарлар мен ниеттер жоқ, ал өткен,
керісінше, идеалданады, тек қызғылт түске боялады [6] .
Сондықтан адамда ешқашан не болғанын қайтармаутүріндегі
пассивті суицидтік сөздер пайда болады. Бұл туған-туыстарын және жақындарын
қорғауы керек. Олар қарт адамға шұғыл көмек қажет екенін түсінуге міндетті.
Қарт адамдардың әлеуметтік проблемалары әртүрлі, олардың спектрі объективті
де, субъективті де факторларға байланысты, алайда оларды шартты түрде
бірнеше топқа біріктіруге болады - бұл материалдық-қаржылық сипаттағы,
медициналық-әлеуметтік оңалту және қарт адамдардың психологиялық әл-ауқаты
мәселелері. Бұл ретте, психологиялық әл-ауқат проблемаларын шешу қарт
адамдардың лайықты табыс деңгейін ұстап тұрудан немесе оларға медициналық-
әлеуметтік оңалту саласында сапалы қызмет көрсетуден кем емес екенін атап
өту қажет. Өкінішке орай, әлеуметтік қолдаудың бұл бағыты жиі іске
асырылмаған. Қарт адамдар санатына көшу (зейнеткерлікке шығу) ең алдымен
адамның өз өмірінің соңғы кезеңіне кіретінін түсінуіне байланысты. Алда
сөзсіз қартаю, ауру, өмір сүрудің толық немесе ішінара шектелуі. Осының
барлығын ұғыну, жақындап келе жатқан өлімнің шарасыздығы туралы ой-пікірлер
психологиялық жоспардың асқынуын тудырады, бұл асқынулардың деңгейі жеке
тұлғаның субъективті қасиеттеріне байланысты. Ақырында, психологиялық
проблемаларға егде адамның қарым-қатынасының күрт тарылуын жатқызуға
болады, ол толық жалғыздыққа әкелуі мүмкін. Қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерінің азаюы адамның еңбек ұжымынан "түсіп қалуымен" байланысты,
көп уақытты үйде өткізеді. Бұл жаста көптеген достары, туыстары мен
құрдастары өмірден кетеді, бұл сондай-ақ байланыстарды тарылтады, ал жаңа
достарды сатып алу қиынға соғады. Әсіресе бұл мәселе ересек балаларынан
бөлек тұратын қарт адамдар үшін өзекті. Қарт адамдардың жағдайына әсер
ететін маңызды фактор ерлі-зайыптылық болып табылады. Қарт жас-Бұл ерлі-
зайыптылар өмірінің соңғы кезеңі. Зерттеулер ерлі-зайыптылықты және осы
кезеңде маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Ерлі-зайыптылардың біреуінің
өлімі, әдетте, оның өмір салты мен мінез-құлқын өзгертіп, екіншісін ауыр
жарақаттайды. Осыдан кейін адам өз шаруашылығын жүргізуден бас тартып,
жақындарына тәуелді болады [7] .
Бұл ретте отбасы басшысының рөлі отбасының кіші мүшелерінің
біріне ауысады. Жалғыз өмір салты мен жалғыздық бір-біріне жақын, бірақ
оларды араластырудың қажеті жоқ. Олардың біріншісі физикалық, екіншісі -
әлеуметтік деп атауға болады. Жалғыздық сезімі - маңызды өмірлік
құндылықтарды немесе жақын адамды жоғалтумен байланысты өте ауыр уайымдау,
немесе тастап кету, тастанды бастан кешіру. Ол егде адамның психофизикалық
жағдайын айқын көрсетеді, ол жаңа байланыстарға және ескі байланыстарды
қолдауды қиындатады [8] .
Ғылыми тұрғыдан жалғыздық - ең аз әзірленген әлеуметтік ұғымдардың
бірі. Мысалы: жалғыздық-айналасындағылармен ұлғайып келе жатқан алшақтықты
сезіну, жалғыз өмір салтынан қорқу, маңызды өмірлік құндылықтарды немесе
жақын адамдарды жоғалтумен байланысты ауыр уайымдану, өз өмірлерінен
кетуді, ауырсынуды және қажетсіздікті үнемі сезіну. Немесе міне: жалғыздық-
бұл психофизикалық статусты көрсететін әлеуметтік жағдай. Ол психикалық
және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы әртүрлі себептерге байланысты болуы
мүмкін. Қарттықтағы жалғыздық-бұл бір мағыналы емес, мәні бойынша,
әлеуметтік мәні бар ұғым. Бұл ең алдымен туыстарының, балаларының,
немерелерінің, жұбайларының болмауы,сондай-ақ жас отбасы мүшелерінің жеке
тұруы. Бірақ отбасында тұратын көптеген ескі адамдар үшін жалғыздық сезімі
тым ауыр емес. Оқшаулау қарттықтың міндетті атрибуты деп саналады. Жетінің
болуы қарттықта жалғыздық мәселесін шешпейді, жалғыз өмір салты жалғыздыққа
әкеп соқтырмайды: көптеген ескі адамдар белсенді қоғамдық өмір сүреді,
туыстарымен және достарымен қарым-қатынас жасайды. Қарт адамдардың маңызды
әлеуметтік мәселесі дәстүрлі отбасылық ұстанымдарды біртіндеп бұзу болып
табылады, бұл аға ұрпақтың құрметті басты орынға ие болмауына алып келді.
Көп жағдайда қарт адамдар отбасыдан бөлек тұрады,сондықтан олар өздерінің
кемшіліктері мен жалғыздықтарын жеңе алмайды. Егер бұрын егде адамдар үшін
негізгі жауапкершілік отбасында тұрса, қазір оны мемлекеттік және
жергілікті органдар, әлеуметтік қорғау мекемелері жиі өзіне алады.
Біздің еліміздің жағдайында әйелдердің орташа өмір сүру
ұзақтығы ер адамдарға қарағанда шамамен 12 жылға көп болғанда, егде жастағы
отбасы көбінесе әйелдер жалғыздығымен аяқталады. Созылмалы аурулар өзіне-
өзі қызмет көрсету, өзгерістерге бейімделу мүмкіндігін төмендетеді.
Айналасындағылармен, соның ішінде жақындарымен, тіпті балаларымен және
немерелерімен қиындықтар туындауы мүмкін. Қарт және ескі адамдардың
психикасы кейде тітіркендіргіштермен, ренжітушілікпен ерекшеленеді, кейде
өзіне-өзі қол жұмсауға, үйден күтуге әкелетін Кәрілік депрессиялар болуы
мүмкін. Қарт және егде жастағы адамдар, ең алдымен жалғыз адам-бірақ көмек
тек қарт адамға ғана емес, оның отбасына да қажет екенін есте сақтау керек
[9] .
Қазіргі әлемдегі жалғыздық ерекше себептер бойынша қоғамға
бейімделе алмаған, күрделі әлеуметтік проблемаға айналған жекелеген
индивидтердің проблемасына айналуын тоқтатты, оның шешілуіне әлеуметтік
денсаулық тәуелді емес. Қарт адамдардың жалғыздық проблемасы бүгінгі күні
өткір проблема болып отыр. Үлкен жастағы адамдар жеке тұлға, эгоцентризм,
оқшаулану, иеліктен айыру сияқты феномендерге байланысты көптеген себептер
бойынша жалғыздық жағдайына түседі. Жеке тұлға жалғыздық жағдайында өзінің
социумға немқұрайлығын және оған төзімділігін қайғылы бастан кешеді.
Жалғыздық әртүрлі реакцияны тудыруы мүмкін - ауыр азап шегуден белсенді
наразылыққа дейін. Жалғыздық жағдайы, әдетте, өткен оқиғалар туындаған.
Тұйықтық шегі ретінде сипаттағы себеп болуы мүмкін, жалғыздық. Жалғыз адам
әрдайым жеке және шеттетіледі. Жалғыз адам әрқашан қайғылы, ол ешқашан
бақытты емес.
1.3. Қазақстан Республикасындағы қарттардың жағдайы
Қазіргі уақытта соңғы онжылдықтар әлемнің дамыған елдерінде
Қарт адамдардың абсолюттік саны мен салыстырмалы үлесінің өсуі байқалады.
Қазақстан халқының қартаюының басты себептері-бала туудың төмендеуі,
медицина прогресінің, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауының арқасында
ескі адамдардың өмір сүру деңгейінің артуы. Қазақстан қарт мемлекеттер
тобына жатқызылған. Бұл туралы Алматыда өткен " ХХІ ғасырдағы қартаю:
мереке және мәселе. Әлемде ерлердің өмір сүру ұзақтығы 40 жыл ішінде алты
жылға өсті, ал әйелдерде 6,5 жылға өсті. Сарапшылардың болжамы бойынша,
2050 жылға қарай Қазақстандағы Қарт адамдардың үлесі 25% - ға дейін артады.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстанда 65 жастан асқан
адамдардың саны миллионнан астам адамды құрады [10] .
Әлеуметтік-демографиялық санаты қарттар бөледі:
хронологиялық, социологиялық, биологиялық, психологиялық, функционалдық.
Қарт адамдардың жасы айтарлықтай айырмашылықтармен
сипатталады, бұл оның 60-тан 100 жасқа дейінгі тұлғаларды қамтитындығымен
түсіндіріледі. Бізде республикада әрбір оныншы тұрғын қарт жаста. Бұл үлкен
тәжірибе қоры, балаларды тәрбиелеу үшін үлкен әлеует және даналықты сақтау!
Біздің Конституция Қарт адамдардың құқықтары мен мүдделерін сақтау
кепілдігін бекітті. Алайда, жақсы жағдайдағы өзгерістер көбінесе елде
қалыптасқан нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайға байланысты.
21 ғасырдың басында Қазақстанда қарт адамдарды зейнетақымен қамтамасыз
ету, мүгедектігіне, асыраушысынан айрылуына және жасына байланысты
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар, арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар
кіретін және әлеуметтік қызмет көрсету мен әлеуметтік көмек көрсету
мүмкіндігі мен қажеттілігін қамтитын әлеуметтік қамсыздандырудың аралас
жүйесі қалыптасты. Ал қарт адамдарды әлеуметтік қорғауды дамытудың қазіргі
кезеңі 2012-2015 жылдарға есептелген және әлеуметтік қамсыздандырудың көп
деңгейлі жүйесін құруды болжайтын әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдету бағдарламасымен байланысты. Президент өзінің Қазақстан халқына
Жолдауында: базалық зейнетақыны енгізу. Ол қазір әлеуметтік
қамсыздандырудың ортақ жүйесіне қатысушылардың үлесі азайған кезде пайда
болуы мүмкін нәрселерді теңестіреді. Өйткені, жинақтау жүйесіне бізде
барлығы қатысқан жоқ.
Сонымен қатар, базалық зейнетақы бағдарламаға сәйкес өседі және
2012 жылы, есеп бойынша, бюджет мүмкіндіктеріне байланысты ең төменгі
күнкөріс деңгейінің 45-50 пайызын құрайды. Бірақ коэффициенті төлемдері бар
қарт адамдар өмір сүреді. Оларға әлеуметтік көмек қажет - өзін-өзі күте
алмайтын адамдар үшін. Ол үшін әкімдіктер жанында әлеуметтік қызметкер
институты енгізілді.
Қазақстанда зейнетақының орташа мөлшері 94 913 теңгені құрайды, деп
хабарлады еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі.
Ведомствоның мәліметінше, 2020 жылғы қаңтар-қыркүйек айларында
республикалық бюджеттен базалық зейнетақы төлеуге 576, 4 млрд теңге,
ынтымақты зейнетақы төлемдеріне – 1 трлн 285, 4 млрд теңге бағытталды.
"2020 жылғы қыркүйек айында республикалық бюджеттен зейнетақы
төлемдеріне 209 млрд теңге, оның ішінде базалық зейнетақы төлеуге – 64, 8
млрд теңге, ынтымақты зейнетақы төлеуге – 144, 2 млрд теңге бөлінді.
2020 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша зейнеткерлер саны 2 млн 212 мың
адамды құрайды. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері (оның ішінде базалық
зейнетақы) 2020 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 94 913 теңгені құрады.
Еске салайық, 2018 жылғы 1 шілдеден бастап мемлекеттік базалық
зейнетақы төлемі, оның зейнетақы жүйесіндегі тәжірибесін ескере отырып, әр
алушыға жеке тағайындалады. Бұл ретте 1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша ынтымақты жүйеде жұмыс істеген уақыты, сондай-ақ міндетті зейнетақы
жарналары төленген кезеңдер (бұдан әрі - МЗЖ) зейнетақы жүйесіндегі еңбек
өтіліне қосылады" делінген ведомствоның хабарламасында.
Министрліктің айтуынша, міндетті зейнетақы жарналары неғұрлым тұрақты
және толық салынатын болса, зейнетақы жасына жеткенде базалық зейнетақы
төлемдерінің мөлшері соғұрлым көп болады.
"Сонымен, егер зейнетақы жүйесіндегі жұмыс өтілі 10 жыл немесе одан аз
болса, сондай-ақ егер мүлде жоқ болса, базалық зейнетақы ең төменгі
күнкөріс деңгейінің 54%-ын құрайды, содан кейін 10 жылдан асқан әр жыл үшін
оның мөлшері 2%-ға артады. Мысалы, егер сіз 20 жыл қатыссаңыз, базалық
зейнетақы күнкөріс деңгейі құнының 74%-ды, 30 жыл – күнкөріс құнының 94%-ын
құрайды. 33 және одан да көп жыл жұмыс өтілі болса, күнкөріс құнының 100%
жоғары мөлшерінде белгіленеді.
Егер бір ай ішінде МЗЖ бірнеше рет бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына
жасалса, жинақтаушы жүйеге қатысу мерзімі бір айды құрайды. Осылайша,
міндетті зейнетақы жарналары неғұрлым тұрақты және толық салынатын болса,
зейнетақы жасына жеткенде базалық зейнетақы төлемдерінің мөлшері соғұрлым
көп болады.
Жасына байланысты зейнетақы төлемдерінің мөлшері 1998 жылғы 1
қаңтардағы жұмыс өтіліне (кем дегенде 6 ай қажет) және зейнеткерлікке
дейінгі кезеңде алынған орташа айлық табысқа байланысты болады" делінген
хабарламада [11].
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі дамуда. Елімізде жинақтаушы
зейнетақы қорларының 7 млн. 128 244 салымшысы бар. Зейнетақы қызметтері
нарығында осындай он төрт қор бар және зейнетақы жинақтары 842,1 миллиард
теңгеге жетті. Алайда, қарт адамдарды әлеуметтік қорғау тек материалдық
қолдауға ғана түспейді. Әлеуметтік-экономикалық, отбасылық-тұрмыстық,
эмоциялық-психологиялық және қарт адамдарға еріп жүретін басқа да көптеген
проблемаларды шешу көптеген мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдардың
күш-жігерін біріктіруді, осы процеске жұртшылықты қосуды талап етеді.
Сондықтан әлеуметтік көмек көрсетуге мемлекеттік емес құрылымдар мен
қоғамдық бірлестіктер тартылады.
Қарттыққа қарым-қатынастың халықаралық принциптері көмек пен дамудың
оңтайлы үйлесімін көздейді. Әлемнің екінші Ассамблеясының Саяси
Декларациясында атап өтілгендей, егде жастағы адамдар өздерінің білімі мен
дағдыларын кезең-кезеңмен жаңартып, өндірістік жұмысқа деген ынтасы мен
қабілеті жеткенше жұмыс істеу мүмкіндігіне ие болуға тиіс. Қарттар туралы
тек асырауындағылар туралы ойлайтын стереотиптерді дәл осы ұстанымдардан
қайта қарау қажет. Олардың нақты таңдауын, өмір сүру жағдайларын, еңбек
нарығының жағдайын және басқа да жағдайларды ескере отырып, белсенді
ұстанымын көтермелейтін кез келді [12] .
Жұмыс істеп тұрған зейнеткерлер қоғамның еңбек әлеуетін
белгілі бір шамада толықтырып, Қарт адамдардың қажеттіліктеріне мемлекет
жұмсайтын ресурстарды қалпына келтіруге ықпал етеді. Көп жұмыспен қамту-бұл
оқшаулауды жеңудің құралы. Алайда, еліміздің жұмыспен қамту құрылымында 65
және одан жоғары жастағы қарт адамдардың үлесі шамалы, олардың жалпы саны -
600-640 мың адам. Осыған байланысты біз қарт адамдарды ішінара жұмыспен
қамту үшін қосымша мүмкіндіктерді қарастырамыз, олардың өзін-өзі жұмыспен
қамтылуына және өзін-өзі қамтамасыз етілуіне базалық қолдау көрсету
жөніндегі орталықтарды құру перспективаларын қарастырамыз. Елімізде 331
үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшесі жұмыс істейді. Ал 35 мыңнан астам
жалғыз басты қарт еңбекке жарамсыз азаматтарға қызмет көрсетіледі. 83
интернат үйлерінде толық мемлекеттік қамтамасыз етуде отыз бес мыңнан астам
адам тұрады. Қазір Қазақстанда халықтың жалпы санының 7,1 пайызы Қарт
адамдардың саны бар,егер бұл сан 15 пайыздан асса, онда мемлекетте белгілі
бір экономикалық қиындықтар туындауы мүмкін. Мамандардың айтуынша, бүкіл
әлемдегі негізгі проблема-адамдардың ерте қартаюы, яғни биологиялық жастың
күнтізбелік жастан үлкен айырмашылығы, олардың арасындағы айырмашылық 10-
нан 20-ға дейін жетуі мүмкін [13] .
Бұл мәселе қала тұрғындары арасында айқын, оны адамдардың
85 пайызына дейін бастан кешіп отыр, дейді зерттеушілер. Аз ауруды бастан
кешіру керек, оларды қалыпты адам бар әлеуметтік өріске қайтару керек.
Негізгі бөлігі зейнеткерлерге өте ауыр бастан выход на пенсию. Антиэйджинг
әдістерін қолдану, ерте қартаюды азайту, қарттарға жұмыс істеуге мүмкіндік
беретін әлеуметтік саланы құру. Үлкен тәжірибесі бар адам өндірістік
процесс үшін өте маңызды. Статистикаға сәйкес қарт адамдарға 60 - тан 74
жасқа дейінгі, кәрілерге - 75-89 жастағы, ұзақ өмір сүрушілерге-90 және
одан жоғары жастағы адамдар жатады. Ең дамыған елдердің көпшілігінде
зейнетке шығу жасы 60 - 68 жас болса да (Қазақстанда - ерлер мен әйелдер
үшін тиісінше 63 және 58 жас) нақ осы деректерді іс жүзінде басшылыққа
алады. Қажет болса, шығу жасы әйелдер ұлғайту ұсынылады-ден 63 жасқа, 2018
жылдан бастап бұл процесі кезең-кезеңімен, жыл сайын 6 айға, ал ағымдардың
10 жыл. Қарастырылып отырған заң жобасында ұсынылып отыр начало ұлғайту,
әйел адамдардың зейнетке шығу жасын 2018 жылдан бастап. Осылайша, жасы 63
жас, әйелдер шығуға тек 2027 жылы. 2009 жылғы қазақстандық халық санағына
сәйкес 60-64 жастағы 1000 әйелге 555 ер адам, 65-69 жастағы 1000 әйелге 654
ер адам, 80 және одан жоғары жастағы 1000 әйелге 123 ер адам келді. Әйелдер
саны қартайған ерлер санынан асады. Бұл ерлердің ерте қайтыс болуымен
түсіндіріледі, бұл әйелдер ұзағырақ өмір сүреді. Егде адамдардың қоғамдағы
өмір сүру жағдайы, ең алдымен, олардың денсаулық жағдайы, зейнетақымен
қамтамасыз ету, өмір сүру сапасы анықталады [14] .
Қарт адамдардың денсаулық жағдайының сапасы көптеген
жағдайларға байланысты: ол қандай табиғи ортада тұрады, ол кіммен тұрады,
материалдық ресурстардан (зейнетақылар мен жәрдемақылар), медициналық
қызмет көрсетуден, физикалық жай-күйден, психологиялық жай-күйден. Қарт
адамдардың қартаю процесі әртүрлі және олар бір-бірінен ерекшеленеді. Қарт
адамдардың тіршілік әрекеті күрт төмендейді, жағдайы күрт нашарлайды.
Сондай-ақ, тәжірибе көрсеткендей, зейнетке шығу қарт адамдардың денсаулық
жағдайына кері әсерін тигізеді [15] . Қазақстанның
бір қарт науқастарына 2 - ден 4-ке дейін ауру келеді, ал қарт адамдарды
емдеу құны жас адамдарды емдеу құнынан 1,6-1,8 есе жоғары. Қарт адамдарға
ұзақ мерзімді күтім көрсету жөніндегі қызметтерді кеңейтудегі жас
мұқтаждықтары осы мақсаттарға арналған шығыстарды арттыратыны ерекше назар
аударуға тұрарлық. 2012 жылы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау
министрлігі қарттар клубтарын дамыту жолымен медициналық-әлеуметтік көмек
көрсетуді жетілдіру бойынша үкіметтік емес ұйымдар арасында Мемлекеттік
әлеуметтік тапсырыс орналастырылды. Мемлекеттік бағдарламаны іске асыру
үшін егде жастағы адамдарға медициналық көмектің қолжетімділігін қамтамасыз
ету үшін 2011 жылдан бастап барлық емханаларда әлеуметтік қызметкерлер мен
психологтар енгізілді. Әлеуметтік қызметкерлер институтын енгізудің оң
әсері үйдегі стационарларда 60 жастан асқан емделіп шыққан адамдар санының
артуы бойынша анық байқалады. Мәселен, 2011 жылы 60 жастан асқан 17 222
адам үйде медициналық көмек алса, 2012 жылы 30 мыңнан астам қарт адам үйде
емделді. 3 мамырдағы жағдай бойынша 838,2 млн. теңге сомасына 39,1 мың
біржолғы материалдық көмек көрсетілді; 8,2 мың ардагерлерге 205,9 млн.
теңге сомасына коммуналдық қызметтер төленді; 52 ардагер 821,3 мың теңге
сомасына отынмен қамтамасыз етілді; 56,2 мың ардагер 296,4 млн. теңге
сомасына жеңілдікті дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етілді; 476 ардагер 11,8 млн.
теңге сомасына тіс протезін жасады; 5,8 мың ардагер қала ішіндегі және
ардагерлер 16,1 млн. теңгеге мерзімді басылымға қол қойылды. 6,7 мыңнан
астам ардагер 226,5 млн.теңгеге басқа да көмек түрлерін алды (Әлеуметтік
такси, шаштараз, монша, кабельдік теледидар орнату және т. б.). Жыл сайын
зейнетақы және өзге де әлеуметтік төлемдердің мөлшері ұлғаюда. 2017 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша алынатын әлеуметтік төлемдердің орташа жиынтық
мөлшері ҰОС қатысушылары үшін - 114 655 теңге; ҰОС мүгедектері үшін - 118
499 теңге; ҰОС қатысушыларына теңестірілген адамдар үшін - 109 176 теңге;
ҰОС мүгедектеріне теңестірілген адамдар үшін -81 798 теңге; ҰОС жылдарында
тылда еңбек еткен адамдар үшін - 71 637 теңге. ҰОС ардагерлеріне
медициналық көмек республикалық және өңірлік деңгейде тегін медициналық
көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде тегін көрсетіледі. Бүгінгі
таңда республикада ардагерлерге стационарлық медициналық көмек Ұлы Отан
соғысының мүгедектері мен ардагерлеріне арналған 2 мамандандырылған
республикалық госпитальдарда (Астана және Алматы қалаларында), облыстық
және қалалық ауруханалардың арнайы сервистік палаталары көзделген
мамандандырылған бөлімшелерінде көрсетіледі. Сонымен қатар, Бірыңғай ұлттық
денсаулық сақтау жүйесі аясында ҰОС ардагерлері еркін таңдау қағидаты
бойынша кез келген республикалық медициналық ұйымда жоғары мамандандырылған
медициналық көмек алады. Қазақстанда әрбір азаматтың лайықты қарттығын
қамтамасыз ету туралы қамқорлық мемлекеттің негізгі басымдықтарының біріне
шығарылды және Үкіметтің әлеуметтік саясатының негізгі міндеттерінің бірі
болып табылады [16] .
Бүгінгі таңда Қазақстанда жасы бойынша 2,1 млн-нан астам
зейнеткер бар. Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың
негізгі құрамдас бөлігі зейнетақымен қамтамасыз ету болып табылады.
Зейнетақы төлемдерінің мөлшерін инфляция деңгейіне 2% - ға оза отырып, жыл
сайынғы индекстеу заң жүзінде бекітілді. Тек 2017 жылы 1 шілдеден бастап
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасын
орындау үшін жасына байланысты зейнетақы төлемдері мен еңбек сіңірген
жылдары үшін зейнетақы төлемдерінің мөлшері 2016 жылмен салыстырғанда 20% -
ға дейін өсуін қамтамасыз ету мақсатында арттырылды. Зейнеткерлердің
кедейлігін ескерту және азаматтардың экономикалық белсенділігін ынталандыру
мақсатында зейнетақы төлемдерінің мөлшерін жыл сайын арттырудан басқа 2018
жылдың 1 шілдесінен бастап базалық зейнетақыны тағайындау тәртібі өзгереді.
Ол еңбек өтілі мен зейнетақы жүйесіне қатысу өтіліне байланысты
тағайындалады. Бұдан басқа, 2018 жылғы 1 қаңтардан бастап күнкөріс
минимумының құрылымын қайта қарау нәтижесінде 2017 жылмен салыстырғанда
оның көлемі 16%-ға ұлғаяды, бұл тиісінше 3 миллион адамға жуық базалық
зейнетақы, мүгедектерге, асыраушысынан айырылған отбасыларға арналған
әлеуметтік жәрдемақылар, атаулы әлеуметтік көмек және мүгедек балаларды
тәрбиелеп отырған жәрдемақылар мөлшерін арттыруға алып келеді. Қазіргі
уақытта жергілікті бюджет есебінен қарт азаматтар мен мүгедектер арнайы
әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етіледі. Бүгінде 110 стационарлық
интернат-үйі, 53 күндізгі стационар жұмыс істейді, олардың қызметтерімен
3,5 мыңнан астам егде жастағы адамдар қамтылған. Үйде әлеуметтік көмек
көрсету бөлімшелері бүгінде 44 мыңға жуық егде жастағы адамдар мен
мүгедектерге қызмет көрсетеді. Бұдан басқа, күндізгі стационарлар мен
үйдегі стационарларда қарт адамдарды оңалту үшін, оның ішінде жалғыз басты
және тасымалдауға қабілетсіз адамдар үшін жағдайлар жасалады.
1.4 Әлеуметтік жұмыстағы қарт және егде жастағы адамдарды қорғау
Қазақстан Республикасында қарт адамдар мен мүгедектердің
барлық әлеуметтік және экономикалық құқықтары мен Конституциямен бекітілген
заңдары бар. Адам қарттығындағы әлеуметтік мәселелер қарт адамдардың өмір
салтына және қарым-қатынасына байланысты. Қарт адамдар мен мүгедектердің
проблемасы тіршілік әрекетінің шектелуі болып табылады. Астында тіршілік
дегеніміз-толық немесе ішінара болмауы адам қырыққа, қозғалу, бағдарлау,
қарым-қатынас, бақылауды өзінің мінез-құлқын, сондай-ақ еңбек қызметімен
айналысу. Бұл проблеманы бірінші кезекте шешу қарттар мен мүгедектерге
әлеуметтік оңалту және әлеуметтік көмек жүйесін жақсартуға ие болады.
Әлеуметтік оңалту-шаралар жүйесі қарттар мен мүгедектерге көмек көрсетуге
бағытталған. Жүйе шаралар кешенін қамтиды:
Әлеуметтік, экономикалық, медициналық , заңды, осы шаралардың барлығы
қарт адамдар мен мүгедектерді толыққанды өмірге қамтамасыз етуге
бағытталған. Әлеуметтік қызмет көрсетудің ең көп таралған түрі-аумақтық
қызмет көрсету орталықтары. Әлеуметтік қызмет көрсету бөліміне үш міндетті
бөлім кіреді:
1. Үйде әлеуметтік көмек көрсету
2. Уақытша күндізгі болу
3. Шұғыл әлеуметтік көмек әлеуметтік қолдауды қажет ететін адамдарға
көмектің нақты түрлері мен нысандарын анықтау.
1. Мемлекет пен қоғамдық ұйымдарды тарту
2. Осындай көмекке мұқтаж адамдарға біржолғы немесе тұрақты сипаттағы
әлеуметтік тұрмыстық қызметтер көрсету.
3. Қызмет көрсетілетін еңбекке жарамсыз адамдардың тұрақты әлеуметтік
тұрмысын қамтамасыз ету
4. Тегін мәдени тұрмыс және тамақ беру
5. Еңбекке жарамсыз зейнеткерлер мен мүгедектерге үйде тегін көмек
көрсету
6. Дәрі-дәрмектермен, Денсаулық сақтау қызметтерімен және коммуналдық-
тұрмыстық қызмет көрсету қызметтерімен қамтамасыз ету
7. Әлеуметтік сипаттағы материалдық және жедел көмекті ұйымдастыру
8. Қосымша қызметтер көрсету Қазақстан халқының өмір сүру ұзақтығының
төмендігі қазақстандық билік алаңдатты. Осыған байланысты ҚР Үкіметі
Қазақстанның егде жастағы тұлғаларының белсенді ұзақ өмір сүруін
қамтамасыз етуде антистарения моделін (бағдарламасын) әзірлеу және
Қазақстан Республикасында остеопороздың алдын алудың кешенді бағдарламасын
әзірлеуарнайы бағдарламаларын іске асыруды бастайды. Әлеуметтік қамтамасыз
етуді мемлекеттік органдар, кәсіпорындар, жеке тұлғалар еңбекшілердің
жарналары (жалақыдан шегерімдер) есебінен жүзеге асырады. Соңғы жағдайда
қорлардан төлем еңбек салымы мен өтілімен емес, жарна мөлшерімен
анықталады. Мұндай тәжірибе батыс елдерінде өте таралған. Неғұрлым дамыған
жүйесі әлеуметтік қызмет көрсету Қарағанды және басқа да бірқатар
аймақтарда. Әлеуметтік қызмет көрсету орталығы жұмысының мазмұнын қарау
ұсынылады (егде жастағы азаматтар мен мүгедектер үшін). Оған бірнеше
бөлімше кіреді.Күндіз болу бөлімшесінде (кемінде 30 Зейнеткерлер мен
мүгедектерді ұстауға есептелген) тамақтану, медициналық және мәдени қызмет
көрсету ұйымдастырылады. Арнайы шеберханаларда немесе қосалқы
шаруашылықтарда жұмыс істеуге қатысу қарастырылған. Бұл бөлімшелер қарт
адамдарды бейімдеу үшін арнайы құрылады. Күндізгі бөлімнің мақсаты қарт
адамдарға арналған бос уақыт орталығын құру болып табылады. Бұл бөлімдерге
адамдар таңертең келеді, ал кешке үйге қайтады, күн өткен сайын олар қарым-
қатынас жасауға, ойнауға, теледидарды көруге, музыканы тыңдауға, байытуға,
қатысуға, мәдени-көпшілік іс-шараларға қатысуға мүмкіндік алады. Уақытша
болу бөлімшесі (20 адамнан кем емес ұстау мен жұмысқа есептелген) емдеу-
сауықтыру және оңалту іс-шараларын, мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуді,
тәулік бойы ұстау жағдайында тамақтануды жүзеге асырады.
Үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшесінде (оған қалада 120 адамға
қызмет көрсетеді, ауылдық жерлерде-60 адамға) бөгде адамның көмегіне мұқтаж
зейнеткерлер мен мүгедектерге (тегін немесе ақылы негізде) үйде тұрақты
немесе уақытша (9 айға дейін) әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсетіледі. Үйде
әлеуметтік көмек көрсету бөлімшесінде материалдық және табиғи қызметтерден
басқа клиентке дәрігерге дейінгі қызмет көрсетуге мүмкіндік береді.
Осылайша, бірінші
кезектегі мәселелермен саласында үйде әлеуметтік қызмет көрсетуді талап
ететін шешімдер болып табылады мынадай:
1. Аумақтық әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарының санын ұлғайту.
2. Әлеуметтік қызметкерлердің кәсіби деңгейінің төмендігі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz