Саяси тілде сөйлеу
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________
______________________ ... ... ... . ... ... ... ..
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Саяси сыпайы лексиканың публицистикалық мәтіндерде
қолданылуы (ағылшын және қазақ тілдері негізінде
5В021000 – Шетел филологиясы мамандығы
Орындады: Е.А.Ғалым
Ғылыми жетекші
аға оқытушы:
Қарағанды 2017
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Тілдегі саяси сыпайылық феномені
1.1 Саяси сыпайы лексика ұғымы мен термині
1.2 Саяси сыпайы лексиканың тақырыптық топтары
1.3 Саяси сыпайылықтың тілдік және мәдени ерекшеліктері
2. Саяси сыпайы лексиканың ағылшын және қазақ тілдерінде қолданылу
ерекшеліктері
2.1 Саяси сыпайылық лингвомәдени және аударма мәселесі ретінде
2.2 Саяси сыпайы бірліктердің аударылу тәсілдері
2.3 Эвфемизмдер дискурстағы саяси сыпайылық құралы ретінде
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тіл саясатын жүзеге асыру жолында, оның ішінде қазақ әдеби тілінің
қазіргі дамуында, қолданылу өрісінде, функционалдық-коммуникативтік
қызметінде көрініс тауып отырған басты әрі маңызды сипаттар қазақ әдеби
тілі функционалдық жүйесіне, оның ішінде халыққа кең тараған
публицистикалық стиліне тікелей қатысты.
Кез келген әдеби тілдің дамыған, жетілген, өзіне ғана тән шынайы
табиғаты оның функционалдық стильдік салалары мен тармақтарынанан көрінеді.
Қазіргі қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік қызметі өрістеп, әр алуан қарым-
қатынас қажетін өтеуі, ең алдымен, оның стильдік, тілдік бірліктерінің
қасиет-сапаға ие болу ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі – қазақ
тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін
арттыру болып табылады. Мұның өзі тілді қарым-қатынастың аса маңызды
құралы қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның
саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние – әлем
туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін,
психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты
қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы,
олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары ғылыми зерттеулердің басты
бағыттары мен парадигмаларының түбегейлі өзгеруіне байланысты стильдер
жүйесіне деген көзқарастарда да тың пайымдаулар пайда бола бастады. Бұрын
стильдердің тармақтарға бөлінуіне экстралингвистикалық және тілдік қарым-
қатынастың ерекшеліктері негіз болса, қазіргі кезде стильдердің белгілі бір
түрін танып-білу үшін сөйлеушінің ниеті (интенциясы) және бұл үшін
жұмсалатын тілдік құралдар ескеріле отырып, тілдің коммуникативтік
актідегі, дискурстағы қызметі басшылыққа алынады. Осыған байланысты әдеби
тілдегі функционалдық стильдердің сапалық және сандық көрсеткіштерінде де
өзгерістер бар.
Функционалдық стильдің жекелеген тармақтарының дамуы тілдің ішкі
заңдылықтарымен қатар, тілден тыс факторларға да тікелей байланысты. Яғни
қарым-қатынастың жеке-жеке салаларында пайдаланылатын тілдік құралдардың
арасындағы жүйелі, тұрақты сипаты мен айырмашылықтарын қоғамда болатын
әлеуметтік-саяси, мәдени-қоғамдық өзгерістермен сабақтастықта алып,
қадағалап отыру қажет. Өйткені тілдік құралдардың мақсатты стильдік ішкі
тармақтарға саралануы коммуникативтік қызмет аяларының дифференциялануымен
тығыз байланысты. Ал тілдің коммуникативтік қызметі қоғамдық өзгерістерге
тәуелді болады.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Тілдің әлеуметтік-қоғамдық қызметі
қоғамдық санамен тығыз байланысты. Ал қоғамдық сананың түрлеріне: ғылым,
дін, өнер, саясат, құқықтық қатынастар, бұқаралық ақпарат құралдары,
әдебиет т. б. жатады. Қоғамдық сана дегеніміз – объективті дүниені танып
білудің формалары. Сөйлеуші қоғамдық сананың қай саласында тілдік амал-
тәсілдердің қай түрін қолдану керектігін біледі. Яғни қарым-қатынастың
құқықтық саласы, ғылыми және эстетикалық саласы, бұқаралық ақпарат саласы,
тұрмыстық салаларына қарай функционалдық-стильдік белгісі бар амал-
тәсілдерді таңдап қолданады. Тілдік құралдардың стильдік-функционалдық
белгісіне, реңктеріне қарап, адресат (қабылдаушы) сөздің қай стиль түріне
жататынын ажыратады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Тілдік құралдар қызмет ету барысында қарым-
қатынастың жағдайы мен мақсатына сәйкес, олардың дәстүрлі қолданылу
ерекшеліктеріне байланысты бір-бірімен сан алуан қарым-қатынасқа түседі.
Соның барысында кейбір тілдік тұлға-бірліктер жиі, кейбіреуі сирек
қолданылады. Осының нәтижесінде тілдік әрекеттің әртүрлі саласында тілдік
ұйымдасу түрліше сипатқа ие болып келуі мүмкін. Осыдан барып стиль
қалыптасады. Әр стильдің өзіне тән белгілері, оның өзіндік табиғаты, әдеби
тілмен қатынас-байланысы сияқты мәселелер күн тәртібіндегі өзекті мәселелер
қатарында саналады. Дипломдық жұмыста қазақ тіліндегі саяси сыпайы
лексиканың публицистикалық стильде қолданылу барысы сөз болады.
Тілдің қоғамдағы актив қызметі оның жалпыхалықтық сипатынан көрінеді.
Сондықтан ағылшын және қазақ тілдеріндегі саяси сыпайы бірліктердің
қолданылу ерекшеліктеріне бұқаралық ақпарат құралдарының әсер-ықпалы ғылыми
деректерге негізделіп, кешенді түрде қарастырылды.
Тәжірибелік маңызы жұмыстың қорытындылары мен нәтижелерін, тілдік
материалдарын қазіргі ағылшын және қазақ тілдерінің тәжірибелік мәселелерін
шешуде, лингвомәдениеттану, лексикология, елтану, лингвостилистика
салаларынан арнайы курстарда пайдалануға болатындығында болып табылады.
Тіл қоғамдық құблыстың бірі ретінде сол қоғам құрылысын көрсетеді, яғни
қоғам өмірінде болған, болып жататын құбылыстардың бәрі тілден көрінеді,
тіл көмегі арқылы халық қазынасына айналады. Халық тарихы оның тілінде,
яғни тіл фактілері арқылы біз халық тарихын тануға мүмкіндік аламыз.
Қоғам дамыған сайын тіл де дами түседі. Бірақ тілдің даму деңгейі оның
барлық салаларына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қабаты өзгеріске онша
көнбесе, қайсыбір саласы жаңа мағыналық ұғым түсініктер әкелуге бейім
тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты
көрсеткішінің бірі – оның лексикалық жүйесінің қалыптасуы, қалыптануы болып
табылады.
Кейінгі жылдары қоғамымызда болып жатқан мәдени, саяси, әлеуметтік-
экономикалық өзгерістермен байланысты тіліміздегі пән атаулары (терминдер)
біраз өзгерістерге ұшырап, қайта қарауды қажет ететін маңызды мәселелердің
бірі. Сондықтан терминология мәселесіне, оның ішінде салалық терминдерге
аса көңіл бөлініп, жан-жақты зерттеу жұмысы жүргізілуде. Терминдердің дұрыс
жасалуына бірден-бір ат салысушы, тікелей қатысушы баспасөз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазіргі публицистикалық
мәтіндерде аударылып та, аударылмай да жүген саяси сыпайы сөздер мен
тіркестердің берілу ерекшеліктері мен жолдарын, баспасөздің оларды жасау,
қалыптастыру, тұрақтандырудағы қызметін анықтау зерттеудің мақсаты болса,
бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
– публицистикалық стильдің қолданыс аясын саралау, оның қоғамдағы орны
мен тілді дамытудағы қызметін көрсету, баспасөзде қолданылатын лексиканы
топтастыру;
– баспасөздің тілі болып саналатын публицистикалық стильге сипаттама
беру, оның өзіндік белгілерін көрсету, басқа стиль түрлерінен мағыналық,
құрылымдық, тілдік құралдар мен терминдерді қолдану жағынан ерекшеліктерін
анықтау;
– саяси сыпайы сөздердің қолданылу аясын, саяси сыпайы лексиканың
жасалуын көрсететін негізгі ақпарат көзі екендігін баспа материалдары
негізінде дәлелдеу;
– бұқаралық ақпарат құралдарының саяси сыпайы лексиканы нормалау және
көпшілікке тарату құралы ретіндегі қызметін, орнын, рөлін көрсету.
Дипломдық жұмыстың нысаны ағылшын және қазақ тілдерінің публицистикалық
мәтіндерінде (газет-журналдар, басқа да ақпарат көздері) қолданылатын саяси
сыпайы бірліктер.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазіргі қазақ
тіл біліміндегі функционалдық стильдер, публицистикалық стиль, газет тіліне
байланысты Н.Кожина, Н.Арутюнова, М.Балақаев, Р.Сыздық, Ө.Айтбаев, С.Исаев,
сонымен қатар терминология мәселелеріне арналған Ә.Қайдар, Ш.Құрманбайұлы,
Б.Қалиев т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар
басшылыққа алынды.
Баспасөз тілінің белгілі бір дәуіріндегі ерекшеліктерін зерттеуге
арналған Б.Әбілқасымов, С.Исаев еңбектерін және жеке мерзімді басылым
тілінің ерекшеліктерінін сипаттайтын Н.Қарашеваның, Б.Момынованың зерттеу
жұмыстарын атауға болады.
Кеңес дәуіріндегі қазақ баспасөзі дамыған, тілі жетілген, тиражы
көбейген БАҚ-тың негізгі түріне айналды. Бұл салада алғашқы қазақ мерзімді
басылымдар тілін зерттеген Б.Әбілқасымовтың, Кеңес дәуірі баспасөз тілінің
ерекшеліктерін сипаттайтын С. Исаевтың зерттеулері жарық көрді.
Жаңа сөздер мен терминдер, негізінен, сөздік құрамға күнделікті баспасөз
арқылы еніп отырады. Кейінгі кезеңдерде әдеби тілімізге кіріп, белгілі
қажеттілікті өтеп жүрген тілдік құбылыстардың көбі алдымен мерзімді
баспасөз тілінде қолданылып, кейін қалыптасып, нормаланып барып, әдеби
тілге еніп отырады. Мерзімді баспасөз тілі арқылы ауысқан жаңа сөздер,
байырғы сөздердің жаңа мағынада қолданылуы да әдеби тілдің дамуындағы
қажетті құбылыстар қатарында саналады.
Мерзімді баспасөз – қоғамның өміріндегі орасан маңызды да мағыналы
құбылыстардың бірі болып табылады. Әдеби тілдің публицистикалық стилін
құрайтын мерзімді баспасөз өзіндік белгілерімен ерекшеленеді. Мерзімді
басылымдарға тән негізгі функционалдық қызмет, олардың лексикалық сипатын,
өзіндік құрылымы мен көркемдегіш құралдарын анықтау үшін дипломдық
жұмысымызда саяси сыпайы лексиканың қолданылу ерекшеліктерін қарастыруды
мақсат еттік.
Әдеби тілдің қоғамдық қызметінің кеңеюімен байланысты оның жанрлық-
стильдік тармақтары қалыптасып, дами түседі. Әдебиеттің әртүрлі жанрлық
түрлерінің тууына лайық олардың өзіндік тіл өрнектері қалыптаса бастайды.
Жалпы тілдік тұрғыдан келгенде, әдебиеттің жанрлық түрлерінде ешбір
айырмашылық болмағанымен, оның да жұмсалу мақсатына қарай тілдік
элементтердің қолданылуында өзіндік ерекшеліктері болып отырады.
Сонымен ХІХ ғасырдың ІІ жартысында негізі қаланған публицистикалық стиль
– бүгінде қоғамға аса қажетті, маңызды мәселелерді насихаттап, көпшілікке
кеңінен қызмет етіп отырған қазіргі әдеби тілдің ең жүгі ауыр, елеулі
саласы.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығынан бастап баспасөз дамуының жаңа бір
кезеңі басталды деуге болады. Қоғамда болып жатқан қоғамдық-саяси ірі-ірі
өзгерістердің бәрі баспасөзде көрініс тауып, баспасөз лексикасы көптеген
жаңа қолданыс, соны сөздермен толыға түсті.
Тіл – үнемі өзгеріп, дамып, толығып отыратын қоғамдық құбылыс. Қоғамда
болып жатқан өзгеріс, жаңалықтардың бәрі тіл арқылы таңбаланып өмірге еніп
жатады. Өмірге келіп жатқан жаңа тілдік қолданыстардың айналымға еніп,
қалыптасып тұрақталуында баспасөздің атқаратын қызметі ерекше.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздік тұғырына көтерілуі, тіліміздің
мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы қазақ баспасөзінің де жаңа арнаға
түсіп, жаңаша дамуына алып келді.
Еліміздің қоғамдық-саяси, рухани-мәдени салаларындағы өзгерістер мен
тасқындап еніп жатқан ақпараттар ағыны арқылы баспасөз лексикасы толыға
түссе, керісінше сол жаңа қолданыстар мен сөздерді қалыптастыруда, тың
ақпараттарды оқырманға жеткізуде баспасөздің де қызметі арта түсті.
Адам қызметінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың
әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі болады. Ондай арнаулы ұғымдардың
атаулары да ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін көрсетіп тұруы қажет. Ғылым
мен техника дамыған сайын мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болып жатады.
Олардың әрқайсысы өзінің таңбалаушысын тауып, тілдік тұрғыдан да жүйелеуді
қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Функционалдық стильдер жүйесіндегі публицистикалық стиль
1.1 Публицистикалық стильдің өзіндік белгілері мен түрлері
Еліміз егемендік алған соңғы он бес жыл көлемінде қоғам өмірінің барлық
саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны
мәлім. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат
құралдарында ерекше көрініс тапты. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте
көптеген тың ізденістер мен шығармашылық тәсілдердің алуан түрде
қалыптасуына жол ашты. Бұған жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік
цензураның жойылуы, тәуелсіздікпен қатар қол жеткен шығармашылық еркіндік,
нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, БАҚ түрлерінің
көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің күшеюі бір себеп
болса, бұқаралық сананың жаңа деңгейге көтерілуі, аудиторияның БАҚ-қа
қойылатын талабының арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің
қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды.
Қоғам өмірінің көрсеткіші болып табылатын БАҚ ондағы саяси, әлеуметтік,
экономикалық, мәдени, спорт, өнер, кино, денсаулық сақтау және білім беру
салаларындағы барлық мәселелерді жұртшылық назарына ұсынатын да, қандай да
бір ғылыми жаңалықтар мен жетістіктерді көпшілікке таныстырып жеткізетін де
әмбебап құрал болғандықтан, журналистер қауымын ғаламның ақпараттық
бейнесін жасаушылар деп тануға негіз бар. Осы топтың жинау, талдау,
саралау, іріктеу сияқты сатылардан өткізіп барып көпшілікке ұсынатын түпкі
өнімін медиа-мәтін деп атауға болады.
Жалпы БАҚ-тың ақпаратты жеткізу формасына қарай үш түрге бөлінетіні
белгілі: телевизия, радио және мерзімді баспасөз. БАҚ тілі нысанаға
алынғанда лингвистика ғылымындағы негізгі ұғым мәтінге бұқаралық
коммуникацияда жаңа мағыналық реңктер үстеледі. Сөйтіп БАҚ арқылы таралатын
аудиалды және визуалды түрде қабылданатын хабарламалардың бәрі біріге келіп
вербалды және медиалық белгілердің жиынтығы ретінде медиа-мәтін ұғымын
құрайды.
Соңғы жылдары БАҚ мәтіндерін когнитивті лингвистика шеңберінде
қарастыруға айрықша мән берілуде. Онда тіл сырттан келіп түскен ақпаратты
репрезентациялаушы және онда кодталған мәліметтерді ашу үшін қолданылатын
когнитивті құрал ретінде танылады. Когнитивті лингвистика мамандары үшін
БАҚ қалыптастыратын ақпараттық кеңістіктің тақырыптық жағынан
ұйымдастырылуы аса маңызды. Өйткені онда орасан зор ауқымды медиа ағынның
өзіндік мәдени спецификалық ерекшеліктері көрініс табады. Сондай-ақ медиа-
мәтіндердің идеологиялық бағыттылығының қандай тілдік тәсілдер арқылы
берілетінін анықтаудың да мәні зор. Бұған қоса сондай вербалды құралдар
арқылы жеткізілетін әлеуметтік маңызға ие ақпаратты экстралингвистика
факторларымен, атап айтқанда Адам факторымен, кең мағынасында алғанда
қоғаммен, тілдік социуммен байланыста қарастыру бүгінгі антропоцентрлік
бағытта дамып келе жатқан іргелі ғылым саласының талабынан туындап отыр.
БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары. Оларға теледидар арналары, радио,
баспасөз (газет-журналдар), Интернеттегі (ғаламтордағы) сандық
(электрондық) құралдары, тағы басқа ақпарат тарататын қоғам саласындағы
құралдар жатады. Бұқаралық ақпарат құралдары өміріндегі тың әрі өткір
мәселелерді көтеріп, халықтың ойларын, ұсыныстарын ортаға салатын, әр түрлі
көзқарастардың көрініс табатын, нағыз плюрализм мінберіне айналатын болса,
масс-медиа жүйесі өз тұтынушылары үшін жаңа мүмкіндік жасауы тиіс. Оқырман,
тыңдарман, көрермен қауымды БАҚ-пен тығыз байланыста ұстап, оларды медиа
ісіне тарту, шығармашылыққа, ақпарат жинауға қарапайым тұрғындардың
араласуын және күнделікті тіршілік түйіткілдерінің, әлеуметтік мәселелердің
басты тақырыпқа айналуы азаматтық журналистика құбылысын туындатады.
Журналист – қоғамдық ақпараттық саланың қызмектері болып есептеледі. Ол
жаңалықты халыққа таратушы болып табылады. Журналист – газет-журнал немесе
радио мен теледидар жұмысын атқарып, шығармашылық қызмет жасайды. Ол
редакция жұмысында бірінші – ұйымдастырушылық, екінші – әдеби өңдеу, үшінші
– шығармашылықпен айналысады. Бұл үшін оған білім мен қабілет керек. Қандай
оқиғаны болсын тапқырлықпен, сенімді түрде, көз жеткізіп жазатын болуы
керек. Жұртқа өмір жайлы толғап айта білу де үлкен өнер. Ол үшін тіл, сөз
байлығын қолдану қажет. Ол заман, уақыт ағымын жақсы түсінуі тиіс. Идеяға
толы материалдар жазып, жұрттың назарын аудара білген жөн.
Журналистің тағы бір қасиеті – оның саяси-әлеуметтік қызметіне, дүниеге
деген көзқарасына, позициясына байланысты. Бұл – жан-жақты білімділік пен
саяси-азаматтық тұрғыдан өсу, кемшіліктерге төзбеу, уақытпен санаспау
керектігін білдіреді. Журналист өз ісіне адал берілген маман болуы тиіс.
Соңдай-ақ журналист көпшіл болуы, жұртпен тез ортақ тіл тапқыш болуы тиіс.
Ол қашанда жинақы, қиын жағдайдың өзінде жұмыс істей алатын, аңғарымпаз
және сезгіш болуы керек.
Қазіргі кезде бүкіл адамзат электрондық БАҚ-тың әсер ету объектісіне
айналып отырғаны мәлім. БАҚ түрлерінің қай-қайсысында да қолданылатын
әмбебап құрал ретінде медиа-мәтін әлеуметтік-реттеуші қызметін атқарады.
Академик Р.Сыздық қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің даму барысында көркем
әдебиет стилінің жетекші орын алатынын, яғни доминанта стиль екенін айта
келіп былай дейді: Сөз жоқ, бұл күнде тіл тәжірибесінде публицистиканың,
көпшілік информация құралдары – баспасөздің, радио мен телевидениенің де
рөлі күшейе түскенін мойындау қажет [1, 81]. Әртүрлі БАҚ-та медиа-мәтіннің
өзіндік ерекшеліктері болатыны мәлім, дегенмен, оның әмбебаптық сипаты,
негізінен, өзгеріссіз қалады.
Қазақстанда Интернет, кабельді теледидар қарқынды дамып келеді. Қазіргі
заманғы ақпараттық технологиялар ақпарат нарығында кеңінен қолданыс табуда.
Ұлттық теледидар мен радиостансалар ұлттық ғарыштық жүйе арқылы таратылуда.
2002 жылы CaspioNet (операторы Eutelsat) ғарыштық арнасы құрылды.
Республиканың барлық аумағында кабельдік және ғарыштық арналар арқылы BBC,
CNN, Deutsche Welle арналарының бағдарламалары, Азаттық радиосы, Польшаның
Polonia арнасы, ресейлік және басқа да телерадио арналар көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы Сыртқы істер миинстрлігінде әлемнің 20 елінен 80-
нен астам шетелдік БАҚ-тардың өкілдері тіркелген. Олардың қатарында BBC,
Associated Press, Интерфакс, France Press, Reuters, ITAR-TASS сияқты дүние
жүзіне танымал аса ірі ақпараттар агенттіктері бар [2].
Ұлттық қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірде болып жататын өзгерістердің
барлығы оның тілінен көрініс таппай қоймайды. Тіл тек қатынас құралы ғана
емес, халықтың тынысы мен білімінің жинақтаушысы болып табылады.
Адам қызметінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың
әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі болады. Ондай арнаулы ұғымдардың
атаулары да ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін көрсетіп тұруы қажет. Ғылым
мен техника дамыған сайын мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болып жатады.
Олардың әрқайсысы өзінің таңбалаушысын тауып, тілдік тұрғыдан да жүйелеуді
қажет етеді.
Әдеби тілдің публицистикалық стилін құрайтын мерзімді баспасөз өзіндік
белгілерімен ерекшеленеді. Мерзімді басылымдарға тән негізгі функционалдық
қызмет, олардың лексикалық сипаты мен грамматикалық ерекшеліктерін, өзіндік
құрылымы мен көркемдегіш құралдарын анықтау әлі де толық зерттелмеген
мәселелер қатарында саналады.
Баспасөз тілі қазақ тілі мәдениеті мен лингвостилистикасының ең бір
үлкен бөлшегіне қызмет етеді. Ол қоғамдық ортаға стилистикалық бағалау
категориясы арқылы белгілі сөзбен сөйлемдердің жиынтығын құрайды. Газет
тіліндегі стилистикалық категориялар ұстанымы публицистикалық стильдің
сөздік қорының лексикасын құрайды. Бұрынғы сөздік қордан шыққан сөздер
немесе, керісінше, публицистикалық стильдің негізгі сөздігі болған сөздер
қайта айналысқа түсіп, өзінің стильдік бояу, стильдік мағына, стильдік
мәнін де өзгертеді.
Жаңа сөздердің енуі, сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөздердің
мағынасының тарылуы, тіпті қолданыстан шығып қалуы, терминдердің енуі,
жаңаша, мәндес тіркестердің пайда болуы, бәрі осы публицистикалық стиль
арқылы танылады. Публицистикалық стильдің орасан зор ақпарат таратушы
қызметінен, оның жеке өз алдына зерттеу бағыттары – нысандары, қазақ әдеби
тілін дамытудағы рөлі, жазылу мақсаты мен міндеттерін жете саралап қарау
қажет.
Баспасөзде сыпайы, сауатты, мәдениетті сөйлей алмаудың өзіндік себептері
жоқ емес: біріншіден, қазақ тілінде көпшілік ортасында және ресми ортада
сөйлеудің қажетті болмауынан, екіншіден, бізге айтуға ауыз болса да
айтпауға тиісті тілімізді қадірлемеуден, бағаламаудан, үшіншіден,
орфоэпиялық нормаларды сақтамаудан, ойдың логикалық желісін сақтамаудан,
төртіншіден, ұлттың ойлау жүйесін жоғалту үстінде екенінде жасыруға
болмайды, бесіншіден, сөздерді бір-бірімен үйлестіріп айту, сөйлемдерді
дұрыс құрамау сияқты толып жатқан кемшіліктерді ашып айту қажеттілігі
туындап отыр.
Баспасөз тілінде адамның жеке танымдық қабілетіне де байланысты, әр
сөйлеу үстінде тілдік-құрылымдық қазақ тілінің заңдылықтары дұрыс игермеуге
байланыстылығын баса айтуға тура келеді. Бұл тек қана публицистикалық
стильдің өзіне де тікелей қатысты кемшілік екені белгілі [3, 55].
Публицистикалық стиль – газет, журнал, радио, теледидар, документальді
фильм, т.б. тілі. Публицистикалық стильдің тақырыптық диапазоны өте кең:
саясат, идеология, философия, экономика, мәдениет, күнделікті тұрмыс-
тіршіліктің проблемаларды, қазіргі уақыттың кезектегі міндеттері, ағымдағы
саясат мәселелері, әлемдегі қоғамдағы жаңалықтар мен өзгерістер
(публицистикада қазіргі кезең жылнамалары деп бекер айтпайды).
Егер осыған дейін (бірнеше ғасыр бойы деуге де болады) әдеби тілдің
басты, доминант стилі ретінде көркем әдебиет стилін танып келген болсақ,
бүгінгі қоғам дамуының ерекшеліктеріне орай публицистикалық стиль бірінші
орынға шықты деуге болады. Өйткені публицистикалық стильдің негізгі мақсаты
– өмірдегі оқиғалар мен фактілерді бағалау, философиялық-дүниетанымдық
көзқарас тұрғысынан пайымдау мен түйін жасау және оны көпшіліке жеткізу,
тарату болып табылады.
Публицистикалық стильдің (бұқаралық ақпарат құралдарының) жазбаша түріне
мерзімді баспасөз (визуалдық), ауызша түріне радио (аудиалдық), теледидар
хабарлары, деректі кино (аудиовизуалдық) жататыны белгілі. Ал жанрлық
түрлері: бас мақала, ақпараттық хабар, очерк, халықаралық шолу, памфлет
және сұхбат, т.т. Әрқайсысының өзіндік сөз қолдану ерекшелігі,
экстралингвистикалық, тілдік-стильдік сипаты (белгілері) айқындалады.
Басты стильдік сипаты: мұнда қолданылатын сөз үндеу мәнінде жұмсалады.
Сөз эмоционалды-экспрессивті сипатта болады (еңбек ардагері, дем беруші,
көшбасшы, нық қадаммен, т. б.). Тілдің осындай эмоционалды-экспрессивтілігі
жағынан көркем стильге жақын, ал фактіні толық және жүйелі баяндау тәсілі
жағынан ғылыми стильге жақын екендігі көрінеді.
Зерттеу еңбектеріне сүйенсек, публицистикалық шығармалар тілінің мынадай
негізгі ерекшеліктері болады:
1) Берілген материалдық деректілігі және ресми деректермен сәйкестігі;
2) Берілген материалдардың қалың көпшілікке түсініктілігі;
3) Берілген материалдардың оқырманға әсерлілігі [4, 89].
Публицистикалық стильдің барлық түрлеріне ортақ лингвистикалық
ерекшеліктер төмендегідей: лексика мен фразеологияда – қоғамдық-саяси
терминдер мен сөздер (хабар, репортаж, ереуіл, парламент, демократия,
сұхбат, диктор), бағалауыш лексикалық бірліктер (ұлтжандылық, көшбасшысы,
бәсекеге қабілетті, ұрпақтар сабақтастығы, ақпараттар ағыны т.т.), ілгеріде
келтірілген эмоционалды-экспрессивті сөз орамдары, перифразалар (көгілдір
экран, ақ халатты абзал жан, қара алтын, дала кемесі т.б.), стандарт тілдік
бірліктер (арнайы тілші репортажы, жаһан жаңалықтары, тілшіміз әңгімелейді,
т.т.); грамматикада – қосарлы сөздер (бұқаралық- саяси, үгіт-насихаттық
т.б.), бұйрық рай тұлғалы сөздер (жүзеге асырайық, оңды нәтижеге жетеміз,
іске жұмылдырылсын), сөздердің инверсиялануы, қаратпа сөздердің,
риторикалық сұрақтардың, әртүрлі қайталамалардың, көркемдік құралдардың
қолданысқа түсуі, ықшамдалған сөйлемдер мен түрлі синтаксистік
құрылымдардың пайдаланылуы, өзге де стиль түрлеріне тән белгілердің
кездесуі жиі байқалады. Мәселен, ақпараттың толық әрі нақты жеткізілуін
қамтитын синтаксистік құрылымдарға негізделген баспасөз тіліне қарағанда,
теледидардан көрсетілетін жаңалықтар мен ақпараттар легі қысқа әрі нұсқа
үлгісіндегі сөйлемдермен жеткізіледі, онда стандарт тілдік бірліктер,
дәстүрлі қалыптасқан сөз үлгілері жиі жұмсалады: Бүгінгі көретіндеріңіз;
Арнайы тілші репортажы; Назарларыңызға ұлттық арнаның қорытынды
жаңалықтары; Тікелей эфирде Хабар арнасының қорытынды жаңалықтары;
Хабарымызды жалғастырамыз; Тілшіміз әңгімелейді; Ендігі кезек спорт
жаңалықтарында; Жаһан жаңалықтары; Бүгін сіздермен Айзада Жақсыбек,
Медетжан Ызғұтты, т.б. Мұндай құбылыс – теледидар хабарлары тілінің
табиғатына тән ерекшелік.
Публицистикалық стильдің ауызша әдеби түрі – өзінің атқаратын қызметі,
тілдік-стильдік элементтерді пайдалану принциптері, кімдерге қаратыла
айтылатындығы жағынан жазба тілден де, ауызекі сөйлеу тілінен де бөлек
танылатын құбылыс. Бұл түрі шаршы топ алдында сөйленетін, ресмилік сипаты
бар тіл тәжірибесіне негізделеді. Демек, ана тіліміздің сөздік қорын
байытып, әдеби тілімізді дамытып кеңейтетін, сөйлеу мәдениетін көтеруге
пайдасын тигізетін теледидар тілін ғылыми тұрғыдан зерттеп-зерделеу
мәселесі аса маңызды болып отыр.
Публицистикалық стильдің басты ерекшелігі: ол ұлттық әдеби тілдің
жетілуіне, сөздік қазынасының толығуына зор ықпал етеді, сол арқылы әдеби
тілдің лексикалық-грамматикалық жүйесіндегі даму сипатын, жаңа бірліктердің
нормалану үдерісін көрсете алады. Публицистикалық стильдің қысқаша талдау
үлгісі:
1. Қарым-қатынас аясы (қолданылатын орны): газетте, саяси-қоғамдық
журналдарда (жазбаша түрі), ал жиналыстар мен митингілерде, радио-теледидар
хабарларында (ауызша түрі).
2. Қарым-қатынас мақсаты: заттар мен құбылыстардың мәнін ашу, оған
көпшіліктің назарын аудару; жұртшылықты белгілі іске жұмылдыру, белгілі бір
мақсатқа үндеу, иландыру; сондай-ақ белгілі бір құбылысқа оң не теріс баға
беріп, қоғамдық пікір туғызу.
3. Стильдік сипаты: сөз үндеу, жұршылықты иландыру, үгіттік-насихаттық
мәнінде жұмсалады. Сөз ой мен сезімге қатар әсер етерліктей болып келеді
[5, 24-26].
4. Тілдік ерекшеліктері:
а) лексика-фразеологиялық: зат пен құбылысқа оқырман назарын аудару үшін
экспрессивті-эмоционалды реңктегі сөздер және бағалауыш лексика (ХХI ғасыр
көшбасшысы, ұлтжандылық, жарыс жүлдегері, еңбек майданы, ерлік мектебі,
бәсекеге қабілетті, жасампаз ел, тұлға, перзент, сыбайлас жемқорлық,
ұрпақтар сабақтастығы, егемендік, Тәуелсіздік, бостандық т.б);
– жалпы саяси лексика, халықаралық терминдер, күрделі тіркестер
(егемендік, өркениет, бағдарлама, демеуші, халықаралық олимпиада, ұлттық
театр, қаржы дағдарысы, Ата заң, тәуелсіздік туы, саяси тұрақтылық, теңге
бағамы, ақылы оқу, қолжетімді баспана, т.б);
– тұрақты сөз тіркестері, мақал-мәтелдер, афоризмдер мен перифразалар
(Жауапкершілігі ұлан-асыр істе заңғар шыңнан көріну – баршамызға парыз.
Алдыңғы кезекте саналы болашаққа ұмтылу керек. Жалғыз ағаш орман
болмайтындай алған білімің де өз басыңнан артылмаса несі пайда? Үш
бәйтерек. Сәкен, Бейімбет, Ілияс! Үшеуінің де жөргегі – ұланғайыр бір
даланың топырағы. Үшеуінің туысы қандай бір болса, тұрысы қандай әр
бөлек... (Газеттен)
ә) морфологиялық: көптік тұлғалы зат есімдер, күрделі, қысқарған, жалқы,
деректі, дерексіз зат атаулары, сан есім, сын есім, етістік тұлғалары,
үстеулер (оқиғаның, т.б. қайда, қашан өткені жайлы...) шетелдік жұлдыздар,
ең басты бәсекелестер, жиырма бірінші ғасыр, жоғары палата – сенат, т.б. б)
синтаксистік: бұйрықты, лепті, риторикалық сұраулы сөйлемдер, сөз
қайталаулар (Мен – тәуелсіз елдің ұрпағы! Бізге қандай қаламгер қажет?
т.б.).
Публицистикалық стильде авторлық баяндаудың үш түрі кездеседі: оқиғаның
І жақтың жекеше түрінде баяндалуы; І жақтың көпше түрінде баяндалуы және
автордың ІІ жақтан баяндауы. Осы баяндаудың әрқайсысы публицистикалық
стильде үлкен стилистикалық қызмет атқарып, оның жанрлық ерекшеліктеріне
сәйкес қолданылады. Публицистикалық стиль әдеби тілдің нормалық жүйесіне
қатысы жағынан да ерекшеленеді. Бұл стильде әдеби нормадан ауытқу жиі
кездеседі. Стильдің әдеби тілдің нормасына қарым-қатынасы екі жақты: 1.
Стиль қалың бұқара тілінің нормалануына әсерін тигізеді; 2. Бұл стиль
арқылы әдеби тілімізде жаңа стилистикалық нормалар қалыптасады.
Публицистикалық стиль – тілдің екі қызметін атқарады, бірі – хабар беру,
екіншісі ықпал, әсер ету. Тілдің екі қызметінің ортақ қасиеттері
публицистикалық стильдің құрылымдық жүйесінің ерекшеліктерін құрайды.
Баспасөздің хабарлау және ықпал ету қызметтері стильдердің басқа
түрлерінде де кездесіп отырады. Мысалы, ықпал ету функциясы публицистикалық
стильге де, көркем әдеби стильге де тән. Бұл тұрғыдан мұндай белгілер
оларды әрі біріктіреді, әрі бір-бірінен ерекшелендіреді. Біріктіретін белгі
– жазушы да, журналист те өзінің шығармалары арқылы оқырман санасына әсер
етуге ұмтылады. Ал оқшаулайтын белгі – туындыгердің оқиғаға өз көзқарасы.
Туындыгер – публицистің көзқарасы ашық, бірегей беріледі де, жазушы
көзқарасы көркем шығарманың композициялық құрылысынан кейін пайда болады.
Яғни публицистикалық стильде ашық субъективтілік басым келеді. Мұның өзі
журналист пен оқырман арасында үнемі байланыс орнауына негіз жасайды. Бұл
байланыс әсер етудің негізгі жолы болып саналады. Хабарды жеткізуде де
публицистикалық стиль көркем әдебиет стиліне ұқсамайды. Көркем шығармадағы
оқиға қаламгердің шығармашылық әлемінен сұрыпталып өтсе, публицистикалық
шығармада деректер документальді беріледі [6].
Баспасөз тіліне тән хабарлама функциясы тілдің құрылымдық жүйесінің
бейтарап сөздер қабатын құрайды, олар ұлттық тілдің сөз байлығы, стандарт
сөздер лексикалық қатарлар тізбегі, сондай-ақ хабарлама жеткізу үшін ауызша
және жазбаша тілмен берілетін шығарманың стильдік нормасы жасалуы қажеттігі
бірінші орынға қойылады. Әсер ету функциясы концептуалды сөздер (бағалаушы
лексика), көркемдік тәсіл, сөйлем құрамы, сөйлемдердің компоненттерінің
құрылымдық ерекшеліктері болып табылады. Хабарламалық және әсер ету
функциясының өзара ортақ қызмет бірлігінен сөздің экспрессивтігі және
стандартты сөз үлгілері публицистикалық стильдің негізгі стильдік базасын
құрайды, оның жазылуын тездетеді және қоғамдық қызметінің әмбебаптық рөлін
арттырады. Қазақ публицистикасының ішінде функционалды стильдердің жалпы
тілдік-стильдік, лексикалық базасын анықтайтын ғылыми еңбектер
Б.Әбілқасымов, С.Исаев, Р.Барлыбаев, Б.Момынова еңбектері болып табылады,
осы ғылыми еңбектерде публицистикалық стильдің лексикасының, оның ішінде
қоғамдық-саяси терминдердің қолданылу ерекшеліктерін атап көрсетеді
[7;8;9;10].
Публицистикалық стиль – әдеби тілдің функционалдық стильдерінің ішіндегі
ең күрделісі. Оның күрделілігі шағын стильдердің көптігінде және
жанрларының әртектілігінде. Публицистикалық стиль газет стилі, лозунг
стилі, радио тілі, теледидар тілі, сөйлеуші шешен стилі, публицистикалық
әдебиет тілі сияқты шағын стильдерге бөлінеді. Алайда осы шағын стильдер
арасындағы ең негізгісі, публицистикалық стильдің барлық ерекшеліктері мен
белгілерін өз бойына сақтайтыны – газет стилі. Кейде публицистикалық
стильді газет-публицистика стилі деп беру де газет тілінің жоғарыдағы
белгілеріне байланысты. Сондықтан публицистикалық стильдің өзіндік
ерекшеліктері мен белгілерін, интонациялық құрылымын анықтауда баспасөз
материалдарын пайдаландық.
Зерттеушілер публицистикалық стильді бірнеше шағын стильдерге
(подстиль) бөледі: 1) үгіттік публицистикалық шағын стиль;
2) саяси-идеологиялық публицистикалық шағын стиль;
3) саяси-бұқаралық публицистикалық шағын стиль.
Публицистикалық шығармалар сол тілде сөйлейтін адамдардың жас
ерекшеліктеріне, білім дәрежесіне, наным-сенімдеріне қарамастан, сол қоғам
мүшелерінің барлығына ортақ болып келеді.
Бүгінгі тәуелсіздік кезеңі тұрғысынан қарайтын болсақ, баспасөздің халық
алдындағы міндеті орасан зор. Ол қоғам ішінде жаңа сипаттағы әлеуметтік
көзқарасты қалыптастырып, оны орнықтыруды мақсат етеді. Коммуникацияның ең
басты құралы – баспасөз тілі де, халық тілінің сұрыптан өткен, әбден
жетілген әдеби нормасымен жазылуға тиіс.
Бүгінде ақпарат, соның ішінде баспасөз ақпаратының маңызы артып,
адамзат өмірінде ол энергия, материя секілді міндет атқаратын
іргелі ұғымға айналды. Сондықтан ХХІ ғасырды ақпарат дәуірі
ретінде бүкіл әлем мойындап отыр.
1.2 Публицистикалық стильдің функционалдық қызметі
Қоғамдағы тәуелсіз баспасөздің рөлі, алар орны жайында толық
мағлұмат алудың мәні БАҚ қызметінің жан-жақтылығын, ортақ сипатын,
алға қойған мақсаттарын танумен, оны мойындаумен тікелей байланысты
болатындығында. Сондықтан, бұқаралық ақпарат құралдары саласын
зерттеушілер оның қызметтерін БАҚ жүйесінің аясында қарастыруын
ұсынады. Сонымен бірге қызметтердің өзара қатынастары мен
ықпалдастық механизмдерін де одан бөле қарамаудың өзі тәуелсіз
баспасөздің функциялары жайындағы теориялық, тәжірибелік ұғымдарды
тереңдетуге аса маңызды рөл атқармақ. БАҚ үнемі қоғам өмірімен біте
қайнасады. Оны өзгертіп, жаңартып отыратын да қоғамның өзі.
Қызметтер жүйесінің сипаты қоғамдық өзгерістің ерекшелігімен, себеп-
салдарларымен тікелей байланысады. Ал, тәуелсіз баспасөз
функциясының ерекшелігі – қоғамдық формацияның мақсатына,
қажеттілігіне, талаптарына сай және оған кіріптарлығына түсініктеме
беруге мүмкіндік алатындығында.
Жалпы тәуелсіз баспасөздің функциясын анықтағанда зерттеушілердің
оған жүйе тұрғысынан қарайтыны кездейсоқтық емес. Себебі әрбір
жүйенің өзіндік бітім-болмысы бар. Оның қоғам дамуы барысында
біртұтастыққа айналатыны даусыз.
Ресейлік академик В. Г. Афанасьев қоғамды басқару үдерісіне анықтама
бергенде: БАҚ-тың басты функциясы – саяси-тәрбиелік, насихаттық,
басқарушылық және ұйымдастырушылық қызмет десе [4, 88], украиналық ғалым,
профессор В.И.Здоровега публицистика да журналистика секілді насихаттау,
үгіттеу, ұйымдастыру қызметтерін атқарады. БАҚ-тың басқарушылық функциясы –
үгіт, насихат, ағартушылық қызметтің нәтижесінде орындалады ... БАҚ-тың
хабарлау, көңіл көтеру функциялары оның түпкілікті мақсаты емес деп
тұжырымдаған [11, 20-21]. Ғалым Г.И.Хмара журналистика – ақпарат тарату,
ағартушылық, тәрбиелік, басқарушылық, көңіл көтеру (гедонизм) функцияларын
атқарады – деп анықтайды [5, 188]. Ал болгарлық ғалым В.Симеонов БАҚ –
хабарлау, жарнамалық, ағартушылық, ұстаздық, эстетикалық, басқарушылық,
қарым-қатынастық, бұқаралық пікір қалыптастыру т.с.с. функциялар атқарады
– десе неміс ғалымдары БАҚ әртүрлі функциялар атқаратындығын мәлімдей келе,
негізгісі ретінде ақпарат таратуды, қоғамдық пікір қалыптастыруды, танымдық
миссиясын атаған [6, 14].
Белгілі журналист Қ.Шамахайұлы БАҚ қоғам өмірінің ерекшелігіне, оған
араласу мүмкіндіктерге сай қарастырудың мәні оны әртүрлі деңгейде талдауға
жағдай жасайтынын айтып, масс-медиа функцияларының ішкі элементтерін,
құрылымдарын толық ашып көрсету үшін оның төменде аталған ерекшеліктеріне
назар аударылуға тиіс дейді:
1) қоғамдық институт;
2) саяси жүйенің элементі;
3) ақпарат құралы.
Олай болса, БАҚ ақпарат таратумен қатар белгілі бір деңгейде басқару,
бақылау және социологиялық, тәрбиелік, танымдық, ағартушылық қызметтерін
атқарады. Бұл жерде БАҚ-тың атқаратын функцияларының санын есептеу басты
міндет емес. Керісінше, оның функцияларының нәтижесін, сипатын,
ерекшеліктерін қарастыру маңызды болмақ. Қоғам өмірінің әрбір саласында
туындаған кез келген мәселе адамдардың күнделікті іс әрекетімен тығыз
байланысты болатыны белгілі. Ол – адам үшін, оның игілігіне, жан-жақты
дамуына, материалдық байлықты еселеуіне, тіршілік деңгейін арттыруына
бағытталады, сол үшін қызмет көрсетеді. Сондықтан функциялар өмірде
негізінен адам факторы арқылы жүзеге асырылады. Олай болса, БАҚ
жүйесіндегі функциялардың өзара байланыстарын, әрекеттерін,
ықпалдастықтарын анықтаудың маңызы зор. Қазіргі БАҚ жүйесінің айқын
мақсаттарының бірі азаматтардың қоғамдық позицияларын анықтау, саяси
өмірдің әртүрлі көріністері аясында өзара түсіністік пен игі қарым-
қатынастарын қалыптастыру болса керек [12, 14].
Тәуелсіз баспасөздің функциясын қоғамдық өмірдің ерекшелігімен,
оған араласу мүмкіндігімен сабақтастырудың өзі оны жан-жақты
қарастыруға қолайлы етеді. Яғни, жоғарыда аталып өткендей, оның
қоғамдық институт, саяси жүйенің элементі, ақпарат құралы ретіндегі
ерекшеліктерімен санасу арқылы тәуелсіз баспасөз функциясының да
ішкі элементтерін, құрылымдарын толықтай ашып көрсетуге көмектеседі.
БАҚ – ақпарат таратушы ғана емес. Сонымен қатар ол – басқарушының,
бақылаушының, әлеуметтанушының, тәрбие құралының, танымдық мағлұмат
берушінің, ағартушының функцияларын да белгілі деңгейде
атқаратындығын жоғарыда айттық. Бұл жерде де тәуелсіз журналистика
жүйесінің атқаратын қызмет түрлерін тізіп шығу күн тәртібіне
қойылмайды. Ең бастысы, оның функцияларының орындалуын, жалпы
сипатын, ерекшеліктерін негізге алу маңызды.
БАҚ-тың атқаратын функциялары оның өмір сүретін қоғамының мәдени
деңгейімен байланысты көрініс табады деген пікірлер де бар. Олар
көзқарас пен баспасөз бостандығын демократиялық мемлекеттің ажырамас
бөлігі деп санайды. Жалпы кез келген демократиялық мемлекеттің
қызметін ырғақты ету үшін БАҚ міндетті түрде қажет екендігі ешкімге
күдік тудырмаса керек. Осының негізінде демократияның қан тамыры
болып табылатын бұқаралық көзқарас деген ұғым туады. Неміс
ғалымдарының анықтауынша, БАҚ-тың өзара тығыз сабақтасатын негізгі
үш функциясы бар екен. Олар төмендегідей:
а) азаматтарды ақпаратпен қамтамасыз ету;
ә) бұқаралық көзқарастың қалыптасуына ықпал ету;
б) сын, пікір айту, бақылау жасау.
Егер мұндағы бұқаралық пікір қалыптастыруға ықпал ету функцияны
бізде айтылатын ұйымдастырушылық қызметпен, ағартушылық функцияны
таныммен, бақылау жасау, төртінші билік функциясын басқарушылық
қызметпен бір деңгейде қарастыратын болсақ, жалпы журналистика
функциялары жайындағы тұжырымдамалардың айырмашылықтары аз екендігін
көруге болады [12, 36].
Сонымен, зерттеушілердің баспасөздің қоғамдағы атқаратын негізгі
қызметтерін жүйелеуіне келсек, олар төмендегідей болып шығады:
Ақпарат тарату қызметі. Бұл тәуелсіз баспасөздің ғана емес жалпы
БАҚ-тың басты функциясы. БАҚ өзі алғаш пайда болғанда ақпарат
тарату арқылы халықтың сұранысын қамтамасыз етуді негізгі мақсаты
етіп белгілеген. БАҚ-тың хабарлары адамдардың назарларын аударатын,
жалпы қоғамдық мүддені білдіретін оқиғаларды, деректерді жедел,
дұрыс, түсінікті, қысқа әрі анық жеткізуге тиіс. Бүгінде қазақ
ақпарат құралдары мен мерзімді басылымдары жаңалықтарға, хабарларға
кең орын беретін болды.
Танымдық қызметі. Таным – қоршаған орта мен әлемді қабылдауға
бағытталған сананың қызметі. Ал сана – объективтік әлемнің
субъективтік бейнесі. БАҚ-тың туындыларында негізгі тақырыптың дұрыс
көрініс табуы сана қызметіне байланысты болатынды қтан, оның танымдық
функциясының негізі дәл осы тұстан қарастырылуға тиіс. Журналистің
әрбір туындысы өз қабылдаушысын танымдық дұрыс бағытқ а жетелеуі қажет.
Әлдебір мәселенің себеп-салдарын білгісі келген адамның қажеттілігін
өтеуге өз деңгейінде үлес қосу – БАҚ-тың негізгі міндеті.
Ақпарат дегеніміздің өзі қоғамдық мазмұны тұрғысынан келгенде жаңа
мағлұмат, яғни білім. Тың ой, жаңа мағлұмат пен деректі ұсынған
ақпараттың танымдық мәні терең болмақ.
Олай болса, БАҚ өнімі халыққа қанша лықты пайда тигізсе, танымдық
функциясын да соншалықты деңгейде атқарады деуге болады.
Басқарушылық қызметі. Заң шығарушы, атқарушы және сот билігінен
кейін журналистиканы төртінші билік деп жұрттың ауызға алатыны
онымен санасатындықтарын білдірсе керек. Дегенмен, төртінші билік
сөзін қай мағынада түсінетіндігіміз ге ой жүгіртіп көруіміз керек. Бұл
сөзді тура мағынасы бойынша қабылдайтындар бар. Қандай бір ақпарат
құралының төртінші билік жүргізіп отырғандығын жоққа шығаруға
болмайды. Алайда, мұндай мүмкіндік өмірде өте сирек. Логикалық заңдылық
тұрғысынан келсек, журналистика тура мағынасы бойынша ешқашан билік
функциясын атқара алмайды. Керісінше, өзінің осындай белсенді қызметінің
нәтижесінде мемлекеттің, сондай-ақ
үкіметтің ісіне ықпал етуіне әбден болады. Сондықтан батыс елдерінде
журналистика – төртінші билік деген атауды жанама түрде
қолданады. Кең арнада қарастырар болсақ, билік дегеніміз субъектінің
өз құқығын жүзеге асыруы және әртүрлі қоғамдық объектілерді
өзінің қарауына алу мүмкіндікті иел ену тәсілі. Билікті жүзеге асыратын
әртүрлі формалар мен тәсілдер бар.
Әміршілдік, басқарушылық, үйлестірушілік, ұйымдастырушылық, бақылау
жасау т.с.с. Бұлар ең анайы тоталитарлық жүйедегі елден бастап
өркениетті зайырлы демократиялық қоғамға дейінгі аралықта белгілі
деңгейде көрініс тауып отыратындығымен ерекшеленеді.
Ұйымдастырушылық қызметі. Аталмыш функция тәуелсіз баспасөздің
өзге функцияларымен тығыз сабақтаса отырып, БАҚ таратқан хабарлар
мен мақалалардың тиімділігін арттыруға бағытталады. Негізгі бағыттары:
– мемлекет, үкімет және жоғары басқару орындарының маңызды
құжаттарын жариялау, насихаттау немесе оған комментарий жасау
арқылы;
– баспасөз қоғамдағы белгілі бір тәжірибелік істің қызметін
насихаттауы, жетістігін көрсетуі немесе олқылығын сынауы мүмкін. Сол
арқылы тың ұсыныс жасалып, кеңес берілуін де жоққа шығаруға
болмайды;
– шешімнің орындалуына бақылау жасау. Демократиялық ашық қоғамда
тәуелсіз баспасөздің атқаратын функциясының бір формасы осы.
Маңызды қаулы-қарарлардың, заң-актілердің орындалу барысы туралы
нақты істі оның нәтижесін немесе салдарын үнемі қадағалып, жазып
көрсетіп отыру.
Қарым-қатынас қызметі. БАҚ-тың қарым-қатынастық функциясы қоғамдағы
барлық сабақтастықтарды бейнелей отырып, мемлекеттің өз халқына,
халықтың мемлекетке бағытталған қатынастарынан бастап, ұжымаралық
және жеке тұлғалардың өзара жасалатын іскерлік байланыстарына
мұрындық болатындығымен ерекшеленеді. Мұның өзі өте кең арнадағы
ұғым. Айталық, өндірістік үдеріс – адамды табиғатпен және өзара,
еңбек құрал-саймандарымен қатынасты міндетті түрде қалыптастырады.
Осы мағынасына сай өндіріс қашан да қоғамдық сипатта болады.
Қоғам жаңарды. Сондықтан тәуелсіз баспасөз функциясын сөз еткенде,
БАҚ-тың ескі жүйесінің өмірден әлдеқашан озғанымен, жаңа жүйенің
негізі қаланғанын ескеруге және онымен санасуға тиіспіз.
Азаматтық ашық қоғамда БАҚ жүйесі әлеуметтік институттардың бірі ретінде
өзінің шығармашылық туындыларының барлық мүмкіндіктері мен әлеуетін толық
пайдалануының арқасында өзі өмір сүріп отырған ортасының сұраныстарын,
қажеттіліктерін ойдағыдай қамтамасыз ете алады. Сондықтан ұлттық деңгейдегі
ірі БАҚ-тармен қатар аймақтық, жергілікті басылымдар да тақырыптық
ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болып келеді.
БАҚ қоғамдағы барлық саяси күштер мен әлеуметтік топтардың ортақ
мүдделерін білдіре алады. Осы сипатымен де олар жоғарыда айтылған
функциялардың бәрін атқаруға қабілетті болып келеді.
Қазіргідей күрделі әрі қайшылықтарға толы заманда өзекті мәселелерді
шешуде басты міндет атқаратын негізгі факторға келсек, ол – даму үрдісте
қалыптасқан адамзат құндылықтары дер едік. Құндылықтардың негізгі
ерекшелігі – адамдарды бір-біріне жақындастырумен қатар әр қоғамдық
салаларда (саясат, экономика, әлеуметтік және жеке өмір, ел мен тұлғалардың
арасындағы қарым-қатынас) адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекетінің жалпы
тұрпатын қалыптастыратындығында. Адамзат құндылықтарының аясы да, мазмұны
да өте кең. Оған діни уағыздар мен ұстанымдар (жамандық жасамау, күнәға
батпау), Француз ұлы революциясының ізгілікті лозунгтары (бостандық,
теңдік, достық), адам баласына ортақ адалдықты, әділдікті қастерлеу
мәңгілік дүниетаным секілді көптеген құндылықтар жатқызылады. Адамзат
жасаған барлық құндылықтар бүкіл әлемді қамтыған (әртүрлі халықтардың,
республикалардың бейбіт қатар өмір сүруі, дамуы, көршілік ынтымақтастық,
сыйластық, күш қолданбау, тең дәрежелі қарым-қатынас) ірі мәселелерден
бастап, тұрмыстық ұсақ-түйек дүниелерге шейін қамтиды. Бүгінгідей жаһандану
заманында адамзат құндылықтарының қамтитын аясы барған сайын кеңейіп,
қоғамдық өмірдің әрбір саласына дерлік ықпал етіп отыр.
БАҚ жүйесінің қоғамдық позициясының негізін де адамзат құндылықтары
қалайды. Алайда баспасөз барлық адамзат құндылықтарын ешбірін қалдырмай
түгел қамтуы қоғамдық өмір көріністерін зерттеуге, оған баға беруге,
пайымдауға елеулі қиындықтар әкелмек.
Баспасөздің қоғам өмірінде алатын орны қаншалықты зор болса, тілді
дамытып, байытудағы қазметі де соншалықты зор. Адамзат баласы үшінші
мыңжылдықта өркениеттің барлық салаларын жаһандандыру кезеңін бастады.
Жаһандану заманында ақпараттар басқыншылық жасап, соның салдарынан ұлттық
өмір сүру салты бұзылады, ұлттық рухани құндылықтар сыртқы әсерге тәуелді
болады деген қауіп туындауда. Алайда біздің еліміздің, жоғарыда атап
өткендей, ғасырлар бойы жаһандануға бейім болып келгендігін еске алсақ,
әлгіндей қауіптену орынсыз дей аламыз. Біздің бабаларымыз ірі екі
державаның ортасында отырып-ақ тіліміз бен ділімізді, ұлттық тарихи-мәдени
қазыналарымызды сақтай білді. Ұлы Жібек жолының өзі біздің еліміздің
жаһанданудың нағыз аймағы болғанын дәлелдейді. Біз ұлттық болмысымызды
жоғалтпадық, әлі күнге ұрпағымызға бергенімізден береріміз көп.
Осы орайда Мұхтар Құл-мұхаммедтің: ... біз жаһандануға қызмет етпейміз,
керісінше, ол өзінің жетілдірілген техникасы, ғылымы мен технологиялары
арқылы біздің мәдениетімізді бойына сіңіреді [13] деген ойына қосыламыз.
Жаһандану – қоғамдық өмірдің барлық саласын, яғни саяси, әлеуметтік,
мәдени өмірді ғылыми-техникалық прогрестің түгел қамтуы, оған екпінді ықпал
етуі. Адамдар алғашқы қаруды ойлап тапқаннан бастап өзін қоршаған ортаға
барынша үстемдік жасауға ұмтылады. Адамдар бірте-бірте небір ажал
құралдарын да ойлап табуы немесе табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып,
экологиялық апат қаупін туғызуы да мүмкін. Сондықтан да адамзат жаңаша
ойлап, өркениеттің жаңа сатысына аяқ басудың қажеттігін түсінді. Бұл –
әлемдік ұжымдық интеллектіні қалыптастыратын информациялық қоғам жасау
деген сөз. Мұндай қоғамды қалыптастыру үшін жеке адамдар бір мезгілде,
өзара хабар алмасуын қамтамасыз етулері керек. Ал информациялық қоғам
ждаһанданумен тығыз байланысты. Информацияның әлемдік деңгейде үстемдік
етуі – жаһандану болып табылады.
Бүгінгі баспасөз жаһандануға бейімделе бастады, яғни бұрынғыдай ұран
салып, жақсылықты ғана айтудан гөрі шындықты боямасыз жеткізуге, оқырманның
пікірімен санасуға бет бұрды. Осылайша сөз бостандығы өмірге еркін енді.
Алайда осындай үдерістегі ақпараттар тасқынында рухани құндылықтар жойылып,
ұлттық өмір сүру қалпы сыртқы әсердің кесіріне ұшырайды деп қауіптенудің
қажеті болмас. Біздің ата-бабамыздың ғасырлар бойы, қанша қуғын-сүргін,
шапқыншылық көрсе де, мемлекеттігін, мәдениетін сақтап келгенін білеміз.
Демек, қазіргі жаһандану дәуірінде де өзіміздің ұлттық келбетімізді берік
ұстану мүмкіндігіміз бар.
Қоғам даму үстіндегі үрдіс десек, баспасөз сол үрдісті жеделдетуге
қызмет етеді. Газет тарихтың тамырына терең бойлап, халықтық рухты, оның
азаматтық санасын жаңа сатыға көтеру мақсатында жұмыс істейді. Елімізде
болып жатқан саяси-әлеуметтік, қоғамдық, экономикалық, мәдени өзгерістерге
байланысты кірген жаңа ұғымдарды дәл атап, баламалаудан болсын, сөз тудыру,
терминжасам амалдарын жетілдіруде болсын, мерзімді баспасөздің рөлі ерекше.
Бұл ерекшеліктер баспасөз тілінің лексикалық құрамы мен грамматикалық
құрылысынан айқын аңғарылды.
Адам лексиконындағы сөздердің нормалылығы мен нормадан тыс болатыны,
әдебилігі мен тым қарапайымдылығы тіл мен оны қолдану мәдениетінің орнын
айқындайды. Тіл мәдениеті оны пайдаланып отырған адамның мәдени деңгейін
көрсетеді. Демек, ауызша немесе жазбаша сөйлеу мәдениетінің көрсеткіштері
әдеби тілдің мәдениетін байытады. Баспасөз тілінің әдеби тілді
қалыптастырудағы рөлі ерекше.
Өйткені баспасөздің тілі, яғни публицистикалық стиль – әдеби тілдегі
функциональдық стильдердің бірі. Публицистикалық стиль қоғамдық өмірдің
алуан саласында, саяси, мәдени-экономикалық, қарым-қатынастарды көрсетуге
қызмет етеді. Публицистикалық стильдің екінші бір ерекшелігі бар: ол –
ұлттық әдеби тілдің толығуына зор ықпал етеді, әрі әдеби тілдің лексикалық
грамматикалық жүйелеріндегі даму ерекшеліктерін көрсете алады.
1.3 Публицистикалық стильдің лексикалық құрамы
Қазақ әдеби тілінің дамуында публицистикалық стиль үлкен рөл атқарады.
Публицистикалық стильдің негізгі потенциалын көтеретін Газет лексикасы
жүйесі мен құрылымы атты Б.Момынованың еңбегі жарық көрді. Бұл еңбекте
халықтың көзі, құлағы һәм тілі [14] болып саналатын газет лексикасы мен
құрылымына тоқтала отырып, қоғамдық-саяси лексиканың өзгермелі сипаты мен
терминдерін бағалау категориясы тұрғысынан талдау жасалынған. Газеттің
ұлттық әдеби тілді дамытудағы рөлі, газет лексикасының жүйесіндегі
бірліктер мен олардың мағыналық компоненттерінің сипаты, аударма мәселесі,
тіл мәдениеті және баспасөз тілі туралы жан-жақты айтылған.
Б.Момынова қоғамдық-саяси лексиканың қоғамдағы саяси басқару мен
өзгерістерге байланысты тілдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________
______________________ ... ... ... . ... ... ... ..
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Саяси сыпайы лексиканың публицистикалық мәтіндерде
қолданылуы (ағылшын және қазақ тілдері негізінде
5В021000 – Шетел филологиясы мамандығы
Орындады: Е.А.Ғалым
Ғылыми жетекші
аға оқытушы:
Қарағанды 2017
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Тілдегі саяси сыпайылық феномені
1.1 Саяси сыпайы лексика ұғымы мен термині
1.2 Саяси сыпайы лексиканың тақырыптық топтары
1.3 Саяси сыпайылықтың тілдік және мәдени ерекшеліктері
2. Саяси сыпайы лексиканың ағылшын және қазақ тілдерінде қолданылу
ерекшеліктері
2.1 Саяси сыпайылық лингвомәдени және аударма мәселесі ретінде
2.2 Саяси сыпайы бірліктердің аударылу тәсілдері
2.3 Эвфемизмдер дискурстағы саяси сыпайылық құралы ретінде
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тіл саясатын жүзеге асыру жолында, оның ішінде қазақ әдеби тілінің
қазіргі дамуында, қолданылу өрісінде, функционалдық-коммуникативтік
қызметінде көрініс тауып отырған басты әрі маңызды сипаттар қазақ әдеби
тілі функционалдық жүйесіне, оның ішінде халыққа кең тараған
публицистикалық стиліне тікелей қатысты.
Кез келген әдеби тілдің дамыған, жетілген, өзіне ғана тән шынайы
табиғаты оның функционалдық стильдік салалары мен тармақтарынанан көрінеді.
Қазіргі қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік қызметі өрістеп, әр алуан қарым-
қатынас қажетін өтеуі, ең алдымен, оның стильдік, тілдік бірліктерінің
қасиет-сапаға ие болу ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі – қазақ
тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін
арттыру болып табылады. Мұның өзі тілді қарым-қатынастың аса маңызды
құралы қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның
саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние – әлем
туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін,
психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты
қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы,
олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары ғылыми зерттеулердің басты
бағыттары мен парадигмаларының түбегейлі өзгеруіне байланысты стильдер
жүйесіне деген көзқарастарда да тың пайымдаулар пайда бола бастады. Бұрын
стильдердің тармақтарға бөлінуіне экстралингвистикалық және тілдік қарым-
қатынастың ерекшеліктері негіз болса, қазіргі кезде стильдердің белгілі бір
түрін танып-білу үшін сөйлеушінің ниеті (интенциясы) және бұл үшін
жұмсалатын тілдік құралдар ескеріле отырып, тілдің коммуникативтік
актідегі, дискурстағы қызметі басшылыққа алынады. Осыған байланысты әдеби
тілдегі функционалдық стильдердің сапалық және сандық көрсеткіштерінде де
өзгерістер бар.
Функционалдық стильдің жекелеген тармақтарының дамуы тілдің ішкі
заңдылықтарымен қатар, тілден тыс факторларға да тікелей байланысты. Яғни
қарым-қатынастың жеке-жеке салаларында пайдаланылатын тілдік құралдардың
арасындағы жүйелі, тұрақты сипаты мен айырмашылықтарын қоғамда болатын
әлеуметтік-саяси, мәдени-қоғамдық өзгерістермен сабақтастықта алып,
қадағалап отыру қажет. Өйткені тілдік құралдардың мақсатты стильдік ішкі
тармақтарға саралануы коммуникативтік қызмет аяларының дифференциялануымен
тығыз байланысты. Ал тілдің коммуникативтік қызметі қоғамдық өзгерістерге
тәуелді болады.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Тілдің әлеуметтік-қоғамдық қызметі
қоғамдық санамен тығыз байланысты. Ал қоғамдық сананың түрлеріне: ғылым,
дін, өнер, саясат, құқықтық қатынастар, бұқаралық ақпарат құралдары,
әдебиет т. б. жатады. Қоғамдық сана дегеніміз – объективті дүниені танып
білудің формалары. Сөйлеуші қоғамдық сананың қай саласында тілдік амал-
тәсілдердің қай түрін қолдану керектігін біледі. Яғни қарым-қатынастың
құқықтық саласы, ғылыми және эстетикалық саласы, бұқаралық ақпарат саласы,
тұрмыстық салаларына қарай функционалдық-стильдік белгісі бар амал-
тәсілдерді таңдап қолданады. Тілдік құралдардың стильдік-функционалдық
белгісіне, реңктеріне қарап, адресат (қабылдаушы) сөздің қай стиль түріне
жататынын ажыратады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Тілдік құралдар қызмет ету барысында қарым-
қатынастың жағдайы мен мақсатына сәйкес, олардың дәстүрлі қолданылу
ерекшеліктеріне байланысты бір-бірімен сан алуан қарым-қатынасқа түседі.
Соның барысында кейбір тілдік тұлға-бірліктер жиі, кейбіреуі сирек
қолданылады. Осының нәтижесінде тілдік әрекеттің әртүрлі саласында тілдік
ұйымдасу түрліше сипатқа ие болып келуі мүмкін. Осыдан барып стиль
қалыптасады. Әр стильдің өзіне тән белгілері, оның өзіндік табиғаты, әдеби
тілмен қатынас-байланысы сияқты мәселелер күн тәртібіндегі өзекті мәселелер
қатарында саналады. Дипломдық жұмыста қазақ тіліндегі саяси сыпайы
лексиканың публицистикалық стильде қолданылу барысы сөз болады.
Тілдің қоғамдағы актив қызметі оның жалпыхалықтық сипатынан көрінеді.
Сондықтан ағылшын және қазақ тілдеріндегі саяси сыпайы бірліктердің
қолданылу ерекшеліктеріне бұқаралық ақпарат құралдарының әсер-ықпалы ғылыми
деректерге негізделіп, кешенді түрде қарастырылды.
Тәжірибелік маңызы жұмыстың қорытындылары мен нәтижелерін, тілдік
материалдарын қазіргі ағылшын және қазақ тілдерінің тәжірибелік мәселелерін
шешуде, лингвомәдениеттану, лексикология, елтану, лингвостилистика
салаларынан арнайы курстарда пайдалануға болатындығында болып табылады.
Тіл қоғамдық құблыстың бірі ретінде сол қоғам құрылысын көрсетеді, яғни
қоғам өмірінде болған, болып жататын құбылыстардың бәрі тілден көрінеді,
тіл көмегі арқылы халық қазынасына айналады. Халық тарихы оның тілінде,
яғни тіл фактілері арқылы біз халық тарихын тануға мүмкіндік аламыз.
Қоғам дамыған сайын тіл де дами түседі. Бірақ тілдің даму деңгейі оның
барлық салаларына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қабаты өзгеріске онша
көнбесе, қайсыбір саласы жаңа мағыналық ұғым түсініктер әкелуге бейім
тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты
көрсеткішінің бірі – оның лексикалық жүйесінің қалыптасуы, қалыптануы болып
табылады.
Кейінгі жылдары қоғамымызда болып жатқан мәдени, саяси, әлеуметтік-
экономикалық өзгерістермен байланысты тіліміздегі пән атаулары (терминдер)
біраз өзгерістерге ұшырап, қайта қарауды қажет ететін маңызды мәселелердің
бірі. Сондықтан терминология мәселесіне, оның ішінде салалық терминдерге
аса көңіл бөлініп, жан-жақты зерттеу жұмысы жүргізілуде. Терминдердің дұрыс
жасалуына бірден-бір ат салысушы, тікелей қатысушы баспасөз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазіргі публицистикалық
мәтіндерде аударылып та, аударылмай да жүген саяси сыпайы сөздер мен
тіркестердің берілу ерекшеліктері мен жолдарын, баспасөздің оларды жасау,
қалыптастыру, тұрақтандырудағы қызметін анықтау зерттеудің мақсаты болса,
бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
– публицистикалық стильдің қолданыс аясын саралау, оның қоғамдағы орны
мен тілді дамытудағы қызметін көрсету, баспасөзде қолданылатын лексиканы
топтастыру;
– баспасөздің тілі болып саналатын публицистикалық стильге сипаттама
беру, оның өзіндік белгілерін көрсету, басқа стиль түрлерінен мағыналық,
құрылымдық, тілдік құралдар мен терминдерді қолдану жағынан ерекшеліктерін
анықтау;
– саяси сыпайы сөздердің қолданылу аясын, саяси сыпайы лексиканың
жасалуын көрсететін негізгі ақпарат көзі екендігін баспа материалдары
негізінде дәлелдеу;
– бұқаралық ақпарат құралдарының саяси сыпайы лексиканы нормалау және
көпшілікке тарату құралы ретіндегі қызметін, орнын, рөлін көрсету.
Дипломдық жұмыстың нысаны ағылшын және қазақ тілдерінің публицистикалық
мәтіндерінде (газет-журналдар, басқа да ақпарат көздері) қолданылатын саяси
сыпайы бірліктер.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазіргі қазақ
тіл біліміндегі функционалдық стильдер, публицистикалық стиль, газет тіліне
байланысты Н.Кожина, Н.Арутюнова, М.Балақаев, Р.Сыздық, Ө.Айтбаев, С.Исаев,
сонымен қатар терминология мәселелеріне арналған Ә.Қайдар, Ш.Құрманбайұлы,
Б.Қалиев т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар
басшылыққа алынды.
Баспасөз тілінің белгілі бір дәуіріндегі ерекшеліктерін зерттеуге
арналған Б.Әбілқасымов, С.Исаев еңбектерін және жеке мерзімді басылым
тілінің ерекшеліктерінін сипаттайтын Н.Қарашеваның, Б.Момынованың зерттеу
жұмыстарын атауға болады.
Кеңес дәуіріндегі қазақ баспасөзі дамыған, тілі жетілген, тиражы
көбейген БАҚ-тың негізгі түріне айналды. Бұл салада алғашқы қазақ мерзімді
басылымдар тілін зерттеген Б.Әбілқасымовтың, Кеңес дәуірі баспасөз тілінің
ерекшеліктерін сипаттайтын С. Исаевтың зерттеулері жарық көрді.
Жаңа сөздер мен терминдер, негізінен, сөздік құрамға күнделікті баспасөз
арқылы еніп отырады. Кейінгі кезеңдерде әдеби тілімізге кіріп, белгілі
қажеттілікті өтеп жүрген тілдік құбылыстардың көбі алдымен мерзімді
баспасөз тілінде қолданылып, кейін қалыптасып, нормаланып барып, әдеби
тілге еніп отырады. Мерзімді баспасөз тілі арқылы ауысқан жаңа сөздер,
байырғы сөздердің жаңа мағынада қолданылуы да әдеби тілдің дамуындағы
қажетті құбылыстар қатарында саналады.
Мерзімді баспасөз – қоғамның өміріндегі орасан маңызды да мағыналы
құбылыстардың бірі болып табылады. Әдеби тілдің публицистикалық стилін
құрайтын мерзімді баспасөз өзіндік белгілерімен ерекшеленеді. Мерзімді
басылымдарға тән негізгі функционалдық қызмет, олардың лексикалық сипатын,
өзіндік құрылымы мен көркемдегіш құралдарын анықтау үшін дипломдық
жұмысымызда саяси сыпайы лексиканың қолданылу ерекшеліктерін қарастыруды
мақсат еттік.
Әдеби тілдің қоғамдық қызметінің кеңеюімен байланысты оның жанрлық-
стильдік тармақтары қалыптасып, дами түседі. Әдебиеттің әртүрлі жанрлық
түрлерінің тууына лайық олардың өзіндік тіл өрнектері қалыптаса бастайды.
Жалпы тілдік тұрғыдан келгенде, әдебиеттің жанрлық түрлерінде ешбір
айырмашылық болмағанымен, оның да жұмсалу мақсатына қарай тілдік
элементтердің қолданылуында өзіндік ерекшеліктері болып отырады.
Сонымен ХІХ ғасырдың ІІ жартысында негізі қаланған публицистикалық стиль
– бүгінде қоғамға аса қажетті, маңызды мәселелерді насихаттап, көпшілікке
кеңінен қызмет етіп отырған қазіргі әдеби тілдің ең жүгі ауыр, елеулі
саласы.
ХХ ғасырдың соңғы он жылдығынан бастап баспасөз дамуының жаңа бір
кезеңі басталды деуге болады. Қоғамда болып жатқан қоғамдық-саяси ірі-ірі
өзгерістердің бәрі баспасөзде көрініс тауып, баспасөз лексикасы көптеген
жаңа қолданыс, соны сөздермен толыға түсті.
Тіл – үнемі өзгеріп, дамып, толығып отыратын қоғамдық құбылыс. Қоғамда
болып жатқан өзгеріс, жаңалықтардың бәрі тіл арқылы таңбаланып өмірге еніп
жатады. Өмірге келіп жатқан жаңа тілдік қолданыстардың айналымға еніп,
қалыптасып тұрақталуында баспасөздің атқаратын қызметі ерекше.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздік тұғырына көтерілуі, тіліміздің
мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы қазақ баспасөзінің де жаңа арнаға
түсіп, жаңаша дамуына алып келді.
Еліміздің қоғамдық-саяси, рухани-мәдени салаларындағы өзгерістер мен
тасқындап еніп жатқан ақпараттар ағыны арқылы баспасөз лексикасы толыға
түссе, керісінше сол жаңа қолданыстар мен сөздерді қалыптастыруда, тың
ақпараттарды оқырманға жеткізуде баспасөздің де қызметі арта түсті.
Адам қызметінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың
әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі болады. Ондай арнаулы ұғымдардың
атаулары да ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін көрсетіп тұруы қажет. Ғылым
мен техника дамыған сайын мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болып жатады.
Олардың әрқайсысы өзінің таңбалаушысын тауып, тілдік тұрғыдан да жүйелеуді
қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Функционалдық стильдер жүйесіндегі публицистикалық стиль
1.1 Публицистикалық стильдің өзіндік белгілері мен түрлері
Еліміз егемендік алған соңғы он бес жыл көлемінде қоғам өмірінің барлық
саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны
мәлім. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат
құралдарында ерекше көрініс тапты. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте
көптеген тың ізденістер мен шығармашылық тәсілдердің алуан түрде
қалыптасуына жол ашты. Бұған жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік
цензураның жойылуы, тәуелсіздікпен қатар қол жеткен шығармашылық еркіндік,
нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, БАҚ түрлерінің
көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің күшеюі бір себеп
болса, бұқаралық сананың жаңа деңгейге көтерілуі, аудиторияның БАҚ-қа
қойылатын талабының арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің
қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды.
Қоғам өмірінің көрсеткіші болып табылатын БАҚ ондағы саяси, әлеуметтік,
экономикалық, мәдени, спорт, өнер, кино, денсаулық сақтау және білім беру
салаларындағы барлық мәселелерді жұртшылық назарына ұсынатын да, қандай да
бір ғылыми жаңалықтар мен жетістіктерді көпшілікке таныстырып жеткізетін де
әмбебап құрал болғандықтан, журналистер қауымын ғаламның ақпараттық
бейнесін жасаушылар деп тануға негіз бар. Осы топтың жинау, талдау,
саралау, іріктеу сияқты сатылардан өткізіп барып көпшілікке ұсынатын түпкі
өнімін медиа-мәтін деп атауға болады.
Жалпы БАҚ-тың ақпаратты жеткізу формасына қарай үш түрге бөлінетіні
белгілі: телевизия, радио және мерзімді баспасөз. БАҚ тілі нысанаға
алынғанда лингвистика ғылымындағы негізгі ұғым мәтінге бұқаралық
коммуникацияда жаңа мағыналық реңктер үстеледі. Сөйтіп БАҚ арқылы таралатын
аудиалды және визуалды түрде қабылданатын хабарламалардың бәрі біріге келіп
вербалды және медиалық белгілердің жиынтығы ретінде медиа-мәтін ұғымын
құрайды.
Соңғы жылдары БАҚ мәтіндерін когнитивті лингвистика шеңберінде
қарастыруға айрықша мән берілуде. Онда тіл сырттан келіп түскен ақпаратты
репрезентациялаушы және онда кодталған мәліметтерді ашу үшін қолданылатын
когнитивті құрал ретінде танылады. Когнитивті лингвистика мамандары үшін
БАҚ қалыптастыратын ақпараттық кеңістіктің тақырыптық жағынан
ұйымдастырылуы аса маңызды. Өйткені онда орасан зор ауқымды медиа ағынның
өзіндік мәдени спецификалық ерекшеліктері көрініс табады. Сондай-ақ медиа-
мәтіндердің идеологиялық бағыттылығының қандай тілдік тәсілдер арқылы
берілетінін анықтаудың да мәні зор. Бұған қоса сондай вербалды құралдар
арқылы жеткізілетін әлеуметтік маңызға ие ақпаратты экстралингвистика
факторларымен, атап айтқанда Адам факторымен, кең мағынасында алғанда
қоғаммен, тілдік социуммен байланыста қарастыру бүгінгі антропоцентрлік
бағытта дамып келе жатқан іргелі ғылым саласының талабынан туындап отыр.
БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары. Оларға теледидар арналары, радио,
баспасөз (газет-журналдар), Интернеттегі (ғаламтордағы) сандық
(электрондық) құралдары, тағы басқа ақпарат тарататын қоғам саласындағы
құралдар жатады. Бұқаралық ақпарат құралдары өміріндегі тың әрі өткір
мәселелерді көтеріп, халықтың ойларын, ұсыныстарын ортаға салатын, әр түрлі
көзқарастардың көрініс табатын, нағыз плюрализм мінберіне айналатын болса,
масс-медиа жүйесі өз тұтынушылары үшін жаңа мүмкіндік жасауы тиіс. Оқырман,
тыңдарман, көрермен қауымды БАҚ-пен тығыз байланыста ұстап, оларды медиа
ісіне тарту, шығармашылыққа, ақпарат жинауға қарапайым тұрғындардың
араласуын және күнделікті тіршілік түйіткілдерінің, әлеуметтік мәселелердің
басты тақырыпқа айналуы азаматтық журналистика құбылысын туындатады.
Журналист – қоғамдық ақпараттық саланың қызмектері болып есептеледі. Ол
жаңалықты халыққа таратушы болып табылады. Журналист – газет-журнал немесе
радио мен теледидар жұмысын атқарып, шығармашылық қызмет жасайды. Ол
редакция жұмысында бірінші – ұйымдастырушылық, екінші – әдеби өңдеу, үшінші
– шығармашылықпен айналысады. Бұл үшін оған білім мен қабілет керек. Қандай
оқиғаны болсын тапқырлықпен, сенімді түрде, көз жеткізіп жазатын болуы
керек. Жұртқа өмір жайлы толғап айта білу де үлкен өнер. Ол үшін тіл, сөз
байлығын қолдану қажет. Ол заман, уақыт ағымын жақсы түсінуі тиіс. Идеяға
толы материалдар жазып, жұрттың назарын аудара білген жөн.
Журналистің тағы бір қасиеті – оның саяси-әлеуметтік қызметіне, дүниеге
деген көзқарасына, позициясына байланысты. Бұл – жан-жақты білімділік пен
саяси-азаматтық тұрғыдан өсу, кемшіліктерге төзбеу, уақытпен санаспау
керектігін білдіреді. Журналист өз ісіне адал берілген маман болуы тиіс.
Соңдай-ақ журналист көпшіл болуы, жұртпен тез ортақ тіл тапқыш болуы тиіс.
Ол қашанда жинақы, қиын жағдайдың өзінде жұмыс істей алатын, аңғарымпаз
және сезгіш болуы керек.
Қазіргі кезде бүкіл адамзат электрондық БАҚ-тың әсер ету объектісіне
айналып отырғаны мәлім. БАҚ түрлерінің қай-қайсысында да қолданылатын
әмбебап құрал ретінде медиа-мәтін әлеуметтік-реттеуші қызметін атқарады.
Академик Р.Сыздық қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің даму барысында көркем
әдебиет стилінің жетекші орын алатынын, яғни доминанта стиль екенін айта
келіп былай дейді: Сөз жоқ, бұл күнде тіл тәжірибесінде публицистиканың,
көпшілік информация құралдары – баспасөздің, радио мен телевидениенің де
рөлі күшейе түскенін мойындау қажет [1, 81]. Әртүрлі БАҚ-та медиа-мәтіннің
өзіндік ерекшеліктері болатыны мәлім, дегенмен, оның әмбебаптық сипаты,
негізінен, өзгеріссіз қалады.
Қазақстанда Интернет, кабельді теледидар қарқынды дамып келеді. Қазіргі
заманғы ақпараттық технологиялар ақпарат нарығында кеңінен қолданыс табуда.
Ұлттық теледидар мен радиостансалар ұлттық ғарыштық жүйе арқылы таратылуда.
2002 жылы CaspioNet (операторы Eutelsat) ғарыштық арнасы құрылды.
Республиканың барлық аумағында кабельдік және ғарыштық арналар арқылы BBC,
CNN, Deutsche Welle арналарының бағдарламалары, Азаттық радиосы, Польшаның
Polonia арнасы, ресейлік және басқа да телерадио арналар көрсетіледі.
Қазақстан Республикасы Сыртқы істер миинстрлігінде әлемнің 20 елінен 80-
нен астам шетелдік БАҚ-тардың өкілдері тіркелген. Олардың қатарында BBC,
Associated Press, Интерфакс, France Press, Reuters, ITAR-TASS сияқты дүние
жүзіне танымал аса ірі ақпараттар агенттіктері бар [2].
Ұлттық қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірде болып жататын өзгерістердің
барлығы оның тілінен көрініс таппай қоймайды. Тіл тек қатынас құралы ғана
емес, халықтың тынысы мен білімінің жинақтаушысы болып табылады.
Адам қызметінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың
әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі болады. Ондай арнаулы ұғымдардың
атаулары да ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін көрсетіп тұруы қажет. Ғылым
мен техника дамыған сайын мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болып жатады.
Олардың әрқайсысы өзінің таңбалаушысын тауып, тілдік тұрғыдан да жүйелеуді
қажет етеді.
Әдеби тілдің публицистикалық стилін құрайтын мерзімді баспасөз өзіндік
белгілерімен ерекшеленеді. Мерзімді басылымдарға тән негізгі функционалдық
қызмет, олардың лексикалық сипаты мен грамматикалық ерекшеліктерін, өзіндік
құрылымы мен көркемдегіш құралдарын анықтау әлі де толық зерттелмеген
мәселелер қатарында саналады.
Баспасөз тілі қазақ тілі мәдениеті мен лингвостилистикасының ең бір
үлкен бөлшегіне қызмет етеді. Ол қоғамдық ортаға стилистикалық бағалау
категориясы арқылы белгілі сөзбен сөйлемдердің жиынтығын құрайды. Газет
тіліндегі стилистикалық категориялар ұстанымы публицистикалық стильдің
сөздік қорының лексикасын құрайды. Бұрынғы сөздік қордан шыққан сөздер
немесе, керісінше, публицистикалық стильдің негізгі сөздігі болған сөздер
қайта айналысқа түсіп, өзінің стильдік бояу, стильдік мағына, стильдік
мәнін де өзгертеді.
Жаңа сөздердің енуі, сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөздердің
мағынасының тарылуы, тіпті қолданыстан шығып қалуы, терминдердің енуі,
жаңаша, мәндес тіркестердің пайда болуы, бәрі осы публицистикалық стиль
арқылы танылады. Публицистикалық стильдің орасан зор ақпарат таратушы
қызметінен, оның жеке өз алдына зерттеу бағыттары – нысандары, қазақ әдеби
тілін дамытудағы рөлі, жазылу мақсаты мен міндеттерін жете саралап қарау
қажет.
Баспасөзде сыпайы, сауатты, мәдениетті сөйлей алмаудың өзіндік себептері
жоқ емес: біріншіден, қазақ тілінде көпшілік ортасында және ресми ортада
сөйлеудің қажетті болмауынан, екіншіден, бізге айтуға ауыз болса да
айтпауға тиісті тілімізді қадірлемеуден, бағаламаудан, үшіншіден,
орфоэпиялық нормаларды сақтамаудан, ойдың логикалық желісін сақтамаудан,
төртіншіден, ұлттың ойлау жүйесін жоғалту үстінде екенінде жасыруға
болмайды, бесіншіден, сөздерді бір-бірімен үйлестіріп айту, сөйлемдерді
дұрыс құрамау сияқты толып жатқан кемшіліктерді ашып айту қажеттілігі
туындап отыр.
Баспасөз тілінде адамның жеке танымдық қабілетіне де байланысты, әр
сөйлеу үстінде тілдік-құрылымдық қазақ тілінің заңдылықтары дұрыс игермеуге
байланыстылығын баса айтуға тура келеді. Бұл тек қана публицистикалық
стильдің өзіне де тікелей қатысты кемшілік екені белгілі [3, 55].
Публицистикалық стиль – газет, журнал, радио, теледидар, документальді
фильм, т.б. тілі. Публицистикалық стильдің тақырыптық диапазоны өте кең:
саясат, идеология, философия, экономика, мәдениет, күнделікті тұрмыс-
тіршіліктің проблемаларды, қазіргі уақыттың кезектегі міндеттері, ағымдағы
саясат мәселелері, әлемдегі қоғамдағы жаңалықтар мен өзгерістер
(публицистикада қазіргі кезең жылнамалары деп бекер айтпайды).
Егер осыған дейін (бірнеше ғасыр бойы деуге де болады) әдеби тілдің
басты, доминант стилі ретінде көркем әдебиет стилін танып келген болсақ,
бүгінгі қоғам дамуының ерекшеліктеріне орай публицистикалық стиль бірінші
орынға шықты деуге болады. Өйткені публицистикалық стильдің негізгі мақсаты
– өмірдегі оқиғалар мен фактілерді бағалау, философиялық-дүниетанымдық
көзқарас тұрғысынан пайымдау мен түйін жасау және оны көпшіліке жеткізу,
тарату болып табылады.
Публицистикалық стильдің (бұқаралық ақпарат құралдарының) жазбаша түріне
мерзімді баспасөз (визуалдық), ауызша түріне радио (аудиалдық), теледидар
хабарлары, деректі кино (аудиовизуалдық) жататыны белгілі. Ал жанрлық
түрлері: бас мақала, ақпараттық хабар, очерк, халықаралық шолу, памфлет
және сұхбат, т.т. Әрқайсысының өзіндік сөз қолдану ерекшелігі,
экстралингвистикалық, тілдік-стильдік сипаты (белгілері) айқындалады.
Басты стильдік сипаты: мұнда қолданылатын сөз үндеу мәнінде жұмсалады.
Сөз эмоционалды-экспрессивті сипатта болады (еңбек ардагері, дем беруші,
көшбасшы, нық қадаммен, т. б.). Тілдің осындай эмоционалды-экспрессивтілігі
жағынан көркем стильге жақын, ал фактіні толық және жүйелі баяндау тәсілі
жағынан ғылыми стильге жақын екендігі көрінеді.
Зерттеу еңбектеріне сүйенсек, публицистикалық шығармалар тілінің мынадай
негізгі ерекшеліктері болады:
1) Берілген материалдық деректілігі және ресми деректермен сәйкестігі;
2) Берілген материалдардың қалың көпшілікке түсініктілігі;
3) Берілген материалдардың оқырманға әсерлілігі [4, 89].
Публицистикалық стильдің барлық түрлеріне ортақ лингвистикалық
ерекшеліктер төмендегідей: лексика мен фразеологияда – қоғамдық-саяси
терминдер мен сөздер (хабар, репортаж, ереуіл, парламент, демократия,
сұхбат, диктор), бағалауыш лексикалық бірліктер (ұлтжандылық, көшбасшысы,
бәсекеге қабілетті, ұрпақтар сабақтастығы, ақпараттар ағыны т.т.), ілгеріде
келтірілген эмоционалды-экспрессивті сөз орамдары, перифразалар (көгілдір
экран, ақ халатты абзал жан, қара алтын, дала кемесі т.б.), стандарт тілдік
бірліктер (арнайы тілші репортажы, жаһан жаңалықтары, тілшіміз әңгімелейді,
т.т.); грамматикада – қосарлы сөздер (бұқаралық- саяси, үгіт-насихаттық
т.б.), бұйрық рай тұлғалы сөздер (жүзеге асырайық, оңды нәтижеге жетеміз,
іске жұмылдырылсын), сөздердің инверсиялануы, қаратпа сөздердің,
риторикалық сұрақтардың, әртүрлі қайталамалардың, көркемдік құралдардың
қолданысқа түсуі, ықшамдалған сөйлемдер мен түрлі синтаксистік
құрылымдардың пайдаланылуы, өзге де стиль түрлеріне тән белгілердің
кездесуі жиі байқалады. Мәселен, ақпараттың толық әрі нақты жеткізілуін
қамтитын синтаксистік құрылымдарға негізделген баспасөз тіліне қарағанда,
теледидардан көрсетілетін жаңалықтар мен ақпараттар легі қысқа әрі нұсқа
үлгісіндегі сөйлемдермен жеткізіледі, онда стандарт тілдік бірліктер,
дәстүрлі қалыптасқан сөз үлгілері жиі жұмсалады: Бүгінгі көретіндеріңіз;
Арнайы тілші репортажы; Назарларыңызға ұлттық арнаның қорытынды
жаңалықтары; Тікелей эфирде Хабар арнасының қорытынды жаңалықтары;
Хабарымызды жалғастырамыз; Тілшіміз әңгімелейді; Ендігі кезек спорт
жаңалықтарында; Жаһан жаңалықтары; Бүгін сіздермен Айзада Жақсыбек,
Медетжан Ызғұтты, т.б. Мұндай құбылыс – теледидар хабарлары тілінің
табиғатына тән ерекшелік.
Публицистикалық стильдің ауызша әдеби түрі – өзінің атқаратын қызметі,
тілдік-стильдік элементтерді пайдалану принциптері, кімдерге қаратыла
айтылатындығы жағынан жазба тілден де, ауызекі сөйлеу тілінен де бөлек
танылатын құбылыс. Бұл түрі шаршы топ алдында сөйленетін, ресмилік сипаты
бар тіл тәжірибесіне негізделеді. Демек, ана тіліміздің сөздік қорын
байытып, әдеби тілімізді дамытып кеңейтетін, сөйлеу мәдениетін көтеруге
пайдасын тигізетін теледидар тілін ғылыми тұрғыдан зерттеп-зерделеу
мәселесі аса маңызды болып отыр.
Публицистикалық стильдің басты ерекшелігі: ол ұлттық әдеби тілдің
жетілуіне, сөздік қазынасының толығуына зор ықпал етеді, сол арқылы әдеби
тілдің лексикалық-грамматикалық жүйесіндегі даму сипатын, жаңа бірліктердің
нормалану үдерісін көрсете алады. Публицистикалық стильдің қысқаша талдау
үлгісі:
1. Қарым-қатынас аясы (қолданылатын орны): газетте, саяси-қоғамдық
журналдарда (жазбаша түрі), ал жиналыстар мен митингілерде, радио-теледидар
хабарларында (ауызша түрі).
2. Қарым-қатынас мақсаты: заттар мен құбылыстардың мәнін ашу, оған
көпшіліктің назарын аудару; жұртшылықты белгілі іске жұмылдыру, белгілі бір
мақсатқа үндеу, иландыру; сондай-ақ белгілі бір құбылысқа оң не теріс баға
беріп, қоғамдық пікір туғызу.
3. Стильдік сипаты: сөз үндеу, жұршылықты иландыру, үгіттік-насихаттық
мәнінде жұмсалады. Сөз ой мен сезімге қатар әсер етерліктей болып келеді
[5, 24-26].
4. Тілдік ерекшеліктері:
а) лексика-фразеологиялық: зат пен құбылысқа оқырман назарын аудару үшін
экспрессивті-эмоционалды реңктегі сөздер және бағалауыш лексика (ХХI ғасыр
көшбасшысы, ұлтжандылық, жарыс жүлдегері, еңбек майданы, ерлік мектебі,
бәсекеге қабілетті, жасампаз ел, тұлға, перзент, сыбайлас жемқорлық,
ұрпақтар сабақтастығы, егемендік, Тәуелсіздік, бостандық т.б);
– жалпы саяси лексика, халықаралық терминдер, күрделі тіркестер
(егемендік, өркениет, бағдарлама, демеуші, халықаралық олимпиада, ұлттық
театр, қаржы дағдарысы, Ата заң, тәуелсіздік туы, саяси тұрақтылық, теңге
бағамы, ақылы оқу, қолжетімді баспана, т.б);
– тұрақты сөз тіркестері, мақал-мәтелдер, афоризмдер мен перифразалар
(Жауапкершілігі ұлан-асыр істе заңғар шыңнан көріну – баршамызға парыз.
Алдыңғы кезекте саналы болашаққа ұмтылу керек. Жалғыз ағаш орман
болмайтындай алған білімің де өз басыңнан артылмаса несі пайда? Үш
бәйтерек. Сәкен, Бейімбет, Ілияс! Үшеуінің де жөргегі – ұланғайыр бір
даланың топырағы. Үшеуінің туысы қандай бір болса, тұрысы қандай әр
бөлек... (Газеттен)
ә) морфологиялық: көптік тұлғалы зат есімдер, күрделі, қысқарған, жалқы,
деректі, дерексіз зат атаулары, сан есім, сын есім, етістік тұлғалары,
үстеулер (оқиғаның, т.б. қайда, қашан өткені жайлы...) шетелдік жұлдыздар,
ең басты бәсекелестер, жиырма бірінші ғасыр, жоғары палата – сенат, т.б. б)
синтаксистік: бұйрықты, лепті, риторикалық сұраулы сөйлемдер, сөз
қайталаулар (Мен – тәуелсіз елдің ұрпағы! Бізге қандай қаламгер қажет?
т.б.).
Публицистикалық стильде авторлық баяндаудың үш түрі кездеседі: оқиғаның
І жақтың жекеше түрінде баяндалуы; І жақтың көпше түрінде баяндалуы және
автордың ІІ жақтан баяндауы. Осы баяндаудың әрқайсысы публицистикалық
стильде үлкен стилистикалық қызмет атқарып, оның жанрлық ерекшеліктеріне
сәйкес қолданылады. Публицистикалық стиль әдеби тілдің нормалық жүйесіне
қатысы жағынан да ерекшеленеді. Бұл стильде әдеби нормадан ауытқу жиі
кездеседі. Стильдің әдеби тілдің нормасына қарым-қатынасы екі жақты: 1.
Стиль қалың бұқара тілінің нормалануына әсерін тигізеді; 2. Бұл стиль
арқылы әдеби тілімізде жаңа стилистикалық нормалар қалыптасады.
Публицистикалық стиль – тілдің екі қызметін атқарады, бірі – хабар беру,
екіншісі ықпал, әсер ету. Тілдің екі қызметінің ортақ қасиеттері
публицистикалық стильдің құрылымдық жүйесінің ерекшеліктерін құрайды.
Баспасөздің хабарлау және ықпал ету қызметтері стильдердің басқа
түрлерінде де кездесіп отырады. Мысалы, ықпал ету функциясы публицистикалық
стильге де, көркем әдеби стильге де тән. Бұл тұрғыдан мұндай белгілер
оларды әрі біріктіреді, әрі бір-бірінен ерекшелендіреді. Біріктіретін белгі
– жазушы да, журналист те өзінің шығармалары арқылы оқырман санасына әсер
етуге ұмтылады. Ал оқшаулайтын белгі – туындыгердің оқиғаға өз көзқарасы.
Туындыгер – публицистің көзқарасы ашық, бірегей беріледі де, жазушы
көзқарасы көркем шығарманың композициялық құрылысынан кейін пайда болады.
Яғни публицистикалық стильде ашық субъективтілік басым келеді. Мұның өзі
журналист пен оқырман арасында үнемі байланыс орнауына негіз жасайды. Бұл
байланыс әсер етудің негізгі жолы болып саналады. Хабарды жеткізуде де
публицистикалық стиль көркем әдебиет стиліне ұқсамайды. Көркем шығармадағы
оқиға қаламгердің шығармашылық әлемінен сұрыпталып өтсе, публицистикалық
шығармада деректер документальді беріледі [6].
Баспасөз тіліне тән хабарлама функциясы тілдің құрылымдық жүйесінің
бейтарап сөздер қабатын құрайды, олар ұлттық тілдің сөз байлығы, стандарт
сөздер лексикалық қатарлар тізбегі, сондай-ақ хабарлама жеткізу үшін ауызша
және жазбаша тілмен берілетін шығарманың стильдік нормасы жасалуы қажеттігі
бірінші орынға қойылады. Әсер ету функциясы концептуалды сөздер (бағалаушы
лексика), көркемдік тәсіл, сөйлем құрамы, сөйлемдердің компоненттерінің
құрылымдық ерекшеліктері болып табылады. Хабарламалық және әсер ету
функциясының өзара ортақ қызмет бірлігінен сөздің экспрессивтігі және
стандартты сөз үлгілері публицистикалық стильдің негізгі стильдік базасын
құрайды, оның жазылуын тездетеді және қоғамдық қызметінің әмбебаптық рөлін
арттырады. Қазақ публицистикасының ішінде функционалды стильдердің жалпы
тілдік-стильдік, лексикалық базасын анықтайтын ғылыми еңбектер
Б.Әбілқасымов, С.Исаев, Р.Барлыбаев, Б.Момынова еңбектері болып табылады,
осы ғылыми еңбектерде публицистикалық стильдің лексикасының, оның ішінде
қоғамдық-саяси терминдердің қолданылу ерекшеліктерін атап көрсетеді
[7;8;9;10].
Публицистикалық стиль – әдеби тілдің функционалдық стильдерінің ішіндегі
ең күрделісі. Оның күрделілігі шағын стильдердің көптігінде және
жанрларының әртектілігінде. Публицистикалық стиль газет стилі, лозунг
стилі, радио тілі, теледидар тілі, сөйлеуші шешен стилі, публицистикалық
әдебиет тілі сияқты шағын стильдерге бөлінеді. Алайда осы шағын стильдер
арасындағы ең негізгісі, публицистикалық стильдің барлық ерекшеліктері мен
белгілерін өз бойына сақтайтыны – газет стилі. Кейде публицистикалық
стильді газет-публицистика стилі деп беру де газет тілінің жоғарыдағы
белгілеріне байланысты. Сондықтан публицистикалық стильдің өзіндік
ерекшеліктері мен белгілерін, интонациялық құрылымын анықтауда баспасөз
материалдарын пайдаландық.
Зерттеушілер публицистикалық стильді бірнеше шағын стильдерге
(подстиль) бөледі: 1) үгіттік публицистикалық шағын стиль;
2) саяси-идеологиялық публицистикалық шағын стиль;
3) саяси-бұқаралық публицистикалық шағын стиль.
Публицистикалық шығармалар сол тілде сөйлейтін адамдардың жас
ерекшеліктеріне, білім дәрежесіне, наным-сенімдеріне қарамастан, сол қоғам
мүшелерінің барлығына ортақ болып келеді.
Бүгінгі тәуелсіздік кезеңі тұрғысынан қарайтын болсақ, баспасөздің халық
алдындағы міндеті орасан зор. Ол қоғам ішінде жаңа сипаттағы әлеуметтік
көзқарасты қалыптастырып, оны орнықтыруды мақсат етеді. Коммуникацияның ең
басты құралы – баспасөз тілі де, халық тілінің сұрыптан өткен, әбден
жетілген әдеби нормасымен жазылуға тиіс.
Бүгінде ақпарат, соның ішінде баспасөз ақпаратының маңызы артып,
адамзат өмірінде ол энергия, материя секілді міндет атқаратын
іргелі ұғымға айналды. Сондықтан ХХІ ғасырды ақпарат дәуірі
ретінде бүкіл әлем мойындап отыр.
1.2 Публицистикалық стильдің функционалдық қызметі
Қоғамдағы тәуелсіз баспасөздің рөлі, алар орны жайында толық
мағлұмат алудың мәні БАҚ қызметінің жан-жақтылығын, ортақ сипатын,
алға қойған мақсаттарын танумен, оны мойындаумен тікелей байланысты
болатындығында. Сондықтан, бұқаралық ақпарат құралдары саласын
зерттеушілер оның қызметтерін БАҚ жүйесінің аясында қарастыруын
ұсынады. Сонымен бірге қызметтердің өзара қатынастары мен
ықпалдастық механизмдерін де одан бөле қарамаудың өзі тәуелсіз
баспасөздің функциялары жайындағы теориялық, тәжірибелік ұғымдарды
тереңдетуге аса маңызды рөл атқармақ. БАҚ үнемі қоғам өмірімен біте
қайнасады. Оны өзгертіп, жаңартып отыратын да қоғамның өзі.
Қызметтер жүйесінің сипаты қоғамдық өзгерістің ерекшелігімен, себеп-
салдарларымен тікелей байланысады. Ал, тәуелсіз баспасөз
функциясының ерекшелігі – қоғамдық формацияның мақсатына,
қажеттілігіне, талаптарына сай және оған кіріптарлығына түсініктеме
беруге мүмкіндік алатындығында.
Жалпы тәуелсіз баспасөздің функциясын анықтағанда зерттеушілердің
оған жүйе тұрғысынан қарайтыны кездейсоқтық емес. Себебі әрбір
жүйенің өзіндік бітім-болмысы бар. Оның қоғам дамуы барысында
біртұтастыққа айналатыны даусыз.
Ресейлік академик В. Г. Афанасьев қоғамды басқару үдерісіне анықтама
бергенде: БАҚ-тың басты функциясы – саяси-тәрбиелік, насихаттық,
басқарушылық және ұйымдастырушылық қызмет десе [4, 88], украиналық ғалым,
профессор В.И.Здоровега публицистика да журналистика секілді насихаттау,
үгіттеу, ұйымдастыру қызметтерін атқарады. БАҚ-тың басқарушылық функциясы –
үгіт, насихат, ағартушылық қызметтің нәтижесінде орындалады ... БАҚ-тың
хабарлау, көңіл көтеру функциялары оның түпкілікті мақсаты емес деп
тұжырымдаған [11, 20-21]. Ғалым Г.И.Хмара журналистика – ақпарат тарату,
ағартушылық, тәрбиелік, басқарушылық, көңіл көтеру (гедонизм) функцияларын
атқарады – деп анықтайды [5, 188]. Ал болгарлық ғалым В.Симеонов БАҚ –
хабарлау, жарнамалық, ағартушылық, ұстаздық, эстетикалық, басқарушылық,
қарым-қатынастық, бұқаралық пікір қалыптастыру т.с.с. функциялар атқарады
– десе неміс ғалымдары БАҚ әртүрлі функциялар атқаратындығын мәлімдей келе,
негізгісі ретінде ақпарат таратуды, қоғамдық пікір қалыптастыруды, танымдық
миссиясын атаған [6, 14].
Белгілі журналист Қ.Шамахайұлы БАҚ қоғам өмірінің ерекшелігіне, оған
араласу мүмкіндіктерге сай қарастырудың мәні оны әртүрлі деңгейде талдауға
жағдай жасайтынын айтып, масс-медиа функцияларының ішкі элементтерін,
құрылымдарын толық ашып көрсету үшін оның төменде аталған ерекшеліктеріне
назар аударылуға тиіс дейді:
1) қоғамдық институт;
2) саяси жүйенің элементі;
3) ақпарат құралы.
Олай болса, БАҚ ақпарат таратумен қатар белгілі бір деңгейде басқару,
бақылау және социологиялық, тәрбиелік, танымдық, ағартушылық қызметтерін
атқарады. Бұл жерде БАҚ-тың атқаратын функцияларының санын есептеу басты
міндет емес. Керісінше, оның функцияларының нәтижесін, сипатын,
ерекшеліктерін қарастыру маңызды болмақ. Қоғам өмірінің әрбір саласында
туындаған кез келген мәселе адамдардың күнделікті іс әрекетімен тығыз
байланысты болатыны белгілі. Ол – адам үшін, оның игілігіне, жан-жақты
дамуына, материалдық байлықты еселеуіне, тіршілік деңгейін арттыруына
бағытталады, сол үшін қызмет көрсетеді. Сондықтан функциялар өмірде
негізінен адам факторы арқылы жүзеге асырылады. Олай болса, БАҚ
жүйесіндегі функциялардың өзара байланыстарын, әрекеттерін,
ықпалдастықтарын анықтаудың маңызы зор. Қазіргі БАҚ жүйесінің айқын
мақсаттарының бірі азаматтардың қоғамдық позицияларын анықтау, саяси
өмірдің әртүрлі көріністері аясында өзара түсіністік пен игі қарым-
қатынастарын қалыптастыру болса керек [12, 14].
Тәуелсіз баспасөздің функциясын қоғамдық өмірдің ерекшелігімен,
оған араласу мүмкіндігімен сабақтастырудың өзі оны жан-жақты
қарастыруға қолайлы етеді. Яғни, жоғарыда аталып өткендей, оның
қоғамдық институт, саяси жүйенің элементі, ақпарат құралы ретіндегі
ерекшеліктерімен санасу арқылы тәуелсіз баспасөз функциясының да
ішкі элементтерін, құрылымдарын толықтай ашып көрсетуге көмектеседі.
БАҚ – ақпарат таратушы ғана емес. Сонымен қатар ол – басқарушының,
бақылаушының, әлеуметтанушының, тәрбие құралының, танымдық мағлұмат
берушінің, ағартушының функцияларын да белгілі деңгейде
атқаратындығын жоғарыда айттық. Бұл жерде де тәуелсіз журналистика
жүйесінің атқаратын қызмет түрлерін тізіп шығу күн тәртібіне
қойылмайды. Ең бастысы, оның функцияларының орындалуын, жалпы
сипатын, ерекшеліктерін негізге алу маңызды.
БАҚ-тың атқаратын функциялары оның өмір сүретін қоғамының мәдени
деңгейімен байланысты көрініс табады деген пікірлер де бар. Олар
көзқарас пен баспасөз бостандығын демократиялық мемлекеттің ажырамас
бөлігі деп санайды. Жалпы кез келген демократиялық мемлекеттің
қызметін ырғақты ету үшін БАҚ міндетті түрде қажет екендігі ешкімге
күдік тудырмаса керек. Осының негізінде демократияның қан тамыры
болып табылатын бұқаралық көзқарас деген ұғым туады. Неміс
ғалымдарының анықтауынша, БАҚ-тың өзара тығыз сабақтасатын негізгі
үш функциясы бар екен. Олар төмендегідей:
а) азаматтарды ақпаратпен қамтамасыз ету;
ә) бұқаралық көзқарастың қалыптасуына ықпал ету;
б) сын, пікір айту, бақылау жасау.
Егер мұндағы бұқаралық пікір қалыптастыруға ықпал ету функцияны
бізде айтылатын ұйымдастырушылық қызметпен, ағартушылық функцияны
таныммен, бақылау жасау, төртінші билік функциясын басқарушылық
қызметпен бір деңгейде қарастыратын болсақ, жалпы журналистика
функциялары жайындағы тұжырымдамалардың айырмашылықтары аз екендігін
көруге болады [12, 36].
Сонымен, зерттеушілердің баспасөздің қоғамдағы атқаратын негізгі
қызметтерін жүйелеуіне келсек, олар төмендегідей болып шығады:
Ақпарат тарату қызметі. Бұл тәуелсіз баспасөздің ғана емес жалпы
БАҚ-тың басты функциясы. БАҚ өзі алғаш пайда болғанда ақпарат
тарату арқылы халықтың сұранысын қамтамасыз етуді негізгі мақсаты
етіп белгілеген. БАҚ-тың хабарлары адамдардың назарларын аударатын,
жалпы қоғамдық мүддені білдіретін оқиғаларды, деректерді жедел,
дұрыс, түсінікті, қысқа әрі анық жеткізуге тиіс. Бүгінде қазақ
ақпарат құралдары мен мерзімді басылымдары жаңалықтарға, хабарларға
кең орын беретін болды.
Танымдық қызметі. Таным – қоршаған орта мен әлемді қабылдауға
бағытталған сананың қызметі. Ал сана – объективтік әлемнің
субъективтік бейнесі. БАҚ-тың туындыларында негізгі тақырыптың дұрыс
көрініс табуы сана қызметіне байланысты болатынды қтан, оның танымдық
функциясының негізі дәл осы тұстан қарастырылуға тиіс. Журналистің
әрбір туындысы өз қабылдаушысын танымдық дұрыс бағытқ а жетелеуі қажет.
Әлдебір мәселенің себеп-салдарын білгісі келген адамның қажеттілігін
өтеуге өз деңгейінде үлес қосу – БАҚ-тың негізгі міндеті.
Ақпарат дегеніміздің өзі қоғамдық мазмұны тұрғысынан келгенде жаңа
мағлұмат, яғни білім. Тың ой, жаңа мағлұмат пен деректі ұсынған
ақпараттың танымдық мәні терең болмақ.
Олай болса, БАҚ өнімі халыққа қанша лықты пайда тигізсе, танымдық
функциясын да соншалықты деңгейде атқарады деуге болады.
Басқарушылық қызметі. Заң шығарушы, атқарушы және сот билігінен
кейін журналистиканы төртінші билік деп жұрттың ауызға алатыны
онымен санасатындықтарын білдірсе керек. Дегенмен, төртінші билік
сөзін қай мағынада түсінетіндігіміз ге ой жүгіртіп көруіміз керек. Бұл
сөзді тура мағынасы бойынша қабылдайтындар бар. Қандай бір ақпарат
құралының төртінші билік жүргізіп отырғандығын жоққа шығаруға
болмайды. Алайда, мұндай мүмкіндік өмірде өте сирек. Логикалық заңдылық
тұрғысынан келсек, журналистика тура мағынасы бойынша ешқашан билік
функциясын атқара алмайды. Керісінше, өзінің осындай белсенді қызметінің
нәтижесінде мемлекеттің, сондай-ақ
үкіметтің ісіне ықпал етуіне әбден болады. Сондықтан батыс елдерінде
журналистика – төртінші билік деген атауды жанама түрде
қолданады. Кең арнада қарастырар болсақ, билік дегеніміз субъектінің
өз құқығын жүзеге асыруы және әртүрлі қоғамдық объектілерді
өзінің қарауына алу мүмкіндікті иел ену тәсілі. Билікті жүзеге асыратын
әртүрлі формалар мен тәсілдер бар.
Әміршілдік, басқарушылық, үйлестірушілік, ұйымдастырушылық, бақылау
жасау т.с.с. Бұлар ең анайы тоталитарлық жүйедегі елден бастап
өркениетті зайырлы демократиялық қоғамға дейінгі аралықта белгілі
деңгейде көрініс тауып отыратындығымен ерекшеленеді.
Ұйымдастырушылық қызметі. Аталмыш функция тәуелсіз баспасөздің
өзге функцияларымен тығыз сабақтаса отырып, БАҚ таратқан хабарлар
мен мақалалардың тиімділігін арттыруға бағытталады. Негізгі бағыттары:
– мемлекет, үкімет және жоғары басқару орындарының маңызды
құжаттарын жариялау, насихаттау немесе оған комментарий жасау
арқылы;
– баспасөз қоғамдағы белгілі бір тәжірибелік істің қызметін
насихаттауы, жетістігін көрсетуі немесе олқылығын сынауы мүмкін. Сол
арқылы тың ұсыныс жасалып, кеңес берілуін де жоққа шығаруға
болмайды;
– шешімнің орындалуына бақылау жасау. Демократиялық ашық қоғамда
тәуелсіз баспасөздің атқаратын функциясының бір формасы осы.
Маңызды қаулы-қарарлардың, заң-актілердің орындалу барысы туралы
нақты істі оның нәтижесін немесе салдарын үнемі қадағалып, жазып
көрсетіп отыру.
Қарым-қатынас қызметі. БАҚ-тың қарым-қатынастық функциясы қоғамдағы
барлық сабақтастықтарды бейнелей отырып, мемлекеттің өз халқына,
халықтың мемлекетке бағытталған қатынастарынан бастап, ұжымаралық
және жеке тұлғалардың өзара жасалатын іскерлік байланыстарына
мұрындық болатындығымен ерекшеленеді. Мұның өзі өте кең арнадағы
ұғым. Айталық, өндірістік үдеріс – адамды табиғатпен және өзара,
еңбек құрал-саймандарымен қатынасты міндетті түрде қалыптастырады.
Осы мағынасына сай өндіріс қашан да қоғамдық сипатта болады.
Қоғам жаңарды. Сондықтан тәуелсіз баспасөз функциясын сөз еткенде,
БАҚ-тың ескі жүйесінің өмірден әлдеқашан озғанымен, жаңа жүйенің
негізі қаланғанын ескеруге және онымен санасуға тиіспіз.
Азаматтық ашық қоғамда БАҚ жүйесі әлеуметтік институттардың бірі ретінде
өзінің шығармашылық туындыларының барлық мүмкіндіктері мен әлеуетін толық
пайдалануының арқасында өзі өмір сүріп отырған ортасының сұраныстарын,
қажеттіліктерін ойдағыдай қамтамасыз ете алады. Сондықтан ұлттық деңгейдегі
ірі БАҚ-тармен қатар аймақтық, жергілікті басылымдар да тақырыптық
ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болып келеді.
БАҚ қоғамдағы барлық саяси күштер мен әлеуметтік топтардың ортақ
мүдделерін білдіре алады. Осы сипатымен де олар жоғарыда айтылған
функциялардың бәрін атқаруға қабілетті болып келеді.
Қазіргідей күрделі әрі қайшылықтарға толы заманда өзекті мәселелерді
шешуде басты міндет атқаратын негізгі факторға келсек, ол – даму үрдісте
қалыптасқан адамзат құндылықтары дер едік. Құндылықтардың негізгі
ерекшелігі – адамдарды бір-біріне жақындастырумен қатар әр қоғамдық
салаларда (саясат, экономика, әлеуметтік және жеке өмір, ел мен тұлғалардың
арасындағы қарым-қатынас) адамдардың мінез-құлқы мен іс-әрекетінің жалпы
тұрпатын қалыптастыратындығында. Адамзат құндылықтарының аясы да, мазмұны
да өте кең. Оған діни уағыздар мен ұстанымдар (жамандық жасамау, күнәға
батпау), Француз ұлы революциясының ізгілікті лозунгтары (бостандық,
теңдік, достық), адам баласына ортақ адалдықты, әділдікті қастерлеу
мәңгілік дүниетаным секілді көптеген құндылықтар жатқызылады. Адамзат
жасаған барлық құндылықтар бүкіл әлемді қамтыған (әртүрлі халықтардың,
республикалардың бейбіт қатар өмір сүруі, дамуы, көршілік ынтымақтастық,
сыйластық, күш қолданбау, тең дәрежелі қарым-қатынас) ірі мәселелерден
бастап, тұрмыстық ұсақ-түйек дүниелерге шейін қамтиды. Бүгінгідей жаһандану
заманында адамзат құндылықтарының қамтитын аясы барған сайын кеңейіп,
қоғамдық өмірдің әрбір саласына дерлік ықпал етіп отыр.
БАҚ жүйесінің қоғамдық позициясының негізін де адамзат құндылықтары
қалайды. Алайда баспасөз барлық адамзат құндылықтарын ешбірін қалдырмай
түгел қамтуы қоғамдық өмір көріністерін зерттеуге, оған баға беруге,
пайымдауға елеулі қиындықтар әкелмек.
Баспасөздің қоғам өмірінде алатын орны қаншалықты зор болса, тілді
дамытып, байытудағы қазметі де соншалықты зор. Адамзат баласы үшінші
мыңжылдықта өркениеттің барлық салаларын жаһандандыру кезеңін бастады.
Жаһандану заманында ақпараттар басқыншылық жасап, соның салдарынан ұлттық
өмір сүру салты бұзылады, ұлттық рухани құндылықтар сыртқы әсерге тәуелді
болады деген қауіп туындауда. Алайда біздің еліміздің, жоғарыда атап
өткендей, ғасырлар бойы жаһандануға бейім болып келгендігін еске алсақ,
әлгіндей қауіптену орынсыз дей аламыз. Біздің бабаларымыз ірі екі
державаның ортасында отырып-ақ тіліміз бен ділімізді, ұлттық тарихи-мәдени
қазыналарымызды сақтай білді. Ұлы Жібек жолының өзі біздің еліміздің
жаһанданудың нағыз аймағы болғанын дәлелдейді. Біз ұлттық болмысымызды
жоғалтпадық, әлі күнге ұрпағымызға бергенімізден береріміз көп.
Осы орайда Мұхтар Құл-мұхаммедтің: ... біз жаһандануға қызмет етпейміз,
керісінше, ол өзінің жетілдірілген техникасы, ғылымы мен технологиялары
арқылы біздің мәдениетімізді бойына сіңіреді [13] деген ойына қосыламыз.
Жаһандану – қоғамдық өмірдің барлық саласын, яғни саяси, әлеуметтік,
мәдени өмірді ғылыми-техникалық прогрестің түгел қамтуы, оған екпінді ықпал
етуі. Адамдар алғашқы қаруды ойлап тапқаннан бастап өзін қоршаған ортаға
барынша үстемдік жасауға ұмтылады. Адамдар бірте-бірте небір ажал
құралдарын да ойлап табуы немесе табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып,
экологиялық апат қаупін туғызуы да мүмкін. Сондықтан да адамзат жаңаша
ойлап, өркениеттің жаңа сатысына аяқ басудың қажеттігін түсінді. Бұл –
әлемдік ұжымдық интеллектіні қалыптастыратын информациялық қоғам жасау
деген сөз. Мұндай қоғамды қалыптастыру үшін жеке адамдар бір мезгілде,
өзара хабар алмасуын қамтамасыз етулері керек. Ал информациялық қоғам
ждаһанданумен тығыз байланысты. Информацияның әлемдік деңгейде үстемдік
етуі – жаһандану болып табылады.
Бүгінгі баспасөз жаһандануға бейімделе бастады, яғни бұрынғыдай ұран
салып, жақсылықты ғана айтудан гөрі шындықты боямасыз жеткізуге, оқырманның
пікірімен санасуға бет бұрды. Осылайша сөз бостандығы өмірге еркін енді.
Алайда осындай үдерістегі ақпараттар тасқынында рухани құндылықтар жойылып,
ұлттық өмір сүру қалпы сыртқы әсердің кесіріне ұшырайды деп қауіптенудің
қажеті болмас. Біздің ата-бабамыздың ғасырлар бойы, қанша қуғын-сүргін,
шапқыншылық көрсе де, мемлекеттігін, мәдениетін сақтап келгенін білеміз.
Демек, қазіргі жаһандану дәуірінде де өзіміздің ұлттық келбетімізді берік
ұстану мүмкіндігіміз бар.
Қоғам даму үстіндегі үрдіс десек, баспасөз сол үрдісті жеделдетуге
қызмет етеді. Газет тарихтың тамырына терең бойлап, халықтық рухты, оның
азаматтық санасын жаңа сатыға көтеру мақсатында жұмыс істейді. Елімізде
болып жатқан саяси-әлеуметтік, қоғамдық, экономикалық, мәдени өзгерістерге
байланысты кірген жаңа ұғымдарды дәл атап, баламалаудан болсын, сөз тудыру,
терминжасам амалдарын жетілдіруде болсын, мерзімді баспасөздің рөлі ерекше.
Бұл ерекшеліктер баспасөз тілінің лексикалық құрамы мен грамматикалық
құрылысынан айқын аңғарылды.
Адам лексиконындағы сөздердің нормалылығы мен нормадан тыс болатыны,
әдебилігі мен тым қарапайымдылығы тіл мен оны қолдану мәдениетінің орнын
айқындайды. Тіл мәдениеті оны пайдаланып отырған адамның мәдени деңгейін
көрсетеді. Демек, ауызша немесе жазбаша сөйлеу мәдениетінің көрсеткіштері
әдеби тілдің мәдениетін байытады. Баспасөз тілінің әдеби тілді
қалыптастырудағы рөлі ерекше.
Өйткені баспасөздің тілі, яғни публицистикалық стиль – әдеби тілдегі
функциональдық стильдердің бірі. Публицистикалық стиль қоғамдық өмірдің
алуан саласында, саяси, мәдени-экономикалық, қарым-қатынастарды көрсетуге
қызмет етеді. Публицистикалық стильдің екінші бір ерекшелігі бар: ол –
ұлттық әдеби тілдің толығуына зор ықпал етеді, әрі әдеби тілдің лексикалық
грамматикалық жүйелеріндегі даму ерекшеліктерін көрсете алады.
1.3 Публицистикалық стильдің лексикалық құрамы
Қазақ әдеби тілінің дамуында публицистикалық стиль үлкен рөл атқарады.
Публицистикалық стильдің негізгі потенциалын көтеретін Газет лексикасы
жүйесі мен құрылымы атты Б.Момынованың еңбегі жарық көрді. Бұл еңбекте
халықтың көзі, құлағы һәм тілі [14] болып саналатын газет лексикасы мен
құрылымына тоқтала отырып, қоғамдық-саяси лексиканың өзгермелі сипаты мен
терминдерін бағалау категориясы тұрғысынан талдау жасалынған. Газеттің
ұлттық әдеби тілді дамытудағы рөлі, газет лексикасының жүйесіндегі
бірліктер мен олардың мағыналық компоненттерінің сипаты, аударма мәселесі,
тіл мәдениеті және баспасөз тілі туралы жан-жақты айтылған.
Б.Момынова қоғамдық-саяси лексиканың қоғамдағы саяси басқару мен
өзгерістерге байланысты тілдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz