Жылқы және түйені азықтандыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1
Жылқыны азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Жылқы туралы қысқаша мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Түйені азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Түйе туралы айтылатын ортақ атаулар ... ... ... ... ... ... ... 70
Мал туралы айтылып жүрген мақал.мәтелдер ... ... ... ... ... 81
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1
Жылқыны азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Жылқы туралы қысқаша мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Түйені азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Түйе туралы айтылатын ортақ атаулар ... ... ... ... ... ... ... 70
Мал туралы айтылып жүрген мақал.мәтелдер ... ... ... ... ... 81
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы негізгі саласының бірі – мал шаруашылығының
маңызы зор. Мал шаруашылығын өндірістік бағытта өркендетуде
жемшөп дайындау өте жауапты және маңызы зор мәселе. Мал
азығының берік қорын, жасамайынша, мал шаруашылығынан мол
өнім алу мүмкін емес.
Ежелден төрт түлік малмен көзін ашқан малсақ халқымыз
оларды жылдың төрт маусымында бағып өсірудің сан-алуан сыры-
қырынан бастап, әр түліктің өзіндік ерекшеліктері мен қадір-
қасиетін жақсы білген. Жердің көркі - тал, елдің көркі - мал
деуі де сондықтан болар.
Мәселен, қазіргі кезде елдің әл-ауқатын одан әрі жақсарту
мақсатымен аграрлық - өнеркәсіптік комплексінің барлық
салаларының тиімділігін арттыруға бағытталған қосымша шаралар
белгіледі.
Олардың мәнісі ауылды әлеуметтік – экономикалық кепілді түрде
өндіру үшін жағдайлар жасауда болып отыр.
Халқымыз Сиырдың сүті - тілінде деп тегін айтпаған. Дұрыс
азықтандырылмайынша малдан сапалы өнім алу да мүмкін емесі
баршаға мәлім.
Азықтандырудың да өз заңдылықтары бар. Ғылыми тілмен айтсақ
мал организмдерінде өтетін үздіксіз зат алмасу процесі -
тіршіліктің негізгі тірегі болып табылады.
Зат алмасу процестерін қамтамасыз ету үшін организмге сыртқы
ортадан су, қоректік заттар, оттегі еркін жетіп тұруы шарт.
Сонда ғана мал мен құс өсіп-өніп, көбейіп, мол өнім
береді. Сондықтан да азықтардың қоректік жұғымдылығын олардың
организмдерді қандай дәрежеде қажетті заттармен қамтамасыз
ете алатынын білу керек.
Азық қоректік заттарын малдан алынатын қажетті өнім
заттарына жоғары дәрежеде, аз шығынмен айналдыру, яғни
конверсиялау үшін осы сапаның көрсеткіштерге жете ұңіліп,
азықтандыру барысындағы метаморфазалық өзгерушілік заңдылықтарын
айқындап, өзімізне қажетті бағытта жүргізілуін алдын ала
болжауымыз керек.
Мал бағып өсіру – егіншіліктен бұрын шыққан кәсіп. Осыған
қарап мал атаулары да ерте пайда болған дей аламыз. Ертедегі
тайпалар мал мен егіншілікті бір-бірімен ұштастырғанымен, олар
көшпелі мал өсіруші елге айналды. Сондықтан мұндай көшпелі
елдердің ең негізгі байлығы баққан түліктерінің беретін
өсімдері мен түрлі өнімдері болды.
Жылқы, түйе түліктері ерте заманда-ақ қолға
үйретілгендіктен, бұл малдың атаулары да сол кезде пайда болған.
Ғасырлар бойы мал шаруашылығында қолданылып келген атаулардың
көбі қазақ тілінің негізгі сөздік қорына айналды.
Түліктердің шыққан тектеріне, тұқымдарына, төлдеріне, адамның
өмір тіршіліктеріне керекті күш-көліктеріне, малдың өнімді-
өнімсіздіктеріне, дене бітімдеріне, ең-таңбаларына, сымбаттылығына
мінез-қылықтарына және олардың еті мен сүтіне, жүні мен майына,
терісіне байланысты айтылатын көптеген атаулар қазақ тілінің
негізгі сөздік қоры мен сөздік құрамының ішіндегі елеулі
де күрделі саласы болып табылады. Тіліміздің сөздік қорын
молайтатын осындай толып жатқан атауларды жинап, бір жүйеге
келтіру кейінгі жастар үшін өте қажет болып саналады.
Қазақ тілі мал атауларына, оған байланысты пайда болған
сөздерге өте бай. Сондықтан олардың сырын, мағыналарын жан-
жақты ашып білу қажет, сол арқылы әдеби тілімізде құнды
сөз байлықтарын молайту керек. Мұндай сөздердің мәнін кейінгі
ұрпақтардың түсіне білуі де өте игілікті іс.
Жылқыны азықтандыру
Мал азығының құрамы
Жылқының денесі тканьдардан құралады, ал сол тканьдардың бәрі де
организмге сіңірілген азықтың қоректі заттарынан құралады. Мәселен биенің
организмін алсақ, ол денесіне сінген бұл қоректі заттарды сүт
толтыруға, буаз кезінде ішіндегі кұлынның денесін қалыптастыруға жұмсайды.
Жылқының денесіндегі тұрақты температураны сақтайтын жылылық та осы
қоректі заттардан алынады, жұмыс кезінде аттың оған
жұмсайтын куаты да осы заттардан шығады.
Азық жеткіліксіз болса, бұл қажеттердің бәрі организмнің тканьдарындағы
химиялық заттарды, ең алдымен майды және етті шығын ету есебінен өтеледі,
сөйтіп жылқы арықтайды. Мол азықпен тамақтандырғанда жылқы семіреді,
салмағы артады, оның денесінде запас май жыйналады.
Құрамына қарай азықтың қоректілігі әртүрлі болады. Мәселен, көкшөптің,
сұлының, арпаның қоректілігі күшті болады. Бұл азықпен асыралатын жылқы
өзінің жақсықондылығын сақтайды, ал оған дейін арық болса, тез
оңалады. Сабанның, мекеннің қоректілігі кем болады. Мұндай азықпен жылқы
жұмысты дұрыс атқара алмайтындығы былай тұрсын, тіпті жай тұрып арықтайды.
Азықтың қоректілігінің әртүрлілігі оның химиялық құрамының әртүрлі
болуынан.
Мал азығы құрғақ заттан және судан құралады.
Жас көк шөпте, азықтық қызылшада, сәбізде, сүрленген шөпте су көп
болады. Бұл азықтар сулы деп аталады, 100 килограмм, сулы азықта 80-95
килограмм су болады. Пішенде, сабанда, мекенде, сұлыда, арпада, күнжарада,
кебекте, жүгеріде, тарыда су анағұрлым кем. Қолмен ұстап қарағанда
олар мүлде құрғақ, сусыз сияқты. Алайда - зертханада зерттеп қарағанда,
бұл азықтың әрбір -100 килограммында 13-20 килограмм су бар екені
анықталды.
Азықтың құрғақ бөлегі органикалық және анорганикалық заттан құралады.
Отқа жандырғанда органикалық зат қана жанады, ал анорганикалық зат күл
болып қалады. Әрбір 100 килограмм құрғақ азықта 5-10 килограмм күл
болады, қалғаны - органикалық заттарға жатады.
Азықтың құрамдық бөлімдерін толығырақ сыпаттайық. Азықтың органикалық
бөлімі протеиндерден, көмірсутектерінен, майдан және витаминдерден
кұралады.
Протеиндер белоктерге және амиодтерге бөлінеді. Организм үшін белоктың
неғұрлым зор маңызы бар, бірде - бір жануар онсыз өмір сүре
алмайды. Белоктың құрылысы әртүрлі болады. Пісіргенде қатты
болып ұйыйтын жұмыртқаның ағы - суда ірітілген белок (оған болмашы
басқа кейбір заттар қосылады). Азықтағы белоктың (өсімдік белогі)
формасы біраз басқаша. Өсімдік белогін таза түрінде біз сирек
кездестіреміз. Мысал ретінде, крахмалды жуып тастағаннан кейін картоптан
алынатын уызды (клейковина) көрсетуге болады. Мал азығында белоктардың
өлшемі әртүрлі болады: әрбір 100 килограмм азықта жылқы сіңіретін
белок 1 килограммнан 33 килограммға дейін.
Бір килограмм азықта жылқы сіңіретін белоктардың саны мынадай (грам
есебімен):
Сабанда 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Ірі 20
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Орташа 30
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Өте жақсы 50
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Гүлі құйылмаған беде 80
пішенінде ... ... ... ... ... ... . ... ... .
Гүлденбеген беде пішенінде 100
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Мал азық 3
қызылшада ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... .
Сүрлеген 10
шөпте ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Картопта 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Бұршақ дәнді шөпте (беде, жоңышқа, шытыр, сыйыр 20
жоңышқа) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Жайылым 20
шөбінде ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ...
Орташа 70
жүгеріде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Орташа 80
сұлыда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Тарыда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кебекте ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Күнбағыс күнжарасында 330
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Мақта шитінің 330
күнжарасында ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
..
Сыйырдың сүтінде 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
...
Биенің 16
сүтінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Жоғарыда келтірілген мәліметтерден көрініп отырғанындай, белок
күнжара, кебек, сұлы, тары, жүгері сияқты азықтарда неғұрлым көп болады.
Беде пішенінде де белок көп, ал сабан, ірі пішен сияқты азықтарда
белок өте аз. Сулы азықтарда да, оның ішінде шөпте белок аз. Бірақ, сулы
азықта судық көп болатынын ескеру қажет, сондықтан, құрғақ затқа шаққанда,
сулы азықтарда белок аз болмайды. Мәселен, шөптің әрбір килограмм құрғақ
затыңда 80 грамм белок, ал малға азықтық қызылшаның әрбір килограмм
құрғақ затында 75 грам белок болады, басқаларында да сондай.
Жылқының тканьдарының негізгі бөлегі, мәселен, еті түгелінен дерлік
белоктардан құралады. Сондықтан өсетін жас жылқы үшін белогі көп азықтың
ерекше маңызы бар. Ішіндегі құлыны қалыптасқан кезде буаз биенің
организміне белок көп керек болады. Құлының емізетін биелер өздерінің
сүтіне көп белок береді. Сондықтан буаз және құлынын емізетін биелерді
азықтандырғанда оларға берілетін азықта белоктың көп болуына мықтап көңіл
бөлу қажет.
Көмірсутегі азықтың маңызды қоректі бөлегі. Олар тез сіңетін (қант,
крахмал және басқа кейбір заттар) және тез сіңбейтін (клетчатка) тектерге
бөлінеді. Мәселен, қант суда тез ериді, ал крахмал суда ерімейді, бірақ,
жылқының асқазанында ол қантқа айналады, организм оны бойына сіңіреді.
Өсімдік азықта тез сіңетін көмірсутегі белоктен көп болады. Мұны, әрбір
килограмм азықта жылқы сіңіретін көмірсутегінің санын көрсететін мынадай
мәліметтерден байқауға болады (грамм есебімен):
Сабанда 120-170
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Ірі 200
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Орташа 210-240
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Өте жақсы 250
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Беде пішенде 230
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Сәбізде 85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Мал азық 85
қызылшада ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... .
Сүрлеген 80
шөпте ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Картопта 200
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Жайылым 100-200
шөбінде ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ...
Орташа 600
жүгеріде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Орташа 400
сұлыда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Тарыда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кебекте ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..320
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Күнбағыс күнжарасында 160
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Мақта шитінің 200
күнжарасында ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
..
Биенің 60
сүтінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Жылқының организмінде көмірсутегі қантқа айналып, көбінесе жүргенде
жұмсалатын қуатты шығарады. Егерде организмге көмірсутегі заттары көп
түссе, онын бір бөлегі майға айналып, запасқа қалып отырады.
Клетчатка. Азықтың едәуір бөлегі тез сіңбейтін клетчатка көмірсутегінен
құралады. Камыста, сабанда, кеш жиналған пішенде клетчаткалар өте көп –
азықтың әрбір килограммында 300-400 граммнан келеді. Сапасы орташа
пішеннің әрбір килограммында 250-300 грамм клетчатка болады. Жақсы
пішенде клетчаткалар аз - 200 грамм. Сулы азықтар мен жемде клетчатка аз.
Мәселен көкшөптің әрбір килограммында небәрі 80 грамм, сұлының әрбір
килограммында 100 грамм клетчатка бар, басқаларында да сондай.
Күйісті малдардың (сыйыр, қой, ешкі, түйе) асқорытатын органдарында
азық үлкен қарнында ұзақ уақыт калып, онда ашиды және қорытылады. Жылқының
жеген азығы тез арада қарнынан ішекке өтеді де, нашар сіңеді. Бидай
сабанындағы клетчатканы сыйыр 50 пайызға, жылқы небәрі 18 пайыз сіңіреді.
Клетчатканың көп болуы жылқының азықтағы басқа заттарды қорытып сіңіруін
кемітеді. Сондықтан клетчаткасы көп азық жылқыға қолайсыз келеді.
Шөп қураған сайын ондағы клетчатка арта береді. Мәселен, таулық
аудандардың дәнді шөптерінде клетчаткалардың мөлшері құрғақ заттың әрбір
килограммына мынадайдан келеді: гүлденгенге дейін 220 грамм, гүлденген
кезінде 320 грамм, дәні құйылған кезде 340 грамм.
Май мал азығында сонша көп болмайды. Майлы және техникалық дақылдардың
дәнінде май көп болады. Қүнбағыс, зығыр, кендір және мақта майы - өсімдік
майы болып табылады.
Өсімдік майының қоректілігі белоктер мен көмірсутегі қоректілігінен екі
есе артық. Сүрлеген шөп, қызылша, сәбіз сияқты сулы азықтарда май жоқтың
қасы. Жайылым шөбінің әрбір килограммында әдетте бір граммнан 8 граммға
дейін жылқы сіңіретін май болады. Дәнді азықта май көбірек, атап
көрсеткенде килограммына - 20 граммнан 60 граммға дейін. Күнжарада май онан
да көп - 40-100 грамм.
Витаминдер мал азығында өте аз болады. Бірақ бұған қарамастан төлдің
дұрыс өсуі, заттардың ауысуы және малдың денсаулығының жақсы болуы үшін
витаминдердің аса зор маңызы бар. Витаминдердің оннан астам әртүрі бар,
олардың әрқайсысы организмге ерекше әсер етеді. Әдетте витаминдерді
әріптермен белгілейді. "Оның ішінде неғұрлым маңызды витаминдер - А, Д, Е
және В витаминдері.
А витамин төлдің дұрыс өсіп, үлкеюі үшін керек. Үлкен малда А витамин
жеткіліксіз болса, онда оның көзі, нерв жүйесі, төлдеу органдары ауруға
ұшырайды. А витамин көк азықта жеткілікті болады.
Д витамин малдың сүйегінің дұрыс қалыптасуы үшін қажет. Д витамин
болмаса, мал рахит болып ауырады - сүйектері қисаяды. Д витамин сүтте
және балық майында болады. Өсімдік азықта Д витамин жоқтың қасы, бірақ
өсімдіктерде басқа кейбір заттар бар, малдың денесінде бұл витамин сол
заттардан пайда болады. Малдың күн көзінде болуы Д витаминнің пайда
болуының басты шарттарының бірі.
Е витамин малдың өсіп-өнуінің витамині деп атайды, өйткені ол малдың
төлшіл, ұрықты болуын қамтамасыз етуге кажет. Бұл витамин көк шөпте,
пішенде, күнжарада және басқа азықтарда болады.
В витамин малдың денсаулығының жақсы болуын қамтамасыз ететін бірсыпыра
витаминдерден құралады. Бұл витаминдер жеткіліксіз болса, малдың нерв
тамырларының қызметі бұзылғаны байқалады, азықты сіңіруі нашарлайды, жас
төлдің өсуі кемиді. В витамин көк шөпте, пішенде, жемде көп болады.
Күл. Отқа жанып кететін органикалық заттардан тыс мал азығында
минералдық заттар болады, отқа жанғанда бұл заттар күлге айналады. Күлдің
құрамдық бөлімдері - кальций тұзы (бор), ас тұзы, фосфорлы тұздар және
басқа заттар. Өсімдік күлінде болатын заттардың көбі жылқының организміне
оның өз қызметін дұрыс атқару үшін керек болады. Бұл заттардың ең
маңыздылары жылқының сүйегінің құрылысы үшін де қажет. Мал азығында
минералдық тұздар жеткіліксіз болса, төл нашар өседі, биелердің құлын
тастауы мүмкін, жылқы нашар оңалады. Азықтағы тұздың кемісін толтыру
үшін, қолдан минералдық азық (тұз, бор, сүйек ұны, өсімдік күлі
және басқалары) беріледі.
Мал азығының сіңуі
Жылқы жеген азықтың қоректі заттарын организм түгелінен сіңірмейді
- олардың бір бөлегі бойға сіңбей, тезегімен шығып қалады. Азықтың
сіңімділігі неғұрлым жоғары болса, малдың организмі ондағы қоректі
заттарды соғұрлым бойға көп сіңіреді. Жылқының, сыйыр малының және басқа
малдардың әртүрлі азықты сіңіруін зерттеу жөнінде көп тәжірибе жасалды.
Сонда жылқының организмі азықтағы қоректі заттарды орта есеппен
мынадай мөлшерде сіңіретіні анықталды (пайыз есебімен).
1-кесте
Азықтың құрамдық бөліктері Сулы Жем Көлемді
азықтарда азықтарда азықтарда
Белоктар ... ... ... ... ... ... .. 60 70 60
... ... ... ... ...
Тез сіңетін көмірсутектегі 70 80 65
... ... ... .
Тез сіңбейтін көмірсутектегі 40 50 40
(клечатка)
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Май және майға ұқсас заттар 30 80 40
... ...
Бұл мәліметтерден көрініп отырғанындай, жылқының организмі әртүрлі
азықтарды әртүрлі сіңіреді. Егер, азықтың жеке түрлерінде қоректі
заттардың саны алуан түрлі болатынын ескерсек, әртүрлі азықтардың не
себепті бірдей қоректі болмайтынын түсінеміз.
Азықтардың жалпы қоректілігі
Азықтың жалпы қоректілігі азық өлшемдерімен көрсетіледі.
Азық өлшеміне орташа сапалы бір килограмм сұлы алынады да, әрбір
азықтың қоректілігі бір килограмм сұлының қоректілігімен салыстырылады.
Қоректілігі жағынан бір килограмм сұлының орнына мынадай мөлшерде басқа
азықтар беру керек болады:
Жақсы 2 кг
пішен ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Орташа 2 кг 500 г
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Сабанда 3 кг 300 г
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Көк шөп 5 кг
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Мал азық 9 кг
қызылша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Арпа 800 г
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Кебек ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..1 кг 200 г
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Күнжара 900 г
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Азықтарды мұндай салыстырғанда, тек әртүрлі азықтардың жалпы
қоректілігіне баға беруге іс жүзінде қолайлы болуы үшін салыстырылатынын
ескеру қажет. Мәселен, жылқыға күніне 8 килограмм жақсы пішен және 4
килограмм сұлы берілсе, ол жұмысты дұрыс атқарады және жүдемейді. Бұл
азықтың жалпы қореқтілігі - 8 азық өлшемі (4 килограмм сұлы
- 4 азық өлшемі, 8 килограм пішен - 4 азық өлшемі). Егер,
қореқтілігіне сәйкес бір азықтың орнына екінші азық беру жылқының
организмі үшін бірдей болса, онда 8 килограмм пішеннің және 4 килограмм
сұлының орнына 26,4 килограмм сабан, немесе 7 килограмм
200 грамм күнжара, не болмаса 72 килограмм мал азық қызылша беруге болар
еді. Бірақ, іс жүзінде бұл мүмкін емес: үнемі сабан, күнжара немесе үнемі
қызылша берілген жылқы жұмыс істей алмайтыны былай тұрсын, тіпті тіршілік
те ете алмайды.
Азық өлшемдерімен көрсетілген жалпы қоректілік бойынша тек өздерінің
сапасы жағынан бір-біріне жақын азықтарды ғана салыстырып, бірінің орнына
екіншісін беруге болады. Мәселен 8 килограмм жақсы пішен орнына 10
килограмм орташа пішен, 4 килограмм сұлы орнына 3 килограмм 200 грамм
арпа беруге болады, Атқа күніне 4 килограмм сұлы және 8 килограмм
жақсы пішен немесе 3 килограмм 200 грамм арпа және 10 килограмм орташа
пішен берілсе, ол мұның екеуінде де бірдей жұмыс атқара алады. Бірақ мұнда
да айырмашылық бар: жылқының азықтандырудағы немесе ғасырлар бойғы
тәжірибенің көрсеткеніндей, арық атты сұлыдан гөрі арпамен асырағанда
ғана тез оңалтуға болады.
Бұл айтылғандардан айқын көрініп отырғанындай, малға керекті азықтарды
тек жалпы қоректілігіне қарай емес, онымен бірге басқа ерекшеліктерді де
ескере отырып белгілеу қажет.
Әртүрлі азықтарды және олардың қоректілігіне баға беру әдістерін
барлық жағынан зерттеу ісінде ғылымның алдында орындалуы тиіс әлі де
көп жұмыстар тұр.
Төменде азықтың қоректілігіне берілген негізгі баға келтіріледі. Бұл
баға азық өлшемдері және сіңірілетін белоктың саны бойынша көрсетіліп
отыр.
2-кесте
Азықтардың аттары 1 кг азықта бар 1 азық
өлшеміне
жеткізу үшін
неше
килограмм
азық беру
керек?
Азық Сіңірілетін
өлшемі белок
(кг есебімен) (грамм
есебімен)
Орташа шабындық пішен 0,4 30 2,5
... ... ... .
Суарылатын шабындықтың көлемді 0,4 20 2,5
пішені
... ... ... ... ... ... ... ...
Суарылатын шабындықтың ұсақ пішені0,5 40 2,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
Далалық пішен 0,5 40 2,0
... ... ... ... ... ... ... ...
Ерте (гүлденгенге дейін) жиналған 0,6 50 1,7
пішен
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Беде пішені 0,5 80 2,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қара бидай сабаны 0,2 4 5,0
... ... ... ... ... ... ..
Сұлы сабаны 0,3 10 3,3
... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Тары сабаны 0,4 12 2,5
... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Бидай 0,2 4 5,0
сабаны ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Арпа 0,4 9 2,5
сабаны ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Жайылымның орташа 0,2 20 5,0
шөбі ... ... ... .
Малға азықтық қызылша 0,1 3 10,0
Сәбіз 0,3 4 10,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Сүрленген 0,1 10 10,0
шөп ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Орташа сұлы. 1,0 80 1,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Орташа арпа 1,2 70 0,84
... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Орташа қара бидай 1,2 90 0,84
... ... ... ... ... ... .
Орташа жүгері 1,2 70 0,84
... ... ... ... ... ... ... ... .
Тары 1,0 80 1,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Сұлы ұны 1,2 100 0,84
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Кебек 0,8 110 1,25
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Күнбағыс 1,1 330 0,91
күнжарасы ... ... ... ... ... ..
Мақта шитінің 1,2 330 0,94
күнжарасы ... ... ... .
Жылқының негізгі азықтары және оларды берер алдында әзірлеу
Малдың азықтары негізгі үш топқа бөлінеді: көлемді азықтар - пішен,
сабан, мекен; көк азықтар - көк шөп, сулы азықтар - қызылша, сәбіз,
сүрлеген шөп; жем - сұлы, арпа, жүгері, кебек, күнжара және басқалары;
құрама азықтар. Бұл кұрама азықтар арнаулы заводтарда белгілі рецептер
бойынша, көлемді азықтардан және жем азықтардан әзірленеді, оған минералдық
тұздар қосылады, сөйтіп бұл азықтар тығыздалған кірпіш немесе ұнтақ
түрінде сатуға шығарылады.
Бұлардан басқа малдан өнетін азықтар болады. Бұл азықтардан жылқы
шаруашылығында, сүті аз биелердің құлынын асырау үшін қаймақты сүт және
қаймағы алынған сүт пайдаланылады. Бекітіп берілген биелері көп болса,
бағалы тұқымдық айғырларға шағылыстыру науқаны кезінде қаймағы
алынған сүт және тауықтың жұмыртқасы беріледі.
Көлемді азықтың, әсіресе пішеннің жылқы шаруашылығында өте зор
маңызы бар. Жоғарыда көрсетілгеніндей, жылқының организмі клетчатканы
жақсы сіңірмейді, сондықтан жылқыға гүлденгенге дейін жиналған пішенді
және гүлдену кезінде шабылған пішенді белу қажет, мұндай пішенде
клетчатка аз болады. Жоңышқа, сыйыр жоқышқа - сұлы қоспасы, беде және тың
жердің ұсақ шебі жылқы үшін ең жақсы пішен болып есептеледі.
Пішенде улы шөптердің болмауын қадағалау керек. Жылқыны көптен-көп
уландыратын өсімдіктер мынадай: сасық қурай, убалдырған, итжидек, қара
меңдуана, сасық мендуана, сарғалдақ, ащы сарғалдақ, улы жапырақ, угүл
жапырақ, уқорғасын, қыша, ақбас, сарыбас қурай, кекіре, сүттіген, көкнәр,
қарамықшар, шайқурай, арамшырмауық, үй бидайық, уқырық-буын және
басқалары. Көгерген пішен малға беруге жарамайды. Көгеріп иістенген шөп
улы болады, оны жеген жылқының іші ауырады, бие құлын тастайды. Әсіресе
көгерген сабан ерекше зыянды. Көгерген сабанды жеген жылқыда
стахиоботриотоксикоз дегөн қауіпті ауру пайда болып, жылқы көп уақытта
мұнан өледі.
Жақсы пішенді жылқыға молынан және алдын: ала ешқандай әзірлемейінше де
беруге болады. Көлемді пішенді аздап тұзды сумен шылап берген пайдалы.
Сабанмен мекен - жылқыға әбден жарамды азық, бірақ берер алдынан
әзірлеуді керек қылады. Арпа, қара бидай және қызыл бидай масақтарының
қылқаны жылқының таңдайына жабысады. Сондықтан бидай, арпа, қара бидай
сабанын машинамен турап, мекен араластырады, мұнан кейін мықты жәшікке
немесе кеспекке салып, оған көбек, тұз себеді, онан соң ыстық су құйып
жабады, сөйтіп біраз уақыт тұрғызады. Мұндай булаған көбек және тұз қосқан
сабанды жылқы жақсы жейді, масақтардың жұмсарған қылқаны зиян
келтірмейді.
Қызып - көгеруден зыянсыздандыру және сабанның қоректілігін арттыру
үшін оны известеу кажет. Ысыту жолымен известеу жақсы нәтиже береді. Бұл
әдіс мынадай: сабанды турап, булайтын ыдысқа (мықты жәшік, үлкен кеспек)
салады. Қалыңдығы 30-40 сантиметр етіп жайып салынған мұндай сабанға
бір пайыздық каустикалық соданың, ыстық ертіндісін құяды. Каустикалық
сода ертіндісі орнына жаңа өшірілген известін екі пайыздық ертіндісін құюға
болады. Сабанның алғашқы қабатына ертінді кұйып, оны жақсы араластырғаннан
кейін сабанның екінші қабатын жайып салып, оған да ертінді құяды.
Сөйтіп, булайтын ыдысты толтырып, оны мықтап жабады. Екі сағаттан кейін
бұл туралған сабанды ыдыстан алып, үш-төрт рет таза салқын сумен жуады.
Соданың немесе известін ыссы ертіндісін құйып өңдеген сабанның
қоректілігі біржарым - екі есе артады.
Сабанды мұндай баптаудың салқын әдісі дейтін әдіс бар - мұндайда
сабанды 2-7 күн тәулігі бойына 1-3 пайыздық қосынды известь сүтіне салып
қояды.
Сабанды известеу және ыстық сілтілі ертіндімен баптау оның қоректілігін
арттырып қана қоймай, мұның үстіне шіри бастаған сабанды зыянсыздандырады
да.
Известендіргенде сабанның қоректілігінің едәуір артуының, себебі:
известь өсімдік клеткаларының қатты қауызын бұзады, мұның нәтижесінде
клеткалардың ішіндегі қоректік заттар малдың ішегіне барып, бойға
сіңеді.
Көк азық - жаңа шабылған шөп және жайылым шөбі. Қазақстанның көп
шаруашылықтарында шөп - үйірлі жылқының бірден - бір азығы.
Жайылым шөбінде жылқының организміне керекті қоректі заттардың бәрі:
белок, көмірсутегі, витаминдер, минералдық заттар бар.
Жылқы жайылымның барлық түрлерін жақсы пайдаланады, бірақ дәнді
шөптері және жусанды - дәнді шөптері бар қыран жайылымдар жылқыға бәрінен
де жақсы. Қысты күні жылқы ащылы шөпті де жақсы жейді. Тек жайылым шөбімен
қоректеніп - жүргенде жылқы ауыр жұмысты орындай алмайды, сондықтан жұмыс
аттарына жем беру қажет.
Сулы азықтар. Жылқыны қолда баққанда, суды азық ретінде оған
картоп, сәбіз, қызылша беру қажет. Бұл азықтар әсіресе құлынды (құлынын
емізетін) биелерге және жас төлге өте пайдалы. Малға берер алдынан картоп
пен қызылшаны жуып турау қажет. Сүрленген жүгері беде және күнбағыс жылқы
үшін өте жақсы сулы азық. Жақсы сүрленген шөпті және жеміс тамырлы
өсімдіктерді ірі жылқыға күніне 10-12 килограммнан, жас төлге 5-8
килограммнан беруге болады.
Жем азықтар. Жылқы, әсіресе жұмыс аттары үшін жемнің аса зор маңызы
бар. Сұлыны жылқыға жанышталған түрінде беру өте пайдалы. Жанышталған дән
жақсы сіңеді, оның қоректілігі 6 пайыз артады. Арпа мен жүгеріні
ұсатып, тарыны ұнтақтап беру қажет. Сұлыны, арпаны және жүгеріні жылқыға
әдетте күніне 2-4 килограммнан береді. Істейтін жұмысы ауыр болса, бұл
мөлшерді едәуір арттыруға болады.
Дәнді өндіру. Жылқыны қолда қорада баққанда тұқымдық биелер мен жас
төлге өндірілген жем беру қажет. Өндірілген дән неғұрлым қоректі болуының
үстіне, Жылқының жалпы жайына жақсы әсер ететін витаминді азық болып
табылады. Құлындайтын биелерге өндірілген дән беру оларды іш тастаудан
сақтайды.
Өндіруге сұлы, арпа, жүгері, қара бидай және бұршақ пайдаланылады.
Бұлардың өнгіштігі жақсы (кемінде 85 пайыз) болады. Зиянды
жәндіктерден сақтау үшін улы заттармен дәріленген астықты өндіру және
малға беру қажетіне пайдалануға болмайды.
Өндірер алдынан астықты суға салып жуады, оның барлық ыласы және жеңіл
дәндер судың бетіне шығады, мұнан кейін оларды алып тастайды. Онан соң
дәнді 1-2 күн бойына біраз жұмсарғанға дейін кеспектің ішіне салып
шылайды. Мұнан кейін оны қараңғы, жылы үйге қойылған столдардын немесе
арнаулы кең сәкілердің үстіне қалыңдығы 7-10 сантиметр етіп жайып, төрт
күн тәулігіне өндіруге қалдырады. Жоғары қабатының кеуіп кетпеуі үшін
дәнді сумен күн сайын аздап шылап отырады немесе сулы шүберекпен жауып
қояды. Төрт күн тәулік ішінде дән едәуір өнеді, оның көктеп шыққан
қылтанақтары шырмалып ұйысады, сөйтіп дән сусымайтын болады. Ұйысқан
қылтанақтарды қайшымен турап, жылқыға береді.
Өндірілген дәнді жеуге жылқыны бірте-бірте үйретеді. Күніне
берілетін дәннің мөлшерін 50 граммнан бастап 200-300-500 граммға жеткізеді.
Күнжараны жылқыға ұсақталған түрінде береді, бірақ күніне 2
килограммнан асырмау керек. Күнбағыстың күнжарасын көбірек беруге болады.
Мақта шитінің күнжарасын ара-арасында уақыт қалдырып оқтын-оқтын беру
қажет. Бұл күнжараны жылқыға қатарынан үш айдан артық беруге болмайды,
өйткені онда госсипол дейтін зиянды зат болады, ол зат организмге бірте-
бірте жыйналып, уландыруы мүмкін. Мақта шитінің күнжарасын әрбір үш айдан
кейін екі апта уақытқа жылқының күнбе-күнгі азық рационынан шығарып отыру
қажет.
Кебекті бәрінен де біраз шылаған түрде беру жақсы, өйткені, құрғақ
күйінде кебек шашылып кетеді. Әрбір жылқыға күн сайын 2-3 килограмм кебек
беруге болады. Кебек әсіресе турап булаған сабанға себуге өте жақсы.
Минералдық азық. Жылқы шаруашылығында мынадай минералдық азықтар
қолданылады: ас тұзы (кесек және ұнтақ), бор және сүйек ұны. Тұзды
құлындарға күніне 15-30 граммнан, ірі жылқыға 40-70 граммнан береді.
Борды жемге, құнарлы азыққа ұнтақ түрінде сеуіп береді немесе күн
тәулігіне әрбір жылқыға 20-50 граммнан тураған сабанға сеуіп береді. Сол
сияқты сүйек ұны да беріледі. Сүйек ұны жылқының тірідей салмағына
қарай күніне 30 граммнан 100 граммға дейін беріледі. Азықта фосфор
жеткіліксіз болған реттерде сүйек ұнын үстеп беру өте пайдалы.
Жылқыға әртүрлі азықтарды беру кезегі
Жылқының қарны кішкене, сондықтан оған азықты аз-аздап, бірақ жиі беру
керек. Жылқы азықты жақсы шайнап, жай жейді. Жылқының азықты жеуіне
жеткілікті уақыт беру керек.
Жайылымда бағылатын және үстеп жемдейтін жылқыға жемді күн сайын бір
мезгілде, суарғаннан кейін беру қажет. Бір бергенде 1,5-2 әрі кеткенде 3
килограмм жем беріледі. Егер күн тәулігіне 4 килограмм және онан көп жем
берілетін болса, бұл жем екі рет таңертең және кешке беріледі.
Колда бағылатын тұқымдық жылқыға азық күніне бірнеше рет кесте
бойынша бұлжытпай беріледі. Үлгі ретінде жылқыға азық берудің мынадай
тәртібін белгілеуге болады (қысқы маусымда):
Таңертеңгі сағат 6-да - суарылады және жем беріледі;
Таңертеңгі сағат 7-де - ашық баздарға немесе даладағы
алаңға серуенге шығарылып, онда пішен
беріледі;
Таңертеңгі сағат 10-да - пішен беріледі;
Қүндізгі сағат 12-де - суарылады;
Күндізгі сағат 1-де - пішен беріледі;
Күндізгі сағат 4-те - пішен беріледі;
Кешкі сағат 6-да - суарылады, қораға қайта әкелініп,
жем беріледі.
Кешкі сағат 8-де
кезекші атшылар пішен үлестіріп
береді.
Кешкі сағат 11-де
Түнгі сағат 2-де
Түнгі сағат 4-те
Қолда бағылатын жылқыға сулы азық жемдегеннен кейін оттыққа салып
беріледі.
Жылқыға азық берудің қабылданған тәртібін бұлжытпай орындау қерек.
Жылқы оған тез арада дағдыланады және азықты жақсы сіңіреді, мұны тәжірибе
көрсетіп отыр.
Жұмыс аттарын таңертең, жұмысқа шығудан 2 - 3 сағат бұрын суарады;
суарғаннан кейін жем, онан соң көлемді азық (пішен, тураған сабан) береді.
Жылқының азықты жұмыстың басталуынан бір сағат бұрын жеп бітіруі дұрыс.
Жұмыстан қайтқаннан кейін атқа пішен беріледі, біржарым - екі сағаттан
кейін суарады, онан кейін жем беріледі.
Әртүрлі топтағы сақа жылқыны азықтандыру
Жылқының бәрі бірдей қоректіқ заттарды бір мөлшерде керек қылмайды.
Неғұрлым ірі жылқыға азық көбірек керек болады. Мәселен, жұмысқа
пайдаланылмайтын, тірілей салмағы 400 килограмм жылқыға күніне 4,7 өлшем
азық, тірілей салмағы 500 килограмм жылқыға 5,5 өлшем, тірілей салмағы 600
килограмм жылқыға 6,3 өлшем азық беру қажет.
Сол сияқты жұмыстың салмағы артқан сайын жылқыға қоректі заттардың
қажеті де арта береді. Егер жақсы қоңды, тірідей салмағы 500 килограмм,
бірақ жұмыста жоқ жылқыға күніне 5,5 өлшем азық беру керек болса, жеңіл
жұмыстағы сондай жылқыға 6,7 өлшем азық, орташа жұмыстағы жылқыға 8, ал
ауыр жұмыстағы жылқыға 9,3 өлшем азық беру керек болады.
Буаз биелер де қосымша азық беруді керек қылады, өйткені іштегі
құлынның қалыптасып өсуі үшін белок, көмірсутегі, минералдық заттар,
витаминдер қажет. Буаздығының соңғы айларында, іштегі құлын тез өсетін
кезде, буаз биенің қосымша азықты қажет етуі өте күшейеді. Құлын
емізетін биелердің сүт толтыруы үшін, қосымша азық қажет.
Тірілей салмағына, күйіне және жұмыста пайдалану жағдайына қарай
жылқыға қаншалықты қоректік заттар керек екені арнаулы тәжірибелер бойынша
анықталды. Сол сияқты өсірілетін жылқыларды азықтандырудың нормалары да
белгіленді. Осы нормаларды негізге ала отырып, организмнің қоректі
заттарды керек қылу қажетіп толық қамтамасыз ететін мөлшерді көрсетіп,
рациоидар, яғни азықтардың құрамын белгілеуге болады.
Жұмыс аттарын азықтандыру. Жұмыс аттарын азықтандырғанда қоректі
заттардың қажет мөлшері жылқының тірілей салмағына және орындайтын
жұмысының түріне қарай мынадай нормалар бойынша белгіленеді:
3-кесте
Жылқының салмағы Бір күнге керекті мөлшер
Азық өлшемі (кг) Сіңірілетін белок (кг)
Жұмыссыз жылқыға
350 4,4 240
400 4,7 270
450 5,2 300
500 5,2 340
550 5,8 370
Жеңіл жұмыстағы жылқыға
350 5,2 320
400 5,7 360
450 6,2 400
500 6,7 450
550 7,2 490
Орташа жұмыстағы жылқыға
350 6,3 370
400 6,8 420
450 7,5 470
500 8,0 520
550 8,5 580
Ауыр жұмыстағы жылқыға
350 7,4 430
400 8,0 480
450 8,7 540
500 9,3 600
550 10,0 660
Бул көрсетілген нормаларды әрбір жеке ретте жылқының жайын байқау
негізінде анықтап белгілеп отыру керек. Жылқы жудесе, норманы арттырып,
семіріп бара жатса кемітіп отыру керек.
Жұмыста жоқ немесе жеңіл жұмысқа пайдаланылатын аттарға жарамды
азықтардың қандайын болса да беруге болады. Мұнымен бірге, әсіресе жақсы
пішен болып отырғанда, оларға жемді аз беру немесе тіпті бермеу ұсынылады.
Мәселен, жеңіл жұмыстағы, тірілей салмағы 400 килограмм атқа 5,7 өлшем
азық, 360 сіңірілетін белок беру керек. Оған күніне 12 килограмм жақсы
далалық пішен берілсе, соның өзі жеткілікті. Бұл пішенде 60 өлшем азық
және 480 грамм сіңірілетін белок болады. Мұндай атқа орташа сапалы
шалғын пішенді көбірек беру қажет. Бұл пішеннің әрбір килограмында небәрі
0,4 өлшем азық және 30 грамм сіңірілетін белок бар. Бір күнде берілетін
азықта жеткілікті мөлшерде азық өлшемі және белок болуы үшін, шалғын
пішенді 14,3 килограмм беру керек. Бұл мөлшерлі пішенде нақ 5,7 азық өлшемі
және 430 грамм сіңірілетін белок болады.
Егер шаруашылықта жеңіл жұмыста болатын аттарға сабан беруге ұйғарылса,
оған жем қосу қажет, өйткені жалғыз сабанмен жылқы организмінің қоректі
заттар қажетін өтеу мүмкін емес.
Мұндай ретте мынадай рацион белгіленуге тиіс: Бидай сабаны (туралған)
12 килограмм, онда 2,2 өлшем азық және 50 грамм сіңірілетін белок бар;
Тураған сабанға себілетін кебек - 2 килограмм (1,6 өлшем азық және 220
грамм белок);
Орташа сапалы сұлы - бір килограмм (1 өлшем азық және 80 грамм
сіңірілетін белок);
Жақсы шалғын пішен - 2 килограмм (1 өлшем азық және 70 грамм
сіңірілетін белок).
Бұл рационда барлығы 5,8 өлшем азық және 420 грамм сіңірілетін белок
болады. Мұның үстіне әрбір жылқыға күн сайын 30 - 40 грамм тұз беру
керек. Бұл рационға пішен витаминдері көп азық ретінде енгізілді.
Аттарды ауыр жұмысқа пайдаланғанда оларға көлемді жай азықты азырақ,
жемді көбірек беру керек болады, өйткені бұл ретте рационның жалпы
қоректілігі жоғары болуға тиіс. Мәселен, ауыр жұмыстағы, тірідей салмағы
400 килограмм атқа 8 өлшем азық және 480 грамм сіңірілетін белок қажет.
Сонда оған күн тәулігіне: 6 килограмм жақсы шалғын пішен (онда 3 өлшем азық
және 240 грамм сіңірілетін белок болады) және 5 килограмм сұлы (онда 5
өлшем азық және 400 грамм сіңірілетін белок болады) беру керек болады. Бұл
рационның жалпы қоректілігі толық жеткілікті - 8 өлшем азық және 640 грамм
сіңірілетін белок. Азықтың жақсы сіңірілуі үшін, бұл азыққа қоса тек тұз
және 2-3 килограмм сулы азық беру қажет.
Жұмыс аттарын түнде жайылымға шығару пайдалы. Олар мұнда демалып
жайылады. Жердің шөбі жақсы болса, ат бір түнде 25 килограммдай шөп жейді,
онда орта есеппен 5 өлшем азық болады. Алайда бұл азық жеңіл жұмыстағы атқа
да жеткіліксіз, сондықтан оған күндіз қосымша азық беру керек болады. Ауыр
жұмыстағы атқа үстеп 3-5 килограмм жем беру қажет. Жұмыс аттары үшін ең
жақсы жем - сұлы.
Буаз биелерді азықтандыру. Буаз биелер ішіндегі құлынының қалыптасуы
үшін қосымша қорек заттарды керек қылатындықтан оларға, жұмыс аттары үшін
көрсетілген нормалардың үстіне, буаз болуының алты айынан бастап бір өлшем
азық, 8 айынан бастап құлындағанға дейін екі өлшем азық қосып отыру
қажет. Буаз биелерді белогі, витаминдері және минеральдық заттары көп
жақсы азықтармен асырау керек. Буаз биелердің үнемі жақсы қоңды болуын,
жүдемеуін бақылап отыру керек.
Қорада бағылатын, жұмысқа пайдаланылмайтын, 500 килограммға дейін
тірідей салмағы бар тұқымдық буаз биелер үшін мынадай рацион белгілеу
ұсынылады:
Беде пішені 3 кг—1,5 өлшем азық 240 г сіңірілетін белок
Дәнді шөп 4 кг — 1,6 120 г
Сұлы 4 кг — 4,0 320 г
Азықтық қызылша немесе басқа суды азық 30 г
4 кг — 0,4
Барлығы 7,5 өлшем азық 710 г сіңірілетін белок
Далалық пішен 10 кг 5 өлшем азық 400 г
Сұлы 3 кг —3 240 г
Суды азық 4 кг 0,4 30 г
Барлығы 8,4 өлшем азық 670 г сіңірілетін белок.
Бұл рациондарда 8-ге дей өлшем азық және 700 граммдай сіңірілетін белок
бар.
Қолда баққанда буаз биелерге қысты күні жемнің бір бөлегін (300 - 500
грамм) өндіріп беру мақұл.
Жайылымда баққанда буаз биелердің организмінің қорек заттарды керек
қылу қажеті негізінде шөп есебінен қамтамасыз етіледі. Алайда жайылым
жағдайы нашар болса (шөбі аз, қураған, қар қалың және басқа сондай болса),
онда буаз биелерге үстеп пішен және жем беру қажет.
Егер қысты күні буаз биелер тек күндіз жайылатын болса, оларға түнде 8
килограммға дейін пішен беру қажет, ал жайылуға мүмкіндік болмай, күн
тәулігі бойына қолдан азықтандырылатын болса, 16 - 20 килограммнан жақсы
пішен беру қажет. Биелер арықтаса, пішенге қоса күн тәулігіне 2 килограмм
арпа немесе сұлы беру керек. Мұндай жемді бір жолы кешке беру қажет.
Құлынды биелерді азықтандыру. Бір литр сүттің шығуына 0,34 өлшем азық
және 30 грамм сіңірілетін белок мөлшерінде қосымша қоректі заттар керек
болады. Егер бұл бие күн тәулігіне 15 литр сүт беретін болса, бұл сүттіқ
шығуына 5,1 өлшем азық және 450 грамм сіңірілетін белок керек болады.
Ерте көктемде, көк шөп шыққанға дейін құлындаған биелердің дұрыс және
мол азықтандырылуын қамтамасыз етудің өте зор маңызы бар.
Жұмысқа пайдаланылмайтын құлынды биелерге тәуліктік рационда 10 өлшем
азық және 600-700 грамм сіңірілетін белок беру қажет. Мұндай мөлшер қоректі
заттар, мәселен, 16-18 килограмм пішеннен, 2 килограмм сұлыдан және 8
килограмм сулы азықтан құралатын рационда болады. Сулы азықтар әсіресе
құлынды биелерге өте пайдалы, өйткені мұндай азық сүттің шығуына
көмектеседі.
Жазды күні жақсы жайылымда болған кезінде құлынды биелер организмнің
қоректі заттар қажетін шөп есебінен толық өтейді. 10 өлшем азық алу үшін
бие күн тәулігіне кемінде 50 килограмм сулы шөп немесе жазғы жайылымда 30
килограмм жартылай құрғақ шөп жеуге тиіс. Жайылымдағы жылқы нақ осындай
мөлшерде шөп жейді. Ал көктемгі және таулық жазғы жайылымдарда биелер күн
тәулігіне 70-80 килограммға дейін шөп жейді. Мұншама шөптегі қоректі заттар
құлынды биенің организмнің барлық қажетін өтеуге ғана емес, оның үстіне май
жыйнауына да жетеді.
Құлынды биені жұмысқа пайдаланғанда қоректі заттардың қажетті мөлшері,
жұмыс аттарын азықтандырғандағыдай тәртіппен белгіленеді, бірақ организмнің
сүт шығаруына керекті 5 өлшем азық және 450 килограмм сіңірілетін белок
үстеп қосылады. Мәселен, жеңіл жұмысқа пайдаланылатын, тірілей салмағы 450
килограмм құлынды - биеге 10,7 өлшем азық және 810 грамм сіңірілетін белок
беру қажет. Егер бұл бие түнде жайылып, 25 килограммға дейін шөп жейтін
болса, оған үстеп 14 килограмм шөп және 3 килограмм сұлы беру керек болады.
Мұның есебі былай шығарылады:
Түнде жайылымда жейтін шөбінде 5 өлшем азық және 500 г
сіңірілетін белок - болады.
Жұмыс кезінде демалысқа уақытта 2,8 өлшем азық және 280 г.
күндіз берілетін тоқтаған 14 сіңірілетін белок бар.
килограмм шөпте -
3 кг. сулыда 3 өлшем азық және 240 г.
сіңірілетін белок бар.
Рационда барлығы - 10,8 өлшем азық және 1020 г.
сіңірілетін белок бар.
Төлді азықтандыру
Төлді өсіру ісінде оны дұрыс азықтандырудың ерекше маңызы бар.
Жеткіліксіз азықтандырылса, құлын нашар өседі, аласа, сүйегі нашар, қуаты
кем әлсіз ат болады. Ал дұрыс азықтандырғанда, құлын жоғары бағалы, өзінің
қасиеттері жағынан ата-анасынан асып түсетін жақсы ат болып өседі.
Азықтандыру - жылқы тұқымын жақсартудың аса маңызды тәсілі.
Төлді өсіру және оны азықтандыру мәселелері, маңызы зор болғандықтан,
бұл мәселе арнаулы тарауда (тоғызыншы) баяндалды. Сол тарауда төлдің
рационын белгілегенде қолданылатын үлгі нормалар да көрсетілді.
4-кесте
Тұқымдық емес төлді азықтандыру нормалары
Тірілей салмағы (кг) Азық өлшемі (кг) Сіңірілетін белок (кг)
Бір жасқа дейінгі төл
200 5,0 500
250 5,7 570
300 6,3 630
Бір жастан асқан төл
300 6,2 490
450 6,7 540
500 7,2 580
5-кесте
Тұқымдық төлді азықтандыру нормалары
Жасы ай Тірілей салмағы Азық өлшемі (кг)Сіңірілетін
есебімен (кг) белок (кг)
6-12 200 5,5 560
250 6,6 690
300 7,7 810
350 8,5 890
12-18 300 7,1 620
350 8,1 720
450 8,9 800
17-24 350 8,0 670
400 8,7 700
450 9,0 730
2-4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ауыл шаруашылығы негізгі саласының бірі – мал шаруашылығының
маңызы зор. Мал шаруашылығын өндірістік бағытта өркендетуде
жемшөп дайындау өте жауапты және маңызы зор мәселе. Мал
азығының берік қорын, жасамайынша, мал шаруашылығынан мол
өнім алу мүмкін емес.
Ежелден төрт түлік малмен көзін ашқан малсақ халқымыз
оларды жылдың төрт маусымында бағып өсірудің сан-алуан сыры-
қырынан бастап, әр түліктің өзіндік ерекшеліктері мен қадір-
қасиетін жақсы білген. Жердің көркі - тал, елдің көркі - мал
деуі де сондықтан болар.
Мәселен, қазіргі кезде елдің әл-ауқатын одан әрі жақсарту
мақсатымен аграрлық - өнеркәсіптік комплексінің барлық
салаларының тиімділігін арттыруға бағытталған қосымша шаралар
белгіледі.
Олардың мәнісі ауылды әлеуметтік – экономикалық кепілді түрде
өндіру үшін жағдайлар жасауда болып отыр.
Халқымыз Сиырдың сүті - тілінде деп тегін айтпаған. Дұрыс
азықтандырылмайынша малдан сапалы өнім алу да мүмкін емесі
баршаға мәлім.
Азықтандырудың да өз заңдылықтары бар. Ғылыми тілмен айтсақ
мал организмдерінде өтетін үздіксіз зат алмасу процесі -
тіршіліктің негізгі тірегі болып табылады.
Зат алмасу процестерін қамтамасыз ету үшін организмге сыртқы
ортадан су, қоректік заттар, оттегі еркін жетіп тұруы шарт.
Сонда ғана мал мен құс өсіп-өніп, көбейіп, мол өнім
береді. Сондықтан да азықтардың қоректік жұғымдылығын олардың
организмдерді қандай дәрежеде қажетті заттармен қамтамасыз
ете алатынын білу керек.
Азық қоректік заттарын малдан алынатын қажетті өнім
заттарына жоғары дәрежеде, аз шығынмен айналдыру, яғни
конверсиялау үшін осы сапаның көрсеткіштерге жете ұңіліп,
азықтандыру барысындағы метаморфазалық өзгерушілік заңдылықтарын
айқындап, өзімізне қажетті бағытта жүргізілуін алдын ала
болжауымыз керек.
Мал бағып өсіру – егіншіліктен бұрын шыққан кәсіп. Осыған
қарап мал атаулары да ерте пайда болған дей аламыз. Ертедегі
тайпалар мал мен егіншілікті бір-бірімен ұштастырғанымен, олар
көшпелі мал өсіруші елге айналды. Сондықтан мұндай көшпелі
елдердің ең негізгі байлығы баққан түліктерінің беретін
өсімдері мен түрлі өнімдері болды.
Жылқы, түйе түліктері ерте заманда-ақ қолға
үйретілгендіктен, бұл малдың атаулары да сол кезде пайда болған.
Ғасырлар бойы мал шаруашылығында қолданылып келген атаулардың
көбі қазақ тілінің негізгі сөздік қорына айналды.
Түліктердің шыққан тектеріне, тұқымдарына, төлдеріне, адамның
өмір тіршіліктеріне керекті күш-көліктеріне, малдың өнімді-
өнімсіздіктеріне, дене бітімдеріне, ең-таңбаларына, сымбаттылығына
мінез-қылықтарына және олардың еті мен сүтіне, жүні мен майына,
терісіне байланысты айтылатын көптеген атаулар қазақ тілінің
негізгі сөздік қоры мен сөздік құрамының ішіндегі елеулі
де күрделі саласы болып табылады. Тіліміздің сөздік қорын
молайтатын осындай толып жатқан атауларды жинап, бір жүйеге
келтіру кейінгі жастар үшін өте қажет болып саналады.
Қазақ тілі мал атауларына, оған байланысты пайда болған
сөздерге өте бай. Сондықтан олардың сырын, мағыналарын жан-
жақты ашып білу қажет, сол арқылы әдеби тілімізде құнды
сөз байлықтарын молайту керек. Мұндай сөздердің мәнін кейінгі
ұрпақтардың түсіне білуі де өте игілікті іс.
Жылқыны азықтандыру
Мал азығының құрамы
Жылқының денесі тканьдардан құралады, ал сол тканьдардың бәрі де
организмге сіңірілген азықтың қоректі заттарынан құралады. Мәселен биенің
организмін алсақ, ол денесіне сінген бұл қоректі заттарды сүт
толтыруға, буаз кезінде ішіндегі кұлынның денесін қалыптастыруға жұмсайды.
Жылқының денесіндегі тұрақты температураны сақтайтын жылылық та осы
қоректі заттардан алынады, жұмыс кезінде аттың оған
жұмсайтын куаты да осы заттардан шығады.
Азық жеткіліксіз болса, бұл қажеттердің бәрі организмнің тканьдарындағы
химиялық заттарды, ең алдымен майды және етті шығын ету есебінен өтеледі,
сөйтіп жылқы арықтайды. Мол азықпен тамақтандырғанда жылқы семіреді,
салмағы артады, оның денесінде запас май жыйналады.
Құрамына қарай азықтың қоректілігі әртүрлі болады. Мәселен, көкшөптің,
сұлының, арпаның қоректілігі күшті болады. Бұл азықпен асыралатын жылқы
өзінің жақсықондылығын сақтайды, ал оған дейін арық болса, тез
оңалады. Сабанның, мекеннің қоректілігі кем болады. Мұндай азықпен жылқы
жұмысты дұрыс атқара алмайтындығы былай тұрсын, тіпті жай тұрып арықтайды.
Азықтың қоректілігінің әртүрлілігі оның химиялық құрамының әртүрлі
болуынан.
Мал азығы құрғақ заттан және судан құралады.
Жас көк шөпте, азықтық қызылшада, сәбізде, сүрленген шөпте су көп
болады. Бұл азықтар сулы деп аталады, 100 килограмм, сулы азықта 80-95
килограмм су болады. Пішенде, сабанда, мекенде, сұлыда, арпада, күнжарада,
кебекте, жүгеріде, тарыда су анағұрлым кем. Қолмен ұстап қарағанда
олар мүлде құрғақ, сусыз сияқты. Алайда - зертханада зерттеп қарағанда,
бұл азықтың әрбір -100 килограммында 13-20 килограмм су бар екені
анықталды.
Азықтың құрғақ бөлегі органикалық және анорганикалық заттан құралады.
Отқа жандырғанда органикалық зат қана жанады, ал анорганикалық зат күл
болып қалады. Әрбір 100 килограмм құрғақ азықта 5-10 килограмм күл
болады, қалғаны - органикалық заттарға жатады.
Азықтың құрамдық бөлімдерін толығырақ сыпаттайық. Азықтың органикалық
бөлімі протеиндерден, көмірсутектерінен, майдан және витаминдерден
кұралады.
Протеиндер белоктерге және амиодтерге бөлінеді. Организм үшін белоктың
неғұрлым зор маңызы бар, бірде - бір жануар онсыз өмір сүре
алмайды. Белоктың құрылысы әртүрлі болады. Пісіргенде қатты
болып ұйыйтын жұмыртқаның ағы - суда ірітілген белок (оған болмашы
басқа кейбір заттар қосылады). Азықтағы белоктың (өсімдік белогі)
формасы біраз басқаша. Өсімдік белогін таза түрінде біз сирек
кездестіреміз. Мысал ретінде, крахмалды жуып тастағаннан кейін картоптан
алынатын уызды (клейковина) көрсетуге болады. Мал азығында белоктардың
өлшемі әртүрлі болады: әрбір 100 килограмм азықта жылқы сіңіретін
белок 1 килограммнан 33 килограммға дейін.
Бір килограмм азықта жылқы сіңіретін белоктардың саны мынадай (грам
есебімен):
Сабанда 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Ірі 20
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Орташа 30
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Өте жақсы 50
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Гүлі құйылмаған беде 80
пішенінде ... ... ... ... ... ... . ... ... .
Гүлденбеген беде пішенінде 100
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Мал азық 3
қызылшада ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... .
Сүрлеген 10
шөпте ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Картопта 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Бұршақ дәнді шөпте (беде, жоңышқа, шытыр, сыйыр 20
жоңышқа) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Жайылым 20
шөбінде ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ...
Орташа 70
жүгеріде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Орташа 80
сұлыда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Тарыда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кебекте ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Күнбағыс күнжарасында 330
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Мақта шитінің 330
күнжарасында ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
..
Сыйырдың сүтінде 40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
...
Биенің 16
сүтінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Жоғарыда келтірілген мәліметтерден көрініп отырғанындай, белок
күнжара, кебек, сұлы, тары, жүгері сияқты азықтарда неғұрлым көп болады.
Беде пішенінде де белок көп, ал сабан, ірі пішен сияқты азықтарда
белок өте аз. Сулы азықтарда да, оның ішінде шөпте белок аз. Бірақ, сулы
азықта судық көп болатынын ескеру қажет, сондықтан, құрғақ затқа шаққанда,
сулы азықтарда белок аз болмайды. Мәселен, шөптің әрбір килограмм құрғақ
затыңда 80 грамм белок, ал малға азықтық қызылшаның әрбір килограмм
құрғақ затында 75 грам белок болады, басқаларында да сондай.
Жылқының тканьдарының негізгі бөлегі, мәселен, еті түгелінен дерлік
белоктардан құралады. Сондықтан өсетін жас жылқы үшін белогі көп азықтың
ерекше маңызы бар. Ішіндегі құлыны қалыптасқан кезде буаз биенің
организміне белок көп керек болады. Құлының емізетін биелер өздерінің
сүтіне көп белок береді. Сондықтан буаз және құлынын емізетін биелерді
азықтандырғанда оларға берілетін азықта белоктың көп болуына мықтап көңіл
бөлу қажет.
Көмірсутегі азықтың маңызды қоректі бөлегі. Олар тез сіңетін (қант,
крахмал және басқа кейбір заттар) және тез сіңбейтін (клетчатка) тектерге
бөлінеді. Мәселен, қант суда тез ериді, ал крахмал суда ерімейді, бірақ,
жылқының асқазанында ол қантқа айналады, организм оны бойына сіңіреді.
Өсімдік азықта тез сіңетін көмірсутегі белоктен көп болады. Мұны, әрбір
килограмм азықта жылқы сіңіретін көмірсутегінің санын көрсететін мынадай
мәліметтерден байқауға болады (грамм есебімен):
Сабанда 120-170
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Ірі 200
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Орташа 210-240
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Өте жақсы 250
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Беде пішенде 230
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Сәбізде 85
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Мал азық 85
қызылшада ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... .
Сүрлеген 80
шөпте ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Картопта 200
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Жайылым 100-200
шөбінде ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ...
Орташа 600
жүгеріде ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Орташа 400
сұлыда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Тарыда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кебекте ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..320
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Күнбағыс күнжарасында 160
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
Мақта шитінің 200
күнжарасында ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
..
Биенің 60
сүтінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Жылқының организмінде көмірсутегі қантқа айналып, көбінесе жүргенде
жұмсалатын қуатты шығарады. Егерде организмге көмірсутегі заттары көп
түссе, онын бір бөлегі майға айналып, запасқа қалып отырады.
Клетчатка. Азықтың едәуір бөлегі тез сіңбейтін клетчатка көмірсутегінен
құралады. Камыста, сабанда, кеш жиналған пішенде клетчаткалар өте көп –
азықтың әрбір килограммында 300-400 граммнан келеді. Сапасы орташа
пішеннің әрбір килограммында 250-300 грамм клетчатка болады. Жақсы
пішенде клетчаткалар аз - 200 грамм. Сулы азықтар мен жемде клетчатка аз.
Мәселен көкшөптің әрбір килограммында небәрі 80 грамм, сұлының әрбір
килограммында 100 грамм клетчатка бар, басқаларында да сондай.
Күйісті малдардың (сыйыр, қой, ешкі, түйе) асқорытатын органдарында
азық үлкен қарнында ұзақ уақыт калып, онда ашиды және қорытылады. Жылқының
жеген азығы тез арада қарнынан ішекке өтеді де, нашар сіңеді. Бидай
сабанындағы клетчатканы сыйыр 50 пайызға, жылқы небәрі 18 пайыз сіңіреді.
Клетчатканың көп болуы жылқының азықтағы басқа заттарды қорытып сіңіруін
кемітеді. Сондықтан клетчаткасы көп азық жылқыға қолайсыз келеді.
Шөп қураған сайын ондағы клетчатка арта береді. Мәселен, таулық
аудандардың дәнді шөптерінде клетчаткалардың мөлшері құрғақ заттың әрбір
килограммына мынадайдан келеді: гүлденгенге дейін 220 грамм, гүлденген
кезінде 320 грамм, дәні құйылған кезде 340 грамм.
Май мал азығында сонша көп болмайды. Майлы және техникалық дақылдардың
дәнінде май көп болады. Қүнбағыс, зығыр, кендір және мақта майы - өсімдік
майы болып табылады.
Өсімдік майының қоректілігі белоктер мен көмірсутегі қоректілігінен екі
есе артық. Сүрлеген шөп, қызылша, сәбіз сияқты сулы азықтарда май жоқтың
қасы. Жайылым шөбінің әрбір килограммында әдетте бір граммнан 8 граммға
дейін жылқы сіңіретін май болады. Дәнді азықта май көбірек, атап
көрсеткенде килограммына - 20 граммнан 60 граммға дейін. Күнжарада май онан
да көп - 40-100 грамм.
Витаминдер мал азығында өте аз болады. Бірақ бұған қарамастан төлдің
дұрыс өсуі, заттардың ауысуы және малдың денсаулығының жақсы болуы үшін
витаминдердің аса зор маңызы бар. Витаминдердің оннан астам әртүрі бар,
олардың әрқайсысы организмге ерекше әсер етеді. Әдетте витаминдерді
әріптермен белгілейді. "Оның ішінде неғұрлым маңызды витаминдер - А, Д, Е
және В витаминдері.
А витамин төлдің дұрыс өсіп, үлкеюі үшін керек. Үлкен малда А витамин
жеткіліксіз болса, онда оның көзі, нерв жүйесі, төлдеу органдары ауруға
ұшырайды. А витамин көк азықта жеткілікті болады.
Д витамин малдың сүйегінің дұрыс қалыптасуы үшін қажет. Д витамин
болмаса, мал рахит болып ауырады - сүйектері қисаяды. Д витамин сүтте
және балық майында болады. Өсімдік азықта Д витамин жоқтың қасы, бірақ
өсімдіктерде басқа кейбір заттар бар, малдың денесінде бұл витамин сол
заттардан пайда болады. Малдың күн көзінде болуы Д витаминнің пайда
болуының басты шарттарының бірі.
Е витамин малдың өсіп-өнуінің витамині деп атайды, өйткені ол малдың
төлшіл, ұрықты болуын қамтамасыз етуге кажет. Бұл витамин көк шөпте,
пішенде, күнжарада және басқа азықтарда болады.
В витамин малдың денсаулығының жақсы болуын қамтамасыз ететін бірсыпыра
витаминдерден құралады. Бұл витаминдер жеткіліксіз болса, малдың нерв
тамырларының қызметі бұзылғаны байқалады, азықты сіңіруі нашарлайды, жас
төлдің өсуі кемиді. В витамин көк шөпте, пішенде, жемде көп болады.
Күл. Отқа жанып кететін органикалық заттардан тыс мал азығында
минералдық заттар болады, отқа жанғанда бұл заттар күлге айналады. Күлдің
құрамдық бөлімдері - кальций тұзы (бор), ас тұзы, фосфорлы тұздар және
басқа заттар. Өсімдік күлінде болатын заттардың көбі жылқының организміне
оның өз қызметін дұрыс атқару үшін керек болады. Бұл заттардың ең
маңыздылары жылқының сүйегінің құрылысы үшін де қажет. Мал азығында
минералдық тұздар жеткіліксіз болса, төл нашар өседі, биелердің құлын
тастауы мүмкін, жылқы нашар оңалады. Азықтағы тұздың кемісін толтыру
үшін, қолдан минералдық азық (тұз, бор, сүйек ұны, өсімдік күлі
және басқалары) беріледі.
Мал азығының сіңуі
Жылқы жеген азықтың қоректі заттарын организм түгелінен сіңірмейді
- олардың бір бөлегі бойға сіңбей, тезегімен шығып қалады. Азықтың
сіңімділігі неғұрлым жоғары болса, малдың организмі ондағы қоректі
заттарды соғұрлым бойға көп сіңіреді. Жылқының, сыйыр малының және басқа
малдардың әртүрлі азықты сіңіруін зерттеу жөнінде көп тәжірибе жасалды.
Сонда жылқының организмі азықтағы қоректі заттарды орта есеппен
мынадай мөлшерде сіңіретіні анықталды (пайыз есебімен).
1-кесте
Азықтың құрамдық бөліктері Сулы Жем Көлемді
азықтарда азықтарда азықтарда
Белоктар ... ... ... ... ... ... .. 60 70 60
... ... ... ... ...
Тез сіңетін көмірсутектегі 70 80 65
... ... ... .
Тез сіңбейтін көмірсутектегі 40 50 40
(клечатка)
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Май және майға ұқсас заттар 30 80 40
... ...
Бұл мәліметтерден көрініп отырғанындай, жылқының организмі әртүрлі
азықтарды әртүрлі сіңіреді. Егер, азықтың жеке түрлерінде қоректі
заттардың саны алуан түрлі болатынын ескерсек, әртүрлі азықтардың не
себепті бірдей қоректі болмайтынын түсінеміз.
Азықтардың жалпы қоректілігі
Азықтың жалпы қоректілігі азық өлшемдерімен көрсетіледі.
Азық өлшеміне орташа сапалы бір килограмм сұлы алынады да, әрбір
азықтың қоректілігі бір килограмм сұлының қоректілігімен салыстырылады.
Қоректілігі жағынан бір килограмм сұлының орнына мынадай мөлшерде басқа
азықтар беру керек болады:
Жақсы 2 кг
пішен ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Орташа 2 кг 500 г
пішенде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Сабанда 3 кг 300 г
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Көк шөп 5 кг
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Мал азық 9 кг
қызылша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Арпа 800 г
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Кебек ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..1 кг 200 г
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Күнжара 900 г
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Азықтарды мұндай салыстырғанда, тек әртүрлі азықтардың жалпы
қоректілігіне баға беруге іс жүзінде қолайлы болуы үшін салыстырылатынын
ескеру қажет. Мәселен, жылқыға күніне 8 килограмм жақсы пішен және 4
килограмм сұлы берілсе, ол жұмысты дұрыс атқарады және жүдемейді. Бұл
азықтың жалпы қореқтілігі - 8 азық өлшемі (4 килограмм сұлы
- 4 азық өлшемі, 8 килограм пішен - 4 азық өлшемі). Егер,
қореқтілігіне сәйкес бір азықтың орнына екінші азық беру жылқының
организмі үшін бірдей болса, онда 8 килограмм пішеннің және 4 килограмм
сұлының орнына 26,4 килограмм сабан, немесе 7 килограмм
200 грамм күнжара, не болмаса 72 килограмм мал азық қызылша беруге болар
еді. Бірақ, іс жүзінде бұл мүмкін емес: үнемі сабан, күнжара немесе үнемі
қызылша берілген жылқы жұмыс істей алмайтыны былай тұрсын, тіпті тіршілік
те ете алмайды.
Азық өлшемдерімен көрсетілген жалпы қоректілік бойынша тек өздерінің
сапасы жағынан бір-біріне жақын азықтарды ғана салыстырып, бірінің орнына
екіншісін беруге болады. Мәселен 8 килограмм жақсы пішен орнына 10
килограмм орташа пішен, 4 килограмм сұлы орнына 3 килограмм 200 грамм
арпа беруге болады, Атқа күніне 4 килограмм сұлы және 8 килограмм
жақсы пішен немесе 3 килограмм 200 грамм арпа және 10 килограмм орташа
пішен берілсе, ол мұның екеуінде де бірдей жұмыс атқара алады. Бірақ мұнда
да айырмашылық бар: жылқының азықтандырудағы немесе ғасырлар бойғы
тәжірибенің көрсеткеніндей, арық атты сұлыдан гөрі арпамен асырағанда
ғана тез оңалтуға болады.
Бұл айтылғандардан айқын көрініп отырғанындай, малға керекті азықтарды
тек жалпы қоректілігіне қарай емес, онымен бірге басқа ерекшеліктерді де
ескере отырып белгілеу қажет.
Әртүрлі азықтарды және олардың қоректілігіне баға беру әдістерін
барлық жағынан зерттеу ісінде ғылымның алдында орындалуы тиіс әлі де
көп жұмыстар тұр.
Төменде азықтың қоректілігіне берілген негізгі баға келтіріледі. Бұл
баға азық өлшемдері және сіңірілетін белоктың саны бойынша көрсетіліп
отыр.
2-кесте
Азықтардың аттары 1 кг азықта бар 1 азық
өлшеміне
жеткізу үшін
неше
килограмм
азық беру
керек?
Азық Сіңірілетін
өлшемі белок
(кг есебімен) (грамм
есебімен)
Орташа шабындық пішен 0,4 30 2,5
... ... ... .
Суарылатын шабындықтың көлемді 0,4 20 2,5
пішені
... ... ... ... ... ... ... ...
Суарылатын шабындықтың ұсақ пішені0,5 40 2,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
Далалық пішен 0,5 40 2,0
... ... ... ... ... ... ... ...
Ерте (гүлденгенге дейін) жиналған 0,6 50 1,7
пішен
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Беде пішені 0,5 80 2,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Қара бидай сабаны 0,2 4 5,0
... ... ... ... ... ... ..
Сұлы сабаны 0,3 10 3,3
... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Тары сабаны 0,4 12 2,5
... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Бидай 0,2 4 5,0
сабаны ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Арпа 0,4 9 2,5
сабаны ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Жайылымның орташа 0,2 20 5,0
шөбі ... ... ... .
Малға азықтық қызылша 0,1 3 10,0
Сәбіз 0,3 4 10,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Сүрленген 0,1 10 10,0
шөп ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Орташа сұлы. 1,0 80 1,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Орташа арпа 1,2 70 0,84
... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Орташа қара бидай 1,2 90 0,84
... ... ... ... ... ... .
Орташа жүгері 1,2 70 0,84
... ... ... ... ... ... ... ... .
Тары 1,0 80 1,0
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Сұлы ұны 1,2 100 0,84
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Кебек 0,8 110 1,25
... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Күнбағыс 1,1 330 0,91
күнжарасы ... ... ... ... ... ..
Мақта шитінің 1,2 330 0,94
күнжарасы ... ... ... .
Жылқының негізгі азықтары және оларды берер алдында әзірлеу
Малдың азықтары негізгі үш топқа бөлінеді: көлемді азықтар - пішен,
сабан, мекен; көк азықтар - көк шөп, сулы азықтар - қызылша, сәбіз,
сүрлеген шөп; жем - сұлы, арпа, жүгері, кебек, күнжара және басқалары;
құрама азықтар. Бұл кұрама азықтар арнаулы заводтарда белгілі рецептер
бойынша, көлемді азықтардан және жем азықтардан әзірленеді, оған минералдық
тұздар қосылады, сөйтіп бұл азықтар тығыздалған кірпіш немесе ұнтақ
түрінде сатуға шығарылады.
Бұлардан басқа малдан өнетін азықтар болады. Бұл азықтардан жылқы
шаруашылығында, сүті аз биелердің құлынын асырау үшін қаймақты сүт және
қаймағы алынған сүт пайдаланылады. Бекітіп берілген биелері көп болса,
бағалы тұқымдық айғырларға шағылыстыру науқаны кезінде қаймағы
алынған сүт және тауықтың жұмыртқасы беріледі.
Көлемді азықтың, әсіресе пішеннің жылқы шаруашылығында өте зор
маңызы бар. Жоғарыда көрсетілгеніндей, жылқының организмі клетчатканы
жақсы сіңірмейді, сондықтан жылқыға гүлденгенге дейін жиналған пішенді
және гүлдену кезінде шабылған пішенді белу қажет, мұндай пішенде
клетчатка аз болады. Жоңышқа, сыйыр жоқышқа - сұлы қоспасы, беде және тың
жердің ұсақ шебі жылқы үшін ең жақсы пішен болып есептеледі.
Пішенде улы шөптердің болмауын қадағалау керек. Жылқыны көптен-көп
уландыратын өсімдіктер мынадай: сасық қурай, убалдырған, итжидек, қара
меңдуана, сасық мендуана, сарғалдақ, ащы сарғалдақ, улы жапырақ, угүл
жапырақ, уқорғасын, қыша, ақбас, сарыбас қурай, кекіре, сүттіген, көкнәр,
қарамықшар, шайқурай, арамшырмауық, үй бидайық, уқырық-буын және
басқалары. Көгерген пішен малға беруге жарамайды. Көгеріп иістенген шөп
улы болады, оны жеген жылқының іші ауырады, бие құлын тастайды. Әсіресе
көгерген сабан ерекше зыянды. Көгерген сабанды жеген жылқыда
стахиоботриотоксикоз дегөн қауіпті ауру пайда болып, жылқы көп уақытта
мұнан өледі.
Жақсы пішенді жылқыға молынан және алдын: ала ешқандай әзірлемейінше де
беруге болады. Көлемді пішенді аздап тұзды сумен шылап берген пайдалы.
Сабанмен мекен - жылқыға әбден жарамды азық, бірақ берер алдынан
әзірлеуді керек қылады. Арпа, қара бидай және қызыл бидай масақтарының
қылқаны жылқының таңдайына жабысады. Сондықтан бидай, арпа, қара бидай
сабанын машинамен турап, мекен араластырады, мұнан кейін мықты жәшікке
немесе кеспекке салып, оған көбек, тұз себеді, онан соң ыстық су құйып
жабады, сөйтіп біраз уақыт тұрғызады. Мұндай булаған көбек және тұз қосқан
сабанды жылқы жақсы жейді, масақтардың жұмсарған қылқаны зиян
келтірмейді.
Қызып - көгеруден зыянсыздандыру және сабанның қоректілігін арттыру
үшін оны известеу кажет. Ысыту жолымен известеу жақсы нәтиже береді. Бұл
әдіс мынадай: сабанды турап, булайтын ыдысқа (мықты жәшік, үлкен кеспек)
салады. Қалыңдығы 30-40 сантиметр етіп жайып салынған мұндай сабанға
бір пайыздық каустикалық соданың, ыстық ертіндісін құяды. Каустикалық
сода ертіндісі орнына жаңа өшірілген известін екі пайыздық ертіндісін құюға
болады. Сабанның алғашқы қабатына ертінді кұйып, оны жақсы араластырғаннан
кейін сабанның екінші қабатын жайып салып, оған да ертінді құяды.
Сөйтіп, булайтын ыдысты толтырып, оны мықтап жабады. Екі сағаттан кейін
бұл туралған сабанды ыдыстан алып, үш-төрт рет таза салқын сумен жуады.
Соданың немесе известін ыссы ертіндісін құйып өңдеген сабанның
қоректілігі біржарым - екі есе артады.
Сабанды мұндай баптаудың салқын әдісі дейтін әдіс бар - мұндайда
сабанды 2-7 күн тәулігі бойына 1-3 пайыздық қосынды известь сүтіне салып
қояды.
Сабанды известеу және ыстық сілтілі ертіндімен баптау оның қоректілігін
арттырып қана қоймай, мұның үстіне шіри бастаған сабанды зыянсыздандырады
да.
Известендіргенде сабанның қоректілігінің едәуір артуының, себебі:
известь өсімдік клеткаларының қатты қауызын бұзады, мұның нәтижесінде
клеткалардың ішіндегі қоректік заттар малдың ішегіне барып, бойға
сіңеді.
Көк азық - жаңа шабылған шөп және жайылым шөбі. Қазақстанның көп
шаруашылықтарында шөп - үйірлі жылқының бірден - бір азығы.
Жайылым шөбінде жылқының организміне керекті қоректі заттардың бәрі:
белок, көмірсутегі, витаминдер, минералдық заттар бар.
Жылқы жайылымның барлық түрлерін жақсы пайдаланады, бірақ дәнді
шөптері және жусанды - дәнді шөптері бар қыран жайылымдар жылқыға бәрінен
де жақсы. Қысты күні жылқы ащылы шөпті де жақсы жейді. Тек жайылым шөбімен
қоректеніп - жүргенде жылқы ауыр жұмысты орындай алмайды, сондықтан жұмыс
аттарына жем беру қажет.
Сулы азықтар. Жылқыны қолда баққанда, суды азық ретінде оған
картоп, сәбіз, қызылша беру қажет. Бұл азықтар әсіресе құлынды (құлынын
емізетін) биелерге және жас төлге өте пайдалы. Малға берер алдынан картоп
пен қызылшаны жуып турау қажет. Сүрленген жүгері беде және күнбағыс жылқы
үшін өте жақсы сулы азық. Жақсы сүрленген шөпті және жеміс тамырлы
өсімдіктерді ірі жылқыға күніне 10-12 килограммнан, жас төлге 5-8
килограммнан беруге болады.
Жем азықтар. Жылқы, әсіресе жұмыс аттары үшін жемнің аса зор маңызы
бар. Сұлыны жылқыға жанышталған түрінде беру өте пайдалы. Жанышталған дән
жақсы сіңеді, оның қоректілігі 6 пайыз артады. Арпа мен жүгеріні
ұсатып, тарыны ұнтақтап беру қажет. Сұлыны, арпаны және жүгеріні жылқыға
әдетте күніне 2-4 килограммнан береді. Істейтін жұмысы ауыр болса, бұл
мөлшерді едәуір арттыруға болады.
Дәнді өндіру. Жылқыны қолда қорада баққанда тұқымдық биелер мен жас
төлге өндірілген жем беру қажет. Өндірілген дән неғұрлым қоректі болуының
үстіне, Жылқының жалпы жайына жақсы әсер ететін витаминді азық болып
табылады. Құлындайтын биелерге өндірілген дән беру оларды іш тастаудан
сақтайды.
Өндіруге сұлы, арпа, жүгері, қара бидай және бұршақ пайдаланылады.
Бұлардың өнгіштігі жақсы (кемінде 85 пайыз) болады. Зиянды
жәндіктерден сақтау үшін улы заттармен дәріленген астықты өндіру және
малға беру қажетіне пайдалануға болмайды.
Өндірер алдынан астықты суға салып жуады, оның барлық ыласы және жеңіл
дәндер судың бетіне шығады, мұнан кейін оларды алып тастайды. Онан соң
дәнді 1-2 күн бойына біраз жұмсарғанға дейін кеспектің ішіне салып
шылайды. Мұнан кейін оны қараңғы, жылы үйге қойылған столдардын немесе
арнаулы кең сәкілердің үстіне қалыңдығы 7-10 сантиметр етіп жайып, төрт
күн тәулігіне өндіруге қалдырады. Жоғары қабатының кеуіп кетпеуі үшін
дәнді сумен күн сайын аздап шылап отырады немесе сулы шүберекпен жауып
қояды. Төрт күн тәулік ішінде дән едәуір өнеді, оның көктеп шыққан
қылтанақтары шырмалып ұйысады, сөйтіп дән сусымайтын болады. Ұйысқан
қылтанақтарды қайшымен турап, жылқыға береді.
Өндірілген дәнді жеуге жылқыны бірте-бірте үйретеді. Күніне
берілетін дәннің мөлшерін 50 граммнан бастап 200-300-500 граммға жеткізеді.
Күнжараны жылқыға ұсақталған түрінде береді, бірақ күніне 2
килограммнан асырмау керек. Күнбағыстың күнжарасын көбірек беруге болады.
Мақта шитінің күнжарасын ара-арасында уақыт қалдырып оқтын-оқтын беру
қажет. Бұл күнжараны жылқыға қатарынан үш айдан артық беруге болмайды,
өйткені онда госсипол дейтін зиянды зат болады, ол зат организмге бірте-
бірте жыйналып, уландыруы мүмкін. Мақта шитінің күнжарасын әрбір үш айдан
кейін екі апта уақытқа жылқының күнбе-күнгі азық рационынан шығарып отыру
қажет.
Кебекті бәрінен де біраз шылаған түрде беру жақсы, өйткені, құрғақ
күйінде кебек шашылып кетеді. Әрбір жылқыға күн сайын 2-3 килограмм кебек
беруге болады. Кебек әсіресе турап булаған сабанға себуге өте жақсы.
Минералдық азық. Жылқы шаруашылығында мынадай минералдық азықтар
қолданылады: ас тұзы (кесек және ұнтақ), бор және сүйек ұны. Тұзды
құлындарға күніне 15-30 граммнан, ірі жылқыға 40-70 граммнан береді.
Борды жемге, құнарлы азыққа ұнтақ түрінде сеуіп береді немесе күн
тәулігіне әрбір жылқыға 20-50 граммнан тураған сабанға сеуіп береді. Сол
сияқты сүйек ұны да беріледі. Сүйек ұны жылқының тірідей салмағына
қарай күніне 30 граммнан 100 граммға дейін беріледі. Азықта фосфор
жеткіліксіз болған реттерде сүйек ұнын үстеп беру өте пайдалы.
Жылқыға әртүрлі азықтарды беру кезегі
Жылқының қарны кішкене, сондықтан оған азықты аз-аздап, бірақ жиі беру
керек. Жылқы азықты жақсы шайнап, жай жейді. Жылқының азықты жеуіне
жеткілікті уақыт беру керек.
Жайылымда бағылатын және үстеп жемдейтін жылқыға жемді күн сайын бір
мезгілде, суарғаннан кейін беру қажет. Бір бергенде 1,5-2 әрі кеткенде 3
килограмм жем беріледі. Егер күн тәулігіне 4 килограмм және онан көп жем
берілетін болса, бұл жем екі рет таңертең және кешке беріледі.
Колда бағылатын тұқымдық жылқыға азық күніне бірнеше рет кесте
бойынша бұлжытпай беріледі. Үлгі ретінде жылқыға азық берудің мынадай
тәртібін белгілеуге болады (қысқы маусымда):
Таңертеңгі сағат 6-да - суарылады және жем беріледі;
Таңертеңгі сағат 7-де - ашық баздарға немесе даладағы
алаңға серуенге шығарылып, онда пішен
беріледі;
Таңертеңгі сағат 10-да - пішен беріледі;
Қүндізгі сағат 12-де - суарылады;
Күндізгі сағат 1-де - пішен беріледі;
Күндізгі сағат 4-те - пішен беріледі;
Кешкі сағат 6-да - суарылады, қораға қайта әкелініп,
жем беріледі.
Кешкі сағат 8-де
кезекші атшылар пішен үлестіріп
береді.
Кешкі сағат 11-де
Түнгі сағат 2-де
Түнгі сағат 4-те
Қолда бағылатын жылқыға сулы азық жемдегеннен кейін оттыққа салып
беріледі.
Жылқыға азық берудің қабылданған тәртібін бұлжытпай орындау қерек.
Жылқы оған тез арада дағдыланады және азықты жақсы сіңіреді, мұны тәжірибе
көрсетіп отыр.
Жұмыс аттарын таңертең, жұмысқа шығудан 2 - 3 сағат бұрын суарады;
суарғаннан кейін жем, онан соң көлемді азық (пішен, тураған сабан) береді.
Жылқының азықты жұмыстың басталуынан бір сағат бұрын жеп бітіруі дұрыс.
Жұмыстан қайтқаннан кейін атқа пішен беріледі, біржарым - екі сағаттан
кейін суарады, онан кейін жем беріледі.
Әртүрлі топтағы сақа жылқыны азықтандыру
Жылқының бәрі бірдей қоректіқ заттарды бір мөлшерде керек қылмайды.
Неғұрлым ірі жылқыға азық көбірек керек болады. Мәселен, жұмысқа
пайдаланылмайтын, тірілей салмағы 400 килограмм жылқыға күніне 4,7 өлшем
азық, тірілей салмағы 500 килограмм жылқыға 5,5 өлшем, тірілей салмағы 600
килограмм жылқыға 6,3 өлшем азық беру қажет.
Сол сияқты жұмыстың салмағы артқан сайын жылқыға қоректі заттардың
қажеті де арта береді. Егер жақсы қоңды, тірідей салмағы 500 килограмм,
бірақ жұмыста жоқ жылқыға күніне 5,5 өлшем азық беру керек болса, жеңіл
жұмыстағы сондай жылқыға 6,7 өлшем азық, орташа жұмыстағы жылқыға 8, ал
ауыр жұмыстағы жылқыға 9,3 өлшем азық беру керек болады.
Буаз биелер де қосымша азық беруді керек қылады, өйткені іштегі
құлынның қалыптасып өсуі үшін белок, көмірсутегі, минералдық заттар,
витаминдер қажет. Буаздығының соңғы айларында, іштегі құлын тез өсетін
кезде, буаз биенің қосымша азықты қажет етуі өте күшейеді. Құлын
емізетін биелердің сүт толтыруы үшін, қосымша азық қажет.
Тірілей салмағына, күйіне және жұмыста пайдалану жағдайына қарай
жылқыға қаншалықты қоректік заттар керек екені арнаулы тәжірибелер бойынша
анықталды. Сол сияқты өсірілетін жылқыларды азықтандырудың нормалары да
белгіленді. Осы нормаларды негізге ала отырып, организмнің қоректі
заттарды керек қылу қажетіп толық қамтамасыз ететін мөлшерді көрсетіп,
рациоидар, яғни азықтардың құрамын белгілеуге болады.
Жұмыс аттарын азықтандыру. Жұмыс аттарын азықтандырғанда қоректі
заттардың қажет мөлшері жылқының тірілей салмағына және орындайтын
жұмысының түріне қарай мынадай нормалар бойынша белгіленеді:
3-кесте
Жылқының салмағы Бір күнге керекті мөлшер
Азық өлшемі (кг) Сіңірілетін белок (кг)
Жұмыссыз жылқыға
350 4,4 240
400 4,7 270
450 5,2 300
500 5,2 340
550 5,8 370
Жеңіл жұмыстағы жылқыға
350 5,2 320
400 5,7 360
450 6,2 400
500 6,7 450
550 7,2 490
Орташа жұмыстағы жылқыға
350 6,3 370
400 6,8 420
450 7,5 470
500 8,0 520
550 8,5 580
Ауыр жұмыстағы жылқыға
350 7,4 430
400 8,0 480
450 8,7 540
500 9,3 600
550 10,0 660
Бул көрсетілген нормаларды әрбір жеке ретте жылқының жайын байқау
негізінде анықтап белгілеп отыру керек. Жылқы жудесе, норманы арттырып,
семіріп бара жатса кемітіп отыру керек.
Жұмыста жоқ немесе жеңіл жұмысқа пайдаланылатын аттарға жарамды
азықтардың қандайын болса да беруге болады. Мұнымен бірге, әсіресе жақсы
пішен болып отырғанда, оларға жемді аз беру немесе тіпті бермеу ұсынылады.
Мәселен, жеңіл жұмыстағы, тірілей салмағы 400 килограмм атқа 5,7 өлшем
азық, 360 сіңірілетін белок беру керек. Оған күніне 12 килограмм жақсы
далалық пішен берілсе, соның өзі жеткілікті. Бұл пішенде 60 өлшем азық
және 480 грамм сіңірілетін белок болады. Мұндай атқа орташа сапалы
шалғын пішенді көбірек беру қажет. Бұл пішеннің әрбір килограмында небәрі
0,4 өлшем азық және 30 грамм сіңірілетін белок бар. Бір күнде берілетін
азықта жеткілікті мөлшерде азық өлшемі және белок болуы үшін, шалғын
пішенді 14,3 килограмм беру керек. Бұл мөлшерлі пішенде нақ 5,7 азық өлшемі
және 430 грамм сіңірілетін белок болады.
Егер шаруашылықта жеңіл жұмыста болатын аттарға сабан беруге ұйғарылса,
оған жем қосу қажет, өйткені жалғыз сабанмен жылқы организмінің қоректі
заттар қажетін өтеу мүмкін емес.
Мұндай ретте мынадай рацион белгіленуге тиіс: Бидай сабаны (туралған)
12 килограмм, онда 2,2 өлшем азық және 50 грамм сіңірілетін белок бар;
Тураған сабанға себілетін кебек - 2 килограмм (1,6 өлшем азық және 220
грамм белок);
Орташа сапалы сұлы - бір килограмм (1 өлшем азық және 80 грамм
сіңірілетін белок);
Жақсы шалғын пішен - 2 килограмм (1 өлшем азық және 70 грамм
сіңірілетін белок).
Бұл рационда барлығы 5,8 өлшем азық және 420 грамм сіңірілетін белок
болады. Мұның үстіне әрбір жылқыға күн сайын 30 - 40 грамм тұз беру
керек. Бұл рационға пішен витаминдері көп азық ретінде енгізілді.
Аттарды ауыр жұмысқа пайдаланғанда оларға көлемді жай азықты азырақ,
жемді көбірек беру керек болады, өйткені бұл ретте рационның жалпы
қоректілігі жоғары болуға тиіс. Мәселен, ауыр жұмыстағы, тірідей салмағы
400 килограмм атқа 8 өлшем азық және 480 грамм сіңірілетін белок қажет.
Сонда оған күн тәулігіне: 6 килограмм жақсы шалғын пішен (онда 3 өлшем азық
және 240 грамм сіңірілетін белок болады) және 5 килограмм сұлы (онда 5
өлшем азық және 400 грамм сіңірілетін белок болады) беру керек болады. Бұл
рационның жалпы қоректілігі толық жеткілікті - 8 өлшем азық және 640 грамм
сіңірілетін белок. Азықтың жақсы сіңірілуі үшін, бұл азыққа қоса тек тұз
және 2-3 килограмм сулы азық беру қажет.
Жұмыс аттарын түнде жайылымға шығару пайдалы. Олар мұнда демалып
жайылады. Жердің шөбі жақсы болса, ат бір түнде 25 килограммдай шөп жейді,
онда орта есеппен 5 өлшем азық болады. Алайда бұл азық жеңіл жұмыстағы атқа
да жеткіліксіз, сондықтан оған күндіз қосымша азық беру керек болады. Ауыр
жұмыстағы атқа үстеп 3-5 килограмм жем беру қажет. Жұмыс аттары үшін ең
жақсы жем - сұлы.
Буаз биелерді азықтандыру. Буаз биелер ішіндегі құлынының қалыптасуы
үшін қосымша қорек заттарды керек қылатындықтан оларға, жұмыс аттары үшін
көрсетілген нормалардың үстіне, буаз болуының алты айынан бастап бір өлшем
азық, 8 айынан бастап құлындағанға дейін екі өлшем азық қосып отыру
қажет. Буаз биелерді белогі, витаминдері және минеральдық заттары көп
жақсы азықтармен асырау керек. Буаз биелердің үнемі жақсы қоңды болуын,
жүдемеуін бақылап отыру керек.
Қорада бағылатын, жұмысқа пайдаланылмайтын, 500 килограммға дейін
тірідей салмағы бар тұқымдық буаз биелер үшін мынадай рацион белгілеу
ұсынылады:
Беде пішені 3 кг—1,5 өлшем азық 240 г сіңірілетін белок
Дәнді шөп 4 кг — 1,6 120 г
Сұлы 4 кг — 4,0 320 г
Азықтық қызылша немесе басқа суды азық 30 г
4 кг — 0,4
Барлығы 7,5 өлшем азық 710 г сіңірілетін белок
Далалық пішен 10 кг 5 өлшем азық 400 г
Сұлы 3 кг —3 240 г
Суды азық 4 кг 0,4 30 г
Барлығы 8,4 өлшем азық 670 г сіңірілетін белок.
Бұл рациондарда 8-ге дей өлшем азық және 700 граммдай сіңірілетін белок
бар.
Қолда баққанда буаз биелерге қысты күні жемнің бір бөлегін (300 - 500
грамм) өндіріп беру мақұл.
Жайылымда баққанда буаз биелердің организмінің қорек заттарды керек
қылу қажеті негізінде шөп есебінен қамтамасыз етіледі. Алайда жайылым
жағдайы нашар болса (шөбі аз, қураған, қар қалың және басқа сондай болса),
онда буаз биелерге үстеп пішен және жем беру қажет.
Егер қысты күні буаз биелер тек күндіз жайылатын болса, оларға түнде 8
килограммға дейін пішен беру қажет, ал жайылуға мүмкіндік болмай, күн
тәулігі бойына қолдан азықтандырылатын болса, 16 - 20 килограммнан жақсы
пішен беру қажет. Биелер арықтаса, пішенге қоса күн тәулігіне 2 килограмм
арпа немесе сұлы беру керек. Мұндай жемді бір жолы кешке беру қажет.
Құлынды биелерді азықтандыру. Бір литр сүттің шығуына 0,34 өлшем азық
және 30 грамм сіңірілетін белок мөлшерінде қосымша қоректі заттар керек
болады. Егер бұл бие күн тәулігіне 15 литр сүт беретін болса, бұл сүттіқ
шығуына 5,1 өлшем азық және 450 грамм сіңірілетін белок керек болады.
Ерте көктемде, көк шөп шыққанға дейін құлындаған биелердің дұрыс және
мол азықтандырылуын қамтамасыз етудің өте зор маңызы бар.
Жұмысқа пайдаланылмайтын құлынды биелерге тәуліктік рационда 10 өлшем
азық және 600-700 грамм сіңірілетін белок беру қажет. Мұндай мөлшер қоректі
заттар, мәселен, 16-18 килограмм пішеннен, 2 килограмм сұлыдан және 8
килограмм сулы азықтан құралатын рационда болады. Сулы азықтар әсіресе
құлынды биелерге өте пайдалы, өйткені мұндай азық сүттің шығуына
көмектеседі.
Жазды күні жақсы жайылымда болған кезінде құлынды биелер организмнің
қоректі заттар қажетін шөп есебінен толық өтейді. 10 өлшем азық алу үшін
бие күн тәулігіне кемінде 50 килограмм сулы шөп немесе жазғы жайылымда 30
килограмм жартылай құрғақ шөп жеуге тиіс. Жайылымдағы жылқы нақ осындай
мөлшерде шөп жейді. Ал көктемгі және таулық жазғы жайылымдарда биелер күн
тәулігіне 70-80 килограммға дейін шөп жейді. Мұншама шөптегі қоректі заттар
құлынды биенің организмнің барлық қажетін өтеуге ғана емес, оның үстіне май
жыйнауына да жетеді.
Құлынды биені жұмысқа пайдаланғанда қоректі заттардың қажетті мөлшері,
жұмыс аттарын азықтандырғандағыдай тәртіппен белгіленеді, бірақ организмнің
сүт шығаруына керекті 5 өлшем азық және 450 килограмм сіңірілетін белок
үстеп қосылады. Мәселен, жеңіл жұмысқа пайдаланылатын, тірілей салмағы 450
килограмм құлынды - биеге 10,7 өлшем азық және 810 грамм сіңірілетін белок
беру қажет. Егер бұл бие түнде жайылып, 25 килограммға дейін шөп жейтін
болса, оған үстеп 14 килограмм шөп және 3 килограмм сұлы беру керек болады.
Мұның есебі былай шығарылады:
Түнде жайылымда жейтін шөбінде 5 өлшем азық және 500 г
сіңірілетін белок - болады.
Жұмыс кезінде демалысқа уақытта 2,8 өлшем азық және 280 г.
күндіз берілетін тоқтаған 14 сіңірілетін белок бар.
килограмм шөпте -
3 кг. сулыда 3 өлшем азық және 240 г.
сіңірілетін белок бар.
Рационда барлығы - 10,8 өлшем азық және 1020 г.
сіңірілетін белок бар.
Төлді азықтандыру
Төлді өсіру ісінде оны дұрыс азықтандырудың ерекше маңызы бар.
Жеткіліксіз азықтандырылса, құлын нашар өседі, аласа, сүйегі нашар, қуаты
кем әлсіз ат болады. Ал дұрыс азықтандырғанда, құлын жоғары бағалы, өзінің
қасиеттері жағынан ата-анасынан асып түсетін жақсы ат болып өседі.
Азықтандыру - жылқы тұқымын жақсартудың аса маңызды тәсілі.
Төлді өсіру және оны азықтандыру мәселелері, маңызы зор болғандықтан,
бұл мәселе арнаулы тарауда (тоғызыншы) баяндалды. Сол тарауда төлдің
рационын белгілегенде қолданылатын үлгі нормалар да көрсетілді.
4-кесте
Тұқымдық емес төлді азықтандыру нормалары
Тірілей салмағы (кг) Азық өлшемі (кг) Сіңірілетін белок (кг)
Бір жасқа дейінгі төл
200 5,0 500
250 5,7 570
300 6,3 630
Бір жастан асқан төл
300 6,2 490
450 6,7 540
500 7,2 580
5-кесте
Тұқымдық төлді азықтандыру нормалары
Жасы ай Тірілей салмағы Азық өлшемі (кг)Сіңірілетін
есебімен (кг) белок (кг)
6-12 200 5,5 560
250 6,6 690
300 7,7 810
350 8,5 890
12-18 300 7,1 620
350 8,1 720
450 8,9 800
17-24 350 8,0 670
400 8,7 700
450 9,0 730
2-4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz