Қазақ өлкесі бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
Дәріс сабақтарының қысқаша мазмұны
Тақырып 1.Кіріспе. Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы пәнінің мақсаты мен міндеті, өзекті мәселелері. Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық жағдай - тәуелсіздік үшін күрестің алғышарттары
Дәріс жоспары:
1.Пәннің мақсат, міндеті
2.Қазақ жеріне қоныстандырудың күшеюі және қоныс аударушыларға колдау шаралары
3.Қазақ қоғамының дәстүрлі шаруашылығындағы өзгерістер. Аграрлық қатынастардың шиеленісуі
4. Қазақ жерінде өнеркәсіп ошақтарының қалыптасу ерекшеліктері және оның отарлық сипаты
ХІХ ғасырдың 60 жылдарының аяғына қарай қазақ даласы тұтастай Ресей империясына бағынышты болды және жаңа заңдар қабылданып, Ресейлік басқару жүйесіне қарай жақындатылды.
XIX-XX ғасырлар шегіндегі Қазақстанның әлеуметтік экономикалық қатынастары. XX ғасыр басында Қазақ өлкесі алты облыстан екі генерал губернаторлықтан тұрды:
- Түркістан генерал губернаторлығы (Сырдария облысы мен Жетісу облыстары). орталығы Ташкент қаласы.
- Дала генерал губернаторлығы (Ақмола облысы, Семей облысы, Орал облысы, Торғай облысы). Орталығы Омбы қаласы.
XX ғасырда Қазақстан көп ұлтты елге айналды.Ресей империясының ішкі аймағынан көшіп келушілер есебінен Қазақстан халқы күрт өскенімен қазақтардың үлес салмағы кеміп кетті.
Халық өсімі Столыпиннің аграрлық реформасынан кейін қоныс аударушылардың жаппай келуіне байланысты артты.
Бірінші дүние жүзілік соғысқа Ресей империясының қатысуына байланысты, Қазақстан Ресей империясының отары болғандықтан соғыстың бар ауыртпалығы қазақ халқының басына түсті.
Қазақ халқының жерлерін тартып алу, соғыс қажеті үшін киімдерін, малын және азық-түлік өнімдерін мемлекет есебіне деп еріксіз алынды.
Соғыс салығы түріндегі барлығы 10-ға жуық әр түрлі салықтар салынды.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске патшаның 19 жастан 43 жас аралығында еңбекке жарамды халықты майданның қара жұмысына алу туралы 25 маусымдағы жарлығы сылтау болды. 1916 жылғы көтерілістің ірі орталытарының бірі Торғай облысы болды. Мұнда қазақтардың күресі ұзаққа созылды.
Торғай көтерілісі 1917 жылы Ақпан революциясына дейін созылды. Сонымен қатар көтерілістің ірі орталықтарының бірі Жетісу жері болды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Алексеенко И.В. Население дореволюционного Казахстана. А., 1981.
2. Восстание 1916 г. в Средней Азии и Казахстане. М., 1960.
3. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. А., 1995.
4. Национально-освободительное движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 году: характер, уроки, итоги. Составители: Мажитов С.Ф., Жакишева С.А., Романов Ю.И. А., 1996.
5. Нұрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.
6. Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в XVIII-XX вв. А., 1981.
Қосымша әдебиеттер
1. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1917 гг. А., 1965.
2. История Казахстана: белые пятна.-Алма-Ата, 1991.
3. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. - Алматы, 1994.
Тақырып 2.Ұлттық мемлекет құру жолындағы қозғалыстар
Дәріс жоспары:
1.Қазақ халқының ұлттық қозғалысының басталуы, қазақ зиялыларының қалыптасуы, құрамы, білімі
2. Қазақ саяси элитасының(Ә.Н.Бөкейханов, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, Ш.Құдайбердіұлы, М.Тынышбаев, А.Бірімжанов пен Б.Қаратаевтың және т.б.) қоғамдық - саяси қызметі
3.Қазақ өлкесі бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында. Ұлт-азаттық қозғалыстардың басталуы, барысы, негізгі кезеңдері
4.1917 ж. ақпан, қазан төңкерісі жылдарындағы саяси партиялардың қызметі
5. Жаңа заман дәуіріндегі ұлттық идея, мемлекеттіктіңқалыптасу эволюциясы. .ЮНЕСКО шешімімен Алаш қозғалысының көшбасшысы Ә.Н.Бөкейхановтың 150 жылдық мерейтойының атап өтілуі.
Қазақстандағы революциялық қозғалыстың айтарлықтай өрлеуі 1905 жылғы қазан-қараша айларында өрледі. Оларды дала өлкесінде Омбы қаласындағы 19 қазанда өткен митингі мен басқа да оқиғалар бастап берді, оны ұйымдастырушылардың бірі ұлт-азаттық қозғалысының көшбасшысы Әлихан Бөкейханов (1870-1937) болатын.
Ә.Бөкейханов барлық митингілер мен петициялардың және үкіметке қарсы үгіттердің ұйытқысы, даладағы... қазақтардың барлық діни-саяси қозғалысының көшбасшысы және жетекшісі болды. Бұл күндерде Оралда Б.Қаратаев пен Ж.Сейдалин, Қарқаралыда А.Байтұрсынов, Бекметовтер және Ж.Ақбаев және т.б. ерекше белсенділік көрсетті.
Ж.Ақбаев саяси бостандықты манифест бойынша патша өз еркімен беріп отырған жоқ, одан күшпен тартып алынды деп атап көрсетті және халықты отаршылдық әкімшілікке бағынбай, қайта оған қарсы күресуге шақырды.Кейіннен Қарқаралы оқиғаларының басшылары қуғынға ұшырады, кейбір шенеуніктер жұмыстан босатылды немесе басқа жерлерге ауыстырылды, қалғандары қашып кетті, ал Ж.Ақбаев Якутияға жер аударылды.
Қазақстан халқының саяси ой-өрісінің дамуында Мемлекеттік Думаға сайлау жүргізу науқаны маңызды рөл атқарып, онда қазақ зиялыларының көптеген өкілдері белсенді қызметімен көрінді.
1916 жылғы 25 маусымда патша үкіметінің Түркістан мен Дала өлкесінен 19-43 жас аралығында 500 мың адамды қара жұмысқа алу туралы жарлығы шықты.Қазақ даласында патша жарлығына әртүрлі қозғалыс қалыптасты:
1.Феодалдық басшы топтардың көпшілігі және жергілікті әкімшілік жарлықты қолдап іске асыруға көмектесті.
2.Ұлт-азаттық қозғалыс топ басшылары (Ә.Жангелдин, А.Иманов, Т.Бокин, Б.Әшекеев, Ж.Мәмбетов, Ұ.Саурықов) қара жұмысқа барудан бас тартып, халықты көтеріліске шақырды.
3. Либералдық демократиялық зиялылар (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов т.б.) қазақтарды тыл жұмысына шақыруды дайындық жұмыстарынан кейін жүзеге асырып, уақыт ұту, қарусыз халықты патша жазалауының құрбаны етпеу, ұлттық автономия құру талаптарын ұсынды.
1917 жылы экономикалық дағдарыс пен күйзелістіңшарықтау шегіне жетуі, майдандардағы орыс әскерлерінің жеңілістері, жұмысшы қозғалысының күшеюі, ұлт-аймақтардағы ұлттық-азаттық жолындағы өтерілістің орын алуы ақпан төңкерісінің алғы шартын қалыптастырды.
1917 жылы 27 ақпанда Ресей буржуазиялық - демократиялық төңкерісінің нәтижесінде патша тақтан құлады. Бұл Ресей халықтарымен, отарлық езгіге қарсы ұлт-азаттық күрестердің көп жылдық нәтижесі жеңіспен аяқталды. Елде қос өкімет орнады:
І.Уақытша үкімет бағыты - реформистік жолмен капитализмді дамыту .
ІІ.Жұмысшы, шаруа, солдат депутаттары Кеңесінің бағыты-социализм құру.
1917 жылғы сәуір айында Түркістан өлкесін басқару үшін Түркістан комитеті құрылды. Бұл комитетінің құрамына қазақтардан Мұхамеджан Тынышбаев, Әлихан Бөкейханов кірді. Ә.Бөкейханов сонымен бірге Торғай облысының комиссары болды.
Елдегі революциялық қозғалыстың өсуіне байланысты ұйымдардың кейбіреулері большевиктер жағына шықса, кейбіреулері "Алаш" партиясын қолдап, автономия идеясын жақтады.Ақпан революциясы ұлт мәселесін шешкен жоқ.
ХХ ғасырдың басындағы демократияшыл қазақ зиялыларының бүкіл азаттық қозғалысы сияқты, бұл газеттің де жетекші бағытын белгілеуде қазақ халқының бостандығы жолындағы аса көрнекті күрескер, саясатшы , экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, статистик-социолог,көсемсөзші, энциклопедиялық тұрғыдағы ғұлама Ә. Бөкейханов зор рөл атқарды. Біртұтас болып біріккен ғажайып үштік- А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ә. Бөкейханов қалың қазақ елінің мүддесін білдіріп, оның шамшырағы болған ғасырдың ұлттық газетін құра білді. Олар Қазақ газетінің төңірегіне қазақ демократиялық зиялыларының бүкіл бетке ұстарларын, соның ішінде Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қарашев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Жүсіпбек Аймауытов , Бейімбет Майлин, Жақып Ақбаев, Халел Досмұхамедов, Сәбит Дөнентаев, Мұстафа Шоқай, Мұхамеджан Тынышбаев және басқа да көптеген көрнекті қайраткерлерді топтастыра алды. Дегенмен де, негізгі идеялық-теориялық салмақты А.Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов көтерді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. А., 1995.
2. Малтусынов С.Н. Аграрный вопрос в Казахстане и государственная дума России 1906-1917 гг. А., 2006.
3. Национально-освободительное движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 году: характер, уроки, итоги. Составители: Мажитов С.Ф., Жакишева С.А., Романов Ю.И. А., 1996.
4. Нұрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.
Қосымша әдебиеттер
1. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты.-Алматы, 1992.
2. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. - Алматы, 1994.
Тақырып 3.Кеңестік Қазақстанның тарихи бастаулары мен қиыншылықтары
Дәріс жоспары:
1.Алашорда және Түркістан автономиясы үкімет орындарының құрылуының тарихи маңызы.
2.Азаматтық қарсыласу жылдарындағы Қазақстан
3.Қырғыз (Қазақ) АСР-ның құрылуы - ұлттық мемлекет құру идея
4.Тұтас Түркістан идеясы және оның жеңіліс табуы
Ақпаннан қазанға дейінгі кезеңде Ресейдің шет аймақтарында мұсылман қозғалысы қаулап дамыды, ол бірқатар ислам партияларының құрылуына алып келді. 1917 жылы қыркүйекте мұсылмандар ұйымының съезі тұңғыш мұсылман партиясының - Түркістан федералистер партиясын құрды. Съезд Ферғана, Сырдария, Каспий сырты, Жетісу облыстары құрамындағы Түркістан өлкесін Ресей Республикасы мен Федерациялық байланыстағы автономиялы ел деп жариялайтын тұғырнама қабылдады.
Түркістан, Орал және Торғай облыстары мұсылмандарының делегаттары қатысқан, сол тұста өткен съезд Мұсылмандар одағының партиясының құрылғанын жариялады. Ол Ресей Республикасы құрамындағы аймақтың автономия идеясын ұсынды. Съезд Түркістан Федерациялық Республикасы парламенттік республика негізінде құрылуға тиіс деп белгіледі. Діни сипатына қарамастан, бұл саяси ағымдар сонымен бірге Түркістан мен Қазақстан жерінде тұратын халықтардың жалпы ұлттық мүдделерін де білдірді. Революцияның дамуына, саяси тайталастың өрістеуіне қарай күштердің ұлттық негізде топтасуы жүріп жатты.
1918 жылы сәуірде Ташкентте Түркістан өлкесі Кеңестерінің Төтенше V съезі өтті. Съезд РКФСР-дің ажырағысыз бөлігі ретінде Түркістан автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын жариялады. Кеңестік Шығыстағы тұңғыш кеңестік ұлттық мемлекеттік құрылым болған оның құрамына Сырдария және Жетісу облыстары да енді.
Коммунистік партия мен Кеңес үкіметі Қазақ АКСР-ін құруға әзірлікке кірісті. Алайда Қазақ АКСР-ін құру жөніндегі жұмыстар интервенция және азамат соғысының басталуына байланысты тоқтап қалды.
Азамат соғысы - мемлекет ішінде билік үшін сол ел азаматының өзара соғысы. Большевиктік билеушілер өздерінің демократияға қарсы саясатымен жағдайды шиеленістіріп жіберді. Большевиктерге қарсы ақтар деп аталған күштер бірігіп азамат соғысын бастады.
Азамат соғысы барысында Кеңес үкіметі Алашордамен келіссөз жүргізді. Бір жағынан, Кеңестер алаш қатарындағы буржуазиялық мамандарды өзіне тартқысы келді, екінші жағынан, контрреволюция мен интервенция тарапынан қатыгездік пен зорлықтың күшейтілуі алаш зиялыларының өздерін Кеңес өкіметі қосынына әкеп қосты. Ұлттық келісім тактикасына қол жеткізуге қазақ халқының ағартушысы әрі гуманисі А.Байтұрсыновтың сіңірген еңбегі зор болды.
1919 жылы 10 шілдеде В.И. Ленин Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық Комитет туралы Декретке қол қойды. Онда Қазақ революциялық комитеті өлкенің ең жоғары әскери-азаматтық басқармасы ретінде құрылатыны айтылды.
1920 жылғы 9 наурызда өзін Қазақ елінің үкіметі деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім қабылданды. 1920 жылғы тамыздың 26-сында Кеңес Үкіметі РКФСР құрамында Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы декрет шығарды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. А., 1995.
2. Малтусынов С.Н. Аграрный вопрос в Казахстане и государственная дума России 1906-1917 гг. А., 2006.
3. Национально-освободительное движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 году: характер, уроки, итоги. Составители: Мажитов С.Ф., Жакишева С.А., Романов Ю.И. А., 1996.
4. Нұрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.
Қосымша әдебиеттер
1. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты.-Алматы, 1992.
2. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. - Алматы, 1994.
Тақырып 4.Кеңестік тоталитарлық Қазақстанның қалыптасуы: сипаты, шаралары, сабақтары
Дәріс жоспары:
1.ЖЭС-тің басталуы ашаршалықпен күрес. Жер-су реформасы
2.Қазақстанды индустрияландыру идеясы және оның отарлық мазмұны
3.Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру, әдістері, дәстүрлі шаруашылық жүйесінің күйреуі. Ұлт-азаттық қозғалыстар
4. Сталиндік үлкен қуғын-сүргін, оның ауқымы мен ауыр салдарлары. Мәдениет пен ағарту саласындағы қайшылықтар, келеңсіздіктер
Азамат соғысы жылдарында демографиялық ахуал келеңсіз өзгерістерге ұшырады. Мал саны күрт азайып кетті. Көптеген адамдар мекендерін тастап, көшіп кетуге мәжбүр болды. Қатыгездік пен зорлықтың күшеюі ертеңгі күнге сенімсіздік туғызды. Солай бола тұра, Азамат соғысы жағдайында Қазақстан еңбекшілері күйзеліске, ашаршылыққа қарсы одан әрі жанқиярлықпен күресе берді.
Қазақстандағы Әскери коммунизм саясаты (1918-1920 ж., наурыз). Кеңес республикасының экономикасы майдан мұқтаждарына жұмыс істеді. 1919 жылы қаңтарда астық дайындау мен бөлу монополиясына азық салғырты қосылды. Өлкенің адам және материалдық байлықтарын барынша игеру экономикалық әдіске жатпайтын күштеу әдістерімен (реквизициялау, наряд арқылы) жүргізілді. Әскери коммунизм саясаты жергілікті бюджеттерді жоюдан, оларды біріңғай мемлекеттік бюджетке қосып, біртұтас қазына құрудан, ұсақ және майдагерлік өнеркәсіпті мемлекет меншігіне алудан көрініс берді.Билік иелері 1921 жылғы наурызда азық салғыртын азық салығымен алмастыру, әскери коммунизмнен Жаңа экономикалық саясатқа (ЖЭС) көшу туралы шешім қабылдады. Жаңа экономикалық саясаттың енгізілуіне байланысты жерді жалға беруге және алуға, жалдамалы еңбекті қолдануға рұқсат етілді, ауылшаруашылық, несие және тұтыну кооперациясын дамыту көтермеленді.
Қазақстанда 1921-22 жылдары ЖЭС аясында жүргізілген шаралардың бірі Жер-су реформасы болды. Реформаның негізгі міндеті 1920 жылы құрылған ҚазАКСР-нің территориясында қазақ жерлерін біріктіру болды. Осыған байланысты қазақ автономиясы құрамында жер саясатын жүргізуші жетекші орган - Жер комитеті құрылды.
Ф. Голощекин ауылды кеңестендіру ұранымен Қазақстанда жаңа революция жүргізудің идеялық-саяси негізін жасады. Бұған наразылық білдірген Т. Рысқұлов және басқа ұлт зиялылары БК(б)П Орталық Комитеті қарамағына шақырылып алынды, ал С.Садуақасов, С.Сейфулин, С.Қожанов, Ж.Мыңбаев ұлтшыл деп айыпталды. Бұрынғы ұлттық зиялылардың шағын тобы да қуғынға ұшырады.
Қазақстан Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі 1928 жылы Аса ірі бай шаруалары мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару туралы декрет шығарды.
Қазақстанда жаппай ұжымдастыруды жанталаса жүргізді. Ұжымдастыру қозғалысындағы бұрмалаушылықтар үшін айрықша жауапкершілік Қазақстанда Кіші Қазанды жүзеге асыру теориясы авторының мойнында жатыр.
Кеңес Одағы Коммунистік партиясының XV съезі (1927 ж 2-19 желтоқсан) шақырылды, ол ауылшаруашылығын мейлінше ұжымдастыру, жаңа техникамен жарақталған социалистік ірі ауылшаруашылық өндірісіне көшу жағдайында қарар қабылдады.
Еріктілік ұстанымы мен қарапайым заңдылықтың бұзылуы әуел бастан-ақ барлық жерге тән сипат алды. Сайлау құқықтарынан айыру "тәрбиелеу мақсатымен" тұрып жатқан жерінен басқа ауданға жер аудару немесе ұзақ уақыт қамауда ұстаумен қорқытуды күшейту тәсілдері - кең тараған түрге айналды. Мыңдаған ауқатты және орташа шаруашылықтар - кулак құйыршықтарының қатарына жатқызылды.
1929 ж. ғана республикада 56498 шаруа жауапқа тартылып, олардың 34 мыңнан астамы сотталды. Кулактарды жою дейтін науқанның зардаптары ауыр болды. Кей жерлерде кедейлер мен орта шаруаларды орынсыз соттау және олардың малын жөнсіз кәмпескелеу меншік құқығынан айыру, тұрақты мекенінен күштеп көшіру орын алды.
Қазақстанда индустрияландыру ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлықтарды зерттеуден басталды. 1927 жылы Түркістан-Сібір темір жол магистралі салына бастады. Бұл темір жол құрылысы елімізідің тарихына еңбек ерлігінің үздік үлгісі ретінде енді.
20 жылдардың аяғы 30-жылдарда Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдай бүкіл елдегі сияқты тұрақты емес еді. Жазалау толқыны Қазақстанды да жайпап өтті. Алдымен азамат соғысының аяғына қарай Кеңес өкіметі жағына қарай көшіп, кейінгі жылдарда оған шамасы келгенше қызмет ете бастаған қазақ зиялылары зардап шекті. Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, Ә.Бөкейханов және "Алаш" партиясының көрнекті қайраткерлері мен мүшелері жазаға ұшырады. 1930 жылы сәуірде Қазақ АКСР БМСБ алқасы кеңес әдебиетінің негізін салушылардың бірі Жүсіпбек Аймауытовты атуға үкім шығарды. РКФСР Жоғарғы сотының көшпелі сессиясы дарынды сәулетшілер, инженерлер мен ғалымдар тобын (П.Т.Будасси, С.Б.Голдгор, С.А.Баграков, М.Тынышбаев т.б.) сотқа тартып, тергеу жұмыстарын жүргізді.
1937-1938 жылдарда террор жаппай сипат алды. Оның басты кереғарлығы - Кеңес үкіметінің өзінің қарсыластарын ғана емес, Коммунистік идея үшін күрескендерді де жазалауында еді. Бұл жылдарда Кеңес өкіметін орнату мен нығайтуға қатысқан көрнекті қайраткерлер жаза тартты. БК(б)П Орталық Комитетінің Қазақстанға жіберген көптеген өкілдері, партияның тәжірибелі, адал қайраткерлері де бұл апаттан құтыла алмады.
Негізгі әдебиеттер:
1. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. - Алматы, 1992
2. Койгелдиев М.К. Сталинизм и репрессии в Казахстане 1920-1940-х годов. Алматы, 2009
3. Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары). - Алматы, 1991
4. Қозыбақова Ф.А.Қазақстандағы кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйенің аграрлық саясаты және оның салдары (1920-1930 жж.). учебное пособие. - Алматы, 2011 5,4 п.л
5. Мұхатова О.Х. Қазақстанда ірі байлардың мал-мүлкін тәркілеу мәселелері.(1940-1980 жж) Отан №299 53-59 б.
Қосымша әдебиеттер
1. Алаш қозғалысы: Құжаттар мен материалдар жинағы: сәуір 1920-1928 жж. Бас ред.: Қойгелдиев М.Қ.; Жауапты құраст.:Грибанова Е. М., Жағыпаров Н. Р. - Алматы: Ел-шежіре, 2007. - 304 б.
2. Қонаев Д.А. Ақиқаттан атауға болмайды - Алматы, 1994.
3. Рысбекова С. Социальная модернизация традиционного общества в Казахстане (1920-1936 гг.) Издательство Арыс, - Алматы, 2013. 370 с.
Тақырып 5.Қазақстандықтардың фашистік агрессорларға қарсы майдандағы және тылдағы ерліктері. Соғыс жылдарындағы ғылым, білім және мәдениет
Дәріс жоспары:
1.Фашистік агрессорларға қарсы соғыстың басталуы және Республика өмірін соғыс қажетіне бейімдеу.
2.Кеңес Одағының батыры атанған қазақстандықтар. Жауынгерлердің ерліктері - ата-баба қаһармандығының дәстүрлі жалғасы.
3.Соғыс кезіндегі тыл еңбеккерлерінің еңбектегі ерен ерлігі соғыстың қорытындылары мен сабақтары
4. Соғыс жылдарындағы ғылым, мәдениет және халыққа білім беру қызметі.
Ұлы Отан соғысында Кеңестер Одағының құрамдас бөлігі ретінде жаумен шайқаста қазақстандықтар үлкен ерлік көрсетіп, Майдандағы ерлігі үшін 520 қазақстандықтың, оның ішінде 100-ден астам қазақтың Кеңес Одағының Батыры атағын алуы - ортақ Отанын қорғауды қазақ ұлтының суырылып алға шыққанын көрсетеді.
Гитлер тұтқиылдан шабуыл жасау арқылы КСРО-ның негізгі қарулы күштерін аса қысқа мерзімде күйретеміз, сөйтіп соғысты 1941 жылдың күзіне қарай аяқтаймыз деп есеп құрды. КСРО-ға қарсы агрессияның "Барбаросса" деп аталған жоспары соғыс басталмастан бұрын дайындалды. Фашистік Германия басшыларының алдына қойған басты міндеттерінің бірі Кеңес мемлекетін өздерінің басқаруына ыңғайлы болу үшін бөлшектеу. Бұл жоспарды жасаған кезде фашистік Германияның билеушілері КСРО-ны "көп ұлтты жасанды тұрақсыз бірлестігі, ішкі бірліктен жұрдай, этностық конгломерат" деп есептеді. Фашистер басып алынатын Кеңес аумағында Остланд (Белорусь пен Балтық жағалауы) Украина, Московия (Ресей) және Кавказ, елдің шығыс шет аймақтарында Түркістан және Еділ-Орал рейхкомиссариатын құруды жоспарлады. "Ғылыми зерттеу институты" деп аталған "Арбайтегемайншафт Түркістан" атты жоғары барлау мектебі құрылып, болашақтағы "Үлкен Түркістан" картасын әзірледі. Оған Қазақстан, Орта Азия, Татарстан, Башқұртстан, Әзірбайжан, Солтүстік Кавказ, Қырым, Шыңжаң, Ауғанстан бір бөлігі енгізілді. Қуыршақ мемлекет құру идеясы экономикалық және саяси мақсат көздеуден туындады.
Республика экономикасын соғыс жағдайына лайықтап қайта құру жүзеге асырылды. Жаңа кәсіпорындардың, Қарағанды шахталарының, Жезді, Қоңырат, Мырғалымсай, Найзатас кеніштерінің, бірқатар байыту фабрикаларының, Ақтөбе ферроқорытпа зауытының, Текелі және Өскемен қорғасын-мырыш комбинаттарының құрылысы жедел қарқынмен жүргізілді. Майданға жақын өңірлерден өнеркәсіп орындарын елдің шығыс аудандарына көшіру жүзеге асырылды. Оның ішінде 220 зауыт пен фабрика, цехтар мен артельдер Қазақстанға орналастырылды. Республика тамақ өнеркәсібінің 54, жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің 53 кәсіпорны көшіріліп әкелініп, негізінен қалпына келтірілді. Бірқатар кәсіпорындардың жабдықтары салынып жатқан өнеркәсіп кешендерін аяқтау үшін пайдаланылады. Машина жасайтын, металдар өңдейтін, шағын қозғалтқыштар (двигательдер), оқшаулағыш материалдар, радио аспаптарын, таразы және тігін машиналарын шығаратын 20 шақты зауыттың технологиялық майдан қажетіне лайықтап қайта құру қажет болды. Авиация жарақтарын, қопарғыш машиналар, траншеялық огнеметтер, электр торпедаларын, теңіз машиналарын, танк новигациялық өнеркәсібіне арналған трестер және қарудың басқа да мейлінше маңызды түрлерін шығару игерілді. Көшіріліп әкелінген зауыттар мен фабрикалар негізінен Алматы, Орал, Шымкент, Семей, Қарағанды, Ақтөбе қалаларына орналастырылды. Оларды орналастырған кезде соғыс уақытының талабы - қалпына келтіру жұмыстарының мейлінше асығыс болуы, майдан үшін өте қажетті өнімді мүмкіндігінше тезірек беру жағы ескерілді.
Соғыс кезінде Казақ КСР-і КСРО-ның аса ірі мал шаруашылық базасына айналды. Колхозшы шаруалар мемлекеттік маңызы бар міндеттерді құлшына орындап, отаншылдық үлгісін танытты.
Брест қамалын қорғаушылар арасында қазақстандықтар А.Наганов, қатардағы жауынгер А.Мүсірепов, саяси жетекші В.Лобанов, кіші сержант Қ.Иманқұлов, зеңбірекші-пулеметші К.Жұматов, В.Фурсов, Т.Тұрдыев, Ш.Шолтыров және басқалар болды. Майдан даласында ұрыс салған мыңдаған қазақстандықтар отаншылдық пен ерліктің үлгісін көрсетті. Мәскеу түбінде генерал-майор И.В.Панфилов қолбасшылық еткен 316-атқыштар дивизиясы ерлікпен шайқасты. 1941 жылғы қарашада Дубосеково разъезі түбінде ұрыс салған 1075-атқыштар полкінің танк жоюшылар тобының ерлігі елге мәлім болды. Осы топта болған ротаның саяси жетекшісі В.Г.Клочковтың: "Ресей кең-байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ, артымызда Мәскеу" - деген жалынды сөзі бүкіл майданды шарлаған ұранға айналып кетті. Мәскеу үшін шайқаста И.В.Карпов қолбасшылық еткен атқыштар полкі мен аға лейтенант Бауыржан Момышұлы басқарған батальонның жауынгерлері ерекше табандылық пен қаһармандық көрсетті.
Қазақстандық партизандардың жалпы саны 3,5 мың адамнан асып түсті. Олардың қатарындағы Қ.Қайсенов (кейін Халық Қаһарманы), .Ағаділова, Е.Воробьева, П.Семенова, Д.Ә.Әбдрайымов, Ә.Шәріпов, У.Оразбаев, Ж.Саин, Ж.Нәметов, Т.Жұмабаев т.б. қаһармандық ерліктерімен тарихта қалды. Жүздеген қазақстандықтар шетелдердегі қарсыласулар қозғалысына қатысты. Олардың ішінде Кеңес Одағының Батырлары А.С.Егоров пен З.У.Хусайыновтың есімдері белгілі болды. Тек үш елдің ғана - Францияның, Италияның, Болгарияның қарсыласу қозғалысы күрескерлерінің қатарында 180 қазақстандық ерен ерлікпен шайқасты.
1945 жылы қазан айында КСРО үкіметі Қазақ КСР Ғылым академиясын құру туралы шешім қабылдады. Қ.И.Сәтбаев бастаған Қазақстан ғалымдары қара, түсті және сирек кездесетін металлдарды, жанатын пайдалы қазбаларды, су және энергетика қорын майдан қажеттеріне жұмылдыру бағытында жұмыс жүргізді. Қ.И.Сәтбаевқа Жезқазған мыс кен орындарына сіңірген көпжылдық еңбегі үшін 1942 жылы Мемлекеттік сыйлық берілді, көшіріліп әкелінген Мәскеу авиация институты, Мәскеу түсті металдар мен алтын институты, Киев және Харьков біріккен мемлекеттік университеті білікті кадрлар даярлап шығара бастады. Соғыс кезінде Алматыда Мемлекеттік шет тілдер педагогика институты, Шымкент технология институты, Қазақ Мемлекеттік консерваториясы, Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогика институты ( 2008 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті), Дене шынықтыру институты құрылды. Әдебиет пен өнер соғысып жатқан халықтың қуатты идеялық қаруы болды. Қазақстаннан 100-ге жуық жазушы мен ақындар соғыс майдандарында шайқасты. М.Әуезовтің көптомдық "Абай" эпопеясының бірінші кітабы, С.Мұқановтың өмірбаяндық "Өмір мектебі" повесі, Ғ.Мүсіреповтің "Қазақ солдаты", Ғ.Мұстафиннің "Шығанақ", Ә.Әбішевтің "Жас түлектер" повестері бүкілодақтық оқырмандарға қазақ кеңестік прозасының идеялық және көркемдік жағынан кемеліне келгенін көрсетті. Қазақ әдебиеті С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин сияқты жаңа есімдермен толықты. Майдангер-офицер Б.Бұлқышевтің публицистикалық мақалалары елеулі құбылыс болды. Ж.Сайн, Қ.Аманжолов майданда жүріп жалынды жырлар жазды. Жамбылдың "Ленинградтық өренім" өлеңінің маңызы бүкілодақтық дәрежеге көтерілді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Алдажуманов К.С., Алдажуманов Е.К. Депортация народов преступление тоталитарного режима. А., 1997.
2. Алдажуманов К.С., Козыбаев М.К. Тоталитарный социализм: реальность и последствия. - Алматы, 1997.
3. Исторический опыт защиты Отечества. Военная историяКазахстана. А., 1999.
4. Козыбаев М.К. Казахстан-арсенал фронта. А., 1983.
Қосымша әдебиеттер:
1. Жакупбеков С.К. История легкой индустрии Казахстана. А., 1984.
2. Козыбаев М.К. Историческая наука Казахстана. А., 1992.
Тақырып 6.Жеке басқа табынудың шарықтауы және жылымық
Дәріс жоспары:
1.Соғыстан кейінгі Қазақстан халық шаруашылығындағы қиыншылықтар мен проблемалар
2. Партиялық бақылаудың күшеюі, тарихи зерттеулерден ұлтшылдықты іздестіру (Е.Б.Бекмахановтың, Қ.И.Сәтбаевтың,Б.Сүлейменовтың т.б еңбектері)
3. Н.Хрущевтың жылымығы және экономиканы басқару саласындағы тиянақсыз реформалары.
4.Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игерудің кезеңдері, табыстары, экологиялық және демографиялық зардаптары Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру
Екінші дүниежүзілік соғыста аса маңызды жеңіске жеткен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы (КСРО) бейбіт құрылысқа көшті. Соғыстан бұрын-ақ жеке билік орнатып алуға қол жеткізген коммунистік әкімшілік қолында күші бар ведомстволарды пайдалана отырып, билік басында бұрынғыдан да мығым отыруға мүмкіндік алды. Соғыс ауыртпалығын өз көздерімен көріп, жан дүниелерімен сезінген Кеңес адамдары күшті жаумен болған аса ауыр соғыста "Жеңісті асқан кемеңгерлікпен ұйымдастыра білген" компартияға шын сеніммен қарады. Большевиктер билікке келгеннен бергі уақытта болып жатқандардың бәрі бұлтартпас ақиқаттай, өте орынды болып көрінді. Бұқараға шаруашылықтағы, әлеуметтік-мәдени өмірдегі қиындықтар өтпелі әрі уақытша сияқты болып, келешекке сеніммен қарады.
Соғыстан кейінгі жылдарда елдегі қоғамдық-саяси өмірде жұрттың ой-пікіріне қатаң бақылау орнату, коммунистік идеологияның ықпалын күшейтіп, басқаша орнату, коммунистік идеологияның ықпалын күшейтіп, басқаша ойлаумен күрес жүргізу, демократияны барынша шектеумен сиппатталды.
Тарихшы Е.Бекмахановтың Кенесары Қасымұлы туралы материалы мен 1946 жылы КСРО Ғылым Академиясында қорғаған докторлық диссертациясы негізінде жазылған "ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан" деген атпен жарияланған монографиясы жайында даңғазалық, айқай-шу етек алды.
Осындай олқылықтарды түзету жөнінде шаралар қолданбады, кадрларды жерлестік қағида бойынша іріктеді, мемлекеттік қаржыны жұмсауда жіберілген елеулі кемшіліктерге Ғылым Академиясының төралқасы немқұрайды қараған деп орынсыз жазғырып, Қ.И.Сәтбаевты орнынан алды. 1952 жылы сәуірде Қазақстан Ғылым Академиясының президенті болып Д.А.Қонаев сайланды.
Қазақ КСР Жоғарғы Сотының қылмысты істер жөніндегі коллегиясының үкімімен Е.Бекмаханов 25 жыл мерзімге бас еркіндігінен айрылып, алыс лагерьлердің біріне айдалды. Бір кезде өзімен істес болған кейбір ірі ғалымдардың араласуымен Бекмаханов 1954 жылы ақталып шықты.
Е.Бекмахановпен қатар, 1952 жылы Қазақстанның геологиялық ғылымын дамытуға орасан зор еңбек сіңірген көрнекті ғалым М.П.Русаков, академиядан шығарылған А.Қ.Жұбанов, Қ.Ж.Жұмашев, тарихшы Б.Сүлейменов, филолог-ғалымдар Е.Исмайылов пен Қ.Мұхаметқанов, соңғысы Абайдың әдеби мектебін зерттеу мәселелерінде жіберген ұлтшылдық қателері үшін қамауға алынып, ұзақ мерзімге сотталған. Сондай-ақ, Ә.Марғұлан, Ә.Әбішев, С.Бегалин сынды ғалымдар мен жазушылар саяси және буржуазиялық-ұлтшылдық қателіктер жіберді деп айыпталды. Ғылым Академиясының Президенті Қ.И.Сәтбаев Едіге батырға алғысөз жазғаны үшін ұлтшыл атанса, М.Әуезов 1945 жылы жарық көрген Абай өмірінің және творчествосының биографиялық очеркі еңбегінде Абайды феодалдық ақындар Шортанбай, Мәшһүр Жүсіп Көпеев ортасында суреттегені үшін қудаланады. Сол кездегі ахуалдың төзгісіз болғаны соншалық Қ.И.Сәтбаев, М.Әуезов, А.Жұбанов және басқа көрнекті ғалым, мәдениет қайраткерлері республикадан кетіп қалды.
1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін қуғын-сүргін науқаны біраз баяулады. Сталиннің өз кезінде жоспарланған Қазақ КСР Ғылым Академиясының тарих, археология, этнография институтын, тіл және мәдениет институтын, Кеңестік жазушылар Одағын ұлтшылдардан тазалау саясаты тоқтатылды. Кезінде ОГПУ, НКВД-ні басқарып, әкімшіл-әміршіл жүйенің адамзатқа қарсы жасалған қылмыстарын заңдастырған Берия ату жазасына кесілді. Үштіктер, Бестіктер, Ерекше кеңес жойылып, ГУЛАГ МҚК-не берілді. Бірақ бұл әкімшіл-әміршіл жүйенің күйреуі емес болатын.
Сотталған адамдар бұрынғыша лагерьлерде отырды, ал адам құқығының аяққа басылуына Сталиннің өзі сияқты қатысты болған көптеген саяси қайраткерлер жоғарғы өкімет билігінде отыра берді.
КОКП-ның ХХ съезі (1956 жылғы 14-25 ақпан) Сталиннің жеке басына табынушылықты айыптаған және әшкерелеп, өкіметтік билікті пайдалануда жіберілген қателіктер мен асыра сілтеушіліктерді жоюдың шараларын белгіледі. Осы съезден кейін Қазақстанның бірқатар мемлекеттік қайраткерлері С.Асфендияров, О.Жандосов, О.Исаев, Л.И.Мирзоян, С.Меңдешов, М.Масанчи, Н.Нұрмақов, А.Розыбакиев, С.Сейфуллин есімдері қайта қалпына келтірілді.
Тарихта жылымық деп аталып жүрген 1954-1964 жылдары біршама басшылықтың ұжымдық принциптері енгізіліп, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі біршама босаңси бастады. Қоғамдық өмірді демократияландыруға бағытталған бұл шаралар біршама ой еркіндігін туғызды. Нәтижесінде мыңдаған кінәсіз адамдар лагерьлерден босатылып, партияның кейбір көрнекті қайраткерлері ақталды. 1930-1950 жылдары істі болған зиялылардың істері қайта қаралып, 1953-1956 жылдары партия қатарынан шығарылған 5456 адам, Ұлы Отан соғысы жылдары жау басып алған территорияларда қалғандары үшін жазаланған 243 коммунист ақталды. Сондай-ақ, 1954 жылы Е.Бекмаханов, Қ.И.Сәтбаев, М.Әуезов еліне оралды. 1955 жылы Д.А.Қонаев Министрлер Кеңесінің төрағасы болып бекітілді. Қ.И.Сәтбаевты қайтадан республика академиясының президенттігіне ұсынды. Әйтсе де, Н.С.Хрушев пен олардың төңірегіндегілердің Сталиндік тәртіпті сынға алуы үлкен ерлік болғанымен, олар әбден орныққан әміршіл-әкімшіл жүйені толық жойған жоқ. Ресейлік патша өкіметінің отарлау саясатын ақтау мақсатында, Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғандығы кеңінен насихатталып, қазақтардан біріңғай коммунистік ұлт шығаруға бағыт алынды. Тарихи шындық ақтаңдақ қалпында қалып, кеңестер жүргізген қанды қырғын біржақты көрсетілді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов және т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси әділ баға берілген жоқ. Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа шығарылып, экономика салаларында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау және тағы басқа көптеген мәселелер орталықтағы шағын топтың қолында қала берді.
Соғыстан кейінгі жылдар ауыл шаруашылығы үшін ауыр болды. Түрлі себептерге байланысты Қазақстанда ауыл шаруашылығының мүмкіндіктері жөнді пайдаланылмай келді. Тіпті ауа райының қолайлы болған жылдардың өзінде ол не бары 100-150 млн. пұт (шамамен 1,6-2,4 млн. т) ғана тауарлы астық өндіретін. 1953 жылдың аяғында тың игеруге қатысты мәселелер Одақ деңгейінде қызу талқыланып жатты. Жарамды жерлер көп Орал, Сібірмен бірге Қазақстан да алдымен аталып жүрді. Жерді жаппай жыртып тастау дәстүрлі мал шаруашылығын дамытуға зиян келтіреді деп санаған республика партия ұйымының басшылары орнынан алынды. Орталықтың нұсқауы бойынша Қазақстан КП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып П.К.Пономаренко сайланды, ал оның орынбасарлығына, біраз уақыттан кейін бірінші хатшының өзі болып сайланған Л.И.Брежнев отырғызылды.
Тың және тыңайған жерлерді игеру туралы шешім 1954 жылдың көктемінде қабылданды. Онда 1954-1955 жылдары тың жерлерді игеру есебінен дәнді дақылдар егісі аумағын 13 млн. гектарға арттыру, ол жерлерден 1100-1200 пұт астық, соның ішінде 800-900 млн. тауарлы астық алу көзделді. Тың игеру жөніндегі бұл шешімді қазақстандықтар мақұлдап, қуаттайтындықтарын білдірді. Тың игеруге шет жерлерден ғана емес, республиканың өз ішінен де адамдар тартылды. Тың игерудің алғашқы екі жылында республикаға барлығы 640 мың адам келді. Бірақ олардың 150 мыңы ғана ауылшаруашылық механизаторлары еді. Тыңгерлер барар жеріне дейін тегін көшірілді. Әр отбасына 500-1000 сомнан, оның әр мүшесіне 150-200 сомнан бір мезеттік көмек көрсетілді. Үй салу үшін (оның 35 пайызын мемлекет өз мойнына алып), мал сатып алу үшін несие берілді. 1954 жылдан бастап егіске жарамды жерлерді зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ол жұмыстарға Мәскеудің, Ленинградтың, Украинаның топырақ зерттеуші ғалымдары, ботаниктері, гидрогеологтары қатысты.
Алайда өмірлік тәжірибе көрсеткендей, орасан зор көп жерді жыртып тастаудың зиянды салдары ескерілмеді және сол кездің науқаншыл басшыларын келешек туралы ғылыми болжамдарға иландыру оңай емес еді. Тың игеру республиканың Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Торғай облыстарында жүргізілді.
Тың игеру мал шаруашылығына үлкен зиян келтірді. Мал жайылымы, шабындық жерлер азайып, малдың саны кеміді, әсіресе түйе, жылқы орны толмайтын шығынға ұшырады. Тың эпопеясы экологиялық мәселеде өзінің теріс жағын көрсетті. Жер жырту салдарынан 1957-1958 жж. Павлодар облысының жеңіл топырақты аймақты емес, ауыр топырақты жерлерді де қамтыды. 1960 жылға дейін Солтүстік Қазақстанда 9 млн. гектардан астам жер жел эрозиясына ұшырады, бұл сол кездегі Франция сияқты елдің бүкіл ауыл шаруашылық жер көлеміне тең еді.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің сонымен бірге үлкен азаптары мен көлеңкелі жақтары да болды. Атап айтқанда, басқа республикалардан келгендердің саны шамадан тыс көбейіп кетті. Жергілікті жерде ұлттық мектептер жабылып, қазақ балалары ірілендірілген мектеп-интернаттарда оқытыла бастады. Олардың басым көпшілігінде оқу орыс тілінде жүргізіле бастады. Жер-су аттары орыс тіліне көшірілді. Мұндай орыстану процесінен халықты республиканың тәуелсіздігі ғана құтқарды. Бірақ бұл процесс соның өзінде де қазақ халқының, оның зиялыларының елеулі бөлігін өз ұлтының тілін білмейтін шала күйінде қалдырды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Алдажуманов К.С., Козыбаев М.К. Тоталитарный социализм: реальность и последствия. - Алматы, 1997.
2. Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. А., 1992.
3. Койгелдиев М.К. Сталинизм и репрессии в Казахстане 1920-1940-х годов. Алматы, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Козыбаев М.К. Историческая наука Казахстана. А., 1992.
2. Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Сборник материалов. М., 1959
3. Берденова К.А., Общая и экономическая история Казахстана. - Алматы, Экономика, 2000.
Тақырып 7.Кеңестік қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дағдарысы.
Дәріс жоспары:
1.Идеологиялық тоқырау: зиялылардың астыртын әрекеттері, қазақ жастарының бейресми студенттік үйірмелерінің ұлттық жаңғырудағы рөлі
2. Әкімшіл басқарудың аграрлық саладағы қайшылықтар
3. Халықтың материалдық тұрмыс жағдайы (тұрғын үй, ішкі миграция, паспорттық жүйе, тіркеу (прописка), тілдік кемсітушілік (дискриминация), , т.б. мәселелері)
4.Экологиялық дағдарыстар:. Арал қасіреті, Семей ядролық сынақтың қазақ халқына тигізген трагедиялық зардабы
5.Әміршіл басқарудың күшеюінен мәдени және рухани өмірдегі қайшылықтар: ұлт саясатындағы әділетсіздік, Целиноград оқиғасы. Қазақ тілінің қолдану аясын тарылту.
Шартты түрде тоқырау жылдары деп аталып жүрген кезең 60-жылдардың ортасынан бастап 80-жылдардың ортасына дейінгі мерзімді қамтиды. Бұл кезеңде социалистік бағдардағы мемлекеттер арасында жетекші рөл атқарып келген Кеңес Одағының ықпалы бұрынғыға қарағанда солғындады. Жыл өткен сайын КОКП-ның халықаралық аренадағы беделі түсіп, дүниежүзілік арандатушы фактор кейпінде көріне бастады.
Қоғамдық-әлеуметтік даму барысында тоқырау белгілері айқынырақ біліне бастағандықтан, КСРО-ға ең жақын деген мемлекеттер де социализмнің кеңестік жолынан бас тартуға бейім күштер байқалды. Дамудың жаңа бағытына ойысуға деген құлшыныс 1968 жылы Чехославакияда болған оқиғалардан айқын көрініс берді. Бұл елдегі оқиғалар партияны жаңартуға, қатып-семіп бара жатқан қоғамдық жүйені өзгертуге, нарықтық қатынастар жолымен экономикалық реформалар жүргізуге бағытталған шаралар үлгісін көрсетті. 70-жылдардың екінші жартысында социализмнің кеңестік нұсқасынан бас тарту, шын мәніндегі демократиялық қоғам орнату жолындағы Польшада ірі саяси оқиғаларға - бүкіл қоғамда революциялық қай құрулар жүргізуге ұласты. Сол жылдардың өзінде батыл саяси қадамдар жасаған "Ынтымақ" қоғамдық ұйымы бұл елдің 80-жылдардағы дамуына айтарлықтай ықпал етті. 70-жылдардың аяғында Қытай Халық Республикасының экономикасында түбегейлі өзгерістер басталды. Ал КСРО-дағы жағдай бұрынғысынша қала берді. Ішкі істер министрлігінің, МКК-нің және әскердің күшіне сүйенген компартия кез келген бөгде пікірге жол бермеуді қатты қадағалап отырды. Новочеркасскідегі, Грузиядағы, Балтық республикаларындағы оқиғаларға қатысқандар қатал жазаланды және көпшілік назарынан тыс ұсталды. Қалыптасқан режимге наразылықтың бір түрі - шет елдерге қашу етек ала бастады.
1965 жылғы реформалар 70-жылдардың басында-ақ өзінің позицияларынан айрыла бастады, қол жеткен деңгейден одан әрі өрлеу барған сайын қиындады, әрі күрделене түсті. Оған өндірілетін өнімді қымбаттату есебінен ғана жету мүмкін еді, сөйтіп оның әр түрлі амалы іздестірілді. Атышулы жалпы өнім шығару әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық өрісін жайлап алды. Жағдай осылай мүмкін бола тұрса да, Н.С. Хрущевтің кезіндегідей, енді Л.И. Брежневті дәріптеу барған сайын кең өріс алды. Қызметі мақталған сайын наградалар да қардай борады, олардың саны жағынан ол бұрын-соңды құлақ естіп, көз көрмеген деңгейге жетті. Сол кездегі Одақтың тарихында Брежнев тұңғыш рет бейбіт уақытта маршал атанды, төрт Кеңес Одағының Батырларының, Еңбек Ерінің алтын жұлдыздарын омырауына қадады.
Кеңес қоғамының даму үрдісіндегі бітпес қарама-қайшылықтардың табиғаты КСРО-ның 1977 жылы қабылданған Конституциясынан көрініс тапты. Жаңа Конституция 1961 жылы КОКП-ның ХХІІ съезінде қабылданған іс жүзінде орындалмайтын, коммунизм құрудың үш міндетін алға тартты. Кемелденген социализм идеясы да бұл құжаттан қағыс қалмай, коммунизмге өсер жолдағы заңды белес деп танылды. Конституцияда кемелденген социалистік қоғамға қуатты өндіргіш күштер, алдыңғы қатарлы ғылым мен мәдениет, шынайы демократия жетілген қоғамдық қатынастар тән деп көрсетілгенмен, "Кеңес қоғамының басты және бағт беруші күші оның саяси жүйесінің ұйытқысы КОКП" екендігі арнайы бапта аталып өтілді. Осылай Компартияның бүкіл елдегі билігі конституциялық күшке ие болды. Бүкіл Кеңес Одағындай Қазақстанда да Компартия толық үстемдік жүргізді. Республикадағы ең жоғарғы заңды билік органы - Жоғарғы Кеңесі де толық партиялық бақылау астында жұмыс істеді. Қазақстан КП Орталық Комитетінің 1960 жылы қаңтарда болған пленумында республика партия ұйымының бірінші хатшысы болып Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев сайланды. 1962 жылдан бастап екі жыл Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы қызметін атқарған ол 1964 жылдан бастап қайтадан Қазақстан КП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы жұмысына келіп, 1986 жылдың желтоқсанына дейін сол қызметін абыройлы атқарды.
Антидемократия, жариялылыққа жол бермеу, пікір алуандығын болдырмау, адам құқығын аяққа таптау, әр адамның жеке ісіне араласу Кеңес қоғамының саяси жүйесіне тән белгілер болып қала берді. Сөз бен іс бірлігі туралы көп айтылғанмен, іс жүзінде олардың арасындағы алшақтық жер мен көктей еді. Бұл жағдай адамдардың психологиясында енжарлық пен самарқаулық ұялатты. Адамдар қоғамдық белсенділігін жоғалтты, кім билесе, соған көне беретін, қалай айдаса солай жүретін тобырға айналды. Маскүнемдік пен нашақорлық өсе берді. Бірақ ашық айтуға рұқсат етілмеді.
Тоқырау кезеңі дейтін 1971-1985 жылдарда Қазақстан экономикасы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен дамыды. 1980 жылға дейін республика 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндірістер мен цехтер іске қосылып өндірістің жаңа салалары пайда болды. Бірақ бұл жылдары Қазақстан КСРО-ның бірыңғай жүйе бойынша жұмыс істегендігімен экономика қалыпты қарқынды дами алмады.Оның басты себептері република экономикасындағы өнеркәсіптер Одақтық және Республикалық бағытта жұмыс істеді. Одақтың министрлерге қарайтын Қазақстанның кәсіпорындарынан жылына 15 млрд. сом табыс тауып отырса, Республиканың бюджетіне не бәрі 31 млн сом қаржы түсті. Бұл барлық түскен пайданың 1%-ақ болатын. Осы себептерге байланысты өнеркәсіп өнімдерінің кейбір түрлерін өндіру жекелеген экономикалық көрсеткіштер бойынша жоспарланған тапсырмалар орындалмады.
Интернационализмді дұрыс түсінбеу Қазақстанда тіл саясатында тек ұлтаралық қатынас тілін ғана қолдап, ал ұлт тілі туралы үндемей қалуға әкеп соқтырды. Орыс тілін республика қазақтарының 60 пайызы меңгерсе, қазақ тілін орыстардың 1 пайызынан азы ғана меңгерді. Қазақ тілі тек тұрмыстық саламен шектеліп, іс жүргізуде, мемлекеттік, дипломатиялық және әскери өмірде сол сияқты жоғары мектептерде қолданылмады. Республикада шыққан кітаптардың 95 пайызы орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70 пайызы эфирге орыс тілінде берілді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Алдажуманов К.С., Козыбаев М.К. Тоталитарный социализм: реальность и последствия. А., 1997.
2. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. А., 1994.
3. Народное хозяйство Казахстана за 70 лет: статистический сборник. А., 1990.
Қосымша әдебиеттер:
1. Балмуханов С. Атомный полигон моими глазами Простор. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып 1.Кіріспе. Қазақстанның қазіргі заманғы тарихы пәнінің мақсаты мен міндеті, өзекті мәселелері. Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық жағдай - тәуелсіздік үшін күрестің алғышарттары
Дәріс жоспары:
1.Пәннің мақсат, міндеті
2.Қазақ жеріне қоныстандырудың күшеюі және қоныс аударушыларға колдау шаралары
3.Қазақ қоғамының дәстүрлі шаруашылығындағы өзгерістер. Аграрлық қатынастардың шиеленісуі
4. Қазақ жерінде өнеркәсіп ошақтарының қалыптасу ерекшеліктері және оның отарлық сипаты
ХІХ ғасырдың 60 жылдарының аяғына қарай қазақ даласы тұтастай Ресей империясына бағынышты болды және жаңа заңдар қабылданып, Ресейлік басқару жүйесіне қарай жақындатылды.
XIX-XX ғасырлар шегіндегі Қазақстанның әлеуметтік экономикалық қатынастары. XX ғасыр басында Қазақ өлкесі алты облыстан екі генерал губернаторлықтан тұрды:
- Түркістан генерал губернаторлығы (Сырдария облысы мен Жетісу облыстары). орталығы Ташкент қаласы.
- Дала генерал губернаторлығы (Ақмола облысы, Семей облысы, Орал облысы, Торғай облысы). Орталығы Омбы қаласы.
XX ғасырда Қазақстан көп ұлтты елге айналды.Ресей империясының ішкі аймағынан көшіп келушілер есебінен Қазақстан халқы күрт өскенімен қазақтардың үлес салмағы кеміп кетті.
Халық өсімі Столыпиннің аграрлық реформасынан кейін қоныс аударушылардың жаппай келуіне байланысты артты.
Бірінші дүние жүзілік соғысқа Ресей империясының қатысуына байланысты, Қазақстан Ресей империясының отары болғандықтан соғыстың бар ауыртпалығы қазақ халқының басына түсті.
Қазақ халқының жерлерін тартып алу, соғыс қажеті үшін киімдерін, малын және азық-түлік өнімдерін мемлекет есебіне деп еріксіз алынды.
Соғыс салығы түріндегі барлығы 10-ға жуық әр түрлі салықтар салынды.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске патшаның 19 жастан 43 жас аралығында еңбекке жарамды халықты майданның қара жұмысына алу туралы 25 маусымдағы жарлығы сылтау болды. 1916 жылғы көтерілістің ірі орталытарының бірі Торғай облысы болды. Мұнда қазақтардың күресі ұзаққа созылды.
Торғай көтерілісі 1917 жылы Ақпан революциясына дейін созылды. Сонымен қатар көтерілістің ірі орталықтарының бірі Жетісу жері болды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Алексеенко И.В. Население дореволюционного Казахстана. А., 1981.
2. Восстание 1916 г. в Средней Азии и Казахстане. М., 1960.
3. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. А., 1995.
4. Национально-освободительное движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 году: характер, уроки, итоги. Составители: Мажитов С.Ф., Жакишева С.А., Романов Ю.И. А., 1996.
5. Нұрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.
6. Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в XVIII-XX вв. А., 1981.
Қосымша әдебиеттер
1. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1917 гг. А., 1965.
2. История Казахстана: белые пятна.-Алма-Ата, 1991.
3. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. - Алматы, 1994.
Тақырып 2.Ұлттық мемлекет құру жолындағы қозғалыстар
Дәріс жоспары:
1.Қазақ халқының ұлттық қозғалысының басталуы, қазақ зиялыларының қалыптасуы, құрамы, білімі
2. Қазақ саяси элитасының(Ә.Н.Бөкейханов, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, Ш.Құдайбердіұлы, М.Тынышбаев, А.Бірімжанов пен Б.Қаратаевтың және т.б.) қоғамдық - саяси қызметі
3.Қазақ өлкесі бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында. Ұлт-азаттық қозғалыстардың басталуы, барысы, негізгі кезеңдері
4.1917 ж. ақпан, қазан төңкерісі жылдарындағы саяси партиялардың қызметі
5. Жаңа заман дәуіріндегі ұлттық идея, мемлекеттіктіңқалыптасу эволюциясы. .ЮНЕСКО шешімімен Алаш қозғалысының көшбасшысы Ә.Н.Бөкейхановтың 150 жылдық мерейтойының атап өтілуі.
Қазақстандағы революциялық қозғалыстың айтарлықтай өрлеуі 1905 жылғы қазан-қараша айларында өрледі. Оларды дала өлкесінде Омбы қаласындағы 19 қазанда өткен митингі мен басқа да оқиғалар бастап берді, оны ұйымдастырушылардың бірі ұлт-азаттық қозғалысының көшбасшысы Әлихан Бөкейханов (1870-1937) болатын.
Ә.Бөкейханов барлық митингілер мен петициялардың және үкіметке қарсы үгіттердің ұйытқысы, даладағы... қазақтардың барлық діни-саяси қозғалысының көшбасшысы және жетекшісі болды. Бұл күндерде Оралда Б.Қаратаев пен Ж.Сейдалин, Қарқаралыда А.Байтұрсынов, Бекметовтер және Ж.Ақбаев және т.б. ерекше белсенділік көрсетті.
Ж.Ақбаев саяси бостандықты манифест бойынша патша өз еркімен беріп отырған жоқ, одан күшпен тартып алынды деп атап көрсетті және халықты отаршылдық әкімшілікке бағынбай, қайта оған қарсы күресуге шақырды.Кейіннен Қарқаралы оқиғаларының басшылары қуғынға ұшырады, кейбір шенеуніктер жұмыстан босатылды немесе басқа жерлерге ауыстырылды, қалғандары қашып кетті, ал Ж.Ақбаев Якутияға жер аударылды.
Қазақстан халқының саяси ой-өрісінің дамуында Мемлекеттік Думаға сайлау жүргізу науқаны маңызды рөл атқарып, онда қазақ зиялыларының көптеген өкілдері белсенді қызметімен көрінді.
1916 жылғы 25 маусымда патша үкіметінің Түркістан мен Дала өлкесінен 19-43 жас аралығында 500 мың адамды қара жұмысқа алу туралы жарлығы шықты.Қазақ даласында патша жарлығына әртүрлі қозғалыс қалыптасты:
1.Феодалдық басшы топтардың көпшілігі және жергілікті әкімшілік жарлықты қолдап іске асыруға көмектесті.
2.Ұлт-азаттық қозғалыс топ басшылары (Ә.Жангелдин, А.Иманов, Т.Бокин, Б.Әшекеев, Ж.Мәмбетов, Ұ.Саурықов) қара жұмысқа барудан бас тартып, халықты көтеріліске шақырды.
3. Либералдық демократиялық зиялылар (Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов т.б.) қазақтарды тыл жұмысына шақыруды дайындық жұмыстарынан кейін жүзеге асырып, уақыт ұту, қарусыз халықты патша жазалауының құрбаны етпеу, ұлттық автономия құру талаптарын ұсынды.
1917 жылы экономикалық дағдарыс пен күйзелістіңшарықтау шегіне жетуі, майдандардағы орыс әскерлерінің жеңілістері, жұмысшы қозғалысының күшеюі, ұлт-аймақтардағы ұлттық-азаттық жолындағы өтерілістің орын алуы ақпан төңкерісінің алғы шартын қалыптастырды.
1917 жылы 27 ақпанда Ресей буржуазиялық - демократиялық төңкерісінің нәтижесінде патша тақтан құлады. Бұл Ресей халықтарымен, отарлық езгіге қарсы ұлт-азаттық күрестердің көп жылдық нәтижесі жеңіспен аяқталды. Елде қос өкімет орнады:
І.Уақытша үкімет бағыты - реформистік жолмен капитализмді дамыту .
ІІ.Жұмысшы, шаруа, солдат депутаттары Кеңесінің бағыты-социализм құру.
1917 жылғы сәуір айында Түркістан өлкесін басқару үшін Түркістан комитеті құрылды. Бұл комитетінің құрамына қазақтардан Мұхамеджан Тынышбаев, Әлихан Бөкейханов кірді. Ә.Бөкейханов сонымен бірге Торғай облысының комиссары болды.
Елдегі революциялық қозғалыстың өсуіне байланысты ұйымдардың кейбіреулері большевиктер жағына шықса, кейбіреулері "Алаш" партиясын қолдап, автономия идеясын жақтады.Ақпан революциясы ұлт мәселесін шешкен жоқ.
ХХ ғасырдың басындағы демократияшыл қазақ зиялыларының бүкіл азаттық қозғалысы сияқты, бұл газеттің де жетекші бағытын белгілеуде қазақ халқының бостандығы жолындағы аса көрнекті күрескер, саясатшы , экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, статистик-социолог,көсемсөзші, энциклопедиялық тұрғыдағы ғұлама Ә. Бөкейханов зор рөл атқарды. Біртұтас болып біріккен ғажайып үштік- А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ә. Бөкейханов қалың қазақ елінің мүддесін білдіріп, оның шамшырағы болған ғасырдың ұлттық газетін құра білді. Олар Қазақ газетінің төңірегіне қазақ демократиялық зиялыларының бүкіл бетке ұстарларын, соның ішінде Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қарашев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Жүсіпбек Аймауытов , Бейімбет Майлин, Жақып Ақбаев, Халел Досмұхамедов, Сәбит Дөнентаев, Мұстафа Шоқай, Мұхамеджан Тынышбаев және басқа да көптеген көрнекті қайраткерлерді топтастыра алды. Дегенмен де, негізгі идеялық-теориялық салмақты А.Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейханов көтерді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. А., 1995.
2. Малтусынов С.Н. Аграрный вопрос в Казахстане и государственная дума России 1906-1917 гг. А., 2006.
3. Национально-освободительное движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 году: характер, уроки, итоги. Составители: Мажитов С.Ф., Жакишева С.А., Романов Ю.И. А., 1996.
4. Нұрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.
Қосымша әдебиеттер
1. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты.-Алматы, 1992.
2. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. - Алматы, 1994.
Тақырып 3.Кеңестік Қазақстанның тарихи бастаулары мен қиыншылықтары
Дәріс жоспары:
1.Алашорда және Түркістан автономиясы үкімет орындарының құрылуының тарихи маңызы.
2.Азаматтық қарсыласу жылдарындағы Қазақстан
3.Қырғыз (Қазақ) АСР-ның құрылуы - ұлттық мемлекет құру идея
4.Тұтас Түркістан идеясы және оның жеңіліс табуы
Ақпаннан қазанға дейінгі кезеңде Ресейдің шет аймақтарында мұсылман қозғалысы қаулап дамыды, ол бірқатар ислам партияларының құрылуына алып келді. 1917 жылы қыркүйекте мұсылмандар ұйымының съезі тұңғыш мұсылман партиясының - Түркістан федералистер партиясын құрды. Съезд Ферғана, Сырдария, Каспий сырты, Жетісу облыстары құрамындағы Түркістан өлкесін Ресей Республикасы мен Федерациялық байланыстағы автономиялы ел деп жариялайтын тұғырнама қабылдады.
Түркістан, Орал және Торғай облыстары мұсылмандарының делегаттары қатысқан, сол тұста өткен съезд Мұсылмандар одағының партиясының құрылғанын жариялады. Ол Ресей Республикасы құрамындағы аймақтың автономия идеясын ұсынды. Съезд Түркістан Федерациялық Республикасы парламенттік республика негізінде құрылуға тиіс деп белгіледі. Діни сипатына қарамастан, бұл саяси ағымдар сонымен бірге Түркістан мен Қазақстан жерінде тұратын халықтардың жалпы ұлттық мүдделерін де білдірді. Революцияның дамуына, саяси тайталастың өрістеуіне қарай күштердің ұлттық негізде топтасуы жүріп жатты.
1918 жылы сәуірде Ташкентте Түркістан өлкесі Кеңестерінің Төтенше V съезі өтті. Съезд РКФСР-дің ажырағысыз бөлігі ретінде Түркістан автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын жариялады. Кеңестік Шығыстағы тұңғыш кеңестік ұлттық мемлекеттік құрылым болған оның құрамына Сырдария және Жетісу облыстары да енді.
Коммунистік партия мен Кеңес үкіметі Қазақ АКСР-ін құруға әзірлікке кірісті. Алайда Қазақ АКСР-ін құру жөніндегі жұмыстар интервенция және азамат соғысының басталуына байланысты тоқтап қалды.
Азамат соғысы - мемлекет ішінде билік үшін сол ел азаматының өзара соғысы. Большевиктік билеушілер өздерінің демократияға қарсы саясатымен жағдайды шиеленістіріп жіберді. Большевиктерге қарсы ақтар деп аталған күштер бірігіп азамат соғысын бастады.
Азамат соғысы барысында Кеңес үкіметі Алашордамен келіссөз жүргізді. Бір жағынан, Кеңестер алаш қатарындағы буржуазиялық мамандарды өзіне тартқысы келді, екінші жағынан, контрреволюция мен интервенция тарапынан қатыгездік пен зорлықтың күшейтілуі алаш зиялыларының өздерін Кеңес өкіметі қосынына әкеп қосты. Ұлттық келісім тактикасына қол жеткізуге қазақ халқының ағартушысы әрі гуманисі А.Байтұрсыновтың сіңірген еңбегі зор болды.
1919 жылы 10 шілдеде В.И. Ленин Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық Комитет туралы Декретке қол қойды. Онда Қазақ революциялық комитеті өлкенің ең жоғары әскери-азаматтық басқармасы ретінде құрылатыны айтылды.
1920 жылғы 9 наурызда өзін Қазақ елінің үкіметі деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім қабылданды. 1920 жылғы тамыздың 26-сында Кеңес Үкіметі РКФСР құрамында Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы декрет шығарды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. А., 1995.
2. Малтусынов С.Н. Аграрный вопрос в Казахстане и государственная дума России 1906-1917 гг. А., 2006.
3. Национально-освободительное движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 году: характер, уроки, итоги. Составители: Мажитов С.Ф., Жакишева С.А., Романов Ю.И. А., 1996.
4. Нұрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. А., 1995.
Қосымша әдебиеттер
1. Қозыбаев М.К. Ақтаңдақтар ақиқаты.-Алматы, 1992.
2. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. - Алматы, 1994.
Тақырып 4.Кеңестік тоталитарлық Қазақстанның қалыптасуы: сипаты, шаралары, сабақтары
Дәріс жоспары:
1.ЖЭС-тің басталуы ашаршалықпен күрес. Жер-су реформасы
2.Қазақстанды индустрияландыру идеясы және оның отарлық мазмұны
3.Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру, әдістері, дәстүрлі шаруашылық жүйесінің күйреуі. Ұлт-азаттық қозғалыстар
4. Сталиндік үлкен қуғын-сүргін, оның ауқымы мен ауыр салдарлары. Мәдениет пен ағарту саласындағы қайшылықтар, келеңсіздіктер
Азамат соғысы жылдарында демографиялық ахуал келеңсіз өзгерістерге ұшырады. Мал саны күрт азайып кетті. Көптеген адамдар мекендерін тастап, көшіп кетуге мәжбүр болды. Қатыгездік пен зорлықтың күшеюі ертеңгі күнге сенімсіздік туғызды. Солай бола тұра, Азамат соғысы жағдайында Қазақстан еңбекшілері күйзеліске, ашаршылыққа қарсы одан әрі жанқиярлықпен күресе берді.
Қазақстандағы Әскери коммунизм саясаты (1918-1920 ж., наурыз). Кеңес республикасының экономикасы майдан мұқтаждарына жұмыс істеді. 1919 жылы қаңтарда астық дайындау мен бөлу монополиясына азық салғырты қосылды. Өлкенің адам және материалдық байлықтарын барынша игеру экономикалық әдіске жатпайтын күштеу әдістерімен (реквизициялау, наряд арқылы) жүргізілді. Әскери коммунизм саясаты жергілікті бюджеттерді жоюдан, оларды біріңғай мемлекеттік бюджетке қосып, біртұтас қазына құрудан, ұсақ және майдагерлік өнеркәсіпті мемлекет меншігіне алудан көрініс берді.Билік иелері 1921 жылғы наурызда азық салғыртын азық салығымен алмастыру, әскери коммунизмнен Жаңа экономикалық саясатқа (ЖЭС) көшу туралы шешім қабылдады. Жаңа экономикалық саясаттың енгізілуіне байланысты жерді жалға беруге және алуға, жалдамалы еңбекті қолдануға рұқсат етілді, ауылшаруашылық, несие және тұтыну кооперациясын дамыту көтермеленді.
Қазақстанда 1921-22 жылдары ЖЭС аясында жүргізілген шаралардың бірі Жер-су реформасы болды. Реформаның негізгі міндеті 1920 жылы құрылған ҚазАКСР-нің территориясында қазақ жерлерін біріктіру болды. Осыған байланысты қазақ автономиясы құрамында жер саясатын жүргізуші жетекші орган - Жер комитеті құрылды.
Ф. Голощекин ауылды кеңестендіру ұранымен Қазақстанда жаңа революция жүргізудің идеялық-саяси негізін жасады. Бұған наразылық білдірген Т. Рысқұлов және басқа ұлт зиялылары БК(б)П Орталық Комитеті қарамағына шақырылып алынды, ал С.Садуақасов, С.Сейфулин, С.Қожанов, Ж.Мыңбаев ұлтшыл деп айыпталды. Бұрынғы ұлттық зиялылардың шағын тобы да қуғынға ұшырады.
Қазақстан Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі 1928 жылы Аса ірі бай шаруалары мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару туралы декрет шығарды.
Қазақстанда жаппай ұжымдастыруды жанталаса жүргізді. Ұжымдастыру қозғалысындағы бұрмалаушылықтар үшін айрықша жауапкершілік Қазақстанда Кіші Қазанды жүзеге асыру теориясы авторының мойнында жатыр.
Кеңес Одағы Коммунистік партиясының XV съезі (1927 ж 2-19 желтоқсан) шақырылды, ол ауылшаруашылығын мейлінше ұжымдастыру, жаңа техникамен жарақталған социалистік ірі ауылшаруашылық өндірісіне көшу жағдайында қарар қабылдады.
Еріктілік ұстанымы мен қарапайым заңдылықтың бұзылуы әуел бастан-ақ барлық жерге тән сипат алды. Сайлау құқықтарынан айыру "тәрбиелеу мақсатымен" тұрып жатқан жерінен басқа ауданға жер аудару немесе ұзақ уақыт қамауда ұстаумен қорқытуды күшейту тәсілдері - кең тараған түрге айналды. Мыңдаған ауқатты және орташа шаруашылықтар - кулак құйыршықтарының қатарына жатқызылды.
1929 ж. ғана республикада 56498 шаруа жауапқа тартылып, олардың 34 мыңнан астамы сотталды. Кулактарды жою дейтін науқанның зардаптары ауыр болды. Кей жерлерде кедейлер мен орта шаруаларды орынсыз соттау және олардың малын жөнсіз кәмпескелеу меншік құқығынан айыру, тұрақты мекенінен күштеп көшіру орын алды.
Қазақстанда индустрияландыру ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлықтарды зерттеуден басталды. 1927 жылы Түркістан-Сібір темір жол магистралі салына бастады. Бұл темір жол құрылысы елімізідің тарихына еңбек ерлігінің үздік үлгісі ретінде енді.
20 жылдардың аяғы 30-жылдарда Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдай бүкіл елдегі сияқты тұрақты емес еді. Жазалау толқыны Қазақстанды да жайпап өтті. Алдымен азамат соғысының аяғына қарай Кеңес өкіметі жағына қарай көшіп, кейінгі жылдарда оған шамасы келгенше қызмет ете бастаған қазақ зиялылары зардап шекті. Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, Ә.Бөкейханов және "Алаш" партиясының көрнекті қайраткерлері мен мүшелері жазаға ұшырады. 1930 жылы сәуірде Қазақ АКСР БМСБ алқасы кеңес әдебиетінің негізін салушылардың бірі Жүсіпбек Аймауытовты атуға үкім шығарды. РКФСР Жоғарғы сотының көшпелі сессиясы дарынды сәулетшілер, инженерлер мен ғалымдар тобын (П.Т.Будасси, С.Б.Голдгор, С.А.Баграков, М.Тынышбаев т.б.) сотқа тартып, тергеу жұмыстарын жүргізді.
1937-1938 жылдарда террор жаппай сипат алды. Оның басты кереғарлығы - Кеңес үкіметінің өзінің қарсыластарын ғана емес, Коммунистік идея үшін күрескендерді де жазалауында еді. Бұл жылдарда Кеңес өкіметін орнату мен нығайтуға қатысқан көрнекті қайраткерлер жаза тартты. БК(б)П Орталық Комитетінің Қазақстанға жіберген көптеген өкілдері, партияның тәжірибелі, адал қайраткерлері де бұл апаттан құтыла алмады.
Негізгі әдебиеттер:
1. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. - Алматы, 1992
2. Койгелдиев М.К. Сталинизм и репрессии в Казахстане 1920-1940-х годов. Алматы, 2009
3. Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары). - Алматы, 1991
4. Қозыбақова Ф.А.Қазақстандағы кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйенің аграрлық саясаты және оның салдары (1920-1930 жж.). учебное пособие. - Алматы, 2011 5,4 п.л
5. Мұхатова О.Х. Қазақстанда ірі байлардың мал-мүлкін тәркілеу мәселелері.(1940-1980 жж) Отан №299 53-59 б.
Қосымша әдебиеттер
1. Алаш қозғалысы: Құжаттар мен материалдар жинағы: сәуір 1920-1928 жж. Бас ред.: Қойгелдиев М.Қ.; Жауапты құраст.:Грибанова Е. М., Жағыпаров Н. Р. - Алматы: Ел-шежіре, 2007. - 304 б.
2. Қонаев Д.А. Ақиқаттан атауға болмайды - Алматы, 1994.
3. Рысбекова С. Социальная модернизация традиционного общества в Казахстане (1920-1936 гг.) Издательство Арыс, - Алматы, 2013. 370 с.
Тақырып 5.Қазақстандықтардың фашистік агрессорларға қарсы майдандағы және тылдағы ерліктері. Соғыс жылдарындағы ғылым, білім және мәдениет
Дәріс жоспары:
1.Фашистік агрессорларға қарсы соғыстың басталуы және Республика өмірін соғыс қажетіне бейімдеу.
2.Кеңес Одағының батыры атанған қазақстандықтар. Жауынгерлердің ерліктері - ата-баба қаһармандығының дәстүрлі жалғасы.
3.Соғыс кезіндегі тыл еңбеккерлерінің еңбектегі ерен ерлігі соғыстың қорытындылары мен сабақтары
4. Соғыс жылдарындағы ғылым, мәдениет және халыққа білім беру қызметі.
Ұлы Отан соғысында Кеңестер Одағының құрамдас бөлігі ретінде жаумен шайқаста қазақстандықтар үлкен ерлік көрсетіп, Майдандағы ерлігі үшін 520 қазақстандықтың, оның ішінде 100-ден астам қазақтың Кеңес Одағының Батыры атағын алуы - ортақ Отанын қорғауды қазақ ұлтының суырылып алға шыққанын көрсетеді.
Гитлер тұтқиылдан шабуыл жасау арқылы КСРО-ның негізгі қарулы күштерін аса қысқа мерзімде күйретеміз, сөйтіп соғысты 1941 жылдың күзіне қарай аяқтаймыз деп есеп құрды. КСРО-ға қарсы агрессияның "Барбаросса" деп аталған жоспары соғыс басталмастан бұрын дайындалды. Фашистік Германия басшыларының алдына қойған басты міндеттерінің бірі Кеңес мемлекетін өздерінің басқаруына ыңғайлы болу үшін бөлшектеу. Бұл жоспарды жасаған кезде фашистік Германияның билеушілері КСРО-ны "көп ұлтты жасанды тұрақсыз бірлестігі, ішкі бірліктен жұрдай, этностық конгломерат" деп есептеді. Фашистер басып алынатын Кеңес аумағында Остланд (Белорусь пен Балтық жағалауы) Украина, Московия (Ресей) және Кавказ, елдің шығыс шет аймақтарында Түркістан және Еділ-Орал рейхкомиссариатын құруды жоспарлады. "Ғылыми зерттеу институты" деп аталған "Арбайтегемайншафт Түркістан" атты жоғары барлау мектебі құрылып, болашақтағы "Үлкен Түркістан" картасын әзірледі. Оған Қазақстан, Орта Азия, Татарстан, Башқұртстан, Әзірбайжан, Солтүстік Кавказ, Қырым, Шыңжаң, Ауғанстан бір бөлігі енгізілді. Қуыршақ мемлекет құру идеясы экономикалық және саяси мақсат көздеуден туындады.
Республика экономикасын соғыс жағдайына лайықтап қайта құру жүзеге асырылды. Жаңа кәсіпорындардың, Қарағанды шахталарының, Жезді, Қоңырат, Мырғалымсай, Найзатас кеніштерінің, бірқатар байыту фабрикаларының, Ақтөбе ферроқорытпа зауытының, Текелі және Өскемен қорғасын-мырыш комбинаттарының құрылысы жедел қарқынмен жүргізілді. Майданға жақын өңірлерден өнеркәсіп орындарын елдің шығыс аудандарына көшіру жүзеге асырылды. Оның ішінде 220 зауыт пен фабрика, цехтар мен артельдер Қазақстанға орналастырылды. Республика тамақ өнеркәсібінің 54, жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің 53 кәсіпорны көшіріліп әкелініп, негізінен қалпына келтірілді. Бірқатар кәсіпорындардың жабдықтары салынып жатқан өнеркәсіп кешендерін аяқтау үшін пайдаланылады. Машина жасайтын, металдар өңдейтін, шағын қозғалтқыштар (двигательдер), оқшаулағыш материалдар, радио аспаптарын, таразы және тігін машиналарын шығаратын 20 шақты зауыттың технологиялық майдан қажетіне лайықтап қайта құру қажет болды. Авиация жарақтарын, қопарғыш машиналар, траншеялық огнеметтер, электр торпедаларын, теңіз машиналарын, танк новигациялық өнеркәсібіне арналған трестер және қарудың басқа да мейлінше маңызды түрлерін шығару игерілді. Көшіріліп әкелінген зауыттар мен фабрикалар негізінен Алматы, Орал, Шымкент, Семей, Қарағанды, Ақтөбе қалаларына орналастырылды. Оларды орналастырған кезде соғыс уақытының талабы - қалпына келтіру жұмыстарының мейлінше асығыс болуы, майдан үшін өте қажетті өнімді мүмкіндігінше тезірек беру жағы ескерілді.
Соғыс кезінде Казақ КСР-і КСРО-ның аса ірі мал шаруашылық базасына айналды. Колхозшы шаруалар мемлекеттік маңызы бар міндеттерді құлшына орындап, отаншылдық үлгісін танытты.
Брест қамалын қорғаушылар арасында қазақстандықтар А.Наганов, қатардағы жауынгер А.Мүсірепов, саяси жетекші В.Лобанов, кіші сержант Қ.Иманқұлов, зеңбірекші-пулеметші К.Жұматов, В.Фурсов, Т.Тұрдыев, Ш.Шолтыров және басқалар болды. Майдан даласында ұрыс салған мыңдаған қазақстандықтар отаншылдық пен ерліктің үлгісін көрсетті. Мәскеу түбінде генерал-майор И.В.Панфилов қолбасшылық еткен 316-атқыштар дивизиясы ерлікпен шайқасты. 1941 жылғы қарашада Дубосеково разъезі түбінде ұрыс салған 1075-атқыштар полкінің танк жоюшылар тобының ерлігі елге мәлім болды. Осы топта болған ротаның саяси жетекшісі В.Г.Клочковтың: "Ресей кең-байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ, артымызда Мәскеу" - деген жалынды сөзі бүкіл майданды шарлаған ұранға айналып кетті. Мәскеу үшін шайқаста И.В.Карпов қолбасшылық еткен атқыштар полкі мен аға лейтенант Бауыржан Момышұлы басқарған батальонның жауынгерлері ерекше табандылық пен қаһармандық көрсетті.
Қазақстандық партизандардың жалпы саны 3,5 мың адамнан асып түсті. Олардың қатарындағы Қ.Қайсенов (кейін Халық Қаһарманы), .Ағаділова, Е.Воробьева, П.Семенова, Д.Ә.Әбдрайымов, Ә.Шәріпов, У.Оразбаев, Ж.Саин, Ж.Нәметов, Т.Жұмабаев т.б. қаһармандық ерліктерімен тарихта қалды. Жүздеген қазақстандықтар шетелдердегі қарсыласулар қозғалысына қатысты. Олардың ішінде Кеңес Одағының Батырлары А.С.Егоров пен З.У.Хусайыновтың есімдері белгілі болды. Тек үш елдің ғана - Францияның, Италияның, Болгарияның қарсыласу қозғалысы күрескерлерінің қатарында 180 қазақстандық ерен ерлікпен шайқасты.
1945 жылы қазан айында КСРО үкіметі Қазақ КСР Ғылым академиясын құру туралы шешім қабылдады. Қ.И.Сәтбаев бастаған Қазақстан ғалымдары қара, түсті және сирек кездесетін металлдарды, жанатын пайдалы қазбаларды, су және энергетика қорын майдан қажеттеріне жұмылдыру бағытында жұмыс жүргізді. Қ.И.Сәтбаевқа Жезқазған мыс кен орындарына сіңірген көпжылдық еңбегі үшін 1942 жылы Мемлекеттік сыйлық берілді, көшіріліп әкелінген Мәскеу авиация институты, Мәскеу түсті металдар мен алтын институты, Киев және Харьков біріккен мемлекеттік университеті білікті кадрлар даярлап шығара бастады. Соғыс кезінде Алматыда Мемлекеттік шет тілдер педагогика институты, Шымкент технология институты, Қазақ Мемлекеттік консерваториясы, Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогика институты ( 2008 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті), Дене шынықтыру институты құрылды. Әдебиет пен өнер соғысып жатқан халықтың қуатты идеялық қаруы болды. Қазақстаннан 100-ге жуық жазушы мен ақындар соғыс майдандарында шайқасты. М.Әуезовтің көптомдық "Абай" эпопеясының бірінші кітабы, С.Мұқановтың өмірбаяндық "Өмір мектебі" повесі, Ғ.Мүсіреповтің "Қазақ солдаты", Ғ.Мұстафиннің "Шығанақ", Ә.Әбішевтің "Жас түлектер" повестері бүкілодақтық оқырмандарға қазақ кеңестік прозасының идеялық және көркемдік жағынан кемеліне келгенін көрсетті. Қазақ әдебиеті С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин сияқты жаңа есімдермен толықты. Майдангер-офицер Б.Бұлқышевтің публицистикалық мақалалары елеулі құбылыс болды. Ж.Сайн, Қ.Аманжолов майданда жүріп жалынды жырлар жазды. Жамбылдың "Ленинградтық өренім" өлеңінің маңызы бүкілодақтық дәрежеге көтерілді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Алдажуманов К.С., Алдажуманов Е.К. Депортация народов преступление тоталитарного режима. А., 1997.
2. Алдажуманов К.С., Козыбаев М.К. Тоталитарный социализм: реальность и последствия. - Алматы, 1997.
3. Исторический опыт защиты Отечества. Военная историяКазахстана. А., 1999.
4. Козыбаев М.К. Казахстан-арсенал фронта. А., 1983.
Қосымша әдебиеттер:
1. Жакупбеков С.К. История легкой индустрии Казахстана. А., 1984.
2. Козыбаев М.К. Историческая наука Казахстана. А., 1992.
Тақырып 6.Жеке басқа табынудың шарықтауы және жылымық
Дәріс жоспары:
1.Соғыстан кейінгі Қазақстан халық шаруашылығындағы қиыншылықтар мен проблемалар
2. Партиялық бақылаудың күшеюі, тарихи зерттеулерден ұлтшылдықты іздестіру (Е.Б.Бекмахановтың, Қ.И.Сәтбаевтың,Б.Сүлейменовтың т.б еңбектері)
3. Н.Хрущевтың жылымығы және экономиканы басқару саласындағы тиянақсыз реформалары.
4.Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игерудің кезеңдері, табыстары, экологиялық және демографиялық зардаптары Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру
Екінші дүниежүзілік соғыста аса маңызды жеңіске жеткен Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы (КСРО) бейбіт құрылысқа көшті. Соғыстан бұрын-ақ жеке билік орнатып алуға қол жеткізген коммунистік әкімшілік қолында күші бар ведомстволарды пайдалана отырып, билік басында бұрынғыдан да мығым отыруға мүмкіндік алды. Соғыс ауыртпалығын өз көздерімен көріп, жан дүниелерімен сезінген Кеңес адамдары күшті жаумен болған аса ауыр соғыста "Жеңісті асқан кемеңгерлікпен ұйымдастыра білген" компартияға шын сеніммен қарады. Большевиктер билікке келгеннен бергі уақытта болып жатқандардың бәрі бұлтартпас ақиқаттай, өте орынды болып көрінді. Бұқараға шаруашылықтағы, әлеуметтік-мәдени өмірдегі қиындықтар өтпелі әрі уақытша сияқты болып, келешекке сеніммен қарады.
Соғыстан кейінгі жылдарда елдегі қоғамдық-саяси өмірде жұрттың ой-пікіріне қатаң бақылау орнату, коммунистік идеологияның ықпалын күшейтіп, басқаша орнату, коммунистік идеологияның ықпалын күшейтіп, басқаша ойлаумен күрес жүргізу, демократияны барынша шектеумен сиппатталды.
Тарихшы Е.Бекмахановтың Кенесары Қасымұлы туралы материалы мен 1946 жылы КСРО Ғылым Академиясында қорғаған докторлық диссертациясы негізінде жазылған "ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан" деген атпен жарияланған монографиясы жайында даңғазалық, айқай-шу етек алды.
Осындай олқылықтарды түзету жөнінде шаралар қолданбады, кадрларды жерлестік қағида бойынша іріктеді, мемлекеттік қаржыны жұмсауда жіберілген елеулі кемшіліктерге Ғылым Академиясының төралқасы немқұрайды қараған деп орынсыз жазғырып, Қ.И.Сәтбаевты орнынан алды. 1952 жылы сәуірде Қазақстан Ғылым Академиясының президенті болып Д.А.Қонаев сайланды.
Қазақ КСР Жоғарғы Сотының қылмысты істер жөніндегі коллегиясының үкімімен Е.Бекмаханов 25 жыл мерзімге бас еркіндігінен айрылып, алыс лагерьлердің біріне айдалды. Бір кезде өзімен істес болған кейбір ірі ғалымдардың араласуымен Бекмаханов 1954 жылы ақталып шықты.
Е.Бекмахановпен қатар, 1952 жылы Қазақстанның геологиялық ғылымын дамытуға орасан зор еңбек сіңірген көрнекті ғалым М.П.Русаков, академиядан шығарылған А.Қ.Жұбанов, Қ.Ж.Жұмашев, тарихшы Б.Сүлейменов, филолог-ғалымдар Е.Исмайылов пен Қ.Мұхаметқанов, соңғысы Абайдың әдеби мектебін зерттеу мәселелерінде жіберген ұлтшылдық қателері үшін қамауға алынып, ұзақ мерзімге сотталған. Сондай-ақ, Ә.Марғұлан, Ә.Әбішев, С.Бегалин сынды ғалымдар мен жазушылар саяси және буржуазиялық-ұлтшылдық қателіктер жіберді деп айыпталды. Ғылым Академиясының Президенті Қ.И.Сәтбаев Едіге батырға алғысөз жазғаны үшін ұлтшыл атанса, М.Әуезов 1945 жылы жарық көрген Абай өмірінің және творчествосының биографиялық очеркі еңбегінде Абайды феодалдық ақындар Шортанбай, Мәшһүр Жүсіп Көпеев ортасында суреттегені үшін қудаланады. Сол кездегі ахуалдың төзгісіз болғаны соншалық Қ.И.Сәтбаев, М.Әуезов, А.Жұбанов және басқа көрнекті ғалым, мәдениет қайраткерлері республикадан кетіп қалды.
1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін қуғын-сүргін науқаны біраз баяулады. Сталиннің өз кезінде жоспарланған Қазақ КСР Ғылым Академиясының тарих, археология, этнография институтын, тіл және мәдениет институтын, Кеңестік жазушылар Одағын ұлтшылдардан тазалау саясаты тоқтатылды. Кезінде ОГПУ, НКВД-ні басқарып, әкімшіл-әміршіл жүйенің адамзатқа қарсы жасалған қылмыстарын заңдастырған Берия ату жазасына кесілді. Үштіктер, Бестіктер, Ерекше кеңес жойылып, ГУЛАГ МҚК-не берілді. Бірақ бұл әкімшіл-әміршіл жүйенің күйреуі емес болатын.
Сотталған адамдар бұрынғыша лагерьлерде отырды, ал адам құқығының аяққа басылуына Сталиннің өзі сияқты қатысты болған көптеген саяси қайраткерлер жоғарғы өкімет билігінде отыра берді.
КОКП-ның ХХ съезі (1956 жылғы 14-25 ақпан) Сталиннің жеке басына табынушылықты айыптаған және әшкерелеп, өкіметтік билікті пайдалануда жіберілген қателіктер мен асыра сілтеушіліктерді жоюдың шараларын белгіледі. Осы съезден кейін Қазақстанның бірқатар мемлекеттік қайраткерлері С.Асфендияров, О.Жандосов, О.Исаев, Л.И.Мирзоян, С.Меңдешов, М.Масанчи, Н.Нұрмақов, А.Розыбакиев, С.Сейфуллин есімдері қайта қалпына келтірілді.
Тарихта жылымық деп аталып жүрген 1954-1964 жылдары біршама басшылықтың ұжымдық принциптері енгізіліп, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі біршама босаңси бастады. Қоғамдық өмірді демократияландыруға бағытталған бұл шаралар біршама ой еркіндігін туғызды. Нәтижесінде мыңдаған кінәсіз адамдар лагерьлерден босатылып, партияның кейбір көрнекті қайраткерлері ақталды. 1930-1950 жылдары істі болған зиялылардың істері қайта қаралып, 1953-1956 жылдары партия қатарынан шығарылған 5456 адам, Ұлы Отан соғысы жылдары жау басып алған территорияларда қалғандары үшін жазаланған 243 коммунист ақталды. Сондай-ақ, 1954 жылы Е.Бекмаханов, Қ.И.Сәтбаев, М.Әуезов еліне оралды. 1955 жылы Д.А.Қонаев Министрлер Кеңесінің төрағасы болып бекітілді. Қ.И.Сәтбаевты қайтадан республика академиясының президенттігіне ұсынды. Әйтсе де, Н.С.Хрушев пен олардың төңірегіндегілердің Сталиндік тәртіпті сынға алуы үлкен ерлік болғанымен, олар әбден орныққан әміршіл-әкімшіл жүйені толық жойған жоқ. Ресейлік патша өкіметінің отарлау саясатын ақтау мақсатында, Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғандығы кеңінен насихатталып, қазақтардан біріңғай коммунистік ұлт шығаруға бағыт алынды. Тарихи шындық ақтаңдақ қалпында қалып, кеңестер жүргізген қанды қырғын біржақты көрсетілді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов және т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси әділ баға берілген жоқ. Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа шығарылып, экономика салаларында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау және тағы басқа көптеген мәселелер орталықтағы шағын топтың қолында қала берді.
Соғыстан кейінгі жылдар ауыл шаруашылығы үшін ауыр болды. Түрлі себептерге байланысты Қазақстанда ауыл шаруашылығының мүмкіндіктері жөнді пайдаланылмай келді. Тіпті ауа райының қолайлы болған жылдардың өзінде ол не бары 100-150 млн. пұт (шамамен 1,6-2,4 млн. т) ғана тауарлы астық өндіретін. 1953 жылдың аяғында тың игеруге қатысты мәселелер Одақ деңгейінде қызу талқыланып жатты. Жарамды жерлер көп Орал, Сібірмен бірге Қазақстан да алдымен аталып жүрді. Жерді жаппай жыртып тастау дәстүрлі мал шаруашылығын дамытуға зиян келтіреді деп санаған республика партия ұйымының басшылары орнынан алынды. Орталықтың нұсқауы бойынша Қазақстан КП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып П.К.Пономаренко сайланды, ал оның орынбасарлығына, біраз уақыттан кейін бірінші хатшының өзі болып сайланған Л.И.Брежнев отырғызылды.
Тың және тыңайған жерлерді игеру туралы шешім 1954 жылдың көктемінде қабылданды. Онда 1954-1955 жылдары тың жерлерді игеру есебінен дәнді дақылдар егісі аумағын 13 млн. гектарға арттыру, ол жерлерден 1100-1200 пұт астық, соның ішінде 800-900 млн. тауарлы астық алу көзделді. Тың игеру жөніндегі бұл шешімді қазақстандықтар мақұлдап, қуаттайтындықтарын білдірді. Тың игеруге шет жерлерден ғана емес, республиканың өз ішінен де адамдар тартылды. Тың игерудің алғашқы екі жылында республикаға барлығы 640 мың адам келді. Бірақ олардың 150 мыңы ғана ауылшаруашылық механизаторлары еді. Тыңгерлер барар жеріне дейін тегін көшірілді. Әр отбасына 500-1000 сомнан, оның әр мүшесіне 150-200 сомнан бір мезеттік көмек көрсетілді. Үй салу үшін (оның 35 пайызын мемлекет өз мойнына алып), мал сатып алу үшін несие берілді. 1954 жылдан бастап егіске жарамды жерлерді зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ол жұмыстарға Мәскеудің, Ленинградтың, Украинаның топырақ зерттеуші ғалымдары, ботаниктері, гидрогеологтары қатысты.
Алайда өмірлік тәжірибе көрсеткендей, орасан зор көп жерді жыртып тастаудың зиянды салдары ескерілмеді және сол кездің науқаншыл басшыларын келешек туралы ғылыми болжамдарға иландыру оңай емес еді. Тың игеру республиканың Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Торғай облыстарында жүргізілді.
Тың игеру мал шаруашылығына үлкен зиян келтірді. Мал жайылымы, шабындық жерлер азайып, малдың саны кеміді, әсіресе түйе, жылқы орны толмайтын шығынға ұшырады. Тың эпопеясы экологиялық мәселеде өзінің теріс жағын көрсетті. Жер жырту салдарынан 1957-1958 жж. Павлодар облысының жеңіл топырақты аймақты емес, ауыр топырақты жерлерді де қамтыды. 1960 жылға дейін Солтүстік Қазақстанда 9 млн. гектардан астам жер жел эрозиясына ұшырады, бұл сол кездегі Франция сияқты елдің бүкіл ауыл шаруашылық жер көлеміне тең еді.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің сонымен бірге үлкен азаптары мен көлеңкелі жақтары да болды. Атап айтқанда, басқа республикалардан келгендердің саны шамадан тыс көбейіп кетті. Жергілікті жерде ұлттық мектептер жабылып, қазақ балалары ірілендірілген мектеп-интернаттарда оқытыла бастады. Олардың басым көпшілігінде оқу орыс тілінде жүргізіле бастады. Жер-су аттары орыс тіліне көшірілді. Мұндай орыстану процесінен халықты республиканың тәуелсіздігі ғана құтқарды. Бірақ бұл процесс соның өзінде де қазақ халқының, оның зиялыларының елеулі бөлігін өз ұлтының тілін білмейтін шала күйінде қалдырды.
Негізгі әдебиеттер:
1. Алдажуманов К.С., Козыбаев М.К. Тоталитарный социализм: реальность и последствия. - Алматы, 1997.
2. Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. А., 1992.
3. Койгелдиев М.К. Сталинизм и репрессии в Казахстане 1920-1940-х годов. Алматы, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Козыбаев М.К. Историческая наука Казахстана. А., 1992.
2. Народное движение за освоение целинных земель в Казахстане. Сборник материалов. М., 1959
3. Берденова К.А., Общая и экономическая история Казахстана. - Алматы, Экономика, 2000.
Тақырып 7.Кеңестік қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дағдарысы.
Дәріс жоспары:
1.Идеологиялық тоқырау: зиялылардың астыртын әрекеттері, қазақ жастарының бейресми студенттік үйірмелерінің ұлттық жаңғырудағы рөлі
2. Әкімшіл басқарудың аграрлық саладағы қайшылықтар
3. Халықтың материалдық тұрмыс жағдайы (тұрғын үй, ішкі миграция, паспорттық жүйе, тіркеу (прописка), тілдік кемсітушілік (дискриминация), , т.б. мәселелері)
4.Экологиялық дағдарыстар:. Арал қасіреті, Семей ядролық сынақтың қазақ халқына тигізген трагедиялық зардабы
5.Әміршіл басқарудың күшеюінен мәдени және рухани өмірдегі қайшылықтар: ұлт саясатындағы әділетсіздік, Целиноград оқиғасы. Қазақ тілінің қолдану аясын тарылту.
Шартты түрде тоқырау жылдары деп аталып жүрген кезең 60-жылдардың ортасынан бастап 80-жылдардың ортасына дейінгі мерзімді қамтиды. Бұл кезеңде социалистік бағдардағы мемлекеттер арасында жетекші рөл атқарып келген Кеңес Одағының ықпалы бұрынғыға қарағанда солғындады. Жыл өткен сайын КОКП-ның халықаралық аренадағы беделі түсіп, дүниежүзілік арандатушы фактор кейпінде көріне бастады.
Қоғамдық-әлеуметтік даму барысында тоқырау белгілері айқынырақ біліне бастағандықтан, КСРО-ға ең жақын деген мемлекеттер де социализмнің кеңестік жолынан бас тартуға бейім күштер байқалды. Дамудың жаңа бағытына ойысуға деген құлшыныс 1968 жылы Чехославакияда болған оқиғалардан айқын көрініс берді. Бұл елдегі оқиғалар партияны жаңартуға, қатып-семіп бара жатқан қоғамдық жүйені өзгертуге, нарықтық қатынастар жолымен экономикалық реформалар жүргізуге бағытталған шаралар үлгісін көрсетті. 70-жылдардың екінші жартысында социализмнің кеңестік нұсқасынан бас тарту, шын мәніндегі демократиялық қоғам орнату жолындағы Польшада ірі саяси оқиғаларға - бүкіл қоғамда революциялық қай құрулар жүргізуге ұласты. Сол жылдардың өзінде батыл саяси қадамдар жасаған "Ынтымақ" қоғамдық ұйымы бұл елдің 80-жылдардағы дамуына айтарлықтай ықпал етті. 70-жылдардың аяғында Қытай Халық Республикасының экономикасында түбегейлі өзгерістер басталды. Ал КСРО-дағы жағдай бұрынғысынша қала берді. Ішкі істер министрлігінің, МКК-нің және әскердің күшіне сүйенген компартия кез келген бөгде пікірге жол бермеуді қатты қадағалап отырды. Новочеркасскідегі, Грузиядағы, Балтық республикаларындағы оқиғаларға қатысқандар қатал жазаланды және көпшілік назарынан тыс ұсталды. Қалыптасқан режимге наразылықтың бір түрі - шет елдерге қашу етек ала бастады.
1965 жылғы реформалар 70-жылдардың басында-ақ өзінің позицияларынан айрыла бастады, қол жеткен деңгейден одан әрі өрлеу барған сайын қиындады, әрі күрделене түсті. Оған өндірілетін өнімді қымбаттату есебінен ғана жету мүмкін еді, сөйтіп оның әр түрлі амалы іздестірілді. Атышулы жалпы өнім шығару әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық өрісін жайлап алды. Жағдай осылай мүмкін бола тұрса да, Н.С. Хрущевтің кезіндегідей, енді Л.И. Брежневті дәріптеу барған сайын кең өріс алды. Қызметі мақталған сайын наградалар да қардай борады, олардың саны жағынан ол бұрын-соңды құлақ естіп, көз көрмеген деңгейге жетті. Сол кездегі Одақтың тарихында Брежнев тұңғыш рет бейбіт уақытта маршал атанды, төрт Кеңес Одағының Батырларының, Еңбек Ерінің алтын жұлдыздарын омырауына қадады.
Кеңес қоғамының даму үрдісіндегі бітпес қарама-қайшылықтардың табиғаты КСРО-ның 1977 жылы қабылданған Конституциясынан көрініс тапты. Жаңа Конституция 1961 жылы КОКП-ның ХХІІ съезінде қабылданған іс жүзінде орындалмайтын, коммунизм құрудың үш міндетін алға тартты. Кемелденген социализм идеясы да бұл құжаттан қағыс қалмай, коммунизмге өсер жолдағы заңды белес деп танылды. Конституцияда кемелденген социалистік қоғамға қуатты өндіргіш күштер, алдыңғы қатарлы ғылым мен мәдениет, шынайы демократия жетілген қоғамдық қатынастар тән деп көрсетілгенмен, "Кеңес қоғамының басты және бағт беруші күші оның саяси жүйесінің ұйытқысы КОКП" екендігі арнайы бапта аталып өтілді. Осылай Компартияның бүкіл елдегі билігі конституциялық күшке ие болды. Бүкіл Кеңес Одағындай Қазақстанда да Компартия толық үстемдік жүргізді. Республикадағы ең жоғарғы заңды билік органы - Жоғарғы Кеңесі де толық партиялық бақылау астында жұмыс істеді. Қазақстан КП Орталық Комитетінің 1960 жылы қаңтарда болған пленумында республика партия ұйымының бірінші хатшысы болып Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев сайланды. 1962 жылдан бастап екі жыл Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы қызметін атқарған ол 1964 жылдан бастап қайтадан Қазақстан КП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы жұмысына келіп, 1986 жылдың желтоқсанына дейін сол қызметін абыройлы атқарды.
Антидемократия, жариялылыққа жол бермеу, пікір алуандығын болдырмау, адам құқығын аяққа таптау, әр адамның жеке ісіне араласу Кеңес қоғамының саяси жүйесіне тән белгілер болып қала берді. Сөз бен іс бірлігі туралы көп айтылғанмен, іс жүзінде олардың арасындағы алшақтық жер мен көктей еді. Бұл жағдай адамдардың психологиясында енжарлық пен самарқаулық ұялатты. Адамдар қоғамдық белсенділігін жоғалтты, кім билесе, соған көне беретін, қалай айдаса солай жүретін тобырға айналды. Маскүнемдік пен нашақорлық өсе берді. Бірақ ашық айтуға рұқсат етілмеді.
Тоқырау кезеңі дейтін 1971-1985 жылдарда Қазақстан экономикасы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен дамыды. 1980 жылға дейін республика 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндірістер мен цехтер іске қосылып өндірістің жаңа салалары пайда болды. Бірақ бұл жылдары Қазақстан КСРО-ның бірыңғай жүйе бойынша жұмыс істегендігімен экономика қалыпты қарқынды дами алмады.Оның басты себептері република экономикасындағы өнеркәсіптер Одақтық және Республикалық бағытта жұмыс істеді. Одақтың министрлерге қарайтын Қазақстанның кәсіпорындарынан жылына 15 млрд. сом табыс тауып отырса, Республиканың бюджетіне не бәрі 31 млн сом қаржы түсті. Бұл барлық түскен пайданың 1%-ақ болатын. Осы себептерге байланысты өнеркәсіп өнімдерінің кейбір түрлерін өндіру жекелеген экономикалық көрсеткіштер бойынша жоспарланған тапсырмалар орындалмады.
Интернационализмді дұрыс түсінбеу Қазақстанда тіл саясатында тек ұлтаралық қатынас тілін ғана қолдап, ал ұлт тілі туралы үндемей қалуға әкеп соқтырды. Орыс тілін республика қазақтарының 60 пайызы меңгерсе, қазақ тілін орыстардың 1 пайызынан азы ғана меңгерді. Қазақ тілі тек тұрмыстық саламен шектеліп, іс жүргізуде, мемлекеттік, дипломатиялық және әскери өмірде сол сияқты жоғары мектептерде қолданылмады. Республикада шыққан кітаптардың 95 пайызы орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70 пайызы эфирге орыс тілінде берілді.
Негізгі әдебиеттер:
1. Алдажуманов К.С., Козыбаев М.К. Тоталитарный социализм: реальность и последствия. А., 1997.
2. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. А., 1994.
3. Народное хозяйство Казахстана за 70 лет: статистический сборник. А., 1990.
Қосымша әдебиеттер:
1. Балмуханов С. Атомный полигон моими глазами Простор. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz