Мұғалімдердің кәсіби қоғамдастығы
МАТЕМАТИКАНЫ ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА БОЙЫНША ОҚЫТУ КУРСЫНЫҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ОҚУ ЖОСПАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ОҚЫТУШЫЛАРҒА ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДІС-ТӘСІЛДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ОҚУ ҮДЕРІСІН ЖОСПАРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ОҚУЛЫҚПЕН ЖӘНЕ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНМЕН ЖҰМЫС ... ... ... ... ... ... ... ...
ЫҚШАМСАБАҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ОҚУ ЖОСПАРЫ
1-дәріс. Жаңартылған орта білім беру мазмұнының ерекшеліктері. Білім беру мазмұнын жаңартудың алғышарттары. ҚР МЖМБС және үлгілік оқу бағдарламаларының мазмұны.
2-дәріс. Үлгілік оқу бағдарламасы: оқу мақсаттарының жүйесі,ұзақ мерзімді жоспар. Оқу бағдарламасының спиральді құрылымы. Бастауыш және негізгі орта мектеп пәндері
бойынша үлгілік оқу бағдарламалары.
3-дәріс. Тиімді оқыту және оқу. Тиімді оқыту және оқу тәсілдері. Белсенді оқу әдістерін
қолдану. Диалогтік оқыту.
4-дәріс. Сын турғысынан ойлауға үйрету. Тиімді сұрақтар.Ойлау дағдысының деңгейлері, Блум таксономиясы.Оқу үдерісін ұйымдастырудағы педагогикалық әдіс-тәсілдер
5-дәріс. Саралап оқыту тәсілдерін қолдану.
6-дәріс. . Оқу үдерісінде АКТ қолдану.
7-дәріс. . Критериалды бағалау жүйесі. Критериалды бағалаудың қағидаттары.
8 -дәріс. Критериалды бағалау жүйесінің мазмұны.
9-дәріс. . Критериалды бағалаудың теориялық негіздері. Кері дизайн. Оқу мақсаттарының таксономиясы.
10-дәріс. Критериалды бағалаудың құрылымы. Қалыптастырушы бағалау үдерісі. Қалыптастырушы бағалауды жоспарлау және ұйымдастыру. Қалыптастырушы бағалау әдістері және кері байланыс.
11-дәріс. Қалыптастырушы бағалау үдерісі. Қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырма әзірлеу. Пәндердің оқу-әдістемелік кешенімен жұмыс істеу. Тапсырмаларды көрсету. Тапсырмаларды бағалау және жақсарту.
12-дәріс. Жиынтық бағалау үдерісі. Жиынтық бағалау үдерісі. Бөлімортақ тақырып және тоқсан бойынша жиынтық бағалауды ұйымдастыру. Бөлімортақ тақырып бойынша жиынтық бағалауға арналған тапсырма әзірлеу және тапсырмаларды бағалау. Тоқсан бойынша жиынтық бағалауға арналган тапсырма әзірлеу және тапсырмаларды бағалау.
13-дәріс. Оқу пәндері бойынша сабақ жоспарлау.Пән бойынша оқу жоспары: орта мерзімді жоспар, қысқа мерзімді жоспар. Сабақ жоспарлаудың әдістемелік конструкторы. Шығармашылық шеберханасы: оқу пәндері бойынша сабақ жоспарлау.
14. -дәріс. Сабақ жоспарымен жұмыс істеу. Жаңартылған білім беру мазмұнын пәнді оқыту әдістемесі мен педагогикалық пәндердің силлабусында жүзеге асыру, сабақ жоспарлау. Ықшамсабақ өткізу. Ықшамсабақты бағамдау және сабақ жоспарын жақсарту.
15-дәріс. Мұғалім көшбасшылығы. Мұғалім тәжірибесіндегі зерттеу. Мұғалім көшбасшылығы. Мұғалімдердің кәсіби қоғамдастығы. Рефлексия және курсты қорытындылау.
КІРІСПЕ
МЖББО курсының жалпы мақсаты - болашақматематика мұғалімдерін Қазақстан Республикасындағы жаңартылған орта білім беру мазмұнымен таныстыру.
Курс барысында мұғалімдерге(оқытушыларға) түрлі жаттығуларды орындап, рефлексия жасауға,сондай-ақ жаңартылған білім мазмұнын оқу үдерісіне енгізуге бағытталған әдіс-тәсілдерді әзірлеуге мүмкіндік беріледі.
МЖББО курсының оқу материалдары орта білім беру мазмұнын жаңарту
шеңберіндегі материалдарына негізделген.
Бағдарламада білім беру саласындағы өзгерістер, оқу бағдарламалары мен педагогикалық тәсілдерді әзірлеудің негіздемесі, орта білім беру мазмұнын жаңартудың негізгі тақырыптары туралы ақпарат және теорияны оқытушылар өз тәжірибесінде қалай қолдана алатындығы туралы тәжірибелік ұсыныстар берілген.
Бағдарламаның мақсаты: орта білім беру мазмұнын жаңарту және критериалды
бағалау жүйесін енгізу шеңберінде мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін жетілдіру.
Бағдарламаның міндеттері:
1) Болашақ мұғалімдерді жаңартылған оқу бағдарламаларының мақсат-міндеттерімен, құрылымы және мазмұнымен таныстыру;
2) жаңартылған оқу бағдарламаларына сәйкес педагогикалық тәсілдер мен оқу
материалдарын түсінуін және қолдана білуін қамтамасыз ету;
3) критериалды бағалау жүйесін түсініп, қолдана білуін қамтамасыз ету;
4) жаңартылған орта білім беру мазмұнын оқу процесіне енгізудің маңызын түсіндіру.
Оқу нәтижелері:
1 ) Болашақ мұғалімдерді жаңартылған оқу бағдарламаларының мақсат-міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын біледі және түсінеді;
2) жаңартылған оқу бағдарламаларына сәйкес педагогикалық тәсілдер мен оқу
материалдарын түсінеді және қолданады;
3) критериалды бағалау жүйесін түсінеді және қолданады;
4) жаңартылған орта білім беру мазмұнын оқу процесіне енгізуге байланысты білік,
дағдылары қалыптасады.
ОҚЫТУШЫЛАРҒА ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДІС-ТӘСІЛДЕР
Оқытушыларға арналған тәжірибелік кеңес. Олар үшін жаңартылған оқу
бағдарламасын жүзеге асырудың маңызы қандай?
Мұғалімдердің алғашқы кәсіби дайындығы оқытудың сапасы мен тиімділігіне қатысты
алаңдатушылық тудырады (ЭЫДҰ, 2015). Жаңартылған орта білім беру мазмұнын табысты іске асыру мақсатында төменде жоғары оқу орындары оқытушыларына білім алушыларды дамыту және өзінің оқыту дағдысын жетілдіруге көмектесетін пайдалы ақпарат пен ұсыныстар берілген. Берілген материал мұғалімнің практикалық іс-әрекетіне бағытталғанын ескеру қажет.
Оқыту және оқу
Оқыту мен оқу өзара тығыз байланысты үдеріс екенін түсіну маңызды. Мұғалімдер
білім алушының қалай оқитынын неғұрлым жақсы түсініп, өздерінің оқыту тәжірибесін
жақсартқан сайын, олардың тиімді оқуға жетелеу қабілеті соғұрлым арта түспек.
Ауқымды зерттеу нәтижелері оқушылардың үлгерімін жақсартатын тәсіл ретінде
оқытудың ұйымдастырылған формалары арқылы жүзеге асырылатын төмендегі әдіс-
тәсілдерді анықтаған:
- белсенді оқу;
- кері байланыс;
- сенімін нығайту;
- оқыту сапасы.
Оқытудың ұйымдастырушылық формалары
Оқу үдерісінде әр түрлі болып қолданылатын қарым-қатынас құрылымы заманауи
дидактикада оқытудың ұйымдастырушылық формасы ретінде түсініледі.
Осыған сәйкес оқудың төрт жалпы (құрылымдық) формасын ерекшелейді (1-кесте):
1-кесте. Қарым-қатынас құрылымы және оқытудың ұйымдастырушылық формалары
Қарым-қатынастың түрлері Қарым-қатынастың құрылымы Оқытудың ұйымдастырушылық формалары
Жазбаша түрде жүзеге асырылатын жанама қарым-
Қатынас Бір адам жазады, сызады, сурет
салады.
Бір адам оқиды, жазылған
нәрсені талдайды, есеп
шығарады және т.б.
1. Жеке: бір адам өзі жеке оқиды,
шығарма жазады, бұл кезде ол
басқа адамдармен тікелей
байланысқа түспейді.
Ауызша сөйлеу арқылы жүзеге
асатын тікелей қарым-
қатынас.
1. Жұптағы қарым-қатынас 2. Жұптық.
2. Қарым-қатынастың топтық
құрылымы: кіші және үлкен
топтағы қарым-қатынас.
3. Топтық - бригадалық-
звенолық және
жалпысыныптық (барлығымен).
3. Құрамы ауыспалы жұптағы
қарым-қатынас (ҚАЖ),
диалогтік үйлесім (ДҮ) немесе
динамикалық жұп (ДЖ).
4. Ұжымдық.
Зерттеулерге сүйенсек, белгілі бір білім беру мақсаттары мен міндеттерін шешу үшін кез келген үйлесімдегі жалпы ұйымдастырушылық формаларды қолдану бізге оқудың нақты немесе арнайы ұйымдастырушылық формасын береді: сабақ, үй тапсырмасын орындау, факультатив, үйірме жұмысы, кеңес беру, оқу конференциясы, диспут, сұхбат, сынақ, емтихан қосымша сабақтар және т.б. Бұл формаларды дербес деп атауға болады, себебі, олар нақты оқу-тәрбиелік міндеттерді шешу үшін жалпы формалардың қолданылу түрі болып табылады.
Оқу жұмысын ұйымдастырудың топтық формасы және оның ерекшеліктері
1. Қарым-қатынастың топтық құрылымы.
2. Жұмыстың негізгі (алғашқы) шарты: бір адамды тыңдауға мүмкіндік болатындай
тыныштық, үнсіздік, өйткені, кез келген сәтте тек бір адам ғана сөйлей алады.
3. Басты артықшылығы: оқу тобының барлық мүшелері біліп, істей алуы тиіс нәрселер
барлық уақытта барлығына бірдей түсіндіріледі.
4. Әдетте кәсіби мұғалім оқытады: ерте заманнан - жалдамалы, ақылы педагог,
қалғандарының барлығы - оның оқушылары, олар ешкімді оқытпайды, барлығы тек оқиды.
Сол себепті, топтық (жалпы сыныптық) оқу сабақтары ешқашан ұжымдық болмаған және
болмайды да, өйткені, мұндай оқу сабақтарында білікті педагогикалық жетекшіліктің
қатысымен бір адам емес, керісінше ұжым (яғни, барлығы) барлығын және әрқайсысын жеке-
жеке оқытады.
5. Топтық сабақ кезінде әрбір оқушы, негізінен, мұғалімнің ұсынғанын үнсіз
тұтынады, барынша меңгеруге тырысады, тырысуы керек. Осы жерден оқушылардың
және, тіпті, студенттердің оқуға деген тұтынушылық қатынасы келіп шығады.
6. Әрбір оқушыны жалпысыныптық сабақ кезінде тек өзі мен өзінің жетістігі ғана
алаңдатуы тиіс, себебі, ол тек өзі үшін, өз білімі, қабілеті және тәрбиесі үшін ғана жауап
береді. Сыныпта, сабақта, бір адам ғана барлығын оқытады, барлығын тексереді және
әрқайсысына жеке-жеке жауапты, ол - кәсіби мұғалім.
7. Оқушылардың педагог жүргізетін жалпысыныптық (топтық) сабақтар кезіндегі
қоғамдық-пайдалы қызметі мүмкін емес, оның еш мағынасы да жоқ. (Шағын топтардағы оқу сабақтары жайлы төменде айтылатын болады).
8. Жалпысыныптық (топтық) жұмыс үдерісіндегі оқушы ықпалдастықтың тұрақты
объектісі, оқу үдерісін ұйымдастырудың топтық формасын әмбебаптандыру оны әрекетсіз
типтегі нысанға айналдырады.
9. Жалпы сыныптық (топтық) жұмыс кезінде оқушыларға жолдастарымен байланысуға
тыйым салынаған: әрқайсысы тек мұғалімнің ерекше рұқсатымен ғана ойын білдіре алады.Барлығы бірге емес, қатар жұмыстанады, яғни, оқушылар бір жайда орналасады, бірақ серіктес болмайды, себебі, оларға бір-бірімен сөйлесуге рұқсат етілмейді, оның себебі, бір-бірімен сөйлесу кезінде олар мұғалімнің немесе өздерінің жолдастарының сөзін естуге кедергі келтіреді. Әрбір оқушының өзгелерімен арасындағы диалогінің саны өте аз, нөлге жақын.
Жалпы сыныптық жұмыс талқылау кезінде ерекше көрініс табады, көпшілікке
ұжымдық жұмыс ретінде таныстырылады, ал шын мәнісінде жеке-оқшау жұмыс секілді ол
да ұжымдыққа қарама-қарсы болып келеді, әйтсе де бұл жағдай осыдан бұрын айтылғандай, жеке форманың ауқымды мағынасын ешқалай түсіндірмейді.
Жалпы сыныптық (топтық) жұмыс кезінде өзара серіктестік, жолдастық көмек
болмайды. Кейде сыртқы деп аталатын әлеуметтік белсенділік жалпы сыныптық
сабақтарда жоқтың қасы. Сондықтан, ішкі танымдық белсенділікті бетке ұстауға мәжбүр
болады. Оқушылардың танымдық үдерістерін қалай жандандыруға болатындығы жайлы
теориялар сәнге айналған, әйтсе де, олардың әрқайсысы жекеше және барлығы бірлесіп те
жалпы білім беру үдерісінің сапасы мен тиімділігіне айтарлықтай ықпал ете алмады.
Кейбір мамандар оқытудың ұжымдық формалары бригадалық және звенолық сабақтар
деп санайды. Бұл көзқарас қате. Ұжымдық оқыту анықтамасына сүйену керек. Оқудың
бригадалық немесе звенолық сабақтарды жұптық сабақтардан ажыратқан жөн: біріншісі
топтық болып есептеледі, ал екіншісі топтық емес, жұптық. Жұпта біреуі екіншісін оқытады,
ал ұжымдық сабақ ұжым өздерінің әрбір мүшесін оқытқан кезде орын алады. Жұп топ та емес, ұжым да емес. Біз топ және жұп терминдерін жалпыадамзаттық, күнделікті тұрмыстағы түсініктен аламыз.
Шағын топтардағы (бригадалар, звено) оқу сабақтарының ерекшеліктері
1. Шағын топтың сандық құрамы шамамен 3-8 оқушы.
2. Қарым-қатынас құрылымы - топтық: қарым-қатынастың әр сәтінде біреу сөйлейді, топ
(бірнеше адам) оны тыңдайды. Топтық сабаққа қатысушылардың ең аз саны - үш адам. Топтық форма мыналарды білдіреді:
а) біреу топты оқытады;
ә) әр сәтте топ бір бүтін болып жұмыс жасайды.
Үлкен топтардағы (сыныптардағы) қарым-қатынастан (оқытудан) айырмашылығы
қарым-қатынастың құрылу принципінде емес, бір уақыттағы тыңдаушылардың санында,
сәйкесінше, оқытуда.
3. Кейбір оқушылар ғана мұғалім жағдайына қойылады (шамамен 20%). Көпшілігінде
мұндай мүмкіндік жоқ немесе шағын топ мұғалімінің қызметін атқаратын жағдайы
болмайды, өйткені, бір жеке адаммен әңгімелескенге қарағанда, топ алдында мұғалім ретінде
сөз сөйлеу әлдеқайда қиын.
4. Бригадалар (шағын топтар) бөлек, оқшауланып жұмыс жасағандықтан, осы кезде
жалпысыныптық жұмыс тоқтайды, оның үстіне бригада жұмысы қаншалықты ұзаққа
жалғасқанымен сыныптағы біртұтас ұжымдық жұмыс жоғалады. Сыныпта бригадалық сабақ
жүргізу - бұл осыған дейін жүргізілген оқыту жұмысын тоқтату (жою) дегенді білдіреді.
Бригадалық оқыту сабақтары жалпысыныптық және жеке сабақтар секілді ұжымдық
жұмысқа қарама-қарсы болып келеді.
5. Әртүрлі бригадалардың жұмыстарының қорытындыларын біріктіру бригадалық
сабақтар кезінде емес, бригадалық сабақтар арқылы да емес, жалпы сыныптық жұмыс кезінде
жүзеге асады, ал жалпысыныптық жұмыс жоғарыда айтылғандай, сыртқы түрі жағынан
ұжымдық болып көрінгенмен шын мәнісінде ұжымдық емес, ұжымдық жұмыстың антиподы.
6. Бригадалық сабақтар кезінде екі жақты оқыту болмайды: барлық мұғалімдік
жұмысты біреу, тек кей жағдайда бригаданың екі оқушысы орындайды, ал қалғандары -
тыңдаушы оқушы болып қала береді.
7. Барлығымен серіктестік, өзара оқыту және жалпыға бірдей өзара көмек - оқытудағы
ұжымшылдықтың негізі бригадалық сабақтар кезінде жүзеге аспайды, өйткені, оқушылардың
негізгі бөлігі (70-80 пайызы) тек оқиды, ал басқаларды оқыту, яғни бригадир, кеңесші рөлін
атқару жағдайында болмайды.
8. Бригадалық (звенолық) оқу сабақтарын ұжымдық (яғни, заманауи қоғамның
талаптарына сәйкес келетін) сабақтар есебінде жалпысыныптыққа қарама-қарсылық ретінде жаңа және озық нәрсе етіп қарастырып ұсыну дұрыс емес, әрі тарихқа қайшы. Шағын топтардағы оқу сабақтары үлкен топтардағы оқу сабақтарынан әлдеқайда ерте пайда болған,оларды Көне Грекия мен Көне Рим мектептерінен байқауға болады. Салыстырмалы түрде олар халықтық қалалық мектептерде XVI - XVII ғғ. кеңінен қолданысқа енген.
Шағын топтардағы оқыту жұмысы салыстырмалы түрде дамыған елдердің (АҚШ, Англия,Швеция, Германия, Франция және т.б.) мектептерінде кеңінен таралған, бұл өз кезегінде олардың пайдалылығының жанама дәлелі бола алады. Сонымен қоса, шағын топтарда оқытуды кеңінен қолдану білім беру үдерісінде айтарлықтай түбегейлі жақсаруларға алып келген жоқ.
Элиталық типтегі жеке оқу орындарында (АҚШ, Англия, Франция және т.б.) оқыту
негізінен шағын топтарда өтеді, өйткені, әрбір сынып - бұл шынымен шағын топ, бірақ,
сабақты бұл жерде оқушы емес - бригадир немесе кеңесші - яғни, жоғары білікті педагог-
маман жүргізеді. Білікті кәсіби мұғалім оқушылар саны (4-12-оқушы) аз сыныппен
жұмыстануда бригадир-оқушы немесе кеңесші-оқушыға қарағанда әлдеқайда жоғары нәтиже көрсететіндігін дәлелдеудің қажеті де жоқ.
Мұғалімдердің соңғы жылдардағы жіктемелі бригадалық (топтық) сабақтардың
тәжірибесін қолдануы оқу мен тәрбие сапасын жоғарылатуға әкелмеді, мектептердегі оқу
үдерісінің тиімділігі өте төмен қалпында, ал шешілмеген мәселелер барған сайын көбеюде.
Негізгі мектептерде бригадалық сабақтарды мұғалімдердің көпшілігі пайдаланбайды, ал
ұжымдық сабақтардың енгізілуі жүйелі түрде бригадалық (топтық) сабақтарға жүгінуге алып келеді. Ұжымдық сабақтардың жүйелі қоданылуы оқушыларының шағын топтағы жұмысына жаңа өмір сыйлайтынын көрсетеді, шағын топтарда бұрын кездеспеген ерекше, белгісіз әдістемелер пайда болуда. Шағын топ оқушыларының жұмысы өз бетімен өтеді, басқару сырттай ғана жүріп отырады, ал топ ішінде реті келгеніне қарай. Оқушылардың топтық жұмысы ұжымдық жұмыстан кейін жалғасқан кезде оның сапасы да, тиімділігі де бірден арта түседі: шағын топта сөз сөйлейтін оқушылар (студенттер) құрамы ауыспалы жұпта жұмыстана отырып, алдын-ала дайындық пен тексерістен өтеді, сәйкесінше, зерттелген материалды жақсы біледі, әдістемелік амал-тәсілді тезірек меңгеріп, топтық сабақтарды сенімдірек жүргізеді.
Сонымен, жүргізілген талдау бойынша, оқу үдерісін (жеке, жұптық және топтық)
ұйымдастырудың дәстүрлі формаларында ұжымшылдықтың бөлек элементтері барына
қарамастан олар ұжымдық болып табылмайды. Білім берудің барлық ұйымдары оқытудың
ұжымдық формасын қажет етеді, ал осындай ұйымдастырушылық форма құрамы ауыспалы жұпта жұмыстанатын оқушылардың жұмысы болып табылады. Оқу сабақтарын
ұйымдастырудың дәстүрлі формалары ұжымдық болып саналмайтынын ескере отырып,
тәжірибе бәрібір де олардың алдағы уақытта кеңінен қолдану және үнемі жетілдірудің
өміршеңдігі мен қажеттілігін көрсетеді.
Оқыту үдерісін ұйымдастырудың ұжымдық формасы және оның ерекшеліктері
1. Оқытудың (қарым-қатынас) әр сәтінде оқушылардың жартысы сөйлейді, жартысы
тыңдайды, оқушылардың ең аз саны - төрт адам. Әр жұптағы жұмыстың уақытша және
тұйықталмаған сипаты бар. Бір жұпта болып жатқан нәрсе ұжымдағы барлық оқушыларға
қажет, және керісінше, қалған барлық жұптарда болып жатқан нәрсе аталған жұп үшін керек.
Барлық жұптардағы жұмыс сипаты өзара байланысқан және өзара тәуелді.
2. Әр оқушы кезек-кезек біресе оқушы, біресе мұғалім болып отырады. Ұжымының
барлық мүшелері барлық тақырып пен барлық сұрақтардың оқытушылары болып саналады.
Ескі мағынадағы тек оқытылатын адам, яғни, оқушы сөзі жоқ. Оқу ұжымы, оқушылар
тобы атауларының негізі жоғалады. Ұжымның жаңа типі пайда болады - өздігімен білім
алатын немесе білім алушы ұжым.
3. Сабақтың әр қатысушысының ең жақын арадағы мақсаты (оқушы сөзі келіспейді):
барлығын өзің білетін немесе өзің оқып жатқан нәрсеге үйрету. Әр оқушының (студенттің) өз білімі, тәртібі және тіпті жалпы мәдениеті үшін жауапкершілігі оқытушы, мұғалімнің позициясын айтарлықтай жоғарылатады.
4. Әр оқушының, дәлірек айтқанда, сабаққа қатысушының қызметі қоғамдық тұрғыда
пайдалы бола бастайды. Оқушы мектепті (немесе ЖОО) бітіргеннен кейін және сабақтан
кейін (негізгі уақыттан тыс) емес, оқытудың алғашқы қадамдарынан бастап ұжымға, қоғамға,өзге адамдарға жұмыс жасай бастайды және басқаларға жұмыс жасау оқудың өн бойында тоқтамайды: өзі қанша оқыса, басқаларды да сонша оқытады. Жыл өткен сайын,
әрқайсысының жұмысы сапалырақ, біліктірек болатыны айқын және барлығының жалпы
дамуы, жалпы білім беруі мен кәсіби өсуіне қосатын үлесі айтарлықтай, маңыздырақ
болатыны сөзсіз.
5. Жұмыстың негізгі принципі: барлығы әрқайсысын және әрқайсысы барлығын
оқытады, яғни, егер барлығының бір уақыттағы жұмысын алып қарамаса, ұжым өзінің әрбір мүшесін, әрбір мүше жолдастарын (осы ұжым мүшелерін, сондай-ақ, кей жағдайда аралас ұжымдарды да) оқытуға белсенді түрде ат салысатыны шығады. Оған қоса, білім алушы ұжымның жұмысы кәсіби педагог-маманның жетекшілігімен жүзеге асады. Өздігімен білім алатын ұжымдарда бұл шарт міндетті болудан қалып жатыр.
6. Әркім тек өз білімі мен оқудағы жетістіктеріне ғана емес, сонымен қоса, өз
жолдастарының білімі мен оқудағы жетістіктеріне де жауапты. Мұндай жауапкершілік
оқытудың дәстүрлі, ұжымдық емес түрлеріндегідей көріністе болмайды, керісінше шынайы,әсерлі болады, себебі, әрбір оқушы (студент) сол бір сәтте өз жолдастарының мұғалімі,оқытушысы және тәрбиешісі болады; егер, білмесең, оқы, ал мен саған қалай дұрыс жасау керектігін түсіндіріп, көрсетіп көмектесемін; біз бір-бірімізді оқытамыз, демек, бір-біріміз үшін жауаптымыз.
7. Әрбір зерттелетін тақырыпты (сұрақ, теорема) оқушы толықтай, орнықты және жан-
жақты меңгергенге дейін баяндай алады. Дәстүрлі оқытуда мұндай мүмкіндік болмайды,
өйткені, мұғалім бағдарламаны үнемі тез өткізеді, әр өткен тақырыптан сапалы игеруге
жетпей, жаңа тақырыпқа ауыса береді. Әлбетте, ұжымдық сабақтар кезінде жұмыс қарқыны барлығына бірдей болмайды, жекеге айналады.
8. Педагог-жетекшінің ең маңызды міндеті - әрқайсысының кәсіби шеберлігін, оқыту
өнерін қалыптастыру. Зерттелетін тақырыпты баяндауда, зерттелген теорияны тәжірибеде
қолдануда шеберлікке жету - әр оқу сабағының жалпы мақсаты және жалпы міндеті. Осы
тапсырманы табысты шешпей ұжымдық жұмыс жоғары дәрежеде тиімді бола алмайды.
Мектеп қабырғасында жүріп-ақ, барлық оқушылар зерттелетін материалды баяндау мен
қолдануда шебер болу білуі керек. Оқу сабақтарындағы педагогикалық шеберлік барлығына қажет, бірақ, беталды түрде емес, саналы түрде қалыптасуы керек.
9. Ұжымдық және жеке мүдделердің толық сәйкестенуі, біртұтастығы: өзгелерді
көбірек және жақсырақ оқытқан сайын, өзім де көбірек біліп, жақсырақ үйренемін.
Я.А.Коменский Көп нәрсені сұрап, меңгеріп, өзгелерді оқыту - ұлы білімпаздықтың
құпиясы деп жазады. Барынша көп сұрау, сұрап білгенді меңгеру, меңгергеніңді басқаларға үйрету - осы үш қағида оқушыға мұғалімді жеңуге мүмкіндік береді. Оқыту деген өз кезегінде меңгерілгеннің барлығын жолдастарына немесе тыңдаймын деушілердің барлығына қайта баяндау. Өте белгілі жағдай: Өзгелерді оқытқан өзі де оқиды, - қайталау арқылы өз білімін бекітетіндіктен ғана емес, сонымен қоса, заттарға тереңірек бойлай алатындығынан (Я.А.Коменский, 1982, 362-363 б.). Я.А. Коменскийдің тиімді оқыту жайлы идеясы ұжымдық сабақтарда жүзеге асады.
10. Мұғалім-жетекші ұжымдық сабақ кезінде жалпы жұмысқа өз қарауына қарай ата-
аналарды, жоғары сынып оқушыларын, студенттерді, қоғам өкілдерін тарта алады. Сондай-ақ, қатарлас сынып пен әр түрлі жастағы сынып оқушыларының жүйелі серіктестігін ұйымдастыруға да болады, бұл оқу және тәрбиелеуге қатысты өте маңызды және тиімді.
Осылайша, оқытудың ұжымдық формасын қолданудың арқасында әр оқу сыныбындағы
оқыту мен тәрбиелеу кәсіби педагогтің және осы сынып оқушыларының күшімен (сыныпта мұндай жағдай - уақытша құбылыс) ғана емес, сондай-ақ, жоғары сынып оқушыларының (студенттердің), ересектер мен жұртшылықтың күші арқылы да жүзеге асады. Дәл осы сөз жүзінде емес, іс жүзіндегі оқушыларды демократиялық тәрбиелеу болып табылады.
Ұжымдық сабақтарды енгізу түбегейлі өзгерістерге алып келеді: мұғалім тек оқытушы
және тікелей тәрбиешіге ғана емес, нағыз, заманауи жетекшіге айналады. Сабақ кезінде
мұғалім оқушылардың өзін-өзі басқаруын ұйымдастырып, реттеуі тиіс, оған көптеген
қызметтер кіреді: жоспарлау мәселелері, әрқайсысының жұмысын басқару (кімнің кіммен
жұмыс жасайтындығы), жарыс ұйымдастыру, тәртіп, тапсырмаларды бөлістіру, сырттан
қатысушыларды тарту, олардың қызметтерін түсіндіру және т.б. Бұның барлығын жетекші - кәсіби педагог бағытттап отырады.
Оқытудың ұжымдық және дәстүрлі формалары (жекеден басқалары) арасындағы
графикалық айырмашылықтарды келесідей етіп ұсынуға болады (В.К.Дьяченко және
басқалары., 2014) (1-сур).
Ұжымдық Жұптық Топтық
Барлығы Бригадалық-топтық
(жалпы сыныптық) (шағын топтағы жұмыс)
М - мұғалім, о - оқушы, араларындағы байланыс түрлері
1-сурет. Ұжымдық және дәстүрлі формалардың жіктелуі
Төменде оқыту үдерісінде пайдалануға болатын әдістемелердің бірі қарастырылады.
А.Г.Ривин әдістемесі
Топ немесе сынып үшін мұғалім өз оқыту пәні бойынша түрлі 7-8 тақырып таңдайды
о - о о - о о М о - о
о - о о - о М о - о
о - о о - о М о- о
о - о о - о - о М о - о
да, олармен ары қарай жұмыстану үшін құрамы ауыспалы жұптарға үлестіреді. Егер сынынта 32 оқушы болып, барлық сынып 8 жаңа тақырыпты зерделейтін болса, онда әрбір
тақырыппен қатарынан 4 оқушы жұмыстанып, баяндайды. Тәжірибеге сүйенсек, сынып
(білім алушы ұжымы) зерттейтін тақырыптардың саны оннан аспауы керек. Топпен
(сыныппен) бір уақытта үйретілетін тақырыптар олардың әрқайсысын өздігімен зерттеуге
келетіндей болуы тиіс, олардың басқа тақырыптармен өзара байланысы болуы мүмкін, тіпті,болғаны да дұрыс, бірақ, бір тақырып екіншісіне толықтай тәуелді болмауы тиіс, мысалы,матеиматикада натурал сандарды бөлуді өтпей, Бөлімдері әр түрлі бөлшектерді қосу және алу тақырыбын зерттеуге болмайды. Мұғалімнің алдында үнемі осы мәселе тұрады: мазмұны жағынан бір-біріне қатты тәуелді емес 8-10 тақырыпты таңдау жайлы. Ондай тақырыптарды таңдау география, тарих, табиғаттану, әдебиет пәндерінің мұғалімдеріне салыстырмалы түрде жеңілірек, ал математика, физика, химия пәндерінде әлдеқайда қиынырақ.
Тақырыптар таңдалып, оқушыларға таратылып, оқушыларға нұсқау беріленнен кейін,
құрамы ауыспалы жұпта жұмыс басталады. Жұптың әр қатысушысы дәптеріне тақырыптың аты мен сан жазады. Тақырыппен абзац бойынша жұмыстанады (5-12 жол), соншалықты міндетті болмаса да, кейде ол абзацтарды мұғалім белгілейді. Мәтінді пысықтау кезек-кезек жүргізіледі. Алдымен, бірінші оқушының, кейін екіншісінің мақаласының (тақырып) алғашқы абзацы ғана пысықталады. Бұл қалай жүзеге асады? Егер бірінші оқушы өз әріптесімен жұмыстанса және осы мақсат үшін бірінші оқушының мақаласы (тақырыбы) алынған болса, онда ол бірінші кезекте кітабын (мақаласын) парта немесе үстелдің ортасына қойып, әріптесінен тақырып атауын атауды сұрауы керек. Дұрысында, тақырып иесі емес, ал оның әріптесі алғашқы абзацтың барлық мәтінін оқып, кейін бірінші оқушы немесе екеуі бір-біріне сұрақ қоюы керек: Осы абзацта не туралы айтылады?
Осы кезден бастап олардың оқылған абзацтың мазмұнын дауыстау бойынша бірлескен
жұмысы басталады. Мәтін мазмұны анықталған кезде, екінші сұраққа: Сен қандай атау
бересің? Әріптестің екеуі келіскен кезде ғана атау қабылданған болып табылады. Осыдан
кейін, көршісі серіктесінің дәптеріне иесінің мақаласының (тақырыбының) жоспарының
алғашқы тармағын жазады. Егер олардың арасында келіспеушілік пайда болып, әр кез сайын педагогтан көмек сұрай бермес үшін тақырып иесі әріптесімен атауға келіспеген жағдайда, олар бірінші серіктес тақырып иесі болғандықтан дәптерге оны қанағаттандыратын тақырып жазылуы керек деп келіседі. Егер бірінші атау (жоспардың бірінші тармағы) жазылса, онда оның тақырыбы бойынша бірінші абзац жұмысы да аяқталған. Олар екінші серіктестің мақаласының (тақырыбының) бірінші абзацын пысықтауға көшеді: бірінші оқушы мәтінді оқиды, бірлесіп мына сұраққа жауап береді: Мына абзацта не жайында айтылады? Бірлесе отырып, талқылап, келісетін атау табады да, тақырып иесінің - екінші серіктестің дәптеріне жазады. Осымен екеуінің бірлескен жұмысы аяқталады. Әрқайсысы өзіне жаңа серіктес іздейді.
Екінші серіктеспен жұмыс қалай жүреді?
Алдымен, олар дәптерлерімен алмасады. Жаңа серіктес бірінші оқушы жұмыстанып
жатқан тақырып атауын және жоспардың алғашқы тармағын оқиды. Тақырып иесінің
(бірінші оқушы) міндеті өз мақаласының бірінші абзацының мазмұнын барынша нақты,
дұрыс және барынша толықтай жеткізу. Оның міндеті - иесінің сол жайлы білетінінің
барлығын сұрақ қою арқылы біліп алу. Ақпарат дұрыс, әрі толық болуы үшін иесінің
мақаласы (тақырыбы) бар кітап ашық болып және керек кезінде ол өзінің әңгіме-
баяндамасын растап немесе мәтіннен бөлек тіркестерді оқу арқылы толықтыра алатындай
болуы тиіс. Бірінші серіктес бірінші абзацтың мазмұнын баяндағаннан кейін олар бірлескен жұмысқа кірісіп, сұрақтарға жауап береді: Осы абзацта не туралы айтылады?, Сен қандай атау ұсынасың? Оның серіктесі иесінің дәптеріне екіншісі келіскен атауды жаазды, осылайша, олар екінші серіктестің тақырыбымен жұмыстанады. Кейін әрқайсысы жаңа серіктес іздейді, содан соң үшінші кездесу басталады.
Олар дәптерлерімен алмасады, тақырып атауымен және жоспардың екі тармағымен
танысады. Осы екі атау бойынша серіктес алдыңғы серіктестерімен жұмыстанған екі абзац мазмұнын баяндайтын иесінен ақпарат алуы тиіс, ал онымен бірге олар үшінші абзацты пысықтайды, талқылағаннан кейін жоспардың үшінші тармағын иесінің дәптеріне жазады.
Сосын, дәл осылай олар екінші серіктестің мақаласымен жұмыстанады.
Келесі кездесулер (төртінші, бесінші және т.б.) сәйкесінше орын алады. Сонда, әрбір
жаңа серіктеспен бірінші оқушы алдыңғы оқушылармен жұмыстанғанының барлығын
дауыстайды да, бірлесіп келесі абзацты пысықтауға кіріседі. Егер, екі әңгімелесушінің
тақырыбы бірдей болып қалса, онда екі абзац пен жоспардың екі тармағын пысықтап, бір-
бірінің дәптеріне жазады.
Неліктен Ривиннің әдістемесі бойынша серіктестер атауларды (жоспар тармақтарын) өз
дәптерлеріне емес, көрші-серіктесіне жазады? Бұл біраз күрделі емес пе? Осындай жазбаның пайдалылығы, ең алдымен, сабақтардың механикасымен келісілген: осы серіктесімен өз тақырыбы бойынша бірінші оқушы екі, тіпті үш рет кездесе алады. Әр жаңа кездесуде жазуы бойынша ол соңғыда немен жұмыстанғандарын анықтай алады, сәйкесінше, олардың немен жұмыстанғандарын, жұбынсыз үйренгендерін еске түсіруге жеңілірек болады. Басқа серіктестер туралы да дәл сол нәрсені айтуға болады. Екіншіден, олар жоспар тармақтарын бір-бірінің дәптерлеріне жазатындықтары оардың серіктестігін күшейтеді,байқампаздылығын, өзара жауапкершілігін және өзара түсіністігін жоғарылатады.
Мақала (тақырып) сынып (ұжым) оқушыларының әрқайсысымен абзацтық атау бойыша
пысықталғаннан кейін сабақ қатысушысы басынан аяғына дейін қайтадан оқып шығып, көбіне мұғалімнің нұсқауы бойынша топ алдында шығып сөз сөйлеуіне қысқаша жоспар (4-5 тармақ) құрады. Бірнеше адамы бар топ алдына шығып сөз сөйлеу аталған тақырып бойынша жұмыстың аяқталғандығын білдіреді. Пысықталған тақырып бойынша оқушының дайындалғандығын педагогтің өзі немесе педагогтің тапсырысымен осы тақырыпты зерттеген және тексерілген оқушы да тексере алады. Өз жолдастары алдына жиірек шығып сөйлеуге кеңес береміз. Шағын топ алдында сөз сөйлеу, - біз өз оқушыларымызға түсіндіретініміздей - өте жауапты іс және ол өте мұқият және жан-жақты дайындықты қажет етеді.
Топ алдына шығып сөйлеудің жұпта жұмыстанып, оқушылардың бір-біріне
баяндауларынан ерекшелігі неде? Егер оқушы бір ғана тыңдаушымен жұпта жұмыстанатын болса, онда одан өз тақырыбын жетік білуі талап етілмейді. Ол тақырыпты зерттейді, сол себепті, серіктесіне баяндаған кезде кітабына қарап, тіпті мәтіннің кейбір бөліктерін оқи алады. Пысықтау, зерттеу, дайындық жүреді. Шағын топ алдына шығу бір бөлек нәрсе, үлкен топ алдына бір бөлек. Топ алдында сөз сөйлеу кезінде материалды мұғалім, кәсіби педагог білетін деңгейде игеру керек. Бір қарағанда, бұл мүмкін емес болып көрінеді, қиял әлемінен алынған нәсре секілді. Бірақ, бұл тек бір қарағанға ғана. Шын мәнісінде, өз тақырыбын мұқият зерттеп, толық жауапкершілікпен қарағандар кез келген аудитория алдына шығып сөйлей алатындай кәсіби деңгейде меңгереді. Бұл неге байланысты? Шынымен де осындай нәрсе болуы мүмкін бе? Тәжірибеге жүгінейік.
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің
жаратылыстану - география факультетінде 2-курста психология сабақтарында ұжымдық
сабақтардың әдістемесін игеру үшін Ривин әдістемесі қолданылды.
Бірінші сабақтың өзінде-ақ, аталған топтың барлық студенттері келесі тақырыптарды
алды: Психология пәні мен міндеттері. Психика және оның дамуы, Сезім,
Қабылдау, Жады, Эмоциялар, Ойлау, Ерік және т.б. Әрбір жұмыстанатын мақала мәтіні шамамен 8-12 бет болатындай таңдалды. Осының өзі жеткілікті. Барлығы 9 тақырып берілді: бір тақырыпқа 2-3 адамнан. Екінші және үшінші күндердің өзінде шағын топтарда шығып сөйлейтін студенттер пайда болды. Баяндау 10-15 минутқа жалғасты. Өз
баяндауларында студенттер өздері жұмыстанған тақырыптың мазмұнын түсіндірді. Әр
сөйлеушінің міндеті - өзінің зерттегенін, пысықтағанын жай баяндау емес, барлығын осы
тақырып бойынша білулері тиіс нәрсеге үйрету. Сөз сөйлеуші - мұғалім, оқытушы. Оның
тыңдаушылары - психология пәні бойынша емтиханға дайындалатын студенттер. Негізгі
талап: сағыздай созбау (ешқандай артық сөз), сауатты сөйлеу, кітап немесе дәптердің
көмегінсіз барлық маңызды тұжырымдарды баяндаушының өзі біліп, өзі нақты тұжырымдай алуы тиіс, барынша ғылыми терминологияны қолданып, тыңдаушыларды сонымен таныстыруы тиіс. Әр үлкен тақырып 3-4 бөлікке бөлінді. Әр бөлігін баяндауға 8-15 минут қажет болды. Материал толығымен, тіпті, егжей-тегжейлі баяндалды. Егер, студент ауқымды тақырыпты баяндап, оған 30-40 минут кеткен болса, онда ол баяндама ретінде қарастырылды.
Өз тақырыбын бір сағаттан екі сағат аралығында мазмұндау дәріс болып есептелді. Оның
үстіне, мазмұндау тығыз әрі, мазмұнды болуы керек.
Үшінші аптаның соңында кішігірім сұрақтар көлеміндегі шығып сөйлеушілер ғана
емес, айтарлықтай үлкен тақырыптарды баяндауға қабілетті баяндамашылар да пайда болды.
Студенттер өз тақырыптарын А.Г. Ривин әдістемесі бойынша зерттеу кезінде өте
жоғары, кәсібиге жақын деңгейде баяндама және дәрістермен шыға алуында ешқандай да
таңғаларлық нәрсе жоқ. Керісінше, мұндай жайттар - қалыпты жағдай. Егер, студент немесе оқушы мақала мәтінін абзац бойынша пысықтаса, әр абзацты серіктесімен талқыласа, бірлесе отырып сәйкес келетін атау таңдап, кейін әр жаңа кездесуде алдыңғы немесе барлық алдыңғы кездесулерде пысықталғанның барлығын дауыстайтын болса, онда осылайша, ол өздігімен мақала (яғни оқылатын пәннің) мазмұнына жетуге және сонынмен қатар, өзі үйренген нәрселерді өзгелерге баяндауға үйренеді. Егер топта (сыныпта) 25 адам болып, оған қоса, 8-9 түрлі тақырып зерттеліп жатса, онда ол бір тақырыпты шамамен 3 адам зерттеп, оқытады дегенді білдіреді. Әркім өз тақырыбын егжей-тегжейлі жоспары мен кітаптағы ашық мәтініне сүйене отырып, бөлшектеп (абзац бойынша) 7-8 рет баяндайды.
Оқушының әрбір абзацты кітапты (мақалада) баяндалғандай етіп 7-8 рет айтып
тұрмайтыны түсінікті. Ол өз мазмұндауының түрін өзгертіп, әр тыңдаушының түсінігі мен
басқа да ерекшеліктеріне қарай икемделетін болады. Ал бұл еркін, әрі дұрыс және де толық баяндауға алып келеді. Егер, оқу пәнінің әрбір тақырыбымен осындай жан-жақты жұмыс жасалатын болса, жаймен, байқаусыз оқушы (студент) өзі үшін кәсіби оқыту деңгейіне дейін көтеріледі. Алайда, тіпті, оқушы мәтіннің (мақала, оқулық) мазмұнын өзіндік өзгертулер енгізбей, сөзбе-сөз жеткізсе де, онда мұндай жағдайда да оқушы өседі, дамиды, себебі, меңгеру қажет нәрсені өзгелерге белсенді түрде және үздіксіз баяндауды үйренеді. Оған қоса, сөз сөйлеуі кітаби (нақтырақ айтқанда оқулықтардағыдай) бола бастайды, ал бұл өз кезегінде көп оқушылар үшін ілгерілеу, оның үстіне айтарлықтай ілгерілеу десек те болады.
Абай атындағы Алматы Мемлекеттік Университетінің (қазір - Абай атындағы Қазақ
Ұлттық педагогикалық университеті) оқытушысы В.П.Марусич өзінің және өзге де көптеген педагогтердің тәжірибесін жалпылай келе А.Г. Ривиннің әдістемесі бойынша мәтінмен жұмыс істеудің алгоритмін құрастырған:
1. Мәтінді (тақырыпты) таңдау.
2. Дәптерді жұмысқа дайындау.
3. Қажет болса, мәтінді толықтай оқып шығу (Көп жағдайда бұны жасаудың қажеті
жоқ).
4. Жұмыс алгоритмімен танысу (бұны жаңадан бастаушыларға істеу керек, жұмыс
алгоритмі А.Г. Ривиннің әдістемесі бойынша үдеріс кезінде тез қабылданады).
5. Абзацтардың ерекшеленгендігін тексеру (бұл тек ең басында, алғашқы сабақтарда
жасалады).
6. Серіктесті шақыру.
7. Оған тақырыпты атап, жұпта қандай жұмысты орындайтынын көрсету:
а) егер абзацтарды мұғалім белгілеген болса, онда абзацтың не жайында екенін
тұжырымдап, оның мазмұнын меңгеру үшін көрсетілген әрекеттерді орындау;
б) абзацты белгілеу, талқылап, оған атау беру, атауын дәптерге серіктес жазады;
в) серіктес мақаласынан абзацты белгілеу, оны оқып, талқылап, атау беріп, атауын
серіктесінің дәптеріне жазу;
г) бір-біріне алғыс айтып, жаңа серіктес іздеу.
8. Екінші серіктеспен алдымен дәптермен алмасып, әрқайсысы жұмыстанатын тақырып
атауларымен танысады.
9. Мен серіктес дәптерінен жоспардың бірінші тармағын оқимын, серіктесімнен сәйкес
абзацтың мазмұнын мазмұндауын сұраймын.
10. Серіктес маған пысықталған абзац мазмұнын баяндайды. Мен тыңдап, сұрақтар
пайда болса, оның тақырыбының бірінші абзацының мазмұнын жақсырақ түсіну үшін
сұрақтар қоямын.
11. Серіктестің тақырыбы (мақаласы) бойынша келесі абзацты аламыз, оқимыз (мен
оқимын, өйткені, артықшылық тақырып иесіне емес, лның серіктесіне беріледі), осы абзацта не жайлы айтылатынын анықтаймыз, талқылаймыз, ең сәйкес келетін атауды таңдаймыз.
12. Келісілген атауды мен көршімнің дәптеріне жазамын.
13. Дәл осындау процедураны менің тақырыбым бойынша да қайталаймыз: серіктес
менің мақаламның атын оқып, жоспардың бірінші тармағының, яғни, жаңа ғана пысықталған абзацтың мазмұнын ашуды ұсынады.
14. Менің мақалам бойынша келесі абзацты аламыз, дұрысында, серіктестің оқығаны
дұрыс, (себебі бұл менің тақырыбым), осы абзацта не туралы айтылатынын анықтап, оны
барынша қысқа, әрі нақты атап, келіскеннен кейін серіктес менің дәптеріме атауды жазады.
15. Бұл жұмыс осымен аяқталады. Бір-бірімізге алғыс айтамыз. Әркім өзіне жаңа
серіктес іздейді.
16. Жаңа (үшінші) серіктеспен барлығы қайталанады: дәптер алмасу, тақырып атауы
оқылады, пысықталған алғашқы екі абзацтың мазмұны анықталады, келесі абзац оқылады,
талқыланады, тұжырымдалады, барынша сәйкес келетін атау бір-бірімен келісіліп, тақырып иесінің дәптеріне жазылады (серіктесі жазады). Бір-біріне алғыс айтып, әрқайсысы өзіне келесі серіктесті таңдайды және т.с.с.
17. Тақырыпты (мақаланы) жақсырақ меңгеру үшін дәптердің жиегіне жаңа немесе
тірек сөздерді, күнді, аты-жөнін, белгісіз заттардың атауларын және т.б. жазып алу.
18. Егер серіктестің де тақырыбы бірдей болса, онда олардың жоспары қарастырылып,
алардың айырмашылығы және олардың себептері анықталып, негіздеме беріледі, келесі екі абзац алынып, талқыланады, жоспардың тармақтары келісілгеннен кейін бір-бірінің
дәптеріне жазылады.
19. Өз мақаласын пысықтауды бітірген оқушы соңғы серіктесіне бүтін мәтіннің
мазмұнын баяндайды да, шағын топ немесе бүкіл сыныптың алдында шығып сөйлеуге
дайындалады (үлкен аудитория алдында); көбіне тексерісті мұғалім (кәсіби маман) немесе осы тақарыпты бұрын пысықтаған сабақ қатысушыларының бірі жүзеге асырады.
20. Мақаланың иесі өз тақырыбын меңгеріп, осы тақырып бойынша оқытып,
кемшілктер мен бұрмалануға жол бермей, өзгелерді сапалы түрде тексере алатын болса ғана мақала мәтінімен жұмыс аяқталған болып есептеледі.
21. Баға қоюдың қажеті жоқ, себебі оның керексіз салдарлар болуы мүмкін (орынсыз
келіспеушілік, дау-дамай, тіпті, төбелес, материалды сапалы меңгеруден гөрі жоғары баға
алуға ұмтылыс маңыздырақ нәрсеге айналады) (Құсайынов Ғ.М., 2014).
Белсенді оқу
Оқу үдерісі өзінің табиғаты бойынша ойлаудан тұруы керек және ми құрылымында
өзгеріс туғызуға жетелеуге тиіс. Ми неғұрлым белсенді жұмыс істеген сайын, оқу үдерісі
соғұрлым қарқынды жүзеге асады. Хэтти (Hattie, 2014) адам миы ақпаратты өңдеп, оны
түсінуге мүмкіндік беретінін, ал мұғалімнің тоқтаусыз сөйлеуі миға шамадан тыс аса көп
ақпарат жүктемелейтіні және ол оқушылардың қызығушылығын жоғалтуға әкеліп
соғатыны, сол сәтте оқудың нәтижелілігі айтарлықтай төмендеп кететіні туралы біздің
хабардар екенімізді мәлімдейді. Ал белсенді оқу, керісінше, оқушылардың белсенді
қызметпен айналысу арқылы мұғалім берген ақпараттың мәнін ұғынып, алған білімдерін
есте сақтап, оны қолдана алуын қамтамасыз етуді көздейді. Хэттидің мидың қызметін талдай отырып жүргізген шолуы дағдыларды меңгерту шеберлігі тек іс жүзіндегі белсенді қызмет арқылы жүзеге асатынын, демек, оқушылар тек тыңдаумен айналыспай, білім алуда белсенді әрекет етуі керек екендігін көрсетеді.
Белсенді оқу оқушының мұғалімді енжар тыңдап қана қоймай, белсенді жұмысқа
тартылуын көздейтін оқыту және оқу әдістерінің бірі болып табылады. Бұл тәсілдер оқу
үдерісі жаттығудың алдында емес, оны орындау барысында жүзеге асырылатын құбылыс
екендігін түсіндіреді. Сыныпта қолданылатын мұндай тәсілдерге топтық жұмыстар (Brodie,2000), ойын баламалары (Bergen, 2002) және пән бойынша белгілі тақырыптағы ойын түрлері кіреді (Peters, 1998). Оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамытуда ойын
баламалары шынайы өмірдің белгілі бір аспектілерін модельдеу және зерттеу үшін
ұсынылған мүмкіндік болып табылады.
Сабақта ұжымдық (құрамы ауыспалы жұптар), топтық (шағын топтар) және жұптық
жұмыс ұйымдастыру арқылы белсенді оқу әдістерін қолдану оқушының өзіндік рефлексия
жасау дағдыларының дамуына, сыныптағы жалпы жұмысқа үлес қосып, қатысқанын
сезінуге; оқу үдерісінің белсенді мүшесі болуына, құрдастармен қарым-қатынасының
дамуына, танымдық белсенділігінің артуына мүмкіндік береді. Сондай-ақ, мұғалімнің
сабағын қызықты ұйымдастыруына, оқушыларының танымдық әрекетін күшейтіп, өзінің
кәсіби шеберлігін шыңдай түсуіне ықпал етеді.
Белсенді оқудағы мұғалімнің рөлі
Пәндердің оқу бағдарламаларының мақсаты оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуге
ынталандырып, еркін ойлауға үйрету болып табылатындығымен қатар, мұғалімдердің
немқұрайлық танытып, оқушылардың өз бетімен отыруына жол бермеуі аса маңызды.
Оқушылар жеке-дара жұмыс істегеннен гөрі, мұғалім қолдау көрсететін белсенді сабақта
анағұрлым жақсы үйренеді. Мысалы, оқушыларды зерттеу сұрағын анықтау және
тапсырма таңдау үдерісіне қатыстыру олардың оқу үдерісіндегі белсенділік дәрежесін
арттырады, себебі белгілі бір деңгейде зерттеу бағытын олар өздері бақылайды (Cavagnetto,Hand & Norton-Meier, 2011). Оқу үдерісінде зерттеу сұрағын талқылау мұғалімнің,сыныптастарының көмегімен де, өз бетінше де жүргізілуі тиіс. Мұғалімдер оқушылар ұсынатын сұрақтарды келесі түрде жіктеуге көмектесуіне болады: білген қызық, білгім келеді, зерделенетін негізгі тақырыпты түсіну үшін маңызды. Осылайша жіктеу алдағы уақытта оқушылардың зерттеуге арналған тиісті сұрақты таңдауына негіз бола алады.
Мұғалім барлық сұрақтарды талдау арқылы оқу мақсаттарына сәйкес келетін сұрақтардың
ғана қамтылуын қамтамасыз етуі қажет.
Оқушылар алға ілгерілеген сайын, оларға мұғалім тарапынан аса қамқорлықпен қолдау
көрсету қажет болмайды, енді олар өздігінен жұмыс істей алады. Осындай оқыту әдісін әрі қарай дамыту үшін мұғалімдер бастапқыда оқушыға жақсы қолдау көрсетіп, кейін оны
біртіндеп азайтып отыруы керек. Сырттан көрсетілетін қолдау тоқтағанда ғана, оқушылар
жоспарлаған нәтижеге қол жеткіздім деп айта алады. Егер оқушыларға өзі білетін
дағдыларды ғана қолдануға рұқсат етілсе, олар ештеңені үйренбейді деуге болады. Рата (Rata,2012) өзін тек үйлестіруші ретінде ұстайтын мұғалім мұғалім деп аталуға лайықты емес деп тұжырымдайды.
Хэтти (Hattie, 2009) педагогикалық тәсілдердің метаталдауын жүргізіп, мұғалімдер
үйлестіруші және жандандырушы болып табылатын тәсілдердің әсерін салыстырған. Ол қолданған тәсілдерде 0 - ілгерілеудің жоқ екендігін, 0,4 - ілгерілеудің бір жыл мерзімін және 1 - ілгерілеудің екі-үш жылын білдіреді. Мұғалім тек үйлестіруші рөлін атқарған тәсілдердің орташа әсері - 0,17, мұнымен салыстырғанда мұғалім ынталандырушы болған (мәселен, кері байланыс ұсыну, оқыту шеберлігі, күрделі мақсаттар қою және т.б.) оқыту тәсілдерінің орташа әсер мөлшері 0,60 болған.
Оқушылардың пән бойынша терең білім алуы мұғалімдердің дағдыларына да
байланысты, яғни олар оқушылардың жаңа білімдерін бұған дейінгі білімдерімен ұштастыра алуын бақылай білулері маңызды. Бұл үдеріс әр оқушының жеке дағдысы мен қабілеттеріне байланысты әртүрлі болады. Сол себепті мұғалімдер әр оқушы үшін оқу үдерісінің келесі қадамдарын анықтап, әрі қарай ілгерілеуіне септігін тигізу үшін оқушыларды үнемі бағалап отыруы керек. Бақылай отырып, оқудың келесі қадамдарын анықтау үшін ақпаратты пайдалану тәсілі метаталдаудың көмегімен білім беру шараларының табысты түрлерінің бірі ретінде танылып, соңғы 20 жыл ішінде халықаралық деңгейде мойындалып отыр (Black and William, 1998).
Белсенді оқу барысында мұғалімдер:
- барлық оқушылардың оқу үдерісіне қатысуын қамтамасыз ететін жағымды оқу
ортасын қалыптастыруға;
- әр оқушының пікірін тыңдап, алдыңғы білім, білік, дағдыларды пайдалану арқылы
оларды дамытуға;
- оқушылардың дағдыларын дамытуға бағытталған тапсырмалар мен белсенді әдіс-
тәсілдерлі қолдануға;
- сенімді, жауапты, белсенді, жаңалыққа ұмтылатын және өзінің іс-әрекетін талдап,
рефлексия жасай білетін оқушыларды тәрбиелеуді мақсат етуге;
- проблемалық жағдаяттарды модельдеп, оларды шешудің оқушыларға түсінікті
тәсілдерін таңдауға;
- алға қойылған оқу мақсатына қол жеткізу арқылы жоспарланған сабақты тиімді
өткізу үшін материалдарды, ресурстарды және қосымша құралдарды пайдалана отырып;
бүкіл сынып қатысатын ұжымдық (құрамы ауыспалы жұптар), топтық (шағын топтар) немесе жұптық жұмыс түрлерін, оқушылардың жеке жұмыс істеуін ұйымдастыруға және уақытты басқаруға;
- оқушыларды мадақтап, оқуға еліктіре, қызықтыра отырып, ұғымдарды түсіндіруде,
мағынасын ашуда, нұсқаулық беруде түсінікті де анық, қарапайым тілді пайдалануға;
- оқу үшін бағалау арқылы оқушылардың оқуына қолдау көрсетуге;
- оқушылардың белсенді оқу және зерттеу жұмысын орындау дағдыларын дамытуға;
- оқушылардың сын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ОҚУ ЖОСПАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ОҚЫТУШЫЛАРҒА ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДІС-ТӘСІЛДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ОҚУ ҮДЕРІСІН ЖОСПАРЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ОҚУЛЫҚПЕН ЖӘНЕ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНМЕН ЖҰМЫС ... ... ... ... ... ... ... ...
ЫҚШАМСАБАҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ОҚУ ЖОСПАРЫ
1-дәріс. Жаңартылған орта білім беру мазмұнының ерекшеліктері. Білім беру мазмұнын жаңартудың алғышарттары. ҚР МЖМБС және үлгілік оқу бағдарламаларының мазмұны.
2-дәріс. Үлгілік оқу бағдарламасы: оқу мақсаттарының жүйесі,ұзақ мерзімді жоспар. Оқу бағдарламасының спиральді құрылымы. Бастауыш және негізгі орта мектеп пәндері
бойынша үлгілік оқу бағдарламалары.
3-дәріс. Тиімді оқыту және оқу. Тиімді оқыту және оқу тәсілдері. Белсенді оқу әдістерін
қолдану. Диалогтік оқыту.
4-дәріс. Сын турғысынан ойлауға үйрету. Тиімді сұрақтар.Ойлау дағдысының деңгейлері, Блум таксономиясы.Оқу үдерісін ұйымдастырудағы педагогикалық әдіс-тәсілдер
5-дәріс. Саралап оқыту тәсілдерін қолдану.
6-дәріс. . Оқу үдерісінде АКТ қолдану.
7-дәріс. . Критериалды бағалау жүйесі. Критериалды бағалаудың қағидаттары.
8 -дәріс. Критериалды бағалау жүйесінің мазмұны.
9-дәріс. . Критериалды бағалаудың теориялық негіздері. Кері дизайн. Оқу мақсаттарының таксономиясы.
10-дәріс. Критериалды бағалаудың құрылымы. Қалыптастырушы бағалау үдерісі. Қалыптастырушы бағалауды жоспарлау және ұйымдастыру. Қалыптастырушы бағалау әдістері және кері байланыс.
11-дәріс. Қалыптастырушы бағалау үдерісі. Қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырма әзірлеу. Пәндердің оқу-әдістемелік кешенімен жұмыс істеу. Тапсырмаларды көрсету. Тапсырмаларды бағалау және жақсарту.
12-дәріс. Жиынтық бағалау үдерісі. Жиынтық бағалау үдерісі. Бөлімортақ тақырып және тоқсан бойынша жиынтық бағалауды ұйымдастыру. Бөлімортақ тақырып бойынша жиынтық бағалауға арналған тапсырма әзірлеу және тапсырмаларды бағалау. Тоқсан бойынша жиынтық бағалауға арналган тапсырма әзірлеу және тапсырмаларды бағалау.
13-дәріс. Оқу пәндері бойынша сабақ жоспарлау.Пән бойынша оқу жоспары: орта мерзімді жоспар, қысқа мерзімді жоспар. Сабақ жоспарлаудың әдістемелік конструкторы. Шығармашылық шеберханасы: оқу пәндері бойынша сабақ жоспарлау.
14. -дәріс. Сабақ жоспарымен жұмыс істеу. Жаңартылған білім беру мазмұнын пәнді оқыту әдістемесі мен педагогикалық пәндердің силлабусында жүзеге асыру, сабақ жоспарлау. Ықшамсабақ өткізу. Ықшамсабақты бағамдау және сабақ жоспарын жақсарту.
15-дәріс. Мұғалім көшбасшылығы. Мұғалім тәжірибесіндегі зерттеу. Мұғалім көшбасшылығы. Мұғалімдердің кәсіби қоғамдастығы. Рефлексия және курсты қорытындылау.
КІРІСПЕ
МЖББО курсының жалпы мақсаты - болашақматематика мұғалімдерін Қазақстан Республикасындағы жаңартылған орта білім беру мазмұнымен таныстыру.
Курс барысында мұғалімдерге(оқытушыларға) түрлі жаттығуларды орындап, рефлексия жасауға,сондай-ақ жаңартылған білім мазмұнын оқу үдерісіне енгізуге бағытталған әдіс-тәсілдерді әзірлеуге мүмкіндік беріледі.
МЖББО курсының оқу материалдары орта білім беру мазмұнын жаңарту
шеңберіндегі материалдарына негізделген.
Бағдарламада білім беру саласындағы өзгерістер, оқу бағдарламалары мен педагогикалық тәсілдерді әзірлеудің негіздемесі, орта білім беру мазмұнын жаңартудың негізгі тақырыптары туралы ақпарат және теорияны оқытушылар өз тәжірибесінде қалай қолдана алатындығы туралы тәжірибелік ұсыныстар берілген.
Бағдарламаның мақсаты: орта білім беру мазмұнын жаңарту және критериалды
бағалау жүйесін енгізу шеңберінде мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін жетілдіру.
Бағдарламаның міндеттері:
1) Болашақ мұғалімдерді жаңартылған оқу бағдарламаларының мақсат-міндеттерімен, құрылымы және мазмұнымен таныстыру;
2) жаңартылған оқу бағдарламаларына сәйкес педагогикалық тәсілдер мен оқу
материалдарын түсінуін және қолдана білуін қамтамасыз ету;
3) критериалды бағалау жүйесін түсініп, қолдана білуін қамтамасыз ету;
4) жаңартылған орта білім беру мазмұнын оқу процесіне енгізудің маңызын түсіндіру.
Оқу нәтижелері:
1 ) Болашақ мұғалімдерді жаңартылған оқу бағдарламаларының мақсат-міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын біледі және түсінеді;
2) жаңартылған оқу бағдарламаларына сәйкес педагогикалық тәсілдер мен оқу
материалдарын түсінеді және қолданады;
3) критериалды бағалау жүйесін түсінеді және қолданады;
4) жаңартылған орта білім беру мазмұнын оқу процесіне енгізуге байланысты білік,
дағдылары қалыптасады.
ОҚЫТУШЫЛАРҒА ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДІС-ТӘСІЛДЕР
Оқытушыларға арналған тәжірибелік кеңес. Олар үшін жаңартылған оқу
бағдарламасын жүзеге асырудың маңызы қандай?
Мұғалімдердің алғашқы кәсіби дайындығы оқытудың сапасы мен тиімділігіне қатысты
алаңдатушылық тудырады (ЭЫДҰ, 2015). Жаңартылған орта білім беру мазмұнын табысты іске асыру мақсатында төменде жоғары оқу орындары оқытушыларына білім алушыларды дамыту және өзінің оқыту дағдысын жетілдіруге көмектесетін пайдалы ақпарат пен ұсыныстар берілген. Берілген материал мұғалімнің практикалық іс-әрекетіне бағытталғанын ескеру қажет.
Оқыту және оқу
Оқыту мен оқу өзара тығыз байланысты үдеріс екенін түсіну маңызды. Мұғалімдер
білім алушының қалай оқитынын неғұрлым жақсы түсініп, өздерінің оқыту тәжірибесін
жақсартқан сайын, олардың тиімді оқуға жетелеу қабілеті соғұрлым арта түспек.
Ауқымды зерттеу нәтижелері оқушылардың үлгерімін жақсартатын тәсіл ретінде
оқытудың ұйымдастырылған формалары арқылы жүзеге асырылатын төмендегі әдіс-
тәсілдерді анықтаған:
- белсенді оқу;
- кері байланыс;
- сенімін нығайту;
- оқыту сапасы.
Оқытудың ұйымдастырушылық формалары
Оқу үдерісінде әр түрлі болып қолданылатын қарым-қатынас құрылымы заманауи
дидактикада оқытудың ұйымдастырушылық формасы ретінде түсініледі.
Осыған сәйкес оқудың төрт жалпы (құрылымдық) формасын ерекшелейді (1-кесте):
1-кесте. Қарым-қатынас құрылымы және оқытудың ұйымдастырушылық формалары
Қарым-қатынастың түрлері Қарым-қатынастың құрылымы Оқытудың ұйымдастырушылық формалары
Жазбаша түрде жүзеге асырылатын жанама қарым-
Қатынас Бір адам жазады, сызады, сурет
салады.
Бір адам оқиды, жазылған
нәрсені талдайды, есеп
шығарады және т.б.
1. Жеке: бір адам өзі жеке оқиды,
шығарма жазады, бұл кезде ол
басқа адамдармен тікелей
байланысқа түспейді.
Ауызша сөйлеу арқылы жүзеге
асатын тікелей қарым-
қатынас.
1. Жұптағы қарым-қатынас 2. Жұптық.
2. Қарым-қатынастың топтық
құрылымы: кіші және үлкен
топтағы қарым-қатынас.
3. Топтық - бригадалық-
звенолық және
жалпысыныптық (барлығымен).
3. Құрамы ауыспалы жұптағы
қарым-қатынас (ҚАЖ),
диалогтік үйлесім (ДҮ) немесе
динамикалық жұп (ДЖ).
4. Ұжымдық.
Зерттеулерге сүйенсек, белгілі бір білім беру мақсаттары мен міндеттерін шешу үшін кез келген үйлесімдегі жалпы ұйымдастырушылық формаларды қолдану бізге оқудың нақты немесе арнайы ұйымдастырушылық формасын береді: сабақ, үй тапсырмасын орындау, факультатив, үйірме жұмысы, кеңес беру, оқу конференциясы, диспут, сұхбат, сынақ, емтихан қосымша сабақтар және т.б. Бұл формаларды дербес деп атауға болады, себебі, олар нақты оқу-тәрбиелік міндеттерді шешу үшін жалпы формалардың қолданылу түрі болып табылады.
Оқу жұмысын ұйымдастырудың топтық формасы және оның ерекшеліктері
1. Қарым-қатынастың топтық құрылымы.
2. Жұмыстың негізгі (алғашқы) шарты: бір адамды тыңдауға мүмкіндік болатындай
тыныштық, үнсіздік, өйткені, кез келген сәтте тек бір адам ғана сөйлей алады.
3. Басты артықшылығы: оқу тобының барлық мүшелері біліп, істей алуы тиіс нәрселер
барлық уақытта барлығына бірдей түсіндіріледі.
4. Әдетте кәсіби мұғалім оқытады: ерте заманнан - жалдамалы, ақылы педагог,
қалғандарының барлығы - оның оқушылары, олар ешкімді оқытпайды, барлығы тек оқиды.
Сол себепті, топтық (жалпы сыныптық) оқу сабақтары ешқашан ұжымдық болмаған және
болмайды да, өйткені, мұндай оқу сабақтарында білікті педагогикалық жетекшіліктің
қатысымен бір адам емес, керісінше ұжым (яғни, барлығы) барлығын және әрқайсысын жеке-
жеке оқытады.
5. Топтық сабақ кезінде әрбір оқушы, негізінен, мұғалімнің ұсынғанын үнсіз
тұтынады, барынша меңгеруге тырысады, тырысуы керек. Осы жерден оқушылардың
және, тіпті, студенттердің оқуға деген тұтынушылық қатынасы келіп шығады.
6. Әрбір оқушыны жалпысыныптық сабақ кезінде тек өзі мен өзінің жетістігі ғана
алаңдатуы тиіс, себебі, ол тек өзі үшін, өз білімі, қабілеті және тәрбиесі үшін ғана жауап
береді. Сыныпта, сабақта, бір адам ғана барлығын оқытады, барлығын тексереді және
әрқайсысына жеке-жеке жауапты, ол - кәсіби мұғалім.
7. Оқушылардың педагог жүргізетін жалпысыныптық (топтық) сабақтар кезіндегі
қоғамдық-пайдалы қызметі мүмкін емес, оның еш мағынасы да жоқ. (Шағын топтардағы оқу сабақтары жайлы төменде айтылатын болады).
8. Жалпысыныптық (топтық) жұмыс үдерісіндегі оқушы ықпалдастықтың тұрақты
объектісі, оқу үдерісін ұйымдастырудың топтық формасын әмбебаптандыру оны әрекетсіз
типтегі нысанға айналдырады.
9. Жалпы сыныптық (топтық) жұмыс кезінде оқушыларға жолдастарымен байланысуға
тыйым салынаған: әрқайсысы тек мұғалімнің ерекше рұқсатымен ғана ойын білдіре алады.Барлығы бірге емес, қатар жұмыстанады, яғни, оқушылар бір жайда орналасады, бірақ серіктес болмайды, себебі, оларға бір-бірімен сөйлесуге рұқсат етілмейді, оның себебі, бір-бірімен сөйлесу кезінде олар мұғалімнің немесе өздерінің жолдастарының сөзін естуге кедергі келтіреді. Әрбір оқушының өзгелерімен арасындағы диалогінің саны өте аз, нөлге жақын.
Жалпы сыныптық жұмыс талқылау кезінде ерекше көрініс табады, көпшілікке
ұжымдық жұмыс ретінде таныстырылады, ал шын мәнісінде жеке-оқшау жұмыс секілді ол
да ұжымдыққа қарама-қарсы болып келеді, әйтсе де бұл жағдай осыдан бұрын айтылғандай, жеке форманың ауқымды мағынасын ешқалай түсіндірмейді.
Жалпы сыныптық (топтық) жұмыс кезінде өзара серіктестік, жолдастық көмек
болмайды. Кейде сыртқы деп аталатын әлеуметтік белсенділік жалпы сыныптық
сабақтарда жоқтың қасы. Сондықтан, ішкі танымдық белсенділікті бетке ұстауға мәжбүр
болады. Оқушылардың танымдық үдерістерін қалай жандандыруға болатындығы жайлы
теориялар сәнге айналған, әйтсе де, олардың әрқайсысы жекеше және барлығы бірлесіп те
жалпы білім беру үдерісінің сапасы мен тиімділігіне айтарлықтай ықпал ете алмады.
Кейбір мамандар оқытудың ұжымдық формалары бригадалық және звенолық сабақтар
деп санайды. Бұл көзқарас қате. Ұжымдық оқыту анықтамасына сүйену керек. Оқудың
бригадалық немесе звенолық сабақтарды жұптық сабақтардан ажыратқан жөн: біріншісі
топтық болып есептеледі, ал екіншісі топтық емес, жұптық. Жұпта біреуі екіншісін оқытады,
ал ұжымдық сабақ ұжым өздерінің әрбір мүшесін оқытқан кезде орын алады. Жұп топ та емес, ұжым да емес. Біз топ және жұп терминдерін жалпыадамзаттық, күнделікті тұрмыстағы түсініктен аламыз.
Шағын топтардағы (бригадалар, звено) оқу сабақтарының ерекшеліктері
1. Шағын топтың сандық құрамы шамамен 3-8 оқушы.
2. Қарым-қатынас құрылымы - топтық: қарым-қатынастың әр сәтінде біреу сөйлейді, топ
(бірнеше адам) оны тыңдайды. Топтық сабаққа қатысушылардың ең аз саны - үш адам. Топтық форма мыналарды білдіреді:
а) біреу топты оқытады;
ә) әр сәтте топ бір бүтін болып жұмыс жасайды.
Үлкен топтардағы (сыныптардағы) қарым-қатынастан (оқытудан) айырмашылығы
қарым-қатынастың құрылу принципінде емес, бір уақыттағы тыңдаушылардың санында,
сәйкесінше, оқытуда.
3. Кейбір оқушылар ғана мұғалім жағдайына қойылады (шамамен 20%). Көпшілігінде
мұндай мүмкіндік жоқ немесе шағын топ мұғалімінің қызметін атқаратын жағдайы
болмайды, өйткені, бір жеке адаммен әңгімелескенге қарағанда, топ алдында мұғалім ретінде
сөз сөйлеу әлдеқайда қиын.
4. Бригадалар (шағын топтар) бөлек, оқшауланып жұмыс жасағандықтан, осы кезде
жалпысыныптық жұмыс тоқтайды, оның үстіне бригада жұмысы қаншалықты ұзаққа
жалғасқанымен сыныптағы біртұтас ұжымдық жұмыс жоғалады. Сыныпта бригадалық сабақ
жүргізу - бұл осыған дейін жүргізілген оқыту жұмысын тоқтату (жою) дегенді білдіреді.
Бригадалық оқыту сабақтары жалпысыныптық және жеке сабақтар секілді ұжымдық
жұмысқа қарама-қарсы болып келеді.
5. Әртүрлі бригадалардың жұмыстарының қорытындыларын біріктіру бригадалық
сабақтар кезінде емес, бригадалық сабақтар арқылы да емес, жалпы сыныптық жұмыс кезінде
жүзеге асады, ал жалпысыныптық жұмыс жоғарыда айтылғандай, сыртқы түрі жағынан
ұжымдық болып көрінгенмен шын мәнісінде ұжымдық емес, ұжымдық жұмыстың антиподы.
6. Бригадалық сабақтар кезінде екі жақты оқыту болмайды: барлық мұғалімдік
жұмысты біреу, тек кей жағдайда бригаданың екі оқушысы орындайды, ал қалғандары -
тыңдаушы оқушы болып қала береді.
7. Барлығымен серіктестік, өзара оқыту және жалпыға бірдей өзара көмек - оқытудағы
ұжымшылдықтың негізі бригадалық сабақтар кезінде жүзеге аспайды, өйткені, оқушылардың
негізгі бөлігі (70-80 пайызы) тек оқиды, ал басқаларды оқыту, яғни бригадир, кеңесші рөлін
атқару жағдайында болмайды.
8. Бригадалық (звенолық) оқу сабақтарын ұжымдық (яғни, заманауи қоғамның
талаптарына сәйкес келетін) сабақтар есебінде жалпысыныптыққа қарама-қарсылық ретінде жаңа және озық нәрсе етіп қарастырып ұсыну дұрыс емес, әрі тарихқа қайшы. Шағын топтардағы оқу сабақтары үлкен топтардағы оқу сабақтарынан әлдеқайда ерте пайда болған,оларды Көне Грекия мен Көне Рим мектептерінен байқауға болады. Салыстырмалы түрде олар халықтық қалалық мектептерде XVI - XVII ғғ. кеңінен қолданысқа енген.
Шағын топтардағы оқыту жұмысы салыстырмалы түрде дамыған елдердің (АҚШ, Англия,Швеция, Германия, Франция және т.б.) мектептерінде кеңінен таралған, бұл өз кезегінде олардың пайдалылығының жанама дәлелі бола алады. Сонымен қоса, шағын топтарда оқытуды кеңінен қолдану білім беру үдерісінде айтарлықтай түбегейлі жақсаруларға алып келген жоқ.
Элиталық типтегі жеке оқу орындарында (АҚШ, Англия, Франция және т.б.) оқыту
негізінен шағын топтарда өтеді, өйткені, әрбір сынып - бұл шынымен шағын топ, бірақ,
сабақты бұл жерде оқушы емес - бригадир немесе кеңесші - яғни, жоғары білікті педагог-
маман жүргізеді. Білікті кәсіби мұғалім оқушылар саны (4-12-оқушы) аз сыныппен
жұмыстануда бригадир-оқушы немесе кеңесші-оқушыға қарағанда әлдеқайда жоғары нәтиже көрсететіндігін дәлелдеудің қажеті де жоқ.
Мұғалімдердің соңғы жылдардағы жіктемелі бригадалық (топтық) сабақтардың
тәжірибесін қолдануы оқу мен тәрбие сапасын жоғарылатуға әкелмеді, мектептердегі оқу
үдерісінің тиімділігі өте төмен қалпында, ал шешілмеген мәселелер барған сайын көбеюде.
Негізгі мектептерде бригадалық сабақтарды мұғалімдердің көпшілігі пайдаланбайды, ал
ұжымдық сабақтардың енгізілуі жүйелі түрде бригадалық (топтық) сабақтарға жүгінуге алып келеді. Ұжымдық сабақтардың жүйелі қоданылуы оқушыларының шағын топтағы жұмысына жаңа өмір сыйлайтынын көрсетеді, шағын топтарда бұрын кездеспеген ерекше, белгісіз әдістемелер пайда болуда. Шағын топ оқушыларының жұмысы өз бетімен өтеді, басқару сырттай ғана жүріп отырады, ал топ ішінде реті келгеніне қарай. Оқушылардың топтық жұмысы ұжымдық жұмыстан кейін жалғасқан кезде оның сапасы да, тиімділігі де бірден арта түседі: шағын топта сөз сөйлейтін оқушылар (студенттер) құрамы ауыспалы жұпта жұмыстана отырып, алдын-ала дайындық пен тексерістен өтеді, сәйкесінше, зерттелген материалды жақсы біледі, әдістемелік амал-тәсілді тезірек меңгеріп, топтық сабақтарды сенімдірек жүргізеді.
Сонымен, жүргізілген талдау бойынша, оқу үдерісін (жеке, жұптық және топтық)
ұйымдастырудың дәстүрлі формаларында ұжымшылдықтың бөлек элементтері барына
қарамастан олар ұжымдық болып табылмайды. Білім берудің барлық ұйымдары оқытудың
ұжымдық формасын қажет етеді, ал осындай ұйымдастырушылық форма құрамы ауыспалы жұпта жұмыстанатын оқушылардың жұмысы болып табылады. Оқу сабақтарын
ұйымдастырудың дәстүрлі формалары ұжымдық болып саналмайтынын ескере отырып,
тәжірибе бәрібір де олардың алдағы уақытта кеңінен қолдану және үнемі жетілдірудің
өміршеңдігі мен қажеттілігін көрсетеді.
Оқыту үдерісін ұйымдастырудың ұжымдық формасы және оның ерекшеліктері
1. Оқытудың (қарым-қатынас) әр сәтінде оқушылардың жартысы сөйлейді, жартысы
тыңдайды, оқушылардың ең аз саны - төрт адам. Әр жұптағы жұмыстың уақытша және
тұйықталмаған сипаты бар. Бір жұпта болып жатқан нәрсе ұжымдағы барлық оқушыларға
қажет, және керісінше, қалған барлық жұптарда болып жатқан нәрсе аталған жұп үшін керек.
Барлық жұптардағы жұмыс сипаты өзара байланысқан және өзара тәуелді.
2. Әр оқушы кезек-кезек біресе оқушы, біресе мұғалім болып отырады. Ұжымының
барлық мүшелері барлық тақырып пен барлық сұрақтардың оқытушылары болып саналады.
Ескі мағынадағы тек оқытылатын адам, яғни, оқушы сөзі жоқ. Оқу ұжымы, оқушылар
тобы атауларының негізі жоғалады. Ұжымның жаңа типі пайда болады - өздігімен білім
алатын немесе білім алушы ұжым.
3. Сабақтың әр қатысушысының ең жақын арадағы мақсаты (оқушы сөзі келіспейді):
барлығын өзің білетін немесе өзің оқып жатқан нәрсеге үйрету. Әр оқушының (студенттің) өз білімі, тәртібі және тіпті жалпы мәдениеті үшін жауапкершілігі оқытушы, мұғалімнің позициясын айтарлықтай жоғарылатады.
4. Әр оқушының, дәлірек айтқанда, сабаққа қатысушының қызметі қоғамдық тұрғыда
пайдалы бола бастайды. Оқушы мектепті (немесе ЖОО) бітіргеннен кейін және сабақтан
кейін (негізгі уақыттан тыс) емес, оқытудың алғашқы қадамдарынан бастап ұжымға, қоғамға,өзге адамдарға жұмыс жасай бастайды және басқаларға жұмыс жасау оқудың өн бойында тоқтамайды: өзі қанша оқыса, басқаларды да сонша оқытады. Жыл өткен сайын,
әрқайсысының жұмысы сапалырақ, біліктірек болатыны айқын және барлығының жалпы
дамуы, жалпы білім беруі мен кәсіби өсуіне қосатын үлесі айтарлықтай, маңыздырақ
болатыны сөзсіз.
5. Жұмыстың негізгі принципі: барлығы әрқайсысын және әрқайсысы барлығын
оқытады, яғни, егер барлығының бір уақыттағы жұмысын алып қарамаса, ұжым өзінің әрбір мүшесін, әрбір мүше жолдастарын (осы ұжым мүшелерін, сондай-ақ, кей жағдайда аралас ұжымдарды да) оқытуға белсенді түрде ат салысатыны шығады. Оған қоса, білім алушы ұжымның жұмысы кәсіби педагог-маманның жетекшілігімен жүзеге асады. Өздігімен білім алатын ұжымдарда бұл шарт міндетті болудан қалып жатыр.
6. Әркім тек өз білімі мен оқудағы жетістіктеріне ғана емес, сонымен қоса, өз
жолдастарының білімі мен оқудағы жетістіктеріне де жауапты. Мұндай жауапкершілік
оқытудың дәстүрлі, ұжымдық емес түрлеріндегідей көріністе болмайды, керісінше шынайы,әсерлі болады, себебі, әрбір оқушы (студент) сол бір сәтте өз жолдастарының мұғалімі,оқытушысы және тәрбиешісі болады; егер, білмесең, оқы, ал мен саған қалай дұрыс жасау керектігін түсіндіріп, көрсетіп көмектесемін; біз бір-бірімізді оқытамыз, демек, бір-біріміз үшін жауаптымыз.
7. Әрбір зерттелетін тақырыпты (сұрақ, теорема) оқушы толықтай, орнықты және жан-
жақты меңгергенге дейін баяндай алады. Дәстүрлі оқытуда мұндай мүмкіндік болмайды,
өйткені, мұғалім бағдарламаны үнемі тез өткізеді, әр өткен тақырыптан сапалы игеруге
жетпей, жаңа тақырыпқа ауыса береді. Әлбетте, ұжымдық сабақтар кезінде жұмыс қарқыны барлығына бірдей болмайды, жекеге айналады.
8. Педагог-жетекшінің ең маңызды міндеті - әрқайсысының кәсіби шеберлігін, оқыту
өнерін қалыптастыру. Зерттелетін тақырыпты баяндауда, зерттелген теорияны тәжірибеде
қолдануда шеберлікке жету - әр оқу сабағының жалпы мақсаты және жалпы міндеті. Осы
тапсырманы табысты шешпей ұжымдық жұмыс жоғары дәрежеде тиімді бола алмайды.
Мектеп қабырғасында жүріп-ақ, барлық оқушылар зерттелетін материалды баяндау мен
қолдануда шебер болу білуі керек. Оқу сабақтарындағы педагогикалық шеберлік барлығына қажет, бірақ, беталды түрде емес, саналы түрде қалыптасуы керек.
9. Ұжымдық және жеке мүдделердің толық сәйкестенуі, біртұтастығы: өзгелерді
көбірек және жақсырақ оқытқан сайын, өзім де көбірек біліп, жақсырақ үйренемін.
Я.А.Коменский Көп нәрсені сұрап, меңгеріп, өзгелерді оқыту - ұлы білімпаздықтың
құпиясы деп жазады. Барынша көп сұрау, сұрап білгенді меңгеру, меңгергеніңді басқаларға үйрету - осы үш қағида оқушыға мұғалімді жеңуге мүмкіндік береді. Оқыту деген өз кезегінде меңгерілгеннің барлығын жолдастарына немесе тыңдаймын деушілердің барлығына қайта баяндау. Өте белгілі жағдай: Өзгелерді оқытқан өзі де оқиды, - қайталау арқылы өз білімін бекітетіндіктен ғана емес, сонымен қоса, заттарға тереңірек бойлай алатындығынан (Я.А.Коменский, 1982, 362-363 б.). Я.А. Коменскийдің тиімді оқыту жайлы идеясы ұжымдық сабақтарда жүзеге асады.
10. Мұғалім-жетекші ұжымдық сабақ кезінде жалпы жұмысқа өз қарауына қарай ата-
аналарды, жоғары сынып оқушыларын, студенттерді, қоғам өкілдерін тарта алады. Сондай-ақ, қатарлас сынып пен әр түрлі жастағы сынып оқушыларының жүйелі серіктестігін ұйымдастыруға да болады, бұл оқу және тәрбиелеуге қатысты өте маңызды және тиімді.
Осылайша, оқытудың ұжымдық формасын қолданудың арқасында әр оқу сыныбындағы
оқыту мен тәрбиелеу кәсіби педагогтің және осы сынып оқушыларының күшімен (сыныпта мұндай жағдай - уақытша құбылыс) ғана емес, сондай-ақ, жоғары сынып оқушыларының (студенттердің), ересектер мен жұртшылықтың күші арқылы да жүзеге асады. Дәл осы сөз жүзінде емес, іс жүзіндегі оқушыларды демократиялық тәрбиелеу болып табылады.
Ұжымдық сабақтарды енгізу түбегейлі өзгерістерге алып келеді: мұғалім тек оқытушы
және тікелей тәрбиешіге ғана емес, нағыз, заманауи жетекшіге айналады. Сабақ кезінде
мұғалім оқушылардың өзін-өзі басқаруын ұйымдастырып, реттеуі тиіс, оған көптеген
қызметтер кіреді: жоспарлау мәселелері, әрқайсысының жұмысын басқару (кімнің кіммен
жұмыс жасайтындығы), жарыс ұйымдастыру, тәртіп, тапсырмаларды бөлістіру, сырттан
қатысушыларды тарту, олардың қызметтерін түсіндіру және т.б. Бұның барлығын жетекші - кәсіби педагог бағытттап отырады.
Оқытудың ұжымдық және дәстүрлі формалары (жекеден басқалары) арасындағы
графикалық айырмашылықтарды келесідей етіп ұсынуға болады (В.К.Дьяченко және
басқалары., 2014) (1-сур).
Ұжымдық Жұптық Топтық
Барлығы Бригадалық-топтық
(жалпы сыныптық) (шағын топтағы жұмыс)
М - мұғалім, о - оқушы, араларындағы байланыс түрлері
1-сурет. Ұжымдық және дәстүрлі формалардың жіктелуі
Төменде оқыту үдерісінде пайдалануға болатын әдістемелердің бірі қарастырылады.
А.Г.Ривин әдістемесі
Топ немесе сынып үшін мұғалім өз оқыту пәні бойынша түрлі 7-8 тақырып таңдайды
о - о о - о о М о - о
о - о о - о М о - о
о - о о - о М о- о
о - о о - о - о М о - о
да, олармен ары қарай жұмыстану үшін құрамы ауыспалы жұптарға үлестіреді. Егер сынынта 32 оқушы болып, барлық сынып 8 жаңа тақырыпты зерделейтін болса, онда әрбір
тақырыппен қатарынан 4 оқушы жұмыстанып, баяндайды. Тәжірибеге сүйенсек, сынып
(білім алушы ұжымы) зерттейтін тақырыптардың саны оннан аспауы керек. Топпен
(сыныппен) бір уақытта үйретілетін тақырыптар олардың әрқайсысын өздігімен зерттеуге
келетіндей болуы тиіс, олардың басқа тақырыптармен өзара байланысы болуы мүмкін, тіпті,болғаны да дұрыс, бірақ, бір тақырып екіншісіне толықтай тәуелді болмауы тиіс, мысалы,матеиматикада натурал сандарды бөлуді өтпей, Бөлімдері әр түрлі бөлшектерді қосу және алу тақырыбын зерттеуге болмайды. Мұғалімнің алдында үнемі осы мәселе тұрады: мазмұны жағынан бір-біріне қатты тәуелді емес 8-10 тақырыпты таңдау жайлы. Ондай тақырыптарды таңдау география, тарих, табиғаттану, әдебиет пәндерінің мұғалімдеріне салыстырмалы түрде жеңілірек, ал математика, физика, химия пәндерінде әлдеқайда қиынырақ.
Тақырыптар таңдалып, оқушыларға таратылып, оқушыларға нұсқау беріленнен кейін,
құрамы ауыспалы жұпта жұмыс басталады. Жұптың әр қатысушысы дәптеріне тақырыптың аты мен сан жазады. Тақырыппен абзац бойынша жұмыстанады (5-12 жол), соншалықты міндетті болмаса да, кейде ол абзацтарды мұғалім белгілейді. Мәтінді пысықтау кезек-кезек жүргізіледі. Алдымен, бірінші оқушының, кейін екіншісінің мақаласының (тақырып) алғашқы абзацы ғана пысықталады. Бұл қалай жүзеге асады? Егер бірінші оқушы өз әріптесімен жұмыстанса және осы мақсат үшін бірінші оқушының мақаласы (тақырыбы) алынған болса, онда ол бірінші кезекте кітабын (мақаласын) парта немесе үстелдің ортасына қойып, әріптесінен тақырып атауын атауды сұрауы керек. Дұрысында, тақырып иесі емес, ал оның әріптесі алғашқы абзацтың барлық мәтінін оқып, кейін бірінші оқушы немесе екеуі бір-біріне сұрақ қоюы керек: Осы абзацта не туралы айтылады?
Осы кезден бастап олардың оқылған абзацтың мазмұнын дауыстау бойынша бірлескен
жұмысы басталады. Мәтін мазмұны анықталған кезде, екінші сұраққа: Сен қандай атау
бересің? Әріптестің екеуі келіскен кезде ғана атау қабылданған болып табылады. Осыдан
кейін, көршісі серіктесінің дәптеріне иесінің мақаласының (тақырыбының) жоспарының
алғашқы тармағын жазады. Егер олардың арасында келіспеушілік пайда болып, әр кез сайын педагогтан көмек сұрай бермес үшін тақырып иесі әріптесімен атауға келіспеген жағдайда, олар бірінші серіктес тақырып иесі болғандықтан дәптерге оны қанағаттандыратын тақырып жазылуы керек деп келіседі. Егер бірінші атау (жоспардың бірінші тармағы) жазылса, онда оның тақырыбы бойынша бірінші абзац жұмысы да аяқталған. Олар екінші серіктестің мақаласының (тақырыбының) бірінші абзацын пысықтауға көшеді: бірінші оқушы мәтінді оқиды, бірлесіп мына сұраққа жауап береді: Мына абзацта не жайында айтылады? Бірлесе отырып, талқылап, келісетін атау табады да, тақырып иесінің - екінші серіктестің дәптеріне жазады. Осымен екеуінің бірлескен жұмысы аяқталады. Әрқайсысы өзіне жаңа серіктес іздейді.
Екінші серіктеспен жұмыс қалай жүреді?
Алдымен, олар дәптерлерімен алмасады. Жаңа серіктес бірінші оқушы жұмыстанып
жатқан тақырып атауын және жоспардың алғашқы тармағын оқиды. Тақырып иесінің
(бірінші оқушы) міндеті өз мақаласының бірінші абзацының мазмұнын барынша нақты,
дұрыс және барынша толықтай жеткізу. Оның міндеті - иесінің сол жайлы білетінінің
барлығын сұрақ қою арқылы біліп алу. Ақпарат дұрыс, әрі толық болуы үшін иесінің
мақаласы (тақырыбы) бар кітап ашық болып және керек кезінде ол өзінің әңгіме-
баяндамасын растап немесе мәтіннен бөлек тіркестерді оқу арқылы толықтыра алатындай
болуы тиіс. Бірінші серіктес бірінші абзацтың мазмұнын баяндағаннан кейін олар бірлескен жұмысқа кірісіп, сұрақтарға жауап береді: Осы абзацта не туралы айтылады?, Сен қандай атау ұсынасың? Оның серіктесі иесінің дәптеріне екіншісі келіскен атауды жаазды, осылайша, олар екінші серіктестің тақырыбымен жұмыстанады. Кейін әрқайсысы жаңа серіктес іздейді, содан соң үшінші кездесу басталады.
Олар дәптерлерімен алмасады, тақырып атауымен және жоспардың екі тармағымен
танысады. Осы екі атау бойынша серіктес алдыңғы серіктестерімен жұмыстанған екі абзац мазмұнын баяндайтын иесінен ақпарат алуы тиіс, ал онымен бірге олар үшінші абзацты пысықтайды, талқылағаннан кейін жоспардың үшінші тармағын иесінің дәптеріне жазады.
Сосын, дәл осылай олар екінші серіктестің мақаласымен жұмыстанады.
Келесі кездесулер (төртінші, бесінші және т.б.) сәйкесінше орын алады. Сонда, әрбір
жаңа серіктеспен бірінші оқушы алдыңғы оқушылармен жұмыстанғанының барлығын
дауыстайды да, бірлесіп келесі абзацты пысықтауға кіріседі. Егер, екі әңгімелесушінің
тақырыбы бірдей болып қалса, онда екі абзац пен жоспардың екі тармағын пысықтап, бір-
бірінің дәптеріне жазады.
Неліктен Ривиннің әдістемесі бойынша серіктестер атауларды (жоспар тармақтарын) өз
дәптерлеріне емес, көрші-серіктесіне жазады? Бұл біраз күрделі емес пе? Осындай жазбаның пайдалылығы, ең алдымен, сабақтардың механикасымен келісілген: осы серіктесімен өз тақырыбы бойынша бірінші оқушы екі, тіпті үш рет кездесе алады. Әр жаңа кездесуде жазуы бойынша ол соңғыда немен жұмыстанғандарын анықтай алады, сәйкесінше, олардың немен жұмыстанғандарын, жұбынсыз үйренгендерін еске түсіруге жеңілірек болады. Басқа серіктестер туралы да дәл сол нәрсені айтуға болады. Екіншіден, олар жоспар тармақтарын бір-бірінің дәптерлеріне жазатындықтары оардың серіктестігін күшейтеді,байқампаздылығын, өзара жауапкершілігін және өзара түсіністігін жоғарылатады.
Мақала (тақырып) сынып (ұжым) оқушыларының әрқайсысымен абзацтық атау бойыша
пысықталғаннан кейін сабақ қатысушысы басынан аяғына дейін қайтадан оқып шығып, көбіне мұғалімнің нұсқауы бойынша топ алдында шығып сөз сөйлеуіне қысқаша жоспар (4-5 тармақ) құрады. Бірнеше адамы бар топ алдына шығып сөз сөйлеу аталған тақырып бойынша жұмыстың аяқталғандығын білдіреді. Пысықталған тақырып бойынша оқушының дайындалғандығын педагогтің өзі немесе педагогтің тапсырысымен осы тақырыпты зерттеген және тексерілген оқушы да тексере алады. Өз жолдастары алдына жиірек шығып сөйлеуге кеңес береміз. Шағын топ алдында сөз сөйлеу, - біз өз оқушыларымызға түсіндіретініміздей - өте жауапты іс және ол өте мұқият және жан-жақты дайындықты қажет етеді.
Топ алдына шығып сөйлеудің жұпта жұмыстанып, оқушылардың бір-біріне
баяндауларынан ерекшелігі неде? Егер оқушы бір ғана тыңдаушымен жұпта жұмыстанатын болса, онда одан өз тақырыбын жетік білуі талап етілмейді. Ол тақырыпты зерттейді, сол себепті, серіктесіне баяндаған кезде кітабына қарап, тіпті мәтіннің кейбір бөліктерін оқи алады. Пысықтау, зерттеу, дайындық жүреді. Шағын топ алдына шығу бір бөлек нәрсе, үлкен топ алдына бір бөлек. Топ алдында сөз сөйлеу кезінде материалды мұғалім, кәсіби педагог білетін деңгейде игеру керек. Бір қарағанда, бұл мүмкін емес болып көрінеді, қиял әлемінен алынған нәсре секілді. Бірақ, бұл тек бір қарағанға ғана. Шын мәнісінде, өз тақырыбын мұқият зерттеп, толық жауапкершілікпен қарағандар кез келген аудитория алдына шығып сөйлей алатындай кәсіби деңгейде меңгереді. Бұл неге байланысты? Шынымен де осындай нәрсе болуы мүмкін бе? Тәжірибеге жүгінейік.
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Университетінің
жаратылыстану - география факультетінде 2-курста психология сабақтарында ұжымдық
сабақтардың әдістемесін игеру үшін Ривин әдістемесі қолданылды.
Бірінші сабақтың өзінде-ақ, аталған топтың барлық студенттері келесі тақырыптарды
алды: Психология пәні мен міндеттері. Психика және оның дамуы, Сезім,
Қабылдау, Жады, Эмоциялар, Ойлау, Ерік және т.б. Әрбір жұмыстанатын мақала мәтіні шамамен 8-12 бет болатындай таңдалды. Осының өзі жеткілікті. Барлығы 9 тақырып берілді: бір тақырыпқа 2-3 адамнан. Екінші және үшінші күндердің өзінде шағын топтарда шығып сөйлейтін студенттер пайда болды. Баяндау 10-15 минутқа жалғасты. Өз
баяндауларында студенттер өздері жұмыстанған тақырыптың мазмұнын түсіндірді. Әр
сөйлеушінің міндеті - өзінің зерттегенін, пысықтағанын жай баяндау емес, барлығын осы
тақырып бойынша білулері тиіс нәрсеге үйрету. Сөз сөйлеуші - мұғалім, оқытушы. Оның
тыңдаушылары - психология пәні бойынша емтиханға дайындалатын студенттер. Негізгі
талап: сағыздай созбау (ешқандай артық сөз), сауатты сөйлеу, кітап немесе дәптердің
көмегінсіз барлық маңызды тұжырымдарды баяндаушының өзі біліп, өзі нақты тұжырымдай алуы тиіс, барынша ғылыми терминологияны қолданып, тыңдаушыларды сонымен таныстыруы тиіс. Әр үлкен тақырып 3-4 бөлікке бөлінді. Әр бөлігін баяндауға 8-15 минут қажет болды. Материал толығымен, тіпті, егжей-тегжейлі баяндалды. Егер, студент ауқымды тақырыпты баяндап, оған 30-40 минут кеткен болса, онда ол баяндама ретінде қарастырылды.
Өз тақырыбын бір сағаттан екі сағат аралығында мазмұндау дәріс болып есептелді. Оның
үстіне, мазмұндау тығыз әрі, мазмұнды болуы керек.
Үшінші аптаның соңында кішігірім сұрақтар көлеміндегі шығып сөйлеушілер ғана
емес, айтарлықтай үлкен тақырыптарды баяндауға қабілетті баяндамашылар да пайда болды.
Студенттер өз тақырыптарын А.Г. Ривин әдістемесі бойынша зерттеу кезінде өте
жоғары, кәсібиге жақын деңгейде баяндама және дәрістермен шыға алуында ешқандай да
таңғаларлық нәрсе жоқ. Керісінше, мұндай жайттар - қалыпты жағдай. Егер, студент немесе оқушы мақала мәтінін абзац бойынша пысықтаса, әр абзацты серіктесімен талқыласа, бірлесе отырып сәйкес келетін атау таңдап, кейін әр жаңа кездесуде алдыңғы немесе барлық алдыңғы кездесулерде пысықталғанның барлығын дауыстайтын болса, онда осылайша, ол өздігімен мақала (яғни оқылатын пәннің) мазмұнына жетуге және сонынмен қатар, өзі үйренген нәрселерді өзгелерге баяндауға үйренеді. Егер топта (сыныпта) 25 адам болып, оған қоса, 8-9 түрлі тақырып зерттеліп жатса, онда ол бір тақырыпты шамамен 3 адам зерттеп, оқытады дегенді білдіреді. Әркім өз тақырыбын егжей-тегжейлі жоспары мен кітаптағы ашық мәтініне сүйене отырып, бөлшектеп (абзац бойынша) 7-8 рет баяндайды.
Оқушының әрбір абзацты кітапты (мақалада) баяндалғандай етіп 7-8 рет айтып
тұрмайтыны түсінікті. Ол өз мазмұндауының түрін өзгертіп, әр тыңдаушының түсінігі мен
басқа да ерекшеліктеріне қарай икемделетін болады. Ал бұл еркін, әрі дұрыс және де толық баяндауға алып келеді. Егер, оқу пәнінің әрбір тақырыбымен осындай жан-жақты жұмыс жасалатын болса, жаймен, байқаусыз оқушы (студент) өзі үшін кәсіби оқыту деңгейіне дейін көтеріледі. Алайда, тіпті, оқушы мәтіннің (мақала, оқулық) мазмұнын өзіндік өзгертулер енгізбей, сөзбе-сөз жеткізсе де, онда мұндай жағдайда да оқушы өседі, дамиды, себебі, меңгеру қажет нәрсені өзгелерге белсенді түрде және үздіксіз баяндауды үйренеді. Оған қоса, сөз сөйлеуі кітаби (нақтырақ айтқанда оқулықтардағыдай) бола бастайды, ал бұл өз кезегінде көп оқушылар үшін ілгерілеу, оның үстіне айтарлықтай ілгерілеу десек те болады.
Абай атындағы Алматы Мемлекеттік Университетінің (қазір - Абай атындағы Қазақ
Ұлттық педагогикалық университеті) оқытушысы В.П.Марусич өзінің және өзге де көптеген педагогтердің тәжірибесін жалпылай келе А.Г. Ривиннің әдістемесі бойынша мәтінмен жұмыс істеудің алгоритмін құрастырған:
1. Мәтінді (тақырыпты) таңдау.
2. Дәптерді жұмысқа дайындау.
3. Қажет болса, мәтінді толықтай оқып шығу (Көп жағдайда бұны жасаудың қажеті
жоқ).
4. Жұмыс алгоритмімен танысу (бұны жаңадан бастаушыларға істеу керек, жұмыс
алгоритмі А.Г. Ривиннің әдістемесі бойынша үдеріс кезінде тез қабылданады).
5. Абзацтардың ерекшеленгендігін тексеру (бұл тек ең басында, алғашқы сабақтарда
жасалады).
6. Серіктесті шақыру.
7. Оған тақырыпты атап, жұпта қандай жұмысты орындайтынын көрсету:
а) егер абзацтарды мұғалім белгілеген болса, онда абзацтың не жайында екенін
тұжырымдап, оның мазмұнын меңгеру үшін көрсетілген әрекеттерді орындау;
б) абзацты белгілеу, талқылап, оған атау беру, атауын дәптерге серіктес жазады;
в) серіктес мақаласынан абзацты белгілеу, оны оқып, талқылап, атау беріп, атауын
серіктесінің дәптеріне жазу;
г) бір-біріне алғыс айтып, жаңа серіктес іздеу.
8. Екінші серіктеспен алдымен дәптермен алмасып, әрқайсысы жұмыстанатын тақырып
атауларымен танысады.
9. Мен серіктес дәптерінен жоспардың бірінші тармағын оқимын, серіктесімнен сәйкес
абзацтың мазмұнын мазмұндауын сұраймын.
10. Серіктес маған пысықталған абзац мазмұнын баяндайды. Мен тыңдап, сұрақтар
пайда болса, оның тақырыбының бірінші абзацының мазмұнын жақсырақ түсіну үшін
сұрақтар қоямын.
11. Серіктестің тақырыбы (мақаласы) бойынша келесі абзацты аламыз, оқимыз (мен
оқимын, өйткені, артықшылық тақырып иесіне емес, лның серіктесіне беріледі), осы абзацта не жайлы айтылатынын анықтаймыз, талқылаймыз, ең сәйкес келетін атауды таңдаймыз.
12. Келісілген атауды мен көршімнің дәптеріне жазамын.
13. Дәл осындау процедураны менің тақырыбым бойынша да қайталаймыз: серіктес
менің мақаламның атын оқып, жоспардың бірінші тармағының, яғни, жаңа ғана пысықталған абзацтың мазмұнын ашуды ұсынады.
14. Менің мақалам бойынша келесі абзацты аламыз, дұрысында, серіктестің оқығаны
дұрыс, (себебі бұл менің тақырыбым), осы абзацта не туралы айтылатынын анықтап, оны
барынша қысқа, әрі нақты атап, келіскеннен кейін серіктес менің дәптеріме атауды жазады.
15. Бұл жұмыс осымен аяқталады. Бір-бірімізге алғыс айтамыз. Әркім өзіне жаңа
серіктес іздейді.
16. Жаңа (үшінші) серіктеспен барлығы қайталанады: дәптер алмасу, тақырып атауы
оқылады, пысықталған алғашқы екі абзацтың мазмұны анықталады, келесі абзац оқылады,
талқыланады, тұжырымдалады, барынша сәйкес келетін атау бір-бірімен келісіліп, тақырып иесінің дәптеріне жазылады (серіктесі жазады). Бір-біріне алғыс айтып, әрқайсысы өзіне келесі серіктесті таңдайды және т.с.с.
17. Тақырыпты (мақаланы) жақсырақ меңгеру үшін дәптердің жиегіне жаңа немесе
тірек сөздерді, күнді, аты-жөнін, белгісіз заттардың атауларын және т.б. жазып алу.
18. Егер серіктестің де тақырыбы бірдей болса, онда олардың жоспары қарастырылып,
алардың айырмашылығы және олардың себептері анықталып, негіздеме беріледі, келесі екі абзац алынып, талқыланады, жоспардың тармақтары келісілгеннен кейін бір-бірінің
дәптеріне жазылады.
19. Өз мақаласын пысықтауды бітірген оқушы соңғы серіктесіне бүтін мәтіннің
мазмұнын баяндайды да, шағын топ немесе бүкіл сыныптың алдында шығып сөйлеуге
дайындалады (үлкен аудитория алдында); көбіне тексерісті мұғалім (кәсіби маман) немесе осы тақарыпты бұрын пысықтаған сабақ қатысушыларының бірі жүзеге асырады.
20. Мақаланың иесі өз тақырыбын меңгеріп, осы тақырып бойынша оқытып,
кемшілктер мен бұрмалануға жол бермей, өзгелерді сапалы түрде тексере алатын болса ғана мақала мәтінімен жұмыс аяқталған болып есептеледі.
21. Баға қоюдың қажеті жоқ, себебі оның керексіз салдарлар болуы мүмкін (орынсыз
келіспеушілік, дау-дамай, тіпті, төбелес, материалды сапалы меңгеруден гөрі жоғары баға
алуға ұмтылыс маңыздырақ нәрсеге айналады) (Құсайынов Ғ.М., 2014).
Белсенді оқу
Оқу үдерісі өзінің табиғаты бойынша ойлаудан тұруы керек және ми құрылымында
өзгеріс туғызуға жетелеуге тиіс. Ми неғұрлым белсенді жұмыс істеген сайын, оқу үдерісі
соғұрлым қарқынды жүзеге асады. Хэтти (Hattie, 2014) адам миы ақпаратты өңдеп, оны
түсінуге мүмкіндік беретінін, ал мұғалімнің тоқтаусыз сөйлеуі миға шамадан тыс аса көп
ақпарат жүктемелейтіні және ол оқушылардың қызығушылығын жоғалтуға әкеліп
соғатыны, сол сәтте оқудың нәтижелілігі айтарлықтай төмендеп кететіні туралы біздің
хабардар екенімізді мәлімдейді. Ал белсенді оқу, керісінше, оқушылардың белсенді
қызметпен айналысу арқылы мұғалім берген ақпараттың мәнін ұғынып, алған білімдерін
есте сақтап, оны қолдана алуын қамтамасыз етуді көздейді. Хэттидің мидың қызметін талдай отырып жүргізген шолуы дағдыларды меңгерту шеберлігі тек іс жүзіндегі белсенді қызмет арқылы жүзеге асатынын, демек, оқушылар тек тыңдаумен айналыспай, білім алуда белсенді әрекет етуі керек екендігін көрсетеді.
Белсенді оқу оқушының мұғалімді енжар тыңдап қана қоймай, белсенді жұмысқа
тартылуын көздейтін оқыту және оқу әдістерінің бірі болып табылады. Бұл тәсілдер оқу
үдерісі жаттығудың алдында емес, оны орындау барысында жүзеге асырылатын құбылыс
екендігін түсіндіреді. Сыныпта қолданылатын мұндай тәсілдерге топтық жұмыстар (Brodie,2000), ойын баламалары (Bergen, 2002) және пән бойынша белгілі тақырыптағы ойын түрлері кіреді (Peters, 1998). Оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамытуда ойын
баламалары шынайы өмірдің белгілі бір аспектілерін модельдеу және зерттеу үшін
ұсынылған мүмкіндік болып табылады.
Сабақта ұжымдық (құрамы ауыспалы жұптар), топтық (шағын топтар) және жұптық
жұмыс ұйымдастыру арқылы белсенді оқу әдістерін қолдану оқушының өзіндік рефлексия
жасау дағдыларының дамуына, сыныптағы жалпы жұмысқа үлес қосып, қатысқанын
сезінуге; оқу үдерісінің белсенді мүшесі болуына, құрдастармен қарым-қатынасының
дамуына, танымдық белсенділігінің артуына мүмкіндік береді. Сондай-ақ, мұғалімнің
сабағын қызықты ұйымдастыруына, оқушыларының танымдық әрекетін күшейтіп, өзінің
кәсіби шеберлігін шыңдай түсуіне ықпал етеді.
Белсенді оқудағы мұғалімнің рөлі
Пәндердің оқу бағдарламаларының мақсаты оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуге
ынталандырып, еркін ойлауға үйрету болып табылатындығымен қатар, мұғалімдердің
немқұрайлық танытып, оқушылардың өз бетімен отыруына жол бермеуі аса маңызды.
Оқушылар жеке-дара жұмыс істегеннен гөрі, мұғалім қолдау көрсететін белсенді сабақта
анағұрлым жақсы үйренеді. Мысалы, оқушыларды зерттеу сұрағын анықтау және
тапсырма таңдау үдерісіне қатыстыру олардың оқу үдерісіндегі белсенділік дәрежесін
арттырады, себебі белгілі бір деңгейде зерттеу бағытын олар өздері бақылайды (Cavagnetto,Hand & Norton-Meier, 2011). Оқу үдерісінде зерттеу сұрағын талқылау мұғалімнің,сыныптастарының көмегімен де, өз бетінше де жүргізілуі тиіс. Мұғалімдер оқушылар ұсынатын сұрақтарды келесі түрде жіктеуге көмектесуіне болады: білген қызық, білгім келеді, зерделенетін негізгі тақырыпты түсіну үшін маңызды. Осылайша жіктеу алдағы уақытта оқушылардың зерттеуге арналған тиісті сұрақты таңдауына негіз бола алады.
Мұғалім барлық сұрақтарды талдау арқылы оқу мақсаттарына сәйкес келетін сұрақтардың
ғана қамтылуын қамтамасыз етуі қажет.
Оқушылар алға ілгерілеген сайын, оларға мұғалім тарапынан аса қамқорлықпен қолдау
көрсету қажет болмайды, енді олар өздігінен жұмыс істей алады. Осындай оқыту әдісін әрі қарай дамыту үшін мұғалімдер бастапқыда оқушыға жақсы қолдау көрсетіп, кейін оны
біртіндеп азайтып отыруы керек. Сырттан көрсетілетін қолдау тоқтағанда ғана, оқушылар
жоспарлаған нәтижеге қол жеткіздім деп айта алады. Егер оқушыларға өзі білетін
дағдыларды ғана қолдануға рұқсат етілсе, олар ештеңені үйренбейді деуге болады. Рата (Rata,2012) өзін тек үйлестіруші ретінде ұстайтын мұғалім мұғалім деп аталуға лайықты емес деп тұжырымдайды.
Хэтти (Hattie, 2009) педагогикалық тәсілдердің метаталдауын жүргізіп, мұғалімдер
үйлестіруші және жандандырушы болып табылатын тәсілдердің әсерін салыстырған. Ол қолданған тәсілдерде 0 - ілгерілеудің жоқ екендігін, 0,4 - ілгерілеудің бір жыл мерзімін және 1 - ілгерілеудің екі-үш жылын білдіреді. Мұғалім тек үйлестіруші рөлін атқарған тәсілдердің орташа әсері - 0,17, мұнымен салыстырғанда мұғалім ынталандырушы болған (мәселен, кері байланыс ұсыну, оқыту шеберлігі, күрделі мақсаттар қою және т.б.) оқыту тәсілдерінің орташа әсер мөлшері 0,60 болған.
Оқушылардың пән бойынша терең білім алуы мұғалімдердің дағдыларына да
байланысты, яғни олар оқушылардың жаңа білімдерін бұған дейінгі білімдерімен ұштастыра алуын бақылай білулері маңызды. Бұл үдеріс әр оқушының жеке дағдысы мен қабілеттеріне байланысты әртүрлі болады. Сол себепті мұғалімдер әр оқушы үшін оқу үдерісінің келесі қадамдарын анықтап, әрі қарай ілгерілеуіне септігін тигізу үшін оқушыларды үнемі бағалап отыруы керек. Бақылай отырып, оқудың келесі қадамдарын анықтау үшін ақпаратты пайдалану тәсілі метаталдаудың көмегімен білім беру шараларының табысты түрлерінің бірі ретінде танылып, соңғы 20 жыл ішінде халықаралық деңгейде мойындалып отыр (Black and William, 1998).
Белсенді оқу барысында мұғалімдер:
- барлық оқушылардың оқу үдерісіне қатысуын қамтамасыз ететін жағымды оқу
ортасын қалыптастыруға;
- әр оқушының пікірін тыңдап, алдыңғы білім, білік, дағдыларды пайдалану арқылы
оларды дамытуға;
- оқушылардың дағдыларын дамытуға бағытталған тапсырмалар мен белсенді әдіс-
тәсілдерлі қолдануға;
- сенімді, жауапты, белсенді, жаңалыққа ұмтылатын және өзінің іс-әрекетін талдап,
рефлексия жасай білетін оқушыларды тәрбиелеуді мақсат етуге;
- проблемалық жағдаяттарды модельдеп, оларды шешудің оқушыларға түсінікті
тәсілдерін таңдауға;
- алға қойылған оқу мақсатына қол жеткізу арқылы жоспарланған сабақты тиімді
өткізу үшін материалдарды, ресурстарды және қосымша құралдарды пайдалана отырып;
бүкіл сынып қатысатын ұжымдық (құрамы ауыспалы жұптар), топтық (шағын топтар) немесе жұптық жұмыс түрлерін, оқушылардың жеке жұмыс істеуін ұйымдастыруға және уақытты басқаруға;
- оқушыларды мадақтап, оқуға еліктіре, қызықтыра отырып, ұғымдарды түсіндіруде,
мағынасын ашуда, нұсқаулық беруде түсінікті де анық, қарапайым тілді пайдалануға;
- оқу үшін бағалау арқылы оқушылардың оқуына қолдау көрсетуге;
- оқушылардың белсенді оқу және зерттеу жұмысын орындау дағдыларын дамытуға;
- оқушылардың сын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz