Жазушының драмалық шығармалары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Рымғали Нұрғали М.Әуезовтің әдеби-сын еңбектері және
драматургиясы туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 М.Әуезовтің көсемсөздері мен аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Жазушының драмалық шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 М.Әуезов прозасы Рымғали Нұрғали зерттеуінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 М.Әуезовтің әңгіме-повестерінің талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Романдарындағы шеберлік туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Кіріспе
Рымғали Нұрғали Әуезовтің шығармашылығымен жастайынан танысып, 60 жылдардың аяғына қарай алғашқы өзінің тұңғыш мақалаларын жазып, қаламгердің шығармаларына қатысты өзінің ойларын дүниеге алып келді. Олардың қатарында Әуезовтің алғашқы қадамдары, Талант құдіреті, Қилы заман қандай туынды, Трагедия табиғаты сынды еңбектері бар. Осы бағытта Рымғали Нұрғали Әуезовтің драмалық шығармаларын зерттеуі басталып, көптеген құнды зерттеу еңбектерін дүниеге алып келді. Ұлы қаламгердің халқымыздың ұлттық энциклопеясын жасай отырып, суреткердің қазақтың фольклортану, театртану, әдебиеттану сияқты өнер салаларының негізін салушылардың бірегейі болғандығы жайында Әуезов және алаш және т.б. зерттеу еңбектері баршылық.
Тақырыптың өзектілігі. Көрнекті ғалым Рымғали Нұрғали атақты қаламгер, жазушы, қоғам қайраткері Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің шығармашылық жолын зерттеген, кезінде өзінің ғылыми және әдеби ортада бағасын жоймаған құнды еңбектердің рухани құндылығын жоймай қарастырған. Рымғали Нұрғали ұлы суреткердің шығармашылығын, өмірін және де олардың көркемдік құндылығы жайында теориялық тұжырымдамалар ұсынған. Ғалымның зерттеу еңбектерінің арқасында Әуезов шығармаларындағы көптеген астарлар ашылды. Ол Әуезов еңбектеріндегі ұлттық сарын, заман суреті сияқты бейнелерді астарлы да, әсерлі зерттеген. Рымғали Нұрғали туралы бірқатар әдебиеттер бар болғанымен, оның шығармашылығы толық зерттеліп болды деп айта алмаймыз. Ғалымның түрлі аспектілер, әдістердің синтезі мен зерттеу жанрлары туралы ойлары қазақ әдебиеттану ғылымында өте маңызды рөл атқарады. Біз бұл жұмысымызда Р.Нұрғали зерттеулерінің бір қырын ғана, яғни М.Әуезов щшығармашылығына арналған еңбектерін қарастырып отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты - Рымғали Нұрғали еңбектерін қарастыра отырып, Әуезов шығармашылығының маңыздылығын ұғыну. Осы мақсатқа сәйкес мынандай міндеттерді шешу көзделді:
- Әуезов шығармашылығына тоқталу, оның туындыларын зерттеген зерттеушілердің еңбектерімен танысу;
- Ғалым Рымғали Нұрғалидың еңбектеріне шолу жасау;
- Рымғали Нұрғалидің қарастырған Әуезов шығармаларын басқа да зерттеушілермен салыстыра отырып зерттеу;
- Әуезовтің шығармаларындағы өмір шындығына тоқталу;
Зерттеу жұмысының зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны ретінде М.Әуезов шығармашылығын зерттеуге арналған ғалым Рымғали Нұрғалидың зерттеу еңбектері мен мақалалары алынды. Соған сәйкес Әуезовтің публицистикасы, аудармалары, драмалық шығармалары мен көркемдік туындылары талданды.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер. Жұмысты жазу барысында, талдау, жинақтау, салыстырмалы әдістерді қолдандық.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын жазу барысында Рымғали Нұрғалидің жеті томдық шығармалар жинағы, Әуезов және алаш, Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры т.б. еңбектерімен қатар, Р.Бердібай, М.Қаратаев, С.Қирабаев, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев, З.Сейрікқалиев т.б. әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеулері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, іштей тараушаларға бөлінген екі бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 РЫМҒАЛИ НҰРҒАЛИ М.ӘУЕЗОВТІҢ ӘДЕБИ-СЫН ЕҢБЕКТЕРІ ЖӘНЕ ДРАМАТУРГИЯСЫ ТУРАЛЫ
1.1 М.ӘУЕЗОВТІҢ КӨСЕМСӨЗДЕРІ МЕН АУДАРМАЛАРЫ
Р.Нұрғали М.Әуезов шығармашылығын жан-жақты зерттеген бірден-бір тұлға. Оның зерттеу еңбегінде М.Әуезов шығармашылығының публицистикасына, стильдік ерекшеліктеріне нақты мәліметтер қамтылған. Сонымен қатар жазушының қаламгерлік мансабының қалыптасуы, шығармаларындағы нақты ойларда қамтылған. Осындай зерттеулердің негізінде 1967 жылы М.Әуезов трагедиялары атты кандидаттық дисертация дуниеге келді. Осы еңбектің негізінде Әуезов және Алаш, Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры атты монографиялары М.Әуезов шығармашылығының бетпердесін ашып жатты. Рымғали Нұрғали М.Әуезов шығармаларын зерттеу барысында, өзінен бұрын айтылған пікірлер мен тұжырымдарға тоқталып, оларды әрі қарай толықтырып отырған. Әуезов шығармаларындағы кейіпкерлердің шыншылдығы жайлы сөз ете отырып, сол кездегі әлеуметтік жағдайдың, идеологияның шығармаға тигізген әсері жайлы да сөз еткен.
М.Әуезов әдебиет саласына көптеген шығармалар тудыруға үлес қосқан қаламгер. М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясымен қоса, драматургия саласында да отызға жуық пьесасы бар. М.Әуезов шығармалары жайлы көптеген монографиялар мен зерттеу еңбектері бар. Сондай зерттеу еңбектерінің бірі ретінде Рымғали Нұрғалидың зерттеулеріне тоқталсақ болады. Рымғали Нұрғали көп жыл бойы, аса қызығушылықпен зерттегені - М.Әуезов шығармашылығы.
Жас ғалым Р.Нұрғали Әуезов шығармашылығымен жастайынан танысып, 1960 жылдардың аяғында алғашқы мақалаларын жазып, М.Әуезов шығармашылығы жайлы жастық ойларын жарыққа шығара бастаған. Талант құдіреті, Алыптың алғашқы адымдары, Қазіргі роман және М.Әуезовтың Өскен өркені, Трагедия табиғаты т.б. басылымдары осы кезде туған. Жас ғалым бұл туындылардан жазушының тума таланттын аша отырып, жазушының өткір қырларын аша білді. Негізінен Рымғали Нұрғали Әуезовтің драмалық шығармаларын зерттеуден бастап, Трагедия табиғаты т.б еңбектерді шығарғанымен, драма саласын зерттеумен шектелмей, жазушы мұрасының басқа да салаларымен айналысты. Осы Трагедия табиғаты кітабында Еңлік-Кебек поэмасының барлық нұсқасына текстологиялық талдау жасаған.
Р.Нұрғали М.Әуезов жазушылық қабілетін осылай топтастырады: Біріншіден, қазақ әдебиетінің жылдар бойғы асыл мұрасын жете меңгерді. Екіншіден, революция жылдары қарамастан шығармаларын ел назарына ұсынды. Үшіншіден, әлем әдебиетінен сусынданып отырды. Осы айтылған факторлер қазақ әдебиетінің шыңына айналатын шығармалардың тууына әкеліп соқты. Жазушының фольклор саласында жазған еңбектері Р.Нұрғали зерттеулерінің сырларын одан әрі ашуға жол салды. Әдебиет тарихы, Хан Кене, Қилы заман шығармалары негізінен Алаш идеясын танытатын шығармалар болып табылады. Ғалым осы шығармаларды зерттей отырып, оның бойындағы батылдықтың, тың идеяның жатқандығын танытады. Себебі Қилы заман шығармасы 1916 жылғы дүрбелеңді реалистік жағынан суреттеген бірден-бір еңбек болып табылады. Қилы заман алғашында зиянды шығарма деп танылып, жұртқа таралмай қалған шығармасына анализ жасап, оқырманға қайта оралтуы адами келбетін ашады. Ғалым негізінен М.Әуезовты алаш қайраткерлерімен, яғни А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов сынды тұлғалармен жақындықта санап, жазушының туындыларын алаш әдебиетімен бір тұтастықта қарады. Оған Әуезов және Алаш еңбегін айтсақ қателеспес едік. Бұл туынды да алаш әдебиет өкілдері жайлы бір ғана тарауда қаралса, екінші тарауында толықтай Әуезовқа арналып жазылған. Бұл деректерден біз ғалымның ұлтшыл, алашшыл жан екендігін байқаймыз.
Жазушының советтік кезең шыңдығын жазуының өзіндік себептері бар. Жиырмасыншы жылдарда жазушы ескі ауыл өмірінің қыры мен сыры жайлы сөз етсе, отызыншы жылдан бастап жазушы заман талабына байланысты жаңа көркемдік амал іздеуіне мәжбүр болды. Бұлай жасауының себебі, жаңа заманның талабына сай мәселелерді шығармаларының желісіне негіз ету, жаңа заман тұрмысы жазушының заманалық тақырыпты меңгеруіне жан-жақты әсерін тигізді. Халықтың сол тұста бастан кешірген ауыр жағдайлары, өкініштері мен табыстары жазушының қаламының арқауына айналып отырды. Жиырмасыншы жылдары қаламгер төңкеріске дейінгі қазақ ауылдағы әлеуметтік жағдайдан бастап, кейінгі колхоздастыру, ұжымдастыру сияқты оқиғаларды шығармаларына арқау етті. Тұңғыш прозасы Қорғансыздың күні мен Көксерек шығармалары арасындағы шығармаларымен таныса келе, жазушының ой-өрісінің өскендігі, жылдан-жылға әдеби қабілетінің дамығандығын байқаймыз. М.Әуезов творчествосы - қазақ совет әдебиетінің классикалық мұра мен мираскерлік байланысының айқын көрінісі. Ол өткендегі игі дәстүрлерді дұрыс пайдаланудың да, сол арқылы жаңалық табудың да жақсы үлгісі [1, 6].
Ұлттық ойлау жүйесі, ұлттық әлемді қабылдау үрдісі Әуезовтің шығармашылық негізінде жатыр. Жазушы ұлттық мәдениеттің, тілдің, сонымен қатар сол тілдің болашағының, жауапкершілігінің ауыртпалығын көтерді. Әуезовтің өз халқына құлақ асу қабілеті, олардың жадына қосылуы, халықтың естелігі мен тарихи тәжірибесін тыңдауды талап етеді. Жазушының шығармаларынан көрегендігі, ұлттың тарихи перспективасы көрінед.
Әуезовтің шығармашылығындағы ұлттық тәуелсіздік мәселесі келер болсақ, оның көркем және тұжырымдамалық шығармашылығындағы тұтас және көлемді әлемді қалыптастыруға талпынған дүниетанымын игеруіміз керек. Жазушының шығармалары арқылы көркемдік және ғылыми прогрессивті үздіксіздікті ғана емес, келер ұрпаққа алыстағы салт-дәстүрді, бабаларымыздың аманатын жетқізу, қайта жаңғырту сияқты мәселелерді өзімен арқалады.
Өткен ғасырдың ортасында көптеген әлемнің көрнекті әдебиет суретшілері біздің әдебиетімізде Әуезов сияқты терең ойлы қаламгер бар екендігіне таңқалды. Ол ойшылдардың таңқалдырғаны да жазушының сыни және әдеби мақалалары болатын. Біз оны жоғары мәдениеттің үлгісі ретінде қарастыра отырып, жазушының өзінің алдынғы әдебиеттің үш дәуірінің куәгері ретінде білеміз. Ол мақалаларын замандастарына ғана емес, бүгінге өскелең ұрпаққа да арнап жазды. Оның ұтымды ойлары қазіргі уақытқа дейін өзінің маңызын жоғалтпады. Соңғы кезде ғалымдардың әдебиет тарихына үндеулері арта отырып, Әуезовтің терең мұрасын зерттеумен қатар, оның әдеби қызығушылығын қамту қажет екендігін көрсетеді. Әуезовтің ұлттық сана деңгейін көтеруге тырыса отырып қоғамның тарихтан көп нәрсені үйренетіндігін, қателердің қайталанбауы сол тарихтың көлеңкесінің арқасы екендігін айтады.
Әуезов әдеби шығармалары арқылы қазақ қоғамындағы рухани өмірдің көптеген салаларына ұтымды да, бірегей сөз айтуға тырысқан. Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, эстетикасы, әлеуметтік ойлары, музыкалық өнері, театр саласында жаңа, әркелкі мәселелерді сипаттауға тырысты. Осыған байланысты белгілі академик Қ.И.Сатпаев жазушының Абай жолы романын қазақ шынайылығының энциклопедиясы деп атаған, ал жазушының өзін Америкада Шығыстың Аристотелі деп мойындаған. Сыни мұралардан айырмашылығы, К.Сыздықовтың М.О.Әуезов - әдебиет сыншысы, М.Мырзахметовтың зерттеген байырғы тенденциясы, сонымен қатар, Молдахановтың монографиясында қарастырылған Әуезовтің шығармаларындағы фольклорлық дәстүрлер әдеби шығармаларды жүйелі зерттеудің тақырыбы болмады. Бұдан басқа, Әуезов шығармаларының толық жиынтығын 50 томдығын даярлауға байланысты әдебиеттануда бұрын-соңды белгілі болмаған туындылары жарық көрді. Сонымен бірге, жазушының мұрағатында әдеби көзқарастарын дұрыс және толық түсіну үшін қажет деген аяқталмаған мақалалары баршылық. Сондай-ақ жаңадан пайда болған әдеби сын мақалалар, ондаған жылдар бойғы әдеби ойдың қозғалысын бейнелейтін туындылары мұқият зерттелмеген. Алайда жазушы әдеби шығармалары қазақ әдебиетіндегі елеулі құбылыстарға, оның дамуының бірнеше маңызды кезеңдерінде үнемі жауап берді. Жазушының барлық ойлары, еңбектері мен мақалалары арасында қуатты сөздер мен ойларды үйлесімді және тұтастықта біріктіретін рухани байланыс бар.
Академик М.О.Әуезовтің туындыларын 1920 жылдан бастап қазақ әдебиетін тарихи тұрғыдан зерттеді. Осы кездің өзінде жазушы алғашқы туындыларын әдебиеттің фольклор жанрына арнап жазған болатын. Алдыңғы жазған туындылары деген анализден, 1920 жылдардағы Әуезов шығармашылығының жас ұлттық әдебиеттің жарқын және ерекше дарынға ие болғандығын байқаймыз. Оның туындыларының барлық түп-тамыры өз туған халқымен байланысты, оның еңбектерінде халықтың әлеуметтік теңдігі туралы идея бекітіледі. Оның басты кейіпкері - халықтан шыққан адам, бостандықты аңсаған адам. Өйткені, әдебиет тарихында жаңа әдіс жаратылыстанудың бұрынғы дамуының негізінде қалыптасады. Социалистік реализм әдісі де ерекшелік жасамады. Совет әдебиеті қоғамның құрылымында түбегейлі өзгерістерді және адамдардың сана-сезімін бейнелейтін, сонымен бірге сыни реализмнің пайдалы әсерімен пайда болды. Әрбір әдебиетте социалистік реализм әдісінің қалыптасуы, әртүрлі әдебиеттермен, бірінші кезекте орыс тілімен өзара іс-қимыл жасайтыны, әрине, ұлттық дәстүрлер негізінде жүреді.
Социалистік реализмнің пайда болу мәселесі - кеңестік әдеби сында әрдайым жетекші орын алды, олардың көпшілігі бірден анықталмады. Ломидзенің құқықтарын, тарихи және мәдени факторларды көрсете отырып, совет ұлттық әдебиетінің барлық әртүрлі дамуын айта отырып, былай деді: Қазірдің өзінде қарапайым болып қалған көптеген шындықтар шайқаста, өткір, қызықты кездесулерде пайда болады [2, 5].
Бұл тұжырымдама сыни және эстетикалық ойлар кеңістігін ашады, 1920 жылдардағы күрделі әдеби процестің мәні тек ішкі байланыстар мен қарым-қатынастарда ғана емес, сонымен бірге уақыттық, тарихи жағдайлармен де анықталады. Әдебиеттің қозғалысының кең көрінісі өз көзімен жаңа әдісті, шексіз әлеуеті мен байлығын қалыптастыру жолдарын, сондай-ақ тарихи ойлаудың жаңа формаларының есебінен ғана емес, сондай-ақ өткеннің мәдени дәстүрлерін мұқият сақтау және байытуға мүмкіндік береді. Шындықты жаңа қабылдаумен байытылған ұлттық дәстүрлер, әрине, XX ғасырдың көркем жаңалықтарына еніп, социалистік реализмнің жеке көрінісінде, яғни ұлы таланттарда қалай қалыптасатынын көруге мүмкіндік береді. Бұл көзқарас Әуезовтың социалистік реализмнің негізін қалаушылардың бірі ретінде обьективті тұрғыда бағалауға мүмкіндік береді. Қазақ әдебиетінің белді өкілі Абай Құнанбаев жайлы сөз ете отырып, 1930 жылдан бастап Абайды тыңғылықты зерттей отырып, қазақ әдебиетінде Абайтану атты бағытты дүниеге алып келді.
1940-50 жылдары Әуезовтің шығармашылығында жаңа бағыт байқалады, оның шығармашылығы кеңейе отырып, түрік халықтарының әдебиетімен айналысуды бастады. Оның түркі халықтарының фольклорын зерттеуіне бірден-бір дәлел қырғыз халқының Манас эпосы болатын. Көптеген түркі халықтарының әдебиетіндегі түрлі ұлттық мәдениетімен жақсы таныс болғандығы жайлы жазушының мақалаларынан, сөйлеген сөздерінен, зерттеулерінен байқауға болады. Әдебиеттанудың әртүрлі және күрделі болып табылатын бағыттарына сілтеме жасай отырып, Әуезов ғылыми еңбектерінде және мақалаларында әдебиеттердің өзара қарым-қатынасы мен өзара әрекеттесу сияқты мәселелерді қамти білген. Оның көптеген ғылыми мақалалары мен баяндамалары осы мәселелерді көтерген. Бұл мәселелер оны ғалым ретінде де, жазушы ретінде де, азамат ретінде де алаңдатты. Әуезов өзінің бүкіл өмір жолы мен шығармашылық жолында орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсер ету идеясын құптады. Себебі ол сол заманның тумасы болғандықтан, сол үдерісті көре отырып, кеңестік қазақ әдебиетінің тууына себепші бола білді. Орыс әдебиетінің өзіне әсерін қабылдай отыра, қазақ әдебиетіне қажетті деген жүйелерді өзінің еңбектерінде қолдана білген. Жазушы орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне деген әсері арқылы ұлттың даму процесі туатындығын болжай білген.
М.Әуезовтың қазақ әдебиетінің әр саласына арнап жазған еңбектері баршылық. Алайда жазушы атамыздың қаламгерлік жолының бастауы - алғашқы публицистикалық шығармалар. Р.Нұрғали Әуезовтің өткен заманның 20-жылдары қағаз бетіне түскен туындыларын, яғни публицистикалық туындыларын зерттеушілердің алды десек болады. Олай айтуымыздың себебі, академик Әуезовтің туындыларын мұрағаттың қойнауынан алып, сол кездегі қатігез қоғамның, цензураның көзіне түсірмей жариялауы батырлықпен тең. Небәрі жиырма жасында алғаш рет баспасөз бетінде Адамдық негізі-әйел (1917) атты мақаласы жарияланған болатын. Мақала Семей өлкесінде Сарыарқа атты газеттің 1917 жылғы 5 қыркүйектегі санында Семинарист Әуезов деген бүркеншік атпен дүниеге келген болатын. Осы мақаланы 1966 жылы Лениншіл жас атты газет арқылы оқырманға жеткізген - Рымғали Нұрғали. Сарыарқа газеті кеңес үкіметінің бақылауында, арнайы тексерусіз мұрағатқа кіру мүмкіндігі болмаған Рымғали Нұрғали атамыз өзінің батырлығы арқылы жазушының тұңғыш туындысын қазақ қоғамына таныстырды. Бұл мақаланың негізгі тақырыбы - әйел бостандығы. Ол әйел теңсіздігін қалың мал атты қырсықтан іздемеуді айтады. Мына өмірде әділет, махабат атты сезімдерді естімеген, өсек дейтін жаман қасиеттерден аспаған анадан ақ жүрек, қамқор бала туатыны мүмкін емес екендігін ашына отырып жазады. Бала бойындағы қызғаншақтық, өзімшілдік сияқты жаман қасиеттердің тууына баланың алғашқы ұстазы-анасының жасаған қияметі, анасының мәдениетсіздігі, үлгісіздігі деген пікір айтады. Мақалада Абай қара сөздерінің іздерінде байқауға болады. Жаста болса осындай әлеуметтік мәселені қозғаған Әуезов мақаласы, сол кездегі белгілі қазақ әдебиетінің биігі саналған А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев сынды ақын-жазушылардың концепциясымен теңдес тұрды. Бұл мақала қазақ публицистика жанрының көрнекті туындысы болып табылады.
Жас жазушы бұл мақаламен шектеліп қана қоймай, әйел теңдігі, мәдениет, оқу жайы, саясат жайлы мақалалар жазып, публицистика әлемін одан әрі жандандырып отырды. Әуезовтың жиырма жасындағы тағы бір публицистика жанрына қосқан туындысы - Оқудағы құрбыларыма (1917) мақаласы. Бұл мақаланың негізгі сарыны-интеллигенттер бойындағы кемшілікті айту, білім іздеген жандарды бірлікке шақырады, адалдық, білімділік сияқты қасиеттерді үлгі етеді. Семей өлкесінде 1918-1919 жылдары Абай журналында М.Әуезовтың бірқатар мақалалары жарық көрді. Журналдың тұңғыш санында Ғылым атты мақаласы жарық көрген болатын. Бұл мақаланың негізгі тақырыбы - ғылымның қалай пайда болғандығы жайлы сөз етеді. Мұнда шын ғылымның өз жолын тапса, қөздегені шын адамдық қасиеттің пайда болатыны жайлы бастайды. Мақаланы жазушы: мұншаны тапқан қөркем ақыл, көсем ғылым осы араға келіп тоқтап қалмай, адамшылықтың иманжүзді жарық күнінің астына апарып, бар баласын бұрынғы қаскүнемдік, қанішер, жауыздығын тастатып, бір сүйіспеншілік, бір туысқандық жүрекпен табыстырса керек деп білемін-деп ойын пайымдайды [3, 250].
XX ғасыр басындағы халық ағарту жайы, шаруашылық сияқты мәселелер М.Әуезовтың журналистика саласына аяқ басуына себепші болды. Осы орайда жазушының Ғылым тілі, Оқу ісі, Қайсысын қолданамыз сынды мақалалары дүниеге келді. Бұл айтылған мақалалардың барлығының тақырыбы - оқу жайы, мектепке арналған дұрыс кітаптың әлі күнге жоқтығы. Ғылым тілі мақаласында бір нұсқалы кітап жазу мәселесі көтерілген. Мақалаға толықтай тоқталсақ, термин мәселесіне толықтай тоқталып, жазушы өз ойымен бөліседі. Ол дамыған елдердегі терминдер қалай дамып, қандай жолмен жасалғандығына көз жүгіртеді. Бұл мақалада жазушы түркішілдікке қарсы шығып, терминдерді пайдалануда ана тіліміздегі сөздерді пайдалану керектігін, қажеттілікті талап еткенде ғана басқа тілдерден жаңа сөздерді, атауларды алуды ұсынды.
М.О.Әуезов және қазіргі қазақ әдебиеті атты еңбекте жас қаламгердің 1917 жылы Алаш баспасынан Қазақтың өзгеше мінездері атты мақаласы жарық көргендігі жайлы жазылған. Мақалада қазақтың шаруашылығы, ұлттық ерекшеліктері сияқты мәселелер көтерілді. Осы мақаламен мазмұндас он шақты мақаласы да жарық көрген. Бұл іспеттес мақалаларына қарасақ, әңгіме болған тақырыптарының барлығы сол кездегі қазақ қоғамы, олардың басынан кешірген жағдайлары, оқиғалары. Осы жерден қорытындылай келер болсақ, Әуезов сол заманның, қазақ қоғамының айнасы іспеттес.
Әлеуметтік-қоғамдық мәселелерді көтеріп жазған Мәдениетке қай кәсіп жуық? (1918), Мәдениет және ұлт (1918) мақалалары бар. Осы айтылғандардың ішінен экономика тақырыбын көтеретін Мәдениетке қай кәсіп жуық? мақаласы. Мұнда әр халықтың географиялық орнына байланысты өзінің айналысатын кәсіптері болатынын сөз етеді. Ғылым, мәдениет атаулыға ең жақын кәсіп ол - егіншілік деп сөзін тәмәмдайды. Белгілі француз философы Жан-Жак Руссоның Цивилизация адамды бұзады деген пікіріне қарсы шығып, Мәдениет һәм ұлт мақаласын жазған. Жан-Жак Руссоның конценпциясының зиянды, әрі жалған екендігін мақала барысында дәлелдеген. Астрономия, зоология сияқты ғылымдардан келтірген пікірлеріне қарасақ, жас Мұхтардың танымпаздығы мен білімділігінің мол екендігін байқаймыз.
Ағартушылық, педагогикалық бағытта тура ойлар айта білген Әуезов, қоғамдағы барлық қайшылықтарды баяндап бере алмады. Халық басына түскен көптеген қайшылықтардың нақты жауабын таба алмай, оларды бірліктің жоқтығы және партияшылдық деген себептің шеңберінен шығара алмады. Бұл мақаладан реформашылдықтың сарыны байқалады. Мақалада оқыған, әділ болыс, халықтың тиын-тебенін жемейтін тұтынушылардың дүкені мәселелері қозғалады. Осы мақалаға ұқсас Земство һәм кооператив қауымдары мақаласы тағы бар. Кооперативтің пайдасы, зияны, дүниенің ебін табу керектігі, саудагерге алданбау керектігі жайлы жазылған.
Ендігі жерде Рымғали Нұрғалидің зерттеуіндегі Әуезовтың сол кездегі ағартушылық, педагогикалық бағытында жазған мақалаларының қорытындысы - Оқу ісі мақаласы. Мұнда ортақ оқулықтың, бағдарламаның, шәкірттерді практикалық тұрғыда дамыту мәселелері қарастырылған. Бұл мақаласындағы аса бір жаңашылдық ол халықтың сауатын, кітапханалар ашумен қатар, театр мәселесі болды. Әуезовтың педагогикалық бағытта жазылған, жаңа шыңдарды бағындыруына себепші болған Қазақ тілі газетінде жарияланған тағы бір мақаласы - Қазақ оқығандарына ашық хат мақаласы. Мақала желісі бойынша қазақтың оқыған азаматтарын елі үшін ерінбей еңбек етуге шақырады. Осы мақала арқылы қазақ қоғамына сол заманның әрі қиын, әрі пайдалы заман екендігін түсіндіруге тырысқан болатын. Халықты сауаттандыруға, әсіресе жастар оқуына аса мән бере қараған ағартушы М.Әуезов Абай журналының 1918 жылғы ІI санында Оқу ісі атты көлемді мақаласын жариялайды. Мақалада ұлт мектептерін ашудың қажеттігін нақтылы дәлелдей келіп, оның бірінші және кезек күттірмейтін мәселе екендігін айтады [4, 45]. Осы мақала төңірегінде Жалпы жарлық, Бүгінгі зор міндет мақалаларында сол кездегі мемлекеттік маңызы бар сауатсыздықты жою мәселелері айтылған.
1917-1920 жылдары аралығында жазушының Шолпан журналында әдебиет мәселелеріне арналған бірнеше мақалалары жарық көрді. Солардың ішінде әдеби шығармалар жайлы жазылғаны Қазақ қалам қайраткерлеріне ашық хат (1922) мақаласы. Мақала барысында баспасөз беттерінің адам санасының тәрбиелеушісі екендігі, редакциялардың тек шулы, науқандық жаңалықтарды қарастырумен шектеліп қалмай, әдеби шығармалардың жариялану мәселесіне де көңіл бөлу керектігі жайлы нақты айтылған. Жазушының 20-жылдардағы мақала, зерттеулері бүгінгі қалың оқушы жұртшылыққа кеңінен таныс болғандықтан және әлә күнге жете зерттеліп, талданбағандықтан, оларды біз жұмысымызда мүмкіндігінше кеңірек қарастыра отырып сөз еттік. Әрине, М.Әуезов сияқты жан-жақты талант иесінің қоғамдық-әлеуметтік, әдеби, ғылыми көзқарастарының қалыптасу кезеңі өте күрделі де қызықты. Оны әлі де жазушының көркем творчествосымен, қоғамдық қызметімен тығыз байланыстыра, сабақтастыра отырып, тереңдей зерттей түссе, әдебиет пен ғылым тарихы үшін де, кейінгі оқушы, әдебиетші жұртшылық үшін де аса құнды мол мағлұмат, деректер берері сөзсіз [5, 139].
Рахманқұл Бердібайдың Мұхтар шыңы атты кітабында Әуезовтың сыни мақалалардың әртүрлі салаларын қамтығандығы жайлы сөз етілген. Қаламгердің Театр, музыка кадры, Ақ аю туралы, Әбділда ақын, Пушкинді қазақша аудару тәжірибелері туралы, Шыншыл, тәкаппар ақын сынды мақалалары әдебиет саласына қызу пікір туғызғандығын байқаймыз. Мысалы, Шыншыл, тәкаппар ақын атты мақаласында Сәкен Сейфуллиннің шығармасындағы ел танымаған жаңашылдықты көрсетеді. Жазушының әдебиет саласындағы аса бір үлкен деп саналатын теориялық проблемаларында сөз ете отырып жазған мақалалары да жоқ емес. Өмір мен шығарма, Заман шарты, Драматургия заңы туралы кейбір ойлар сияқты мақалалары жаңа ойлардың тууына себепші болды.М.Әуезов мақалаларындағы басты тақырып - әдебиеттер байланысы, бір-бірін байыту мәселелері. Қаламгер классикалық және орыс әдебиетінің барлық асылын туған халқына насихат етті. И.А.Крылов, Ф.М.Достоевский, А.П.Чехов, А.С.Пушкин туралы мақалаларынан орыс әдебиетіндегі жақсы дәстүр туралы да баяндалған. Сонымен қатар жазушының Абай шығармалары мен орыс әдебиеті арасындағы байланысқа арналған мақалалары да баршылық. Мұнымен шектеліп қоймай, қаламгер КСРО халықтарының әдебиетін, атап айтсақ, Руставели, Шевченко, Тоқай, Тоқтағұл сияқты әдебиет өкілдеріне арналған мақалалары да бар. М.Әуезов Науаи мен Абайдың өлеңдерінің арасындағы ұқсастықтарды көрсетті.
Мақала жазумен қатар, публицистика жанрының тағы бір зерттеу обьектісі очерк жазумен де айналысқан. Қазақ әдебиетінің Қазіргі дәуірі (1922) очеркінде қоғам өмірінде әдебиеттің алатын орны, қазақ әдебиетіне өткеніне шолу жасай отырып, келешекте не істеу керек деген мәселерді қарастырған. Очеркте батырлар жырының ерекшеліктері бейнеле отырып, өзінің кейіпкері атанған Қарабай, Қодар сияқты бейнелерді еуропалық әдебиет кейіпкерлерімен салыстырады. С.Сейфуллиннің Қызыл сұңқарлар пьесасының кемшіліктерінің барлығын көрсеткен. Очеркте: Қазақ әдебиеті қазіргі өмірдің бетіндегі қаймағын жалап жүр. Бұрынғы әдебиеттің ішіне тазша бала мен жалшы сақау қатын да кірген болса, бүгінгі әдебиетке қалпақ киген оқығаннан бастап, қой жайып жүрген қойшыға шейін кіруге тиіс,- деген үлкен талап қоюмен тамамдалады [3, 255]. Бұл әдебиеттену саласындағы теңдесі жоқ сапалы еңбектердің бірі болып табылады.
Жазушының қаламгерлік өнері публицистикадан өзгеше байқалады. Алғашқы Адамдық негізі-әйел мақаласынан бастап, Қазақ әдебиетінің қазіргі дәстүрі очеркіне дейінгі аралықта жазушының қаламгерлік өнерінің өскендігін байқаймыз. Ойдың тереңдігі, стиль айқындығы, молайған білімінен байқаймыз. Осы мақалаларында айтылған ойлар кейіннен Мұхтардың зерттеулеріне, әңгімелеріне, повестеріне арқау болған. Нақтылап айтсақ, жазушының публицистика жанрында жазған мақалалары мен очерктері қаламгерлік мансабының беташары болып табылады [35].
Айқын Нұрқатов М.Әуезов публицистикасын зерттеу барысында тың игеру тақырыбына арналған Түркістан солай туған атты очеркі жайлы жазған. А.Нұрқатов бұл очеркте негізінен Түркістан совхозында мән-жайттар баяндалады. Очеркте жазушы стилінің белгі-бедері, табиғат суреттері, кейіпкерлердің психологиялық сипаттары, авторлық баяндаулар байқалады. Жазушы негізінен өзінің туындыларын өмірден алады. Сондықтан шығармаларында өмір шындығы нақтылы көрінеді. Очерк алты тараудан тұрады, бір тарауда туындаған оқиға, екінші тарауда дамып отырады. Очерк кейіпкерлері ішінде оқшау танылатыны - Строгов атты совхоз директоры. Строговтың жаңа совхоз құру барысындағы қиындықтардан тайсалмай өтуі, қайта қиындық үсінде шыңдалатыны жайлы баяндалады. Бұл очерк тың тақырыбына арналып жазылған шығармалардың ішіндегі таңдаулысы болып табылатындығы А.Нұрқатов бағалап кеткен. Өйткені жазушы онда үлкен өмірдің бір ғана бөлігін реалистік тұрғыда нақтылап бейнелеген.
"Қазіргі әдебиеттану ғылымымыздағы ең аз зерттеліп, тым тапшы тексеріліп жүрген проблемалардың бірі - әдеби әсер, дәстүр туралы мәселе. Бұл проблема тіпті бүкіл кеңестік әдебиеттану ғылымында да дәйекті түрде шешілген шешілген жоқ [6, 237]. Осыған байланысты М.Әуезовтың Орыс реализмінің дәстүрлері және қазақ әдебиеті көлемді мақаласы осы саладағы бірден-бір зерттеуі болып табылады. Мақалада дәстүр мәселесі, қазақ қоғамының төңкеріске дейінгі және төңкерістен кейінгі жылдардағы әдебиеттің дамуын, қазақ әдебиетінің түпкі қасиеттерін ашуға тырысады. Мақаланың ақырғы бөлімінде қазақ жазушыларының кеңес үкіметі жазушылары мен ақындарының, яғни М.Горкий мен В.Маяковскийдің дәстүрлерін қалай қабылдағандығы, қалай дамытқандығы жайлы сөз қозғаған.
М.Әуезовтың соңғы жылдардағы мақалалары Кейбір ұлт жазушыларының романдары туралы, Қазақтың әдеби тілі туралы, Реалистік драма жолында деген мақалалары. Бұл мақалалар әдебиетіміздегі көптеген мәселерді қозғайды. Реалистік драма жолында деген мақаласында қазақ драматургиясының өсу жолына, шығармаларына нақтылы талдау жасайды. Рымғали Нұрғали Әуезов шығармашылығын жастайынан барынша ынта қоя отырып зерттегендігін байқаймыз.
Әуезовтың ертедегі жұмыстарына қатысты даулы мәселелер әдеби процестің маңызды тармақтарын қамтитын ең күрделі мәселелерін аңғара алмады. Проблемалардың сыртқы аңғалдық тұжырымдамасы жас әдебиетті қалыптастырудың ең күрделі процестерін жасырды. Оған жаңа әдісті қалыптастыру, классика мен халық шығармашылығымен қарым-қатынасы, дәстүр мен инновация, өмірді фантастика, оның міндеттері мен мақсаттарын көрсету принциптері жатады. Бұдан басқа, Әуезов шығармашылығы әдебиеттану, эстетика және Қазақстанның көркем ойын қалыптастыруды айтарлықтай сипаттап берді. Осылайша, жазушының аты-жөнімен байланысты сын-ескертпелерді зерттеу оның жұмысын дұрыс түсіну үшін ғана емес, сондай-ақ кең тарихи және әдеби мәні бар.
Рахманқұл Бердібай бойынша Әуезов еңбектерінің ішінде аудармаларының да саны баршылық. Жазушы орыс әдебиетінің және дүниежүзілік әдебиеттің бірқатар туындыларын қазақ тілінде сөйлетті. Жазушы шығарманы қалай аудару керек деген мәселені көтеріп, аударманың үш түрін сипаттап көрсеткен. Қаламгер еркін аударушылықты жоққа шығарады да, ғылыми, балама аударманы құптайды. Сонымен бірге жазушы аударманың ана тіліндегідей жарасымды болуын талап етті. Бірақ түпнұсқаны қазақшалауды қолдай отырып, тым қазақыландырудың қажет еместігін айтты. Аудармалары арқылы жазушы қазақтың сөздік қорының байуына да үлесін қосты.
М.Әуезовтің аудармалары - көбінесе драматургиялық шығармалар. Қазақ әдебиетінде осы жаңа жанрды қалыптастырып, жетілдіруді алдына зор мақсат етіп қойған жазушы бірде тарихи немесе заманалық тақырыпқа төл пьесалар туғызады, әрі қазақ театрларының репертуарын кеңейту, әрі шеберлік шыңдай беру үшіндраматургияның арғы-бергі классикалық үлгілерін аударады. Оны бұрынға өткен Шекспир, Гогольдермен қатар совет драмашылары Погодин, К.Тренев тағы басқаларының пьесаларын тәржіме етуі де осы мақсаттан туды. Сол тәжірибені меңгеру М.Әуезовтің қазақ шындығынан қызықты шығармалар жазуына, тақырыптыұ тыңдарды көтеруіне мықты көмектесті [7, 49].
1938 жылы жазушы Гогольден Ревизор атты комедиясын қазақ тіліне аударған болатын. Аударманың бір ерекшелігі - қазақтың төл шығармасындай оқылады, сахнадан пьеса тіліндей емес, ана тіліндей анық естіледі. Мұның себебі, тек сөздерінің қазақ тілінде жаңғыруы ғана емес, сонымен қатар шығарма рухының да қазақша берілуінде. Мұнда тағы аңғарарлық бір жайт - оқиға Ресейдің бір түкпірінде болып жатса да, сол оқиғаны қазақ қоғамының табиғатына сай етіп аударғанынд.
Жазушы аударма саласында мұнымен шектелмей Шекспирдің Отелло мен Асауға тұсау шығармаларында қазақ тілінде сөйлетті. Жазушы бұл шығармаларды аудара қана қоймай, шығармалардың өздеріне тән ерекшеліктерінен ауытқымай, қазақ әдебиетіне тың образдар жүйесін ұсынды. Осы ретте жазушының Қазақ сахнасындағы аударма пьесалары деген мақаласында дәл осы Шекспирден аударылған туындылар жайлы сөз етілді. Мақалада Шекспирдің шығармалары ағылшыннан аударылады, ал орыс тілінен болған аудармалар қосымша мағлұмат ретінде ғана екендігін айтады. Мақаладағы негізгі мәселе - аударманы түпнұсқадан аудару қажет екендігі. Бұл талапты жазушы тек ағылшын тілінен аударылатын шығармаларға қойған жоқ. Сонымен қатар, кез келген тілден жасалатын аудармаларға да қойылған талап еді.
М.Әуезовтің ерте туындыларындағы стилі, суреттерінің түпнұсқалығы, көркемдік жүйесі жазушының эпикалық талантын танытады. Әуезов туындыларынан социалистік реализ әдісінің жаңа ұлттық әдебиетті дамытуға үлес қосқандығын байқаймыз. Сонымен, жазушының 1920 жылдардағы туындыларынан шығармашылығының терең көздері байқалады. Осы шығармашылығының дамуы барысында дүниеге тендесі жоқ шығарма Абай жолы романы дүниеге келді.
Рымғали Нұрғали Әуезов шығармаларын зерттеу барысында, жазушының дүниені тануы мен идеясы арасындағы жақындықты көрсету, жалпы жазушы эволюциясын ашу сияқты принциптерді ұстанды. Осы принциптерді ұстана отырып, ғалым Әуезов трагедияларына қатысты көптеген мәліметтерді дүниеге әкелді. Ғалым қазақша нұсқамен орысша нұсқасын салыстыра отырып, салмақты ойларды дүниеге әкеледі.
М.Әуезовтың сонау жиырмасыншы жылдардан бастап Қорғансыздың күні, Абай жолы эпопеясы, отызыншы жылдары Білекке-Білектен, Өскен өркен романдарының сарынынан көркемдік әлем, отан алдындағы, яғни азаматтық борышын байқаймыз. Суреткердің ұзақ жылдардағы үздіксіз еңбегін, орасан тәжірибесін, идеялық, көркемдік есею эволюциясын еске алмай, оның Абай жолы сынды теңдесі жоқ туындысының, Өскен өркен секілді озық жинақтауларының сырына көз жеткізу қиын [8, 173]. Яғни Әуезов психологиясын түсіну үшін, оның публицистика, драматургия және басқада әдебиет салаларына қосқан еңбектерін қарамай кету мүмкін емес.
1.2 ЖАЗУШЫНЫҢ ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫ
Рымғали Нұрғалидің әдеби сын еңбектері жайлы сөз болғанда драма жанрына тоқталмай кетуге болмайды. Оның драма жанрына арнап жазған еңбектері баршылық. Оның Трагедия табиғаты, Драма өнері сияқты туындылары қазақ қоғамындағы драма жанрына жазылған шығармаларды ұтымды талдап берген. Егер әлем драматургиясы сан ғасырмен есептелетін ұлан-ғайыр жолдан өтсе, қазақ драматургиясының тарихы әлі ғасырға жеткен жоқ. Соған қарамастан, қоғамымыздың әлеуметтік экономикалық тарихи-мәдени қауыр өрлеп дамуы, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры, кәделі өнері, бай әдебиеті жаһан мәдениетіндегі дәстүрлермен қауыша келіп, қазақтың жаңа сапалы өнерін драматіргия мен театрды өмірге әкелді [9, 5].
Рымғалидың зерттеу еңбектерінің негізі - М.Әуезов өмірі және шығармашылығы. Зерттеуші қаламгердің Еңлік-Кебек деп аталатын туындысының жазылу тарихын, көп нұсқалығына тоқтала кетіп, әрбір нұсқасын талдап кеткен. Еңлік-Кебектің сюжеті негізінен халық аузында жүрген бұрыңғы әңгіме, поэмалардан жинақталған. Сөйтіп әуел баста халықтық аңыз негізінде туған Мұхтар Әуезовтің Еңлік-Кебек трагедиясы талант құдіретімен әлденеше рет редакцияланып, жаңғыртылып, байтылу арқасында образдары кесек-кесек, конфликтісі шыңыраудай терең, тілі ғажап шұрайлы классикалық пьесаға айналды [9, 56].
Рымғали Нұрғалидың Трагедия табиғаты атты еңбегінде Әуезовтің драматургия саласын жазған еңбектерін саралап, ол еңбектеріндегі тартыс, сюжет, идея сияқты мәселелерді кең түрде талдады. Оның зерттеулерінде Әуезовтің трагедияларындағы ішкі монолог, тіл айшығы сияқты мәселелерді қарастырған болатын. Жас Рымғали Нұрғалиге М.Әуезовтің драматургиясын зерттеуді ұстазы профессор Бейсембай Кенжебаев ұсынған болатын. Алматы, Семей сияқты шаһарлардардағы мұрағаттарды ақтару, ізденуі барысында 1967 жылы кандидаттық диссертация қорғап шықты. Осы кандидаттық диссертация 1968 жылы Трагедия табиғаты деп аталатын зерттеу еңбегіне айналды. Абай және Мұхтар Әуезов - ғалымның ізденісінің шыңына айналды. Екі қаламгерді бірлікте қарастыру, негізгі ойды екі қаламгердің туындыларын салыстыра отырып беру Рымғали Нұрғалиға тән мінез-құлық. Рымғали Нұрғали қазақ драмасының шымылдығын, табиғатын, тәлімін ашқан, талғамды пікірлер ұсынған зерттеуші-ғалым. Ғалым ескі қыз ұзату, құда түсу сияқты ескіліктің сарыны сақталған ұлттық дәстүрлерден драмалық сарынды көре отырып, М.Әуезов туындыларын түпкілікті зерттей келе арнайы монография жазған.
Алғаш Еңлік-Кебек туындысы 1922 ж. Орынборда басылған болатын. Кейіпкерлері сахна тілінің негізінде сөйлейді. Бұл нұсқада жазушы бұрынғы ұстанған мотивтерінен алыстап кетпейді. Алайда кемшіліктерді ескере отырып, 1943 ж. қайта жазады. Бұл нұсқасында бірталай көріністер қысқартылып, абыз бейнесі күшейтілген. Соңғы рет пьеса 1956 ж. қайта өңделді. Мұнда билер бейнесі күшейтілген. Бұл шығарма қазақ қоғамындағы ауырлықты бейнелейтін бірден-бір туынды болып табылады. Рымғали Нұрғали Еңлік-Кебектің төрт нұсқасын салыстыра отырып жазған. Туынды да болған жағдайдың барлығы өмірде болғандығын айтып кеткен. Зерттеуші Еңлік-Кебек, Бәйбіше-тоқал, Қаракөз атты трагедияларына текстологиялық талдау жасаған бірден-бір ғалым. Текстологиялық зерттеуді көп ғалымдар қолдана бермейді. Себебі текстология - шығарманың әр нұсқасын бөлек салыстыра зерттеу болып табылады. Ғалым Еңлік-Кебек трагедиясының төңкеріске дейін төрт нұсқасы бар екендігін айтып, оны редакциялай отырып, жаңа кейіп берген. Рымғали Нұрғали трагедия нұсқаларындағы кішкентай болсын айырмашылықтарын жібермей зерттеген. Пьесаны Жұмат Шанин Қызылорда қаласында, содан кейін Алматы шаһарында театр сахнасында қойған.
Дүние жүзі әдебиеті бойынша, ұлы шығармалардың көбісі халық аңызы негізінде туады. Мәселен атағы әлемнің түкпір-түкпіріне жеткен Гетенің Фауст трагедиясының желісі халық әдебиетінде жатыр. Бұл жерден аңыз бен көркем әдебиеттің бір-бірімен тығыз байланысты екендігі байқалады. Міне жазушының Еңлік-Кебегі аңыз негізінде туған туынды. Алғашқы нұсқасы 1892 жылы Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз деген атпен Дала уалаяты баспасында жарияланды. Қағаз бетіне түскен бұл тұңғыш нұсқасында халықтық сарын, идея жетерлік. Алайда, тілі, композициясы, стилі аса мықты болмаса да, қасиеті жағынан құнды туынды. Дала уалаяты газетінде 1900 жылы тағы бір нұсқасы Қазақ тұрмысынан хикая деген атпен жарық көрді. Бұл нұсқа алғашқы нұсқаға қарағанда өзгеше. Мұнда жігіт Кебек емес, Серғали, ал қыздың есімі - Қаңлық. Шыңғыс, Хан, Ақшоқы тауларынан бөлек Далаған, Бүркіттау таулары да шығармада аталады. Алғашқы нұсқадағы сюжет желісі, образдардың бейнесі сол қалпында сақталған. Серғалидың бейнесі - Кебектің бейнесімен тұспа-тұс. Жалпы айтқанда, 1900 жылғы нұсқа тек адам аттарының өзгешелігімен ғана шектелгенімен, 1892 жылғы нұсқасының дәлме-дәл көшірмесі. Адал махабатты суреттеу, қастандықты айыптаған халықтық идея дәл бұрынғы күйінде суреттелген.
Үшінші нұсқасы - Мағауияның Еңлік-Кебегі. Бұл нұсқада 1892 жылғы нұсқамен төркіндес. Алайда бір өзгешелігі мұнда Еңлік пен Кебектің тұңғыш кездесуі ұзағырақ суреттеледі. Алғашқы нұсқаларында тек Еңлік пен Кебектің бір көргеннен ғашық болғандығы қысқа келтірілсе, бұл нұсқада Еңліктің бет кескіні, жүріс-тұрысы нанымды суреттелген. Мұндағы тағы бір ерекшелік туынды да Кебектің Еңлікті алып қашқаннан кейінгі оқиға асығыс баяндалады. Алдыңғы нұсқалардағыдай соғыстар, бір-біріне көксеген қоқан-лоқысы суреттелмеген. Бұл нұсқа екі ғашықтық бостандық жолындағы өлімі мен нәрестенің елсіз қалуымен аяқталады.
1912 жылы Семейде Жолсыз жаза деген атпен төртінші нұсқасы дүниеге келді. Шәкәрім бұл оқиғаны 1780 жылдар шамасында болғандығын айтып кеткен. Бұл нұсқада қазақ тарихына көз жүгіртеді, яғни тарихи оқиға Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жайлы сөз болады. Алғашқы нұсқаларға өте қатты ұқсас. Автор екі ғашықтың кездесуін бұрынғы нұсқаларға қарағанда кең, әрі қызықты етіп суреттеген. Мұндағы тағы бір ерекшелік Еңліктің жалғыздығы, еріксіз ұзатылып бара жатқандығы, Қабанбай батырдың оның туған нағашысы екендігі баяндалады. Күнделікті тұрмыста қолданылатын қонақ күту тәртібі, дәм беру тәртібі берілген. Сонымен қатар жал-жая, қазы-қарта, қарсақ жон сорпа деген тағам атаулары берілген. Бұл нұсқада сөз айтушы жігіт емес, қыз.
Еңлік-Кебек аңызының екі әңгіме, екі поэма түрінде келген бұл туындының барлық нұсқасында баяндалу реті, аяқталуы, адам аттары барлық нұсқасында бірдей. Жолсыз жазада Қараменде, Көбей, Кенбай деген жаңа адам аттары қосылған. Барлық нұсқаға ортақ бір белгілер ол - туынды соңы Еңлік пен Кебектің өлімімен тынғандығы, Кеңгірбайдың екіжүзділігі, Найман, Тобықты руларының қатігезділігі сияқты белгілер барлық нұсқаға тән.
Еңлік-Кебек бұл туынды өткенді аңсаудан туған жоқ. Жас Мұхтар төңкеріс алдындағы қазақ өмірін, тұрмысын көріп өсіп, осы туындыны дүниеге алып келмесе дұрыс емес болар еді. Осы туындысына спектакльді қоюмен өзі айналысып, 1917 жылы хан жайлауда туынды желісінде қойылым қойылған болатын. Қойылымды тамашалауға жүзден аса адам тамашалауға келген. Қойылымды көру билеті елу тиын тұрған және 54 сом 50 тиын жиналған. Бұл ақшаны Құлжадағы ашаршылыққа тап болған қазақтарға жөнелтілген. Спектакльді қоюшы режиссер де, суфлер де Әуезовтің өзі болған.
Қаламгердің драматургия саласындағы тұңғыш төл еңбегі - Еңлік-Кебек туындысы болып табылады. Бұл пьеса қазақтың тұңғыш кәсіби театрының шымылдығын ашып берген болатын. Пьеса жылдан-жылға өңделуі барысында көптеген нұсқалары шығып отырған. Пьеса қазақ қоғамының тарихында болған аңыз негізінде жазылған. Оқиға негізінен Еңлік және Кебек атты екі ғашық жанның аянышты тағдыры жайлы баяндалады. Шығарма феодалдық-рулық саясаттың зиянды әдет-ғұрыптарын әшкерелеуге тырысқан. Пьесада осы зиянды саясаттың өкілі ретінде Кеңгірбай бидің бейнесі алынған. Кеңгірбай би пара атты дерттің құлына айналып, ғашықтарды азаптап өлтіруге бұйрық етеді. Кеңгірбай би шариғат заңы сияқты ұлы ұғымдарды жамылғы ете отырып, өзінің арам пиғылын жүзеге асырады. Сол зиянды феодалдық-рулық саясатты Кеңгірбай образына жинақтап суреттеген. Жазушының алғашқы шығармаларынан өзгешелігі - осы белгісінде.
Абай жолы романы дүниеге келген күннен бастап басынан қиыншылық арылмай қойды. 1932 жылы абақтыдан шығар сәтте төл туындылары Қилы заман, Еңлік-Кебек, Көксерек т.б. туындыларынан бас тартуына тура келді. Осы тұста ақын О.Сүлейменовтің: В 1932 году Мухтар Ауезов выходит из заключения. Освобождение далось ему ценой публичного покаяние в газете, которая называлась уже - Казахстанская правда. В этой статье Мухтар Ауезов отказывается от лучших своих произведений - Енлик-Кебек, Коксерек, Лихая година - он, по сути, отрекается от всего себя, но Абая не предает ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Рымғали Нұрғали М.Әуезовтің әдеби-сын еңбектері және
драматургиясы туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 М.Әуезовтің көсемсөздері мен аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Жазушының драмалық шығармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2 М.Әуезов прозасы Рымғали Нұрғали зерттеуінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 М.Әуезовтің әңгіме-повестерінің талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Романдарындағы шеберлік туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Кіріспе
Рымғали Нұрғали Әуезовтің шығармашылығымен жастайынан танысып, 60 жылдардың аяғына қарай алғашқы өзінің тұңғыш мақалаларын жазып, қаламгердің шығармаларына қатысты өзінің ойларын дүниеге алып келді. Олардың қатарында Әуезовтің алғашқы қадамдары, Талант құдіреті, Қилы заман қандай туынды, Трагедия табиғаты сынды еңбектері бар. Осы бағытта Рымғали Нұрғали Әуезовтің драмалық шығармаларын зерттеуі басталып, көптеген құнды зерттеу еңбектерін дүниеге алып келді. Ұлы қаламгердің халқымыздың ұлттық энциклопеясын жасай отырып, суреткердің қазақтың фольклортану, театртану, әдебиеттану сияқты өнер салаларының негізін салушылардың бірегейі болғандығы жайында Әуезов және алаш және т.б. зерттеу еңбектері баршылық.
Тақырыптың өзектілігі. Көрнекті ғалым Рымғали Нұрғали атақты қаламгер, жазушы, қоғам қайраткері Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің шығармашылық жолын зерттеген, кезінде өзінің ғылыми және әдеби ортада бағасын жоймаған құнды еңбектердің рухани құндылығын жоймай қарастырған. Рымғали Нұрғали ұлы суреткердің шығармашылығын, өмірін және де олардың көркемдік құндылығы жайында теориялық тұжырымдамалар ұсынған. Ғалымның зерттеу еңбектерінің арқасында Әуезов шығармаларындағы көптеген астарлар ашылды. Ол Әуезов еңбектеріндегі ұлттық сарын, заман суреті сияқты бейнелерді астарлы да, әсерлі зерттеген. Рымғали Нұрғали туралы бірқатар әдебиеттер бар болғанымен, оның шығармашылығы толық зерттеліп болды деп айта алмаймыз. Ғалымның түрлі аспектілер, әдістердің синтезі мен зерттеу жанрлары туралы ойлары қазақ әдебиеттану ғылымында өте маңызды рөл атқарады. Біз бұл жұмысымызда Р.Нұрғали зерттеулерінің бір қырын ғана, яғни М.Әуезов щшығармашылығына арналған еңбектерін қарастырып отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты - Рымғали Нұрғали еңбектерін қарастыра отырып, Әуезов шығармашылығының маңыздылығын ұғыну. Осы мақсатқа сәйкес мынандай міндеттерді шешу көзделді:
- Әуезов шығармашылығына тоқталу, оның туындыларын зерттеген зерттеушілердің еңбектерімен танысу;
- Ғалым Рымғали Нұрғалидың еңбектеріне шолу жасау;
- Рымғали Нұрғалидің қарастырған Әуезов шығармаларын басқа да зерттеушілермен салыстыра отырып зерттеу;
- Әуезовтің шығармаларындағы өмір шындығына тоқталу;
Зерттеу жұмысының зерттеу нысаны. Зерттеу нысаны ретінде М.Әуезов шығармашылығын зерттеуге арналған ғалым Рымғали Нұрғалидың зерттеу еңбектері мен мақалалары алынды. Соған сәйкес Әуезовтің публицистикасы, аудармалары, драмалық шығармалары мен көркемдік туындылары талданды.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер. Жұмысты жазу барысында, талдау, жинақтау, салыстырмалы әдістерді қолдандық.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын жазу барысында Рымғали Нұрғалидің жеті томдық шығармалар жинағы, Әуезов және алаш, Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры т.б. еңбектерімен қатар, Р.Бердібай, М.Қаратаев, С.Қирабаев, М.Базарбаев, З.Қабдолов, Т.Кәкішев, З.Сейрікқалиев т.б. әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеулері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, іштей тараушаларға бөлінген екі бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 РЫМҒАЛИ НҰРҒАЛИ М.ӘУЕЗОВТІҢ ӘДЕБИ-СЫН ЕҢБЕКТЕРІ ЖӘНЕ ДРАМАТУРГИЯСЫ ТУРАЛЫ
1.1 М.ӘУЕЗОВТІҢ КӨСЕМСӨЗДЕРІ МЕН АУДАРМАЛАРЫ
Р.Нұрғали М.Әуезов шығармашылығын жан-жақты зерттеген бірден-бір тұлға. Оның зерттеу еңбегінде М.Әуезов шығармашылығының публицистикасына, стильдік ерекшеліктеріне нақты мәліметтер қамтылған. Сонымен қатар жазушының қаламгерлік мансабының қалыптасуы, шығармаларындағы нақты ойларда қамтылған. Осындай зерттеулердің негізінде 1967 жылы М.Әуезов трагедиялары атты кандидаттық дисертация дуниеге келді. Осы еңбектің негізінде Әуезов және Алаш, Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры атты монографиялары М.Әуезов шығармашылығының бетпердесін ашып жатты. Рымғали Нұрғали М.Әуезов шығармаларын зерттеу барысында, өзінен бұрын айтылған пікірлер мен тұжырымдарға тоқталып, оларды әрі қарай толықтырып отырған. Әуезов шығармаларындағы кейіпкерлердің шыншылдығы жайлы сөз ете отырып, сол кездегі әлеуметтік жағдайдың, идеологияның шығармаға тигізген әсері жайлы да сөз еткен.
М.Әуезов әдебиет саласына көптеген шығармалар тудыруға үлес қосқан қаламгер. М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясымен қоса, драматургия саласында да отызға жуық пьесасы бар. М.Әуезов шығармалары жайлы көптеген монографиялар мен зерттеу еңбектері бар. Сондай зерттеу еңбектерінің бірі ретінде Рымғали Нұрғалидың зерттеулеріне тоқталсақ болады. Рымғали Нұрғали көп жыл бойы, аса қызығушылықпен зерттегені - М.Әуезов шығармашылығы.
Жас ғалым Р.Нұрғали Әуезов шығармашылығымен жастайынан танысып, 1960 жылдардың аяғында алғашқы мақалаларын жазып, М.Әуезов шығармашылығы жайлы жастық ойларын жарыққа шығара бастаған. Талант құдіреті, Алыптың алғашқы адымдары, Қазіргі роман және М.Әуезовтың Өскен өркені, Трагедия табиғаты т.б. басылымдары осы кезде туған. Жас ғалым бұл туындылардан жазушының тума таланттын аша отырып, жазушының өткір қырларын аша білді. Негізінен Рымғали Нұрғали Әуезовтің драмалық шығармаларын зерттеуден бастап, Трагедия табиғаты т.б еңбектерді шығарғанымен, драма саласын зерттеумен шектелмей, жазушы мұрасының басқа да салаларымен айналысты. Осы Трагедия табиғаты кітабында Еңлік-Кебек поэмасының барлық нұсқасына текстологиялық талдау жасаған.
Р.Нұрғали М.Әуезов жазушылық қабілетін осылай топтастырады: Біріншіден, қазақ әдебиетінің жылдар бойғы асыл мұрасын жете меңгерді. Екіншіден, революция жылдары қарамастан шығармаларын ел назарына ұсынды. Үшіншіден, әлем әдебиетінен сусынданып отырды. Осы айтылған факторлер қазақ әдебиетінің шыңына айналатын шығармалардың тууына әкеліп соқты. Жазушының фольклор саласында жазған еңбектері Р.Нұрғали зерттеулерінің сырларын одан әрі ашуға жол салды. Әдебиет тарихы, Хан Кене, Қилы заман шығармалары негізінен Алаш идеясын танытатын шығармалар болып табылады. Ғалым осы шығармаларды зерттей отырып, оның бойындағы батылдықтың, тың идеяның жатқандығын танытады. Себебі Қилы заман шығармасы 1916 жылғы дүрбелеңді реалистік жағынан суреттеген бірден-бір еңбек болып табылады. Қилы заман алғашында зиянды шығарма деп танылып, жұртқа таралмай қалған шығармасына анализ жасап, оқырманға қайта оралтуы адами келбетін ашады. Ғалым негізінен М.Әуезовты алаш қайраткерлерімен, яғни А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов сынды тұлғалармен жақындықта санап, жазушының туындыларын алаш әдебиетімен бір тұтастықта қарады. Оған Әуезов және Алаш еңбегін айтсақ қателеспес едік. Бұл туынды да алаш әдебиет өкілдері жайлы бір ғана тарауда қаралса, екінші тарауында толықтай Әуезовқа арналып жазылған. Бұл деректерден біз ғалымның ұлтшыл, алашшыл жан екендігін байқаймыз.
Жазушының советтік кезең шыңдығын жазуының өзіндік себептері бар. Жиырмасыншы жылдарда жазушы ескі ауыл өмірінің қыры мен сыры жайлы сөз етсе, отызыншы жылдан бастап жазушы заман талабына байланысты жаңа көркемдік амал іздеуіне мәжбүр болды. Бұлай жасауының себебі, жаңа заманның талабына сай мәселелерді шығармаларының желісіне негіз ету, жаңа заман тұрмысы жазушының заманалық тақырыпты меңгеруіне жан-жақты әсерін тигізді. Халықтың сол тұста бастан кешірген ауыр жағдайлары, өкініштері мен табыстары жазушының қаламының арқауына айналып отырды. Жиырмасыншы жылдары қаламгер төңкеріске дейінгі қазақ ауылдағы әлеуметтік жағдайдан бастап, кейінгі колхоздастыру, ұжымдастыру сияқты оқиғаларды шығармаларына арқау етті. Тұңғыш прозасы Қорғансыздың күні мен Көксерек шығармалары арасындағы шығармаларымен таныса келе, жазушының ой-өрісінің өскендігі, жылдан-жылға әдеби қабілетінің дамығандығын байқаймыз. М.Әуезов творчествосы - қазақ совет әдебиетінің классикалық мұра мен мираскерлік байланысының айқын көрінісі. Ол өткендегі игі дәстүрлерді дұрыс пайдаланудың да, сол арқылы жаңалық табудың да жақсы үлгісі [1, 6].
Ұлттық ойлау жүйесі, ұлттық әлемді қабылдау үрдісі Әуезовтің шығармашылық негізінде жатыр. Жазушы ұлттық мәдениеттің, тілдің, сонымен қатар сол тілдің болашағының, жауапкершілігінің ауыртпалығын көтерді. Әуезовтің өз халқына құлақ асу қабілеті, олардың жадына қосылуы, халықтың естелігі мен тарихи тәжірибесін тыңдауды талап етеді. Жазушының шығармаларынан көрегендігі, ұлттың тарихи перспективасы көрінед.
Әуезовтің шығармашылығындағы ұлттық тәуелсіздік мәселесі келер болсақ, оның көркем және тұжырымдамалық шығармашылығындағы тұтас және көлемді әлемді қалыптастыруға талпынған дүниетанымын игеруіміз керек. Жазушының шығармалары арқылы көркемдік және ғылыми прогрессивті үздіксіздікті ғана емес, келер ұрпаққа алыстағы салт-дәстүрді, бабаларымыздың аманатын жетқізу, қайта жаңғырту сияқты мәселелерді өзімен арқалады.
Өткен ғасырдың ортасында көптеген әлемнің көрнекті әдебиет суретшілері біздің әдебиетімізде Әуезов сияқты терең ойлы қаламгер бар екендігіне таңқалды. Ол ойшылдардың таңқалдырғаны да жазушының сыни және әдеби мақалалары болатын. Біз оны жоғары мәдениеттің үлгісі ретінде қарастыра отырып, жазушының өзінің алдынғы әдебиеттің үш дәуірінің куәгері ретінде білеміз. Ол мақалаларын замандастарына ғана емес, бүгінге өскелең ұрпаққа да арнап жазды. Оның ұтымды ойлары қазіргі уақытқа дейін өзінің маңызын жоғалтпады. Соңғы кезде ғалымдардың әдебиет тарихына үндеулері арта отырып, Әуезовтің терең мұрасын зерттеумен қатар, оның әдеби қызығушылығын қамту қажет екендігін көрсетеді. Әуезовтің ұлттық сана деңгейін көтеруге тырыса отырып қоғамның тарихтан көп нәрсені үйренетіндігін, қателердің қайталанбауы сол тарихтың көлеңкесінің арқасы екендігін айтады.
Әуезов әдеби шығармалары арқылы қазақ қоғамындағы рухани өмірдің көптеген салаларына ұтымды да, бірегей сөз айтуға тырысқан. Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, эстетикасы, әлеуметтік ойлары, музыкалық өнері, театр саласында жаңа, әркелкі мәселелерді сипаттауға тырысты. Осыған байланысты белгілі академик Қ.И.Сатпаев жазушының Абай жолы романын қазақ шынайылығының энциклопедиясы деп атаған, ал жазушының өзін Америкада Шығыстың Аристотелі деп мойындаған. Сыни мұралардан айырмашылығы, К.Сыздықовтың М.О.Әуезов - әдебиет сыншысы, М.Мырзахметовтың зерттеген байырғы тенденциясы, сонымен қатар, Молдахановтың монографиясында қарастырылған Әуезовтің шығармаларындағы фольклорлық дәстүрлер әдеби шығармаларды жүйелі зерттеудің тақырыбы болмады. Бұдан басқа, Әуезов шығармаларының толық жиынтығын 50 томдығын даярлауға байланысты әдебиеттануда бұрын-соңды белгілі болмаған туындылары жарық көрді. Сонымен бірге, жазушының мұрағатында әдеби көзқарастарын дұрыс және толық түсіну үшін қажет деген аяқталмаған мақалалары баршылық. Сондай-ақ жаңадан пайда болған әдеби сын мақалалар, ондаған жылдар бойғы әдеби ойдың қозғалысын бейнелейтін туындылары мұқият зерттелмеген. Алайда жазушы әдеби шығармалары қазақ әдебиетіндегі елеулі құбылыстарға, оның дамуының бірнеше маңызды кезеңдерінде үнемі жауап берді. Жазушының барлық ойлары, еңбектері мен мақалалары арасында қуатты сөздер мен ойларды үйлесімді және тұтастықта біріктіретін рухани байланыс бар.
Академик М.О.Әуезовтің туындыларын 1920 жылдан бастап қазақ әдебиетін тарихи тұрғыдан зерттеді. Осы кездің өзінде жазушы алғашқы туындыларын әдебиеттің фольклор жанрына арнап жазған болатын. Алдыңғы жазған туындылары деген анализден, 1920 жылдардағы Әуезов шығармашылығының жас ұлттық әдебиеттің жарқын және ерекше дарынға ие болғандығын байқаймыз. Оның туындыларының барлық түп-тамыры өз туған халқымен байланысты, оның еңбектерінде халықтың әлеуметтік теңдігі туралы идея бекітіледі. Оның басты кейіпкері - халықтан шыққан адам, бостандықты аңсаған адам. Өйткені, әдебиет тарихында жаңа әдіс жаратылыстанудың бұрынғы дамуының негізінде қалыптасады. Социалистік реализм әдісі де ерекшелік жасамады. Совет әдебиеті қоғамның құрылымында түбегейлі өзгерістерді және адамдардың сана-сезімін бейнелейтін, сонымен бірге сыни реализмнің пайдалы әсерімен пайда болды. Әрбір әдебиетте социалистік реализм әдісінің қалыптасуы, әртүрлі әдебиеттермен, бірінші кезекте орыс тілімен өзара іс-қимыл жасайтыны, әрине, ұлттық дәстүрлер негізінде жүреді.
Социалистік реализмнің пайда болу мәселесі - кеңестік әдеби сында әрдайым жетекші орын алды, олардың көпшілігі бірден анықталмады. Ломидзенің құқықтарын, тарихи және мәдени факторларды көрсете отырып, совет ұлттық әдебиетінің барлық әртүрлі дамуын айта отырып, былай деді: Қазірдің өзінде қарапайым болып қалған көптеген шындықтар шайқаста, өткір, қызықты кездесулерде пайда болады [2, 5].
Бұл тұжырымдама сыни және эстетикалық ойлар кеңістігін ашады, 1920 жылдардағы күрделі әдеби процестің мәні тек ішкі байланыстар мен қарым-қатынастарда ғана емес, сонымен бірге уақыттық, тарихи жағдайлармен де анықталады. Әдебиеттің қозғалысының кең көрінісі өз көзімен жаңа әдісті, шексіз әлеуеті мен байлығын қалыптастыру жолдарын, сондай-ақ тарихи ойлаудың жаңа формаларының есебінен ғана емес, сондай-ақ өткеннің мәдени дәстүрлерін мұқият сақтау және байытуға мүмкіндік береді. Шындықты жаңа қабылдаумен байытылған ұлттық дәстүрлер, әрине, XX ғасырдың көркем жаңалықтарына еніп, социалистік реализмнің жеке көрінісінде, яғни ұлы таланттарда қалай қалыптасатынын көруге мүмкіндік береді. Бұл көзқарас Әуезовтың социалистік реализмнің негізін қалаушылардың бірі ретінде обьективті тұрғыда бағалауға мүмкіндік береді. Қазақ әдебиетінің белді өкілі Абай Құнанбаев жайлы сөз ете отырып, 1930 жылдан бастап Абайды тыңғылықты зерттей отырып, қазақ әдебиетінде Абайтану атты бағытты дүниеге алып келді.
1940-50 жылдары Әуезовтің шығармашылығында жаңа бағыт байқалады, оның шығармашылығы кеңейе отырып, түрік халықтарының әдебиетімен айналысуды бастады. Оның түркі халықтарының фольклорын зерттеуіне бірден-бір дәлел қырғыз халқының Манас эпосы болатын. Көптеген түркі халықтарының әдебиетіндегі түрлі ұлттық мәдениетімен жақсы таныс болғандығы жайлы жазушының мақалаларынан, сөйлеген сөздерінен, зерттеулерінен байқауға болады. Әдебиеттанудың әртүрлі және күрделі болып табылатын бағыттарына сілтеме жасай отырып, Әуезов ғылыми еңбектерінде және мақалаларында әдебиеттердің өзара қарым-қатынасы мен өзара әрекеттесу сияқты мәселелерді қамти білген. Оның көптеген ғылыми мақалалары мен баяндамалары осы мәселелерді көтерген. Бұл мәселелер оны ғалым ретінде де, жазушы ретінде де, азамат ретінде де алаңдатты. Әуезов өзінің бүкіл өмір жолы мен шығармашылық жолында орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне әсер ету идеясын құптады. Себебі ол сол заманның тумасы болғандықтан, сол үдерісті көре отырып, кеңестік қазақ әдебиетінің тууына себепші бола білді. Орыс әдебиетінің өзіне әсерін қабылдай отыра, қазақ әдебиетіне қажетті деген жүйелерді өзінің еңбектерінде қолдана білген. Жазушы орыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне деген әсері арқылы ұлттың даму процесі туатындығын болжай білген.
М.Әуезовтың қазақ әдебиетінің әр саласына арнап жазған еңбектері баршылық. Алайда жазушы атамыздың қаламгерлік жолының бастауы - алғашқы публицистикалық шығармалар. Р.Нұрғали Әуезовтің өткен заманның 20-жылдары қағаз бетіне түскен туындыларын, яғни публицистикалық туындыларын зерттеушілердің алды десек болады. Олай айтуымыздың себебі, академик Әуезовтің туындыларын мұрағаттың қойнауынан алып, сол кездегі қатігез қоғамның, цензураның көзіне түсірмей жариялауы батырлықпен тең. Небәрі жиырма жасында алғаш рет баспасөз бетінде Адамдық негізі-әйел (1917) атты мақаласы жарияланған болатын. Мақала Семей өлкесінде Сарыарқа атты газеттің 1917 жылғы 5 қыркүйектегі санында Семинарист Әуезов деген бүркеншік атпен дүниеге келген болатын. Осы мақаланы 1966 жылы Лениншіл жас атты газет арқылы оқырманға жеткізген - Рымғали Нұрғали. Сарыарқа газеті кеңес үкіметінің бақылауында, арнайы тексерусіз мұрағатқа кіру мүмкіндігі болмаған Рымғали Нұрғали атамыз өзінің батырлығы арқылы жазушының тұңғыш туындысын қазақ қоғамына таныстырды. Бұл мақаланың негізгі тақырыбы - әйел бостандығы. Ол әйел теңсіздігін қалың мал атты қырсықтан іздемеуді айтады. Мына өмірде әділет, махабат атты сезімдерді естімеген, өсек дейтін жаман қасиеттерден аспаған анадан ақ жүрек, қамқор бала туатыны мүмкін емес екендігін ашына отырып жазады. Бала бойындағы қызғаншақтық, өзімшілдік сияқты жаман қасиеттердің тууына баланың алғашқы ұстазы-анасының жасаған қияметі, анасының мәдениетсіздігі, үлгісіздігі деген пікір айтады. Мақалада Абай қара сөздерінің іздерінде байқауға болады. Жаста болса осындай әлеуметтік мәселені қозғаған Әуезов мақаласы, сол кездегі белгілі қазақ әдебиетінің биігі саналған А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев сынды ақын-жазушылардың концепциясымен теңдес тұрды. Бұл мақала қазақ публицистика жанрының көрнекті туындысы болып табылады.
Жас жазушы бұл мақаламен шектеліп қана қоймай, әйел теңдігі, мәдениет, оқу жайы, саясат жайлы мақалалар жазып, публицистика әлемін одан әрі жандандырып отырды. Әуезовтың жиырма жасындағы тағы бір публицистика жанрына қосқан туындысы - Оқудағы құрбыларыма (1917) мақаласы. Бұл мақаланың негізгі сарыны-интеллигенттер бойындағы кемшілікті айту, білім іздеген жандарды бірлікке шақырады, адалдық, білімділік сияқты қасиеттерді үлгі етеді. Семей өлкесінде 1918-1919 жылдары Абай журналында М.Әуезовтың бірқатар мақалалары жарық көрді. Журналдың тұңғыш санында Ғылым атты мақаласы жарық көрген болатын. Бұл мақаланың негізгі тақырыбы - ғылымның қалай пайда болғандығы жайлы сөз етеді. Мұнда шын ғылымның өз жолын тапса, қөздегені шын адамдық қасиеттің пайда болатыны жайлы бастайды. Мақаланы жазушы: мұншаны тапқан қөркем ақыл, көсем ғылым осы араға келіп тоқтап қалмай, адамшылықтың иманжүзді жарық күнінің астына апарып, бар баласын бұрынғы қаскүнемдік, қанішер, жауыздығын тастатып, бір сүйіспеншілік, бір туысқандық жүрекпен табыстырса керек деп білемін-деп ойын пайымдайды [3, 250].
XX ғасыр басындағы халық ағарту жайы, шаруашылық сияқты мәселелер М.Әуезовтың журналистика саласына аяқ басуына себепші болды. Осы орайда жазушының Ғылым тілі, Оқу ісі, Қайсысын қолданамыз сынды мақалалары дүниеге келді. Бұл айтылған мақалалардың барлығының тақырыбы - оқу жайы, мектепке арналған дұрыс кітаптың әлі күнге жоқтығы. Ғылым тілі мақаласында бір нұсқалы кітап жазу мәселесі көтерілген. Мақалаға толықтай тоқталсақ, термин мәселесіне толықтай тоқталып, жазушы өз ойымен бөліседі. Ол дамыған елдердегі терминдер қалай дамып, қандай жолмен жасалғандығына көз жүгіртеді. Бұл мақалада жазушы түркішілдікке қарсы шығып, терминдерді пайдалануда ана тіліміздегі сөздерді пайдалану керектігін, қажеттілікті талап еткенде ғана басқа тілдерден жаңа сөздерді, атауларды алуды ұсынды.
М.О.Әуезов және қазіргі қазақ әдебиеті атты еңбекте жас қаламгердің 1917 жылы Алаш баспасынан Қазақтың өзгеше мінездері атты мақаласы жарық көргендігі жайлы жазылған. Мақалада қазақтың шаруашылығы, ұлттық ерекшеліктері сияқты мәселелер көтерілді. Осы мақаламен мазмұндас он шақты мақаласы да жарық көрген. Бұл іспеттес мақалаларына қарасақ, әңгіме болған тақырыптарының барлығы сол кездегі қазақ қоғамы, олардың басынан кешірген жағдайлары, оқиғалары. Осы жерден қорытындылай келер болсақ, Әуезов сол заманның, қазақ қоғамының айнасы іспеттес.
Әлеуметтік-қоғамдық мәселелерді көтеріп жазған Мәдениетке қай кәсіп жуық? (1918), Мәдениет және ұлт (1918) мақалалары бар. Осы айтылғандардың ішінен экономика тақырыбын көтеретін Мәдениетке қай кәсіп жуық? мақаласы. Мұнда әр халықтың географиялық орнына байланысты өзінің айналысатын кәсіптері болатынын сөз етеді. Ғылым, мәдениет атаулыға ең жақын кәсіп ол - егіншілік деп сөзін тәмәмдайды. Белгілі француз философы Жан-Жак Руссоның Цивилизация адамды бұзады деген пікіріне қарсы шығып, Мәдениет һәм ұлт мақаласын жазған. Жан-Жак Руссоның конценпциясының зиянды, әрі жалған екендігін мақала барысында дәлелдеген. Астрономия, зоология сияқты ғылымдардан келтірген пікірлеріне қарасақ, жас Мұхтардың танымпаздығы мен білімділігінің мол екендігін байқаймыз.
Ағартушылық, педагогикалық бағытта тура ойлар айта білген Әуезов, қоғамдағы барлық қайшылықтарды баяндап бере алмады. Халық басына түскен көптеген қайшылықтардың нақты жауабын таба алмай, оларды бірліктің жоқтығы және партияшылдық деген себептің шеңберінен шығара алмады. Бұл мақаладан реформашылдықтың сарыны байқалады. Мақалада оқыған, әділ болыс, халықтың тиын-тебенін жемейтін тұтынушылардың дүкені мәселелері қозғалады. Осы мақалаға ұқсас Земство һәм кооператив қауымдары мақаласы тағы бар. Кооперативтің пайдасы, зияны, дүниенің ебін табу керектігі, саудагерге алданбау керектігі жайлы жазылған.
Ендігі жерде Рымғали Нұрғалидің зерттеуіндегі Әуезовтың сол кездегі ағартушылық, педагогикалық бағытында жазған мақалаларының қорытындысы - Оқу ісі мақаласы. Мұнда ортақ оқулықтың, бағдарламаның, шәкірттерді практикалық тұрғыда дамыту мәселелері қарастырылған. Бұл мақаласындағы аса бір жаңашылдық ол халықтың сауатын, кітапханалар ашумен қатар, театр мәселесі болды. Әуезовтың педагогикалық бағытта жазылған, жаңа шыңдарды бағындыруына себепші болған Қазақ тілі газетінде жарияланған тағы бір мақаласы - Қазақ оқығандарына ашық хат мақаласы. Мақала желісі бойынша қазақтың оқыған азаматтарын елі үшін ерінбей еңбек етуге шақырады. Осы мақала арқылы қазақ қоғамына сол заманның әрі қиын, әрі пайдалы заман екендігін түсіндіруге тырысқан болатын. Халықты сауаттандыруға, әсіресе жастар оқуына аса мән бере қараған ағартушы М.Әуезов Абай журналының 1918 жылғы ІI санында Оқу ісі атты көлемді мақаласын жариялайды. Мақалада ұлт мектептерін ашудың қажеттігін нақтылы дәлелдей келіп, оның бірінші және кезек күттірмейтін мәселе екендігін айтады [4, 45]. Осы мақала төңірегінде Жалпы жарлық, Бүгінгі зор міндет мақалаларында сол кездегі мемлекеттік маңызы бар сауатсыздықты жою мәселелері айтылған.
1917-1920 жылдары аралығында жазушының Шолпан журналында әдебиет мәселелеріне арналған бірнеше мақалалары жарық көрді. Солардың ішінде әдеби шығармалар жайлы жазылғаны Қазақ қалам қайраткерлеріне ашық хат (1922) мақаласы. Мақала барысында баспасөз беттерінің адам санасының тәрбиелеушісі екендігі, редакциялардың тек шулы, науқандық жаңалықтарды қарастырумен шектеліп қалмай, әдеби шығармалардың жариялану мәселесіне де көңіл бөлу керектігі жайлы нақты айтылған. Жазушының 20-жылдардағы мақала, зерттеулері бүгінгі қалың оқушы жұртшылыққа кеңінен таныс болғандықтан және әлә күнге жете зерттеліп, талданбағандықтан, оларды біз жұмысымызда мүмкіндігінше кеңірек қарастыра отырып сөз еттік. Әрине, М.Әуезов сияқты жан-жақты талант иесінің қоғамдық-әлеуметтік, әдеби, ғылыми көзқарастарының қалыптасу кезеңі өте күрделі де қызықты. Оны әлі де жазушының көркем творчествосымен, қоғамдық қызметімен тығыз байланыстыра, сабақтастыра отырып, тереңдей зерттей түссе, әдебиет пен ғылым тарихы үшін де, кейінгі оқушы, әдебиетші жұртшылық үшін де аса құнды мол мағлұмат, деректер берері сөзсіз [5, 139].
Рахманқұл Бердібайдың Мұхтар шыңы атты кітабында Әуезовтың сыни мақалалардың әртүрлі салаларын қамтығандығы жайлы сөз етілген. Қаламгердің Театр, музыка кадры, Ақ аю туралы, Әбділда ақын, Пушкинді қазақша аудару тәжірибелері туралы, Шыншыл, тәкаппар ақын сынды мақалалары әдебиет саласына қызу пікір туғызғандығын байқаймыз. Мысалы, Шыншыл, тәкаппар ақын атты мақаласында Сәкен Сейфуллиннің шығармасындағы ел танымаған жаңашылдықты көрсетеді. Жазушының әдебиет саласындағы аса бір үлкен деп саналатын теориялық проблемаларында сөз ете отырып жазған мақалалары да жоқ емес. Өмір мен шығарма, Заман шарты, Драматургия заңы туралы кейбір ойлар сияқты мақалалары жаңа ойлардың тууына себепші болды.М.Әуезов мақалаларындағы басты тақырып - әдебиеттер байланысы, бір-бірін байыту мәселелері. Қаламгер классикалық және орыс әдебиетінің барлық асылын туған халқына насихат етті. И.А.Крылов, Ф.М.Достоевский, А.П.Чехов, А.С.Пушкин туралы мақалаларынан орыс әдебиетіндегі жақсы дәстүр туралы да баяндалған. Сонымен қатар жазушының Абай шығармалары мен орыс әдебиеті арасындағы байланысқа арналған мақалалары да баршылық. Мұнымен шектеліп қоймай, қаламгер КСРО халықтарының әдебиетін, атап айтсақ, Руставели, Шевченко, Тоқай, Тоқтағұл сияқты әдебиет өкілдеріне арналған мақалалары да бар. М.Әуезов Науаи мен Абайдың өлеңдерінің арасындағы ұқсастықтарды көрсетті.
Мақала жазумен қатар, публицистика жанрының тағы бір зерттеу обьектісі очерк жазумен де айналысқан. Қазақ әдебиетінің Қазіргі дәуірі (1922) очеркінде қоғам өмірінде әдебиеттің алатын орны, қазақ әдебиетіне өткеніне шолу жасай отырып, келешекте не істеу керек деген мәселерді қарастырған. Очеркте батырлар жырының ерекшеліктері бейнеле отырып, өзінің кейіпкері атанған Қарабай, Қодар сияқты бейнелерді еуропалық әдебиет кейіпкерлерімен салыстырады. С.Сейфуллиннің Қызыл сұңқарлар пьесасының кемшіліктерінің барлығын көрсеткен. Очеркте: Қазақ әдебиеті қазіргі өмірдің бетіндегі қаймағын жалап жүр. Бұрынғы әдебиеттің ішіне тазша бала мен жалшы сақау қатын да кірген болса, бүгінгі әдебиетке қалпақ киген оқығаннан бастап, қой жайып жүрген қойшыға шейін кіруге тиіс,- деген үлкен талап қоюмен тамамдалады [3, 255]. Бұл әдебиеттену саласындағы теңдесі жоқ сапалы еңбектердің бірі болып табылады.
Жазушының қаламгерлік өнері публицистикадан өзгеше байқалады. Алғашқы Адамдық негізі-әйел мақаласынан бастап, Қазақ әдебиетінің қазіргі дәстүрі очеркіне дейінгі аралықта жазушының қаламгерлік өнерінің өскендігін байқаймыз. Ойдың тереңдігі, стиль айқындығы, молайған білімінен байқаймыз. Осы мақалаларында айтылған ойлар кейіннен Мұхтардың зерттеулеріне, әңгімелеріне, повестеріне арқау болған. Нақтылап айтсақ, жазушының публицистика жанрында жазған мақалалары мен очерктері қаламгерлік мансабының беташары болып табылады [35].
Айқын Нұрқатов М.Әуезов публицистикасын зерттеу барысында тың игеру тақырыбына арналған Түркістан солай туған атты очеркі жайлы жазған. А.Нұрқатов бұл очеркте негізінен Түркістан совхозында мән-жайттар баяндалады. Очеркте жазушы стилінің белгі-бедері, табиғат суреттері, кейіпкерлердің психологиялық сипаттары, авторлық баяндаулар байқалады. Жазушы негізінен өзінің туындыларын өмірден алады. Сондықтан шығармаларында өмір шындығы нақтылы көрінеді. Очерк алты тараудан тұрады, бір тарауда туындаған оқиға, екінші тарауда дамып отырады. Очерк кейіпкерлері ішінде оқшау танылатыны - Строгов атты совхоз директоры. Строговтың жаңа совхоз құру барысындағы қиындықтардан тайсалмай өтуі, қайта қиындық үсінде шыңдалатыны жайлы баяндалады. Бұл очерк тың тақырыбына арналып жазылған шығармалардың ішіндегі таңдаулысы болып табылатындығы А.Нұрқатов бағалап кеткен. Өйткені жазушы онда үлкен өмірдің бір ғана бөлігін реалистік тұрғыда нақтылап бейнелеген.
"Қазіргі әдебиеттану ғылымымыздағы ең аз зерттеліп, тым тапшы тексеріліп жүрген проблемалардың бірі - әдеби әсер, дәстүр туралы мәселе. Бұл проблема тіпті бүкіл кеңестік әдебиеттану ғылымында да дәйекті түрде шешілген шешілген жоқ [6, 237]. Осыған байланысты М.Әуезовтың Орыс реализмінің дәстүрлері және қазақ әдебиеті көлемді мақаласы осы саладағы бірден-бір зерттеуі болып табылады. Мақалада дәстүр мәселесі, қазақ қоғамының төңкеріске дейінгі және төңкерістен кейінгі жылдардағы әдебиеттің дамуын, қазақ әдебиетінің түпкі қасиеттерін ашуға тырысады. Мақаланың ақырғы бөлімінде қазақ жазушыларының кеңес үкіметі жазушылары мен ақындарының, яғни М.Горкий мен В.Маяковскийдің дәстүрлерін қалай қабылдағандығы, қалай дамытқандығы жайлы сөз қозғаған.
М.Әуезовтың соңғы жылдардағы мақалалары Кейбір ұлт жазушыларының романдары туралы, Қазақтың әдеби тілі туралы, Реалистік драма жолында деген мақалалары. Бұл мақалалар әдебиетіміздегі көптеген мәселерді қозғайды. Реалистік драма жолында деген мақаласында қазақ драматургиясының өсу жолына, шығармаларына нақтылы талдау жасайды. Рымғали Нұрғали Әуезов шығармашылығын жастайынан барынша ынта қоя отырып зерттегендігін байқаймыз.
Әуезовтың ертедегі жұмыстарына қатысты даулы мәселелер әдеби процестің маңызды тармақтарын қамтитын ең күрделі мәселелерін аңғара алмады. Проблемалардың сыртқы аңғалдық тұжырымдамасы жас әдебиетті қалыптастырудың ең күрделі процестерін жасырды. Оған жаңа әдісті қалыптастыру, классика мен халық шығармашылығымен қарым-қатынасы, дәстүр мен инновация, өмірді фантастика, оның міндеттері мен мақсаттарын көрсету принциптері жатады. Бұдан басқа, Әуезов шығармашылығы әдебиеттану, эстетика және Қазақстанның көркем ойын қалыптастыруды айтарлықтай сипаттап берді. Осылайша, жазушының аты-жөнімен байланысты сын-ескертпелерді зерттеу оның жұмысын дұрыс түсіну үшін ғана емес, сондай-ақ кең тарихи және әдеби мәні бар.
Рахманқұл Бердібай бойынша Әуезов еңбектерінің ішінде аудармаларының да саны баршылық. Жазушы орыс әдебиетінің және дүниежүзілік әдебиеттің бірқатар туындыларын қазақ тілінде сөйлетті. Жазушы шығарманы қалай аудару керек деген мәселені көтеріп, аударманың үш түрін сипаттап көрсеткен. Қаламгер еркін аударушылықты жоққа шығарады да, ғылыми, балама аударманы құптайды. Сонымен бірге жазушы аударманың ана тіліндегідей жарасымды болуын талап етті. Бірақ түпнұсқаны қазақшалауды қолдай отырып, тым қазақыландырудың қажет еместігін айтты. Аудармалары арқылы жазушы қазақтың сөздік қорының байуына да үлесін қосты.
М.Әуезовтің аудармалары - көбінесе драматургиялық шығармалар. Қазақ әдебиетінде осы жаңа жанрды қалыптастырып, жетілдіруді алдына зор мақсат етіп қойған жазушы бірде тарихи немесе заманалық тақырыпқа төл пьесалар туғызады, әрі қазақ театрларының репертуарын кеңейту, әрі шеберлік шыңдай беру үшіндраматургияның арғы-бергі классикалық үлгілерін аударады. Оны бұрынға өткен Шекспир, Гогольдермен қатар совет драмашылары Погодин, К.Тренев тағы басқаларының пьесаларын тәржіме етуі де осы мақсаттан туды. Сол тәжірибені меңгеру М.Әуезовтің қазақ шындығынан қызықты шығармалар жазуына, тақырыптыұ тыңдарды көтеруіне мықты көмектесті [7, 49].
1938 жылы жазушы Гогольден Ревизор атты комедиясын қазақ тіліне аударған болатын. Аударманың бір ерекшелігі - қазақтың төл шығармасындай оқылады, сахнадан пьеса тіліндей емес, ана тіліндей анық естіледі. Мұның себебі, тек сөздерінің қазақ тілінде жаңғыруы ғана емес, сонымен қатар шығарма рухының да қазақша берілуінде. Мұнда тағы аңғарарлық бір жайт - оқиға Ресейдің бір түкпірінде болып жатса да, сол оқиғаны қазақ қоғамының табиғатына сай етіп аударғанынд.
Жазушы аударма саласында мұнымен шектелмей Шекспирдің Отелло мен Асауға тұсау шығармаларында қазақ тілінде сөйлетті. Жазушы бұл шығармаларды аудара қана қоймай, шығармалардың өздеріне тән ерекшеліктерінен ауытқымай, қазақ әдебиетіне тың образдар жүйесін ұсынды. Осы ретте жазушының Қазақ сахнасындағы аударма пьесалары деген мақаласында дәл осы Шекспирден аударылған туындылар жайлы сөз етілді. Мақалада Шекспирдің шығармалары ағылшыннан аударылады, ал орыс тілінен болған аудармалар қосымша мағлұмат ретінде ғана екендігін айтады. Мақаладағы негізгі мәселе - аударманы түпнұсқадан аудару қажет екендігі. Бұл талапты жазушы тек ағылшын тілінен аударылатын шығармаларға қойған жоқ. Сонымен қатар, кез келген тілден жасалатын аудармаларға да қойылған талап еді.
М.Әуезовтің ерте туындыларындағы стилі, суреттерінің түпнұсқалығы, көркемдік жүйесі жазушының эпикалық талантын танытады. Әуезов туындыларынан социалистік реализ әдісінің жаңа ұлттық әдебиетті дамытуға үлес қосқандығын байқаймыз. Сонымен, жазушының 1920 жылдардағы туындыларынан шығармашылығының терең көздері байқалады. Осы шығармашылығының дамуы барысында дүниеге тендесі жоқ шығарма Абай жолы романы дүниеге келді.
Рымғали Нұрғали Әуезов шығармаларын зерттеу барысында, жазушының дүниені тануы мен идеясы арасындағы жақындықты көрсету, жалпы жазушы эволюциясын ашу сияқты принциптерді ұстанды. Осы принциптерді ұстана отырып, ғалым Әуезов трагедияларына қатысты көптеген мәліметтерді дүниеге әкелді. Ғалым қазақша нұсқамен орысша нұсқасын салыстыра отырып, салмақты ойларды дүниеге әкеледі.
М.Әуезовтың сонау жиырмасыншы жылдардан бастап Қорғансыздың күні, Абай жолы эпопеясы, отызыншы жылдары Білекке-Білектен, Өскен өркен романдарының сарынынан көркемдік әлем, отан алдындағы, яғни азаматтық борышын байқаймыз. Суреткердің ұзақ жылдардағы үздіксіз еңбегін, орасан тәжірибесін, идеялық, көркемдік есею эволюциясын еске алмай, оның Абай жолы сынды теңдесі жоқ туындысының, Өскен өркен секілді озық жинақтауларының сырына көз жеткізу қиын [8, 173]. Яғни Әуезов психологиясын түсіну үшін, оның публицистика, драматургия және басқада әдебиет салаларына қосқан еңбектерін қарамай кету мүмкін емес.
1.2 ЖАЗУШЫНЫҢ ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫ
Рымғали Нұрғалидің әдеби сын еңбектері жайлы сөз болғанда драма жанрына тоқталмай кетуге болмайды. Оның драма жанрына арнап жазған еңбектері баршылық. Оның Трагедия табиғаты, Драма өнері сияқты туындылары қазақ қоғамындағы драма жанрына жазылған шығармаларды ұтымды талдап берген. Егер әлем драматургиясы сан ғасырмен есептелетін ұлан-ғайыр жолдан өтсе, қазақ драматургиясының тарихы әлі ғасырға жеткен жоқ. Соған қарамастан, қоғамымыздың әлеуметтік экономикалық тарихи-мәдени қауыр өрлеп дамуы, халықтың мыңдаған жылдық дәстүрі бар фольклоры, кәделі өнері, бай әдебиеті жаһан мәдениетіндегі дәстүрлермен қауыша келіп, қазақтың жаңа сапалы өнерін драматіргия мен театрды өмірге әкелді [9, 5].
Рымғалидың зерттеу еңбектерінің негізі - М.Әуезов өмірі және шығармашылығы. Зерттеуші қаламгердің Еңлік-Кебек деп аталатын туындысының жазылу тарихын, көп нұсқалығына тоқтала кетіп, әрбір нұсқасын талдап кеткен. Еңлік-Кебектің сюжеті негізінен халық аузында жүрген бұрыңғы әңгіме, поэмалардан жинақталған. Сөйтіп әуел баста халықтық аңыз негізінде туған Мұхтар Әуезовтің Еңлік-Кебек трагедиясы талант құдіретімен әлденеше рет редакцияланып, жаңғыртылып, байтылу арқасында образдары кесек-кесек, конфликтісі шыңыраудай терең, тілі ғажап шұрайлы классикалық пьесаға айналды [9, 56].
Рымғали Нұрғалидың Трагедия табиғаты атты еңбегінде Әуезовтің драматургия саласын жазған еңбектерін саралап, ол еңбектеріндегі тартыс, сюжет, идея сияқты мәселелерді кең түрде талдады. Оның зерттеулерінде Әуезовтің трагедияларындағы ішкі монолог, тіл айшығы сияқты мәселелерді қарастырған болатын. Жас Рымғали Нұрғалиге М.Әуезовтің драматургиясын зерттеуді ұстазы профессор Бейсембай Кенжебаев ұсынған болатын. Алматы, Семей сияқты шаһарлардардағы мұрағаттарды ақтару, ізденуі барысында 1967 жылы кандидаттық диссертация қорғап шықты. Осы кандидаттық диссертация 1968 жылы Трагедия табиғаты деп аталатын зерттеу еңбегіне айналды. Абай және Мұхтар Әуезов - ғалымның ізденісінің шыңына айналды. Екі қаламгерді бірлікте қарастыру, негізгі ойды екі қаламгердің туындыларын салыстыра отырып беру Рымғали Нұрғалиға тән мінез-құлық. Рымғали Нұрғали қазақ драмасының шымылдығын, табиғатын, тәлімін ашқан, талғамды пікірлер ұсынған зерттеуші-ғалым. Ғалым ескі қыз ұзату, құда түсу сияқты ескіліктің сарыны сақталған ұлттық дәстүрлерден драмалық сарынды көре отырып, М.Әуезов туындыларын түпкілікті зерттей келе арнайы монография жазған.
Алғаш Еңлік-Кебек туындысы 1922 ж. Орынборда басылған болатын. Кейіпкерлері сахна тілінің негізінде сөйлейді. Бұл нұсқада жазушы бұрынғы ұстанған мотивтерінен алыстап кетпейді. Алайда кемшіліктерді ескере отырып, 1943 ж. қайта жазады. Бұл нұсқасында бірталай көріністер қысқартылып, абыз бейнесі күшейтілген. Соңғы рет пьеса 1956 ж. қайта өңделді. Мұнда билер бейнесі күшейтілген. Бұл шығарма қазақ қоғамындағы ауырлықты бейнелейтін бірден-бір туынды болып табылады. Рымғали Нұрғали Еңлік-Кебектің төрт нұсқасын салыстыра отырып жазған. Туынды да болған жағдайдың барлығы өмірде болғандығын айтып кеткен. Зерттеуші Еңлік-Кебек, Бәйбіше-тоқал, Қаракөз атты трагедияларына текстологиялық талдау жасаған бірден-бір ғалым. Текстологиялық зерттеуді көп ғалымдар қолдана бермейді. Себебі текстология - шығарманың әр нұсқасын бөлек салыстыра зерттеу болып табылады. Ғалым Еңлік-Кебек трагедиясының төңкеріске дейін төрт нұсқасы бар екендігін айтып, оны редакциялай отырып, жаңа кейіп берген. Рымғали Нұрғали трагедия нұсқаларындағы кішкентай болсын айырмашылықтарын жібермей зерттеген. Пьесаны Жұмат Шанин Қызылорда қаласында, содан кейін Алматы шаһарында театр сахнасында қойған.
Дүние жүзі әдебиеті бойынша, ұлы шығармалардың көбісі халық аңызы негізінде туады. Мәселен атағы әлемнің түкпір-түкпіріне жеткен Гетенің Фауст трагедиясының желісі халық әдебиетінде жатыр. Бұл жерден аңыз бен көркем әдебиеттің бір-бірімен тығыз байланысты екендігі байқалады. Міне жазушының Еңлік-Кебегі аңыз негізінде туған туынды. Алғашқы нұсқасы 1892 жылы Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз деген атпен Дала уалаяты баспасында жарияланды. Қағаз бетіне түскен бұл тұңғыш нұсқасында халықтық сарын, идея жетерлік. Алайда, тілі, композициясы, стилі аса мықты болмаса да, қасиеті жағынан құнды туынды. Дала уалаяты газетінде 1900 жылы тағы бір нұсқасы Қазақ тұрмысынан хикая деген атпен жарық көрді. Бұл нұсқа алғашқы нұсқаға қарағанда өзгеше. Мұнда жігіт Кебек емес, Серғали, ал қыздың есімі - Қаңлық. Шыңғыс, Хан, Ақшоқы тауларынан бөлек Далаған, Бүркіттау таулары да шығармада аталады. Алғашқы нұсқадағы сюжет желісі, образдардың бейнесі сол қалпында сақталған. Серғалидың бейнесі - Кебектің бейнесімен тұспа-тұс. Жалпы айтқанда, 1900 жылғы нұсқа тек адам аттарының өзгешелігімен ғана шектелгенімен, 1892 жылғы нұсқасының дәлме-дәл көшірмесі. Адал махабатты суреттеу, қастандықты айыптаған халықтық идея дәл бұрынғы күйінде суреттелген.
Үшінші нұсқасы - Мағауияның Еңлік-Кебегі. Бұл нұсқада 1892 жылғы нұсқамен төркіндес. Алайда бір өзгешелігі мұнда Еңлік пен Кебектің тұңғыш кездесуі ұзағырақ суреттеледі. Алғашқы нұсқаларында тек Еңлік пен Кебектің бір көргеннен ғашық болғандығы қысқа келтірілсе, бұл нұсқада Еңліктің бет кескіні, жүріс-тұрысы нанымды суреттелген. Мұндағы тағы бір ерекшелік туынды да Кебектің Еңлікті алып қашқаннан кейінгі оқиға асығыс баяндалады. Алдыңғы нұсқалардағыдай соғыстар, бір-біріне көксеген қоқан-лоқысы суреттелмеген. Бұл нұсқа екі ғашықтық бостандық жолындағы өлімі мен нәрестенің елсіз қалуымен аяқталады.
1912 жылы Семейде Жолсыз жаза деген атпен төртінші нұсқасы дүниеге келді. Шәкәрім бұл оқиғаны 1780 жылдар шамасында болғандығын айтып кеткен. Бұл нұсқада қазақ тарихына көз жүгіртеді, яғни тарихи оқиға Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жайлы сөз болады. Алғашқы нұсқаларға өте қатты ұқсас. Автор екі ғашықтың кездесуін бұрынғы нұсқаларға қарағанда кең, әрі қызықты етіп суреттеген. Мұндағы тағы бір ерекшелік Еңліктің жалғыздығы, еріксіз ұзатылып бара жатқандығы, Қабанбай батырдың оның туған нағашысы екендігі баяндалады. Күнделікті тұрмыста қолданылатын қонақ күту тәртібі, дәм беру тәртібі берілген. Сонымен қатар жал-жая, қазы-қарта, қарсақ жон сорпа деген тағам атаулары берілген. Бұл нұсқада сөз айтушы жігіт емес, қыз.
Еңлік-Кебек аңызының екі әңгіме, екі поэма түрінде келген бұл туындының барлық нұсқасында баяндалу реті, аяқталуы, адам аттары барлық нұсқасында бірдей. Жолсыз жазада Қараменде, Көбей, Кенбай деген жаңа адам аттары қосылған. Барлық нұсқаға ортақ бір белгілер ол - туынды соңы Еңлік пен Кебектің өлімімен тынғандығы, Кеңгірбайдың екіжүзділігі, Найман, Тобықты руларының қатігезділігі сияқты белгілер барлық нұсқаға тән.
Еңлік-Кебек бұл туынды өткенді аңсаудан туған жоқ. Жас Мұхтар төңкеріс алдындағы қазақ өмірін, тұрмысын көріп өсіп, осы туындыны дүниеге алып келмесе дұрыс емес болар еді. Осы туындысына спектакльді қоюмен өзі айналысып, 1917 жылы хан жайлауда туынды желісінде қойылым қойылған болатын. Қойылымды тамашалауға жүзден аса адам тамашалауға келген. Қойылымды көру билеті елу тиын тұрған және 54 сом 50 тиын жиналған. Бұл ақшаны Құлжадағы ашаршылыққа тап болған қазақтарға жөнелтілген. Спектакльді қоюшы режиссер де, суфлер де Әуезовтің өзі болған.
Қаламгердің драматургия саласындағы тұңғыш төл еңбегі - Еңлік-Кебек туындысы болып табылады. Бұл пьеса қазақтың тұңғыш кәсіби театрының шымылдығын ашып берген болатын. Пьеса жылдан-жылға өңделуі барысында көптеген нұсқалары шығып отырған. Пьеса қазақ қоғамының тарихында болған аңыз негізінде жазылған. Оқиға негізінен Еңлік және Кебек атты екі ғашық жанның аянышты тағдыры жайлы баяндалады. Шығарма феодалдық-рулық саясаттың зиянды әдет-ғұрыптарын әшкерелеуге тырысқан. Пьесада осы зиянды саясаттың өкілі ретінде Кеңгірбай бидің бейнесі алынған. Кеңгірбай би пара атты дерттің құлына айналып, ғашықтарды азаптап өлтіруге бұйрық етеді. Кеңгірбай би шариғат заңы сияқты ұлы ұғымдарды жамылғы ете отырып, өзінің арам пиғылын жүзеге асырады. Сол зиянды феодалдық-рулық саясатты Кеңгірбай образына жинақтап суреттеген. Жазушының алғашқы шығармаларынан өзгешелігі - осы белгісінде.
Абай жолы романы дүниеге келген күннен бастап басынан қиыншылық арылмай қойды. 1932 жылы абақтыдан шығар сәтте төл туындылары Қилы заман, Еңлік-Кебек, Көксерек т.б. туындыларынан бас тартуына тура келді. Осы тұста ақын О.Сүлейменовтің: В 1932 году Мухтар Ауезов выходит из заключения. Освобождение далось ему ценой публичного покаяние в газете, которая называлась уже - Казахстанская правда. В этой статье Мухтар Ауезов отказывается от лучших своих произведений - Енлик-Кебек, Коксерек, Лихая година - он, по сути, отрекается от всего себя, но Абая не предает ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz