Бала тілін дамытудағы ана тілінің рөлі
Жоспары:
І. Кіріспе
1. Ана тілі туралы түсінік
2.Мектеп жасына дейінгі балалардың функционалдық сауаттылығын дамытудың маңызы
ІІ. Негізгі бөлім
1. Тіл - қоғамдық тарихи дамудың жемісі және тәрбие беру құралы.
2. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамытудың ғылыми негіздері
3. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту және оның ғылыми негіздері
4. Бала тілін дамытудағы ана тілінің рөлі
5. Менің тәжірибем (балабақшада өтілген тәжірибелерімнен)
ІІІ. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Жұмыстың өзектілігі
Тіл дамыту мектепке дейінгі тәрбие ұйымдарының ісіндегі басты мәселе.Тіл байлығы,тіл өткірлігі,тіл тазалығы үшін күрес- ана тіліміздің тағдыры үшін күрес.Ойы шолақтың - тілі шолақ,тілі нәрсіздің ойы нәрсіз.Орынды сөз ұтымды ойдан шықпақ.Орыс шығыс зерттеушісі В.В.Радлов Қазақтардың ақыл - ой қабілетінің зор екеніне барған сайын көзім жете түсуде.Қандай әдемі сөйлейді.айтқысы келгенінің бәрін түсіндіріп,қарсыласының сөзіне де шебер тойтарыс бере біледі.Тіпті балаларының ақыл-есі де өте тез жетілед десе,халық қаһарманы,жазушы Бауыржан Момышұлы Анамыздың ақ сүтімен бойымызда дарыған тілімізді ұмыту - бүкіл ата-бабамызды,тарихымызды ұмыту деп,ой түйеді.Ана тілін сүю,оны құрметтеу әрбір жас ұрпақтың міндеті.Әркім өз анасынан туа үйренген тілімен сөйлеуге тырысуы керек.Қазақ даналығында Әр ұлттың ана тілі - білімнің кілті - деп, тегін айтылмаса керек.Кез-келген халықтың мәңгілік сара жолы,өркендеу жолы ана тілінде.Болашақ ұрпағын Ой тереңдігіне,сезімталдыққа,қиял ұшқырлығына баули тәрбиелеуді мақсат ететін педагог-тәрбиешіден қажымас жігер,талмас талап,шексіз төзімділік пен әдісті талап етеді.Сөйтіп жас жеткіншіктерді ана тілінің сөз мәйегінің інжі-маржанын ұрпаққа дарытып,өз шығармашылықтары арқылы түйген-білгенін,оқыған-үйренгенін уақыт талабымен үйлестіріп,жаңашалап бала бойына сіңіру. Халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы және сауаттылығы оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымының кеңдігімен, оралымдылығымен және ұтымдылығымен өлшенеді. Ерте заманда ел бастаған көсем де, дауды шешкен би де осы құдіретті тілге сүйенген, осы тілген жүгінген. Тіл өнері дертпен тең, - деп тілдің қадір-қасиетін жете түсінген бабаларымыз үлкен дау-дамайда бір-ақ сөзге тоқтаған, ұлттық асыл мұрасы - ана тілін құрметтей білген. Ана тілін ардақтап өткен халқымыздан небір суырып салма ақындар, шебер тілді шешендер, күміс көмей әншілер, қос ішекті домбыраға жан бітірген жыраулар, сазгерлер шыққан. Бұл тілде есімдері әлемге әйгілі қазақтың перзенттері, ұлы Абай өз халқына сырын айтқан, мұңын шаққан, бұл тілде шығыстың біртуар жұлдызы Шоқан сөйлеген, бұл тілде ғасырмен терезесі тең Жамбыл жырлаған. Қазақ тілінде дүниеге келген асыл туындылардың өзі қазақ халқының ұлттық тілінің қазақ даласының жері қандай ұлан-байтақ болса, аспанымен таласқан таулары қандай биік болса, сылдырлай аққан өзендері қандай мөлдір болса, қазақ адамдарының пейілі қандай кең болса, қазақ тілі де сондай көркем, шаңырағы биік, тынысы кең екендігін көрсетеді. Ана - тілінің тағдыры отбасынан басталады. Рухани байлық дүниетаным, түсінік, рух, иман отбасынан осы түсініктерді ана - тілі арқылы халықтың сарқылмас мол рухани қазынасынан сусындаса, өзіміздің дәстүрлі ұлттық дүниетанымымыздың арнасында әлемдік өркениет жетістіктерін игеріп терең меңгерсек, ешкімге есемізді жібермейтін дәрежеге жетсек, онда дербес ел ретінде нық тұрамыз. Бала тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны - сөздің жалпы ұғым беретін жағын меңгертуге
көңіл бөліп, ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, қоршаған
орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым - қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру.
Тіл мәдениетін игеру - баланың сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін кезең. Олай болса, баланың тілін дамыту жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Зерттеу мақсаты.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісіне тәрбиешінің - балалардың сөздік қорларын дамыту, жаңа сөздерді меңгерту, үйренген сөздерін тиянақтап анықтап әрі байытып отыру басты міндет саналады. Бұндай міндеттерді тәрбиеші міндетті түрде барлық сөздік жұмыстар арасында қолдануы керек.
Зерттеу міндеті
1. Баланың сөздер мен дыбыстарды дұрыс айтуға әзірлігін дамыту. 2. Сөздік қорын байытып, сөйлеу барысында қолдану.
3. Тілдің грамматикасын дұрыс сақтау дағдысын қалыптастыру.
4. Өз ойларын дұрыс, қысқаша жеткізе білу дағдылырын қалыптастыру.
5. Мектепке дейінгі кіші жастағы баланың қызығушылығын халық ауыз әдебиетіне баулу.
6. Қарым-қатынас мәдениетінің қарапайым дағдыларын дамыту. Тілдің дыбысталу мәдениеті Тілдегі барлық дауысты және дауыссыз дыбыстарды анық, таза айтуға үйрету. Сөйлеу қарқынын өзгерте білу ептілігін дамыту: ақырын сөйлеу, жаңылтпаштар айту. Есту қабілеттерін жетілдіріп, тілдегі дауыс ырғағының мәнерлілігін сезінуіне мүмкіндік туғызу.
Проблема. Ана тілін сүю,оны құрметтеу әрбір жас ұрпақтың міндеті.Әркім өз анасынан туа үйренген тілімен сөйлеуге тырысуы керек.Қазақ даналығында Әр ұлттың ана тілі - білімнің кілті - деп, тегін айтылмаса керек.Кез-келген халықтың мәңгілік сара жолы,өркендеу жолы ана тілінде.Болашақ ұрпағын Ой тереңдігіне,сезімталдыққа,қиял ұшқырлығына баули тәрбиелеуді мақсат ететін педагог-тәрбиешіден қажымас жігер,талмас талап,шексіз төзімділік пен әдісті талап етеді.Сөйтіп жас жеткіншіктерді ана тілінің сөз мәйегінің інжі-маржанын ұрпаққа дарытып,өз шығармашылықтары арқылы түйген-білгенін,оқыған-үйренгенін уақыт талабымен үйлестіріп,жаңашалап бала бойына сіңіру. Халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы және сауаттылығы оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымының кеңдігімен, оралымдылығымен және ұтымдылығымен өлшенеді. Ерте заманда ел бастаған көсем де, дауды шешкен би де осы құдіретті тілге сүйенген, осы тілген жүгінген. Тіл өнері дертпен тең, - деп тілдің қадір-қасиетін жете түсінген бабаларымыз үлкен дау-дамайда бір-ақ сөзге тоқтаған, ұлттық асыл мұрасы - ана тілін құрметтей білген
Зерттеу болжамдары.
Ерте заманда ел бастаған көсем де, дауды шешкен би де осы құдіретті тілге сүйенген, осы тілген жүгінген. Тіл өнері дертпен тең, - деп тілдің қадір-қасиетін жете түсінген бабаларымыз үлкен дау-дамайда бір-ақ сөзге тоқтаған, ұлттық асыл мұрасы - ана тілін құрметтей білген. Ана тілін ардақтап өткен халқымыздан небір суырып салма ақындар, шебер тілді шешендер, күміс көмей әншілер, қос ішекті домбыраға жан бітірген жыраулар, сазгерлер шыққан. Бұл тілде есімдері әлемге әйгілі қазақтың перзенттері, ұлы Абай өз халқына сырын айтқан, мұңын шаққан, бұл тілде шығыстың біртуар жұлдызы Шоқан сөйлеген, бұл тілде ғасырмен терезесі тең Жамбыл жырлаған. Қазақ тілінде дүниеге келген асыл туындылардың өзі қазақ халқының ұлттық тілінің қазақ даласының жері қандай ұлан-байтақ болса, аспанымен таласқан таулары қандай биік болса, сылдырлай аққан өзендері қандай мөлдір болса, қазақ адамдарының пейілі қандай кең болса, қазақ тілі де сондай көркем, шаңырағы биік, тынысы кең екендігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны.
Мектепке дейінгі мекемелерде тіл дамыту пәнін оқыту.
Зерттеу пәні
Тіл дамыту теориясы мен әдістемесі пәні Ана тілінің мектепке дейінгі бала дамуындағы функционалды сипаттамасы
Зерттеу әдістері.
oo Зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау жасау;
oo Зерттеу тақырыбының өзектілігін ашу.
oo Ана тілдің бала дамуындағы рөлін анықтау.
Зерттеудің ғылыми-практикалық пайдасы:
Ұсынылып отырған курстық жұмыс мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың пәнге деген қызығушылығын оятуға игі әсерін тигізеді және ана тілінің мектепке дейінгі бала дамуындағы функционалды сипаттамасын анықтауға көмектеседі.
Ана тілің - арың бұл
Ана тілің біліп қой,
Еркіндігің, теңдігің
Ана тілің біліп қой,
Мақтанышын, елдігің.
Ана тілің - арың бұл,
Ұятын боп тұр бетте.
Өзге тілдің бәрін біл,
Өз тіліңді құрметте!
Қ.Мырзалиев
Ана тілді дер кезінде және сапалы меңгеру балада дұрыс психиканың қалыптасуының және оның кейін жақсы дамуының алғашқы аса маңызды шарты болып табылады. Дер кезі дегеніміз бала дүниеге келген алғашқы күннен бастау, сапалы дегеніміз тілдік материал көлеменің жеткілікті болуы және баланы әрбір жас кезеңіне қарай меңгеруге деген мүмкіндіктерін толық пайдалану.
Алғашқы жас сатысында баланың тілін дамытуға назар аудару ерекше маңызды, өйткені осы кезде баланың миы жедел өсі, оның қызметі қалыптасады. Орталық нерв жүйесінің қызметі оның табиғи қаллыптасуы кезеңінде жаттықтыруға оңай бейімделетіндігі физиологтарға белгілі. Жаттықтырусыз бұл қызметтің дамуы тежеліп, тіпті мәңгі тоқтап та қалады.
Тіл үшін, - деп жазады профессор М.М.Кольцова, - дамудың мұндай қиын - қыстау кезеңі бала өмірінің алғашқы үш жылы болып табылады: осы кезге қарай негізінен мидың анатомиялық сөйлеу желісінің жетілуі аяқталады, бала ана тілінің басты грамматикалық формаларын меңгереді, мол сөз қорын жинайды. Егер алғашқы үш жылында сәбидің тіліне тиісті назар аударылмас, кейін олқылықтың орнын толтыру үшін қыруар күш - жігер жұмсауға тура келеді!
Ана тіліне функционалдық (талдау) сипаттама - бұл ана тілі туралы қысқаша түсінік.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының болашаққа иегер ұрпақтарын тәрбиелеу және білім міндеттері мемлекеттік құжаттарда: Қазақстан Республикасының тұңғыш конститутциясында: Тіл туралы, Білім туралы! Заңдарында, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпы міндетті білім біру стандартында, нақтылай атап көрсетілген. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпы міндетті білім біру стандартындатың 103, Мемлекеттік жалпы білім базалық минимумына бала дамуының мынадай бағытталы енгізілуі керек. Олар:
- тілді дамыту, көркем әдебиетпен танысу, ойындар және сауат ашу мен жазу негіздері бойынша сөйлеудің дыбыстық мәдениетін, сөздік қор мен сөз құрастыруды қалыптастыру т.б.
- 107. МЖБ мыналарды ескеру керек деген:
- танымдық іс - әрекеттің негізгі ретінде білуге құштарлықты дамытуды;
- шығармашылық, қиялды қалыптастыруды;
Коммуникативтік дамуды әрі қарай балалардың психолгиялық, физиологиялық жағынан даму ерекшелегін, жеке - дара дпму деңгейін денсаулығын т.б сақтау міндеттері бас - басына сараланып көрсетілген.
Жаңа заманға жаңа тұлғаны қалыптастыру осы міндеттерді жауапкершілікпен іске асыру - отбасы, балабақша, мектеп, бүкіл жұртшылықтың міндеті. Бұл міндеттерді жүзеге асырудың алғы шартары ретінде жаңа бағдарламала, оқу - әдістемелік кешендер жасалады.
Ата - бабадан бүгінге жеткен тарихи - мәдени мұраларды баланың жас кезінен жанына сезіндірсе, ойына орнықтыра, туған елінің, өскен өлкесінің тарихи мұраларына көзін жеткізіп, ел байлығын көзінің қарашығындай сақтай білуге үйрету бүгінгі ұрпақ тәрбиесіндегі ең басты міндеттерінің бірі саналады.
Сәбилер мен мектеп жасына дейінгі балаларды өз ана тіліне үйрету тәрбиешінің кәсіби даярлығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Баланың табиғат сыйға тартқан барлық интелектуалдық қабілеттері ана тілін меңгерудің онда да мектепке дейінгі кезде меңгерудің арқасында пайда болады және дамиды. Бала ана тілінде ұрпақтан - ұрпаққа ауысып отыратын халықтың рухани байлығын мұра ете ма, олар арғы жерде тәрбиеленушілер өз замананының ғылыми жетістігіне сай бола ма, олар адамзаттың алдынғы қатарлы этикалық мұраттарын бойына сіңіре ала ма, осының бәрі тәрбиешіге байланысты. Балаларды ана тіліне оқытуда кәсіби шеберлікті меңгеру үшін болашақ тәрбиешіге әдістеме теориясы ұғыну және ғылымға белгілі әдістерді меңгеру, яғни осы әдістерді жүзеге асыратын оқытудың аса маңызды тәсілдерін орындауға жаттығу қажет. Бала тілін дамыту баланың ана тілін меңгерудегі заңдылықтарды түсіну дегенн мағана береді.
Егер болашақ тәрбиеші сөйлеуге үйретудің белгілі бір тәсілі - балаларға неліктен пайда әкелетінін, неліктен бала ынталы да нәтижелі оқитынын жүрегімен ұғынса, ол сол тәсілді жеңіл меңгереді. Осы неліктен деген сұрақтарға тіл дамыту әдістемесі жауап береді: теория тәрбиешінің іс жүзіндегі қызметінің нәтижесін алдынала болжауға мүмкіндік береді. Демек болашақ тәрбиеші үшін әдістеме теориясын ұғыну - бірінші дәрежелі міндет.
Мектеп жасына дейінгі балалардың функционалдық сауаттылығын дамытудың маңызы.
Қазіргі мектеп бағдарламасында функционалдық сауаттылық деген ұғым үлкен мағынаға ие болып отыр. Өйткені ұстаз өзі дәріс беретін әр оқушының алған білімінің қандай деңгейде екенін саралай, талдай білуі тиіс. Функционалдық сауаттылық - білім берудің жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік бағдарлануы. Білім беру саласының мониторингі функционалдық сауаттылықтың негізгі бағыттары арқылы іске асады.
Функционалдық сауаттылық - тұлғаның нақты мәдени ортада өмір сүру қызметін іске асыру үшін қажетті және әлеуметтік қатынаста ойдағыдай қызмет етуін қамтамасыз ететін білімі, ептілігі, дағдылары.
Мектепке дейінгі балаларды оқытуда оларға тіл дамыту тапсырмаларын орындатудың маңызы зор. Кез келген халықтың ұлттық қазынасы тіл болып табылады. Әрбір халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана - сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез - құлқы белгілері көрініс табады. Ал тілді, тіл мәдениетін игеру баланың сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін үрдіс. ОЛай болса, баланың тілін дамыту жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс. Балабақшада қазақ тілін оқытудың қай түрін алсақ та, ол оқыту, үйрету үрдісінің бүкіл жүйесін қамтиды.
1.Тіл дамытудың әдістемелік негізінегізі - таным теориясы мен тілдің адам өмірі мен қоғамдағы рөлі туралы теориялық анықтамалар. Өйткені әдістеме өзінің ғылым ретінде дамуын таным теориясы негізінде анықтайды. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту әдістемесі әрі педагогикалық, әрі қоғамдық ғылымдар қатарына жатады.
Алғашқы қауымдық құрылыс заманында адамның қызметі, көбінесе жабайы қозғалыс, қозғалыс болғанда соқыр сезім билеген еріксіз қозғалыс болған. Төңірегіндегі табиғаттың түрлі құбылыстарына тап болып, қорыққанда не қуанғанда, таңданғанда, бір жері ауырғанда адам айқайлап дыбыс шығарып жүрген, сол дыбыс адамның қандай күйге түскенін маңайдағы басқа адамдарға білдіріп отырған, міне, адамзаттың алғаш сөйлеуінің негізі осыдан басталған делінеді.
Бұл - тілдің ең алғашқы дәуірі. Ендеше, алғашқы дәуірдің тілі, бұрынғыша айтсақ, жанның түрлі күйін қозғалу арқылы білдіретін құрал болған екен. Тідің пайда болуы туралы пайда болған бірінші теория- дыбысқа еліктеу теориясы: яғни адамзат тілі пайда болмай тұрып, адамдардың айналасындағы дыбыстарға еліктей отырып (с-ыс-ыс, тсс-т-с-с т.б.), алғаш дыбыстар шығара бастағандығына сүйенеді. Екіншісі - одағай теориясы. Бұл теория шошыну: ой-ой; шаршау: уһ-аһ делініп дыбыс тіркестерінің пайда болуына негізделеді. Кейбір философтар алғашқы сөздер адамдардың көңіл-күйлерін жеткізу салдарынан туғанын дәлелдеген. Үшіншісі - маркстік - лениндік концепцияларға сүйенетін еңбек теориясы деп аталады. Сөйлеудің пайда болуы әрбір еңбек қозғалысының арасындағы кідірістен шыққан деген болжам айтылған. Мысалы: Аралау: ары-бері, жану, жеу-жечь, жевать, жұту - жақ қозғалысынан шыққан сөздерге ұқсайды, бала тіліндегі нәйім-нәйім, ням-ням осы теорияны шындыққа жақындатады.
Тілдің болуы туралы теориялар
Бұл тілдің ең алғашқы дәуірі.
1 - кесте
І - теория дыбысқа еліктеу
Одағай теориясы
Маркстік - лениндік концепцияларға сүйенетін еңбек теориясы
Тілдің пайда болуы туралы теориямен танысқанда, неліктен адам ғана сөйлей алатын болған деген сұрақ туады. Оған бір ғана жауап бар: бұл адам миының ерекше құрылысымен және оның біртіндеп дамуымен түсіндіріледі. И.П.Павлов миды қоршаған ортаға тез бейімделетін орган деген. Мысалы, бала 400грамм мимен туылады екен, бір жылдан соң ол екі есе, бес жаста үш есе ұлғаяды, 22-25 жаста мидың өсуі тоқтайды. Жалпы бала сөйлеуінің пайда болуы туралы ілім И.П. Павловтың тілдің қалыптасу механизмін түсіндіретін екі сигналды жүйесіне негізделген. 1-сигнал- жан-жағындағы құбылыстарды сезуі арқылы түсініктердің пайда болуы; 2-сигнал - түсініктердің мида қорытылып, сөз арқылы бейнеленуі (1-жаста1-сигнал, әрі қарай 2-сигнал жас ерекшелікке қарай өрістейді) делінеді.
И.П. Павловтың тілдің қалыптасу механизмін түсіндіретін екі сигналды жүйесі
1-сигнал- жан-жағындағы құбылыстарды сезуі арқылы түсініктердің пайда болуы
2-сигнал - түсініктердің мида қорытылып, сөз арқылы бейнеленуі
1-жаста1-сигнал, әрі қарай 2-сигнал жас ерекшелікке қарай өрістейді
2 - кесте
Адамзаттың мәдени өмірінің қалыптасуының екінші дәуірінде адам көзі көрген нәрселердің дыбыстарына еліктеуге талпынса керек: сол еліктеп дыбыс шығару арқылы нәрселердің бейнесін белгілеген. Мәселен, философиялық ой-тұжырымдарда итті гаф-гаф, мысықты мияу-мияу деген дыбыстарға, тағы түрлі аңдарды шығаратын өзіндік дыбыстарға еліктеп бейнеленген делінеді. Найзағайдың шартылын, судың сарқырауын, ағаштың құлауын бәрін де еліктеп атаған.
Бұл - екінші дәуір.
Адамзат тілінің үшінші даму дәуірінде зат пен дыбыс арасындағы байланыс үзіле береді. Нәрсені атау үшін, дыбысына еліктемейді, басқа бір белгісіне, басқа бір нәрсесіне сүйеніп атауға айналады. Бұл тілдің, дәуірдің өркендеген, жетілген заманы болды. Әйтсе де, ескіден қалған еліктеудің сарқыншағы осы күнге дейін сақталғандығы көрініп тұр. Тарс-тұрс, гүрс-гүрс, күңгір-күңгір, шиқ-шиқ сияқты одағайлар, осы одағайлардан шыққан етістіктер, есімдер бәрі де еліктеудің салдары.
Адамзат тілінің осылайша өркендеген дәуірін бала да басынан кешіреді. Бала шыр етіп жерге түскенде, дыбыспен бірге туады. Шыр етіп- жаңа дүниеге келген кезінде-ақ балада жағымсыз сезім пайда болғанын оның жылауы көрсетеді. Бір жері ауырса, не қарыны ашса, дауыспен шыңғырып жылайтыны - еріксіз қозғалыс, биологиялық-физиологиялық сезімдерден туған. Бала түрлі дыбыстар шығарумен (уілдеуімен, ыңылымен), дыбыс пен сыртқы заттар арасында байланыстар жасап, бейне туғызып алады. Мәселен, бір жері ауырғанда жылайды. Жыласа шешесі келіп бірдеңе істейді екен, содан барып жаны жай тауып, тынышталады. Бұдан не байқалады? Бала жылау мен тыныштану арасында не жақындық барын сезеді. Содан кейін, бала бесікте жатқысы келмей, жылайтын болып алады. Бұл жай жылау емес, ішкі тілегін білдіру, қарым-қатынасқа түсуін білдіре жылауы. Жүре-жүре бала ішкі тілегін сыртқа шығару үшін дыбысқа еліктейді: сиырды мө-ө, қойды мә, мысықты мияу, итті аф-аф дейтін болады. Бара-бара олардың бұрынғы әуен-ырғақтардан туған атаулардан басқа да атауы бар екенін естиді, бір емес, әлденеше рет сиыр, ит деген сөздерді естиді. Алғашқыда былдырлап, тілі жөнді келмей, сөйте-сөйте машықтанып, әуелі бір буынды, екі буынды, содан кейін үш буынды сөздерді айтып үйренеді. Бала тілінің дұрыс дамуының бірінші шарты балаға сөзді бұзып сөйлемеу керек және балаға ұқпайтын жат сөз үйретпеу керек. Екінші - баланы өзі теңді балалармен бірге ойнату керек. Баланы ешбір уақыт сөзден тыймау керек. Былдырласын, шолжаңдасын, сөйлей берсін Ал енді баланың тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, байытатын - мектеп [50.,2] деп бағалаған М.Жұмабаевтың ой-тұжырымында философиялық негіз жатыр.
Кісі білімді, тәлім-тәрбиені, тіл арқылы алады, мәдениетті өнерді, ғылымды, техниканы тіл арқылы үйренеді. Тіл - адам қатынасының аса маңызды құралы. Өйткені адамдар тіл арқылы пікір алысып, түсініседі, өзара коммуникативтік қарым-қатынасқа түседі.
Тілді жақсы білу оңай жұмыс емес. Өйткені оның шегі жоқ. Тіл - көненің көзі халықтың ерте кездегі әдет-ғұрып тұрмысы жайындағы этнографиялық ұғымдардың атаулары (сөздермен сөз тіркестіреді) тарихи сөздіктер мен тарихи шығармаларда сақталып, олар жайында мағлұмат береді. Этнографтар халықтың замандар бойындағы тұрмыс-салты, әдет-ғұрпына байланысты жайлар мен халық жасаған материалды байлық, рухани мәдениетке қарсы жағдайларды зерттегенде, тіл фактілеріне соқпай өте алмайды. Өйткені тіл - солардың бәрін ұзақ замандар бойы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген және сақтап қалған құралдардың бірі.
2. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамытудың ғылыми негіздері
Тіл дамыту әдістемесі педагогикалық пәндермен тығыз байланыста қалыптасып, дамып келе жатқан қолданбалы ғылыми пән. Оны зерттеу пәні - тілге үйрету үдерісі мен іс-жүзінде қолданымы.
Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту әдістемесінің басты мақсаты - балабақшада оқу-тәрбие жұмыстарын ана тілінде ұйымдастырып, балаларға лингводидактикалық және психофизиологиялық негізде теориялық білім беру, болашақ тәрбиешілерге балалар тілін дамыта жүргізе білуін қалыптастыратын тиімді әдіс-тәсілдерді игерту. Тіл дамыту әдістемесі баланың ауызекі сөйлеу тілін қалыптастырудың, өзгелермен қарым-қатынасқа түсуін қамтамасыз ететін педагогикалық әрекеттердің заңдылықтарын қарастырады. Тілдің атқаратын міндеттерін негізгі (фундамантальді) және қосымша міндеттер деп бөлеміз.
Негізгі міндеттерге жататындар:
а) баланың ана тілін игеру үдерісіне, күнделікті ауызекі сөйлеуіне және өзгелермен тілдік қарым-қатынасына байланысты зерттеулерді қарастыру;
ә) баланың ана тілін дамыту заңдылықтарын оқып-үйрену;
б) тілге қатысты оқыту принциптері мен әдістерін айқындау.
Тілдің атқаратын міндеттерін негізгі (фундамантальді) және қосымша міндеттер деп бөлеміз.
Негізгі міндеттерге жататындар:
ә) баланың ана тілін дамыту заңдылықтарын оқып-үйрену
б) тілге қатысты оқыту принциптері мен әдістерін айқындау.
а) баланың ана тілін игеру үдерісіне, күнделікті ауызекі сөйлеуіне және өзгелермен тілдік қарым-қатынасына байланысты зерттеулерді қарастыру.
3 - кесте
Әдістеме пәндеріне қатысты қосымша міндеттер төмендегідей:
- не үйрету? (қандай тілдік дағдылар мен сөйлеу формаларына үйрету);
- қалай үйрету? ( үйрету үдерісіне жағдайлар туғызу, қандай формалар мен тілдік құралдарды алу және оларды меңгертуде қай әдіс-тәсілдерді қолдану);
- неліктен олай оқытып-үйрету? (әдістерге әдістемелік негіздеме жасау) сияқты сұрақтар төңірегінде анықталады. Не үйрету? - бағдарламалар мен дидактикалық оқу құралдарын, қалай үйрету? - тіл дамыту әдістері мен жолдарын, ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерін, сабақтарды және қажетті ойын-жаттығуларды, олардың балабақшаға және ата-аналарға арналған әдістемелік нұсқаулықтарын дайындау деген сөз. Ал үшінші сұрақ оқу-тәрбие ісіне таңдап алған әдіс-тәсілдердің, қолданысқа енгізілген бағдарламалар мен әдістемелік нұсқаулықтардың ғылыми-практикалық негіздемесін қарастырады.
Тіл дамыту әдістемесі пәні тіл дамытудың құралдары мен әдіс-тәсілдерін ұсынып, оларды мектепке дейінгі мекемелердің іс- тәжірибесіне енгізуді, тиімді қолдануды көздейді. Қолданбалы пән ретінде тіл дамыту әдістемесі ұсынатын лингводидактикалық, әдістемелік тұжырымдар мен нұсқаулар мектепке дейінгі мемлекеттік ұйымдардағы озық іс-тәжірибелерді негіз ете, үлкендер мен балалардың табиғи тілдік қатысымын зерттей отырып жазылған. Сондықтан да тәрбиеші бала тілін дамыту әрекетін, арнайы оқыту үдерісін дұрыс ұйымдастыру үшін әдістеменің ғылыми методологиялық негіздерін жақсы білуі керек.
Пәннің ғылыми негіздері оқулықтарда методологиялық негізі, физиологиялық негізі, лингвистикалық негізі, психологиялық негізі, педагогикалық негізі деп беске бөлінеді. Ал соңғы ғылыми ізденістерде бала тілін дамыту әдістемесі пәні психологиялық негіздерге, жалпы және жас ерекшелігі физиологиясы мен мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы ілімдеріне, концепцияларына сүйене бастады [118.,14]. Физиология ғылымы негізінде алсақ, адамның сөйлеуі сөйлеу аппаратымен туылуы және әр адамның жеке ерекшелігіне байланысты екендігі есепке алынады. Тіл тәуелсіз, еркін түрде дамиды, баланың, үлкендердің сөйлеу тілінің ерекшеліктері ажыратылады, ол ерекшелік көптілділік ортада да байқалады. Тіл жасқа байланысты емес, оған қатысты ерекшеліктері болмайды. Сөздердің дұрыс қолданылуына, сөйлеудің дұрыс болуына тілдік орта басшылық жасайды. Сондықтан бала тілінің дұрыс болуы анатомиялық, физиологиялық кемшіліктерінің болмауына байланыстылығымен қатар оның қандай ортада (ана тілді, политілді) өсіп, тәрбиеленіп келе жатқандығына байланысты.
Тіл дамыту әдістемесі педагогикалық дидактиканың бөлімі ретінде педагогика терминдерін (оқу іс-әрекетінің немесе сабақтың мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері; Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасына қатысты заңдарды, ұстаным-құралдарды) қолданады, бұл қолданыстардың баланың жас ерекшеліктеріне байланысты болуы - әдістеменің өзіндік ерекшелігі.
XIX ғасыр басында тіл білімі ғылымы тілді тарихи тұрғыда, басқаша айтқанда, салыстырмалы тарихи методты қолдану арқылы алғаш рет зерттей бастаған. Бірақ жиырма бірінші ғасырға дейін тілдің қалыптасуы, дамуы, олардың өзіндік ерекшеліктері айқындалмай, тек сипаттама берумен шектеліп келді. Тіл білімін зерттеуде тарихи салыстырмалы әдістің де, сондай-ақ, синхрониялық әдістің де пайдасы мол болды.
Тіл - жанды құбылыс. Тіл сөйлеу, сөйлесу, оқу-үйрену, жазу арқылы өседі. Бұл үшеуінің бір де біріне көңіл аудармау ең үлкен қылмыс дейді - академик жазушы Ғ. Мүсірепов [4]. Халел Досмұхамедұлы тіл, сөйлеу адам психологиясының басты белгілерінің бірі екендігін ескертіп: Тіл - жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді [21.,4]. деген.
Тілдің методологиялық негізін айқынырақ қарастырған К. Маркс пен Ф. Энгельс тіл - шындық ойдың тікелей айғағы деп тұжырымдады. Бұл ойды одан әрі марксизм-ленинизм классиктері жалғастырып, тіл ойдың сыртқы көрінісі, тіл мен сана тәжірибе жемісі екенін нақтылай түседі. Тіл мен ойдың қатар дамитынын, сананың тікелей айғағы болғасын, тіл аса қажет екендігін, оның екеуара бірлігі қатынас құралы қызметін атқаратынын дәлелдеп берді.
Тіл де, ойлау да - адамға тән құбылыстар. Бұл адамның екі жақты табиғатына, яғни әлеуметтік және биологиялық табиғатымен ұштасып жатады, екеуін бірдей қамтиды. Қазіргі кезде ой мен тілді зерттеушілердің әртүрлі ғылымдарға, әсіресе антропология салаларының нәтижелеріне сүйеніп, өзіндік пікір тұжырымдайтындар да бар. Сондай зерттеушілердің бірі Американ антропологы және тіл зерттеушісі Бенжамен Л. Уорф (1877-1941) Ойды тіл билейді дейтін гипотеза құрып, осындай болжам жер жүзіне бірсыпыра пікір таратқан болатын.
Б. Уорф ойды тіл билейді дегенде, ол тілдерді әуелі бірнеше топқа: ағылшын, неміс, француз тілдеріне бөліп, бұны орта Еуропалық стандарт деп атайды. Осы орта Еуропалық стандарт тілдерімен Америкадағы артта қалған индеец тайпаларының (хопи, нутца т.б. сияқты) тілдерін салыстырып, бұл тайпалардың тілдері өзгеше құрылған деген қорытындыға келді. Философ тілдің ойды билейтін функциясын грамматика деп атайды[8.,15].
Ал, Д.Уорфтың түркі тілдес халықтарының тіл ерекшеліктеріне тоқтап: ...бұл тілдер, орта Еуропалық стандарт тілдері сияқты ойды жеткізуде икемділік көрсете алмайды. Бұл тілдер тек кейінгі кезде ғана қалыптасты деген ой айтады. Д.Уорфтың бұл болжамының қазіргі көптілділікті дамыту мәселесіне қатысы ерекше. Өйткені адамның ойы сыртқы ақиқатқа байланысты болғанымен, оның бедерленуі әрбір тілде түрліше келетіні ескерілуі қажет. Осы мәселе - этнопсихология ғылымы зерттейтін негізгі нысанның бірі болып саналады.
Тіл - қоғам дамуының көрсеткіші. Тілдің дамуы ойдың дамуымен тікелей байланысты. Тіл арқылы білім жинақталады, адамның тұлға болып қалыптасуына, білік-дағдыларының, құзыреттілігінің артуына бірден-бір ықпал ететін - тіл. Міне, осындай тілдің теориялық концепциялары арқылы ана тіліне үйрету мен тәрбиелеу мәселелерін шешудің нақты жолдары анықталады. Тілдің адамзаттың қарым-қатынас құралы екендігі, оның пайда болуы, бала жастан дамытылатыны, тіл әлеуметтік, қоғамдық қатынастарға негізделетіні философия ғылымдары негізінде жан-жақты дәлелденген.
Мектеп жасына дейінгі баланы байланыстырып сөйлеуге, мектепалды кезеңде жазуға үйретуде ақыл-ой қызметінің орнын анықтауда ғалымдар көп еңбектенген. Солардың бірінен мысал: Кішкене бала тілі шықпай, қолына қарандаш ұстайтын шаққа келгенде-ақ, түрлі сызықтар сыза бастайды.
Л.С.Выготский зерттеуі бойынша, ол бізге, үлкендерге, шимай сызық болғанымен, бала үшін ішкі ойдың көрінісі, яғни баланың ойы қолының қозғалысы (жест) арқылы көрінеді. Тілі шыға бастаған кезде бұл шимайлар мағыналы сызықтарға айнала бастайды. Бала ол сызықтарына ішкі ойлау арқылы мағына беріп, бара - бара ойын сыртқа шығарады, тіл арқылы бұл шимайлар мағыналы сызықтарға айнала бастайды. Бала ол сызықтарына ішкі ойымен мағына беріп, бара - бара ойын сыртқа сөйлеу арқылы шығара бастайды, яғни сурет сала отырып, сөйлеп отырады. Міне, осылай іштей ойлау сияқты психикалық үдеріс балада табиғи тәсіл қалыптасады. Сонда табиғи тәсіл деп отырғанымыз әуелгі шимай, кейінгі суреттер салу - баланың ішкі ойының сыртқа сөйлеу арқылы шығуы. Бұл тәсілді бала мектепке дейін (өздігінен не балабақшада) дамытып келеді. Мектепке келгеннен кейін бұл тәсіл ескерілмей, жазуға үйретудің дәстүрлі әдістемелік жолы қолданылады. Балаға таныс емес жаңа тәсіл оның даму динамикасын күрт басқа арнаға салып жібереді.
Әдістеменің психологиялық негізін жалпы және жас ерекшелігі физиологиясы, мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы ілімдері мен концепциялары құрайды. Ана тілін дер кезінде және сапалы меңгеру бала психикасының дұрыс қалыптасуының және оның кейін жақсы дамуының алғашқы аса маңызды шарты болып табылады. Дер кезі дегеніміз - дүниеге келген алғашқы күннен баламен ана тілінде сөйлесе бастау, сапалы дегеніміз - тілдік материал көлемінің жеткілікті болуы және баланың әрбір жас кезеңіне қарай тілді меңгеруге деген мүмкіндіктерін толық пайдалану. Л.С.Выготский мен оның мектебінен шыққан А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов т.б. психологтардың тұжырымдары бойынша оқыту баланың даму мүмкіншілігіне сүйене отырып, қол жеткізілетін жетістікпен тоқталып қалмай, білімді әрі қарай дамыта беру. Осы мектептің шәкірті И.Я.Лернер Дамыта оқыту дидактика тұрғысынан жеке тұлға қалыптасуының бірте-бірте кеңейген аспектілерін қамтиды деген [77]. Бұл балабақша балаларын байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін жас ерекшеліктеріне қарай әр алуан әдістемелік сұрақтарды шешу деген сөз.
Тілді психологиялық қырынан ғалым Л.С.Выготский және оның мектебіндегі шәкірттері қарастырды[36]. Олар ойлап шығарған дамыта оқыту концепциясы бала тілінің табиғи деңгейлік даму кезеңдерін көрсетеді. Л.С.Выготский, А.А.Леонтьев, И.А.Зимняя және басқалар ұсынған келесі әрекет теориясы бала тілінің даму деңгейіне сүйенеді, оның ұстанымдары баланы алға сүйрейді. Балаларды тілдік әрекетке келтіру үшін ғалымдар мынандай талаптар ұсынады:
1. сөйлеуге қажеттілік тудырылу, яғни балаларға тапсырмалар беруде олардың балаларды өзара сөйлететіндей етіліп берілуі;
2. тіл мазмұнын нақтылау (не туралы сөйлейтіні);
3. тілдік құралдардың (тіл таңбалары: сөздер, сөз тіркестері, т.б.) жеткілікті болуы [21].
Балаларды тілдік әрекетке келтіру үшін ғалымдар мынандай талаптар ұсынады:
4 - кесте
3. тілдік құралдардың (тіл таңбалары: сөздер, сөз тіркестері, т.б.) жеткілікті болуы
2. тіл мазмұнын нақтылау (не туралы сөйлейтіні);
1. сөйлеуге қажеттілік тудырылу, яғни балаларға тапсырмалар беруде олардың балаларды өзара сөйлететіндей етіліп берілуі
Психологтар бала психикасын зерттей отырып, баланың санасы іс-әрекет нәтижесінде дамитындығын дәлелдеп, осы әрекет үрдісінде ойы мен тілінің қалыптасатындығын анықтады. Әрекет теориясы тұжырымының маңызын тұңғыш рет Л.С.Выготский қолданды, соңынан ізбасарлары: А.Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, Л.И.Божович, П.Я.Гальперин, т.б. жалғастырды.
Сөйлеу тілі үш қызмет атқарады: қарым-қатынастық, танымдық және тәртіптеушілік. Тілдің қарым-қатынаста, сөйлеу ортасында дамитыны ғылыми тұрғыда дәлелденген. Тіл балаға қоршаған ортаны тануға көмектеседі. Туындаған жағдайларға байланысты қоғамнан алыстатылған адам баласында сөйлеу тілі тиісті деңгейде қалыптаспайды. Бұған дәлел Мауглиде, қасқырлар тұратын үңгірде қалып қалған балалар жағдайы. Тілдің адамның нәсілдік және тектік белгілеріне қарай берілмейтінін қазіргі көптілділік орта да дәлелдеп отыр. Қоғамда қай тіл басым болса, сол тіл үстемірек болып, ұзағырақ жасайтынын отбасындағы тіл жағдайы да көрсетуде.
Жинақтап айтқанда, тілдің қарым-қатынастық қызметі өз деңгейінде қалыптасқан тіл жалпыхалықтық тілге айналып, қоғамның даму көрсеткіші бола алады.
Тіл - бала үшін таным құралы. Қалыптасқан сөйлеу тілі ортасынан жаңа сөздерді, жаңа грамматикалық формаларды біртіндеп үйрену арқылы бала айналаны тереңірек тани түседі. Техникалық құрал түрлерінің дамуына орай балаға жеткізіліп жататын ақпараттардың молдығы соншалық, бүгінгі мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу тілі тез және жоғары деңгейде қалыптасуда.
Мәселе - жас ұрпақтың қай тілді таным құралы етуінде болып отыр. Дегенмен, тәрбиешілер баланың қоршаған ортаны алдымен сөз арқылы танып өсетіні, әрі ол өте ерте, тіпті баланың ана құрсағында жатып-ақ басталатынын ескеруі керек. Сөз арқылы бала өмірінің ерте сәбилік шағында қарапайым түсініктерді қабылдай бастаса, балабақшада тәрбиеленетін кезеңдерінде ана тілі жан-жақты білім алу құралына айналады.
Тіл - әлеуметтік құбылыс. Бала ана тілін қоғам мүшесі ретінде пайдалануды табиғи айналадан үйренеді. Балаға дем алу, тамақтану қаншалықты табиғи болса, жастайынан тіл үйренуі де сондай табиғи. Бірақ олардың әрқайсысының тіл үйрену негізі болмаса, оның себеп-салдары әртүрлі. Ана тілін жақсы білу - әркімнің азаматтық борышы, қоғамда атқаратын қызметінің тірегі. Сондықтан бастауыш мектептен бастап бала ана тілін білу, үйрену, тіл мәдениетін арттыруды барлық саналы өмірінің әрекеті деп түсінуі керек.
Тіл адамның мінезіне ықпал етеді. Болмайды, болады, осылай жасау керек дегенді мінезді реттеуіш сөздер деуге болады. Бұл сөздер бала санасын оятады, еркін тежеуге, тәртіпті болуға итермелейді. Тәртіптеуіш сөздерді дұрыс қабылдаған бала кейінірек мейірімділік, инабаттылық, қамқорлық жасау деген сөздердің мағыналарын бойына жинақтап, жағымды әрекеттер жасай бастайды.
Жинақтап айтқанда, мектеп жасына дейінгі балаларды ана тіліне үйретуде философиялық, психологиялық-лингвистикалық зерттеулерден ескерілетін ғылыми ой-тұжырымдар мыналар:
- Баланың лингвистикалық дамуы - жинақтаған білім ішінен жаңаны қабылдауы, оның ақыл-ойының дамуына және мектепте ана тілін жүйелі түрде оқуына бірден-бір ықпал етуі керек. (Ф.Сохин).
- Дамыта оқыту - бүгінгі мектеп жасына дейінгі баланың ана тілін дамытудың стратегиясы. Психологияның негізгі қағидасы - мектеп жасына дейінгі баланы әлеуметтік құбылыс ретінде дамыту, оқу-тәрбие жұмыстарын ақыл-ой тәрбиесін арттыру арқылы жүргізу. Дамыта оқытудың негізгі концепциясы - бүгінгі мектеп жасына дейінгі баланың ана тілін дамытудың болашағын (жақын аймақта оқыту) болжау, тәрбиеші әр баланың психологиясын жақсы сезініп, олардың тілі, сөйлеуі ертеңіне қалай қызмет ететінін білуі керек (Л.С.Выготский).
- Бала өзінің дамуын сезіну керек, педагогтің айтқанын қабылдап қана қоймай, өзін бақылай білуі керек (М.С.Соловейчук), яғни Мен не үйрендім?, Нені білуім керек? деген сұрақтарға жауап беруге дағдыландырып отыру керек.
- Ана тілін тиімді қабылдату өздігінен ізденуге, ойлануға, еңбектенуге ұмтылдыруы тиіс (А.А.Люблинская).
Жинақтап айтқанда, мектеп жасына дейінгі балаларды ана тіліне үйретуде философиялық, психологиялық-лингвистикалық зерттеулерден ескерілетін ғылыми ой-тұжырымдар мыналар:
5 - кесте
- Ана тілін тиімді қабылдату өздігінен ізденуге, ойлануға, еңбектенуге ұмтылдыруы тиіс (А.А.Люблинская).
-Дамыта оқытудың негізгі концепциясы - бүгінгі мектеп жасына дейінгі баланың ана тілін дамытудың болашағын (жақын аймақта оқыту) болжау, тәрбиеші әр баланың психологиясын жақсы сезініп, олардың тілі, сөйлеуі ертеңіне қалай қызмет ететінін білуі керек (Л.С.Выготский).
- Бала өзінің дамуын сезіну керек, педагогтің айтқанын қабылдап қана қоймай, өзін бақылай білуі керек (М.С.Соловейчук), яғни Мен не үйрендім?, Нені білуім керек? деген сұрақтарға жауап беруге дағдыландырып отыру керек.
- Баланың лингвистикалық дамуы - жинақтаған білім ішінен жаңаны қабылдауы, оның ақыл-ойының дамуына және мектепте ана тілін жүйелі түрде оқуына бірден-бір ықпал етуі керек. (Ф.Сохин).
Бүгінгі заман талабы - тіл дамыту іс-әрекеттерін ұйымдастыруда тілдің қоғам дамуы мен адамның тұлға ретінде қалыптасуындағы ролі туралы теорияны және таным теориясын еске ұстау. Баланың жастайынан шығармашылыққа баулынуы оның сөзінен, ақыл-ойынан байқалады.
Көрнекті психолог Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, бала қиялының дамуы оның шама-шарқына қарай қабылдауынан басталады. Баланың ақыл-ойы, қиялдауы біртіндеп өмір тәжірибесінің молаюына байланысты қалыптасады. Қиялда болатын барлық бейнелер, қаншама таңғажайып болып көрінгенімен, баланың өмірден алған әсеріне негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге ол күтпеген жағдай болып көрінеді. В.С.Мухинаның пайымдауынша, мектеп жасына дейінгі балаларда мінез-құлық мотивациясы қалыптасып, мінез-құлықтың саналылығы күшейеді, мотивтер мен қажеттіліктер көлемі ұлғаяды, рухани және материалды қажеттіліктер сферасы кеңейеді, қарым-қатынасқа деген қажеттілік, жетістікке жету, бастапқы басқарушылық, әлеуметтік қажеттіліктер біртіндеп нығая түседі. Т.Рибо: Баланың шығармашылық қабілеті өз тәжірибесіне байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең - қиялдың тез дамитын уақыты. Сондықтан ол қиялдың дамуын төрт кезеңге бөліп қарастырды:
- бірінші кезең - баланың қабылдауының ерекшелігімен байланысты (бір заттан басқа бір затты көре бастауы);
- екінші кезең - қиялдың ойыншықтарды жандандыру арқылы байқалуы;
- үшінші кезең - ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
- төртінші кезең - бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың бастау алуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы, орындауы).
Т.Рибо: Баланың шығармашылық қабілеті өз тәжірибесіне байланысты дамиды деп тұжырымдайды.
- бірінші кезең - баланың қабылдауының ерекшелігімен байланысты (бір заттан басқа бір затты көре бастауы);
- екінші кезең - қиялдың ойыншықтарды жандандыру арқылы байқалуы;
- үшінші кезең - ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
- төртінші кезең - бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың бастау алуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы, орындауы).
6 - кесте
О.М.Дьяченко және А.И.Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде көрсетілгендей, бала дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық болғанда, баланың өзіндік Мені қалыптасқанда көрінеді [72]. Ал Е.Е.Кравцова өз зерттеулерінде қиялдың даму қызметін үш түрлі компонент арқылы бөліп көрсетті: көрнекілікке сүйену; өткен тәжірибесін қолдану; ерекше ішкі ұстанымды қолдану. Сондай-ақ мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісі, тілдік дамуы ғылыми ұғымдарды меңгерумен бірлікте дамиды. Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты пәрменді болса, ол сонша көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты алуан түрлі болады. Бала заттың бейнесін ғана емес, оның қимыл қозғалыстары туралы да ойлайды. Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша, мектеп жасындағы балалардың танымдық үрдістерінің дамуына келсек, олардың оқу ісіндегі қабылдауды - форма мен түстерді тану және оны атауға келіп тіреледі. Бала әрбір заттың өзіндік белгісін, қасиет, еркешелігін ұққысы келеді, оның мәніне ішкі, сыртқы құрылысына, жасалуына зер сала бастайды. Қабылдау үдерісінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің көрінуімен ұштасады. Байқау белсенді ой-әрекетінің балада дамып келе жатқандығының көрінісі болып табылады. Сөйтіп баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан байқалады. Ойын үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің басқа түрлеріне де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда, қиял неғұрлым айқын байқалады. Сөйтіп баланың бойында оның даму үдерісі жүреді. Даму үдерісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. Балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Өзі білмейтінін білуге ұмтылған бала кейін шығармашылыққа қол жеткізеді.
Тілді психологиялық-педагогикалық аспектіде Мәскеудегі Ғылым Академиясының ғылыми-зерттеу институты қызметкерлері зерттеді. Жүргізілген арнайы зерттеулер Развитие речи детей дошкольного возраста деген жинаққа енгізілген [117]. Психологиялық-лингвистикалық зертеулерге басшылық еткен ғалым Ф.А.Сохин тіл міндеттерін үш ғылыми бағытта алып қарастырады. Олар:
1.Құрылымдық (тілдің түрлі құрылымдық - фонетикалық, лексикалық, грамматикалық деңгейлері);
2.Қызметтік-коммуникативтік (қарым-қатынастық қызметіне қарай тілдік дағдыларды қалыптастыру, байланыстырып сөйлеу (диалогті және монологті тіл)
3.Когнитивті - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
1. Ана тілі туралы түсінік
2.Мектеп жасына дейінгі балалардың функционалдық сауаттылығын дамытудың маңызы
ІІ. Негізгі бөлім
1. Тіл - қоғамдық тарихи дамудың жемісі және тәрбие беру құралы.
2. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамытудың ғылыми негіздері
3. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту және оның ғылыми негіздері
4. Бала тілін дамытудағы ана тілінің рөлі
5. Менің тәжірибем (балабақшада өтілген тәжірибелерімнен)
ІІІ. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Жұмыстың өзектілігі
Тіл дамыту мектепке дейінгі тәрбие ұйымдарының ісіндегі басты мәселе.Тіл байлығы,тіл өткірлігі,тіл тазалығы үшін күрес- ана тіліміздің тағдыры үшін күрес.Ойы шолақтың - тілі шолақ,тілі нәрсіздің ойы нәрсіз.Орынды сөз ұтымды ойдан шықпақ.Орыс шығыс зерттеушісі В.В.Радлов Қазақтардың ақыл - ой қабілетінің зор екеніне барған сайын көзім жете түсуде.Қандай әдемі сөйлейді.айтқысы келгенінің бәрін түсіндіріп,қарсыласының сөзіне де шебер тойтарыс бере біледі.Тіпті балаларының ақыл-есі де өте тез жетілед десе,халық қаһарманы,жазушы Бауыржан Момышұлы Анамыздың ақ сүтімен бойымызда дарыған тілімізді ұмыту - бүкіл ата-бабамызды,тарихымызды ұмыту деп,ой түйеді.Ана тілін сүю,оны құрметтеу әрбір жас ұрпақтың міндеті.Әркім өз анасынан туа үйренген тілімен сөйлеуге тырысуы керек.Қазақ даналығында Әр ұлттың ана тілі - білімнің кілті - деп, тегін айтылмаса керек.Кез-келген халықтың мәңгілік сара жолы,өркендеу жолы ана тілінде.Болашақ ұрпағын Ой тереңдігіне,сезімталдыққа,қиял ұшқырлығына баули тәрбиелеуді мақсат ететін педагог-тәрбиешіден қажымас жігер,талмас талап,шексіз төзімділік пен әдісті талап етеді.Сөйтіп жас жеткіншіктерді ана тілінің сөз мәйегінің інжі-маржанын ұрпаққа дарытып,өз шығармашылықтары арқылы түйген-білгенін,оқыған-үйренгенін уақыт талабымен үйлестіріп,жаңашалап бала бойына сіңіру. Халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы және сауаттылығы оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымының кеңдігімен, оралымдылығымен және ұтымдылығымен өлшенеді. Ерте заманда ел бастаған көсем де, дауды шешкен би де осы құдіретті тілге сүйенген, осы тілген жүгінген. Тіл өнері дертпен тең, - деп тілдің қадір-қасиетін жете түсінген бабаларымыз үлкен дау-дамайда бір-ақ сөзге тоқтаған, ұлттық асыл мұрасы - ана тілін құрметтей білген. Ана тілін ардақтап өткен халқымыздан небір суырып салма ақындар, шебер тілді шешендер, күміс көмей әншілер, қос ішекті домбыраға жан бітірген жыраулар, сазгерлер шыққан. Бұл тілде есімдері әлемге әйгілі қазақтың перзенттері, ұлы Абай өз халқына сырын айтқан, мұңын шаққан, бұл тілде шығыстың біртуар жұлдызы Шоқан сөйлеген, бұл тілде ғасырмен терезесі тең Жамбыл жырлаған. Қазақ тілінде дүниеге келген асыл туындылардың өзі қазақ халқының ұлттық тілінің қазақ даласының жері қандай ұлан-байтақ болса, аспанымен таласқан таулары қандай биік болса, сылдырлай аққан өзендері қандай мөлдір болса, қазақ адамдарының пейілі қандай кең болса, қазақ тілі де сондай көркем, шаңырағы биік, тынысы кең екендігін көрсетеді. Ана - тілінің тағдыры отбасынан басталады. Рухани байлық дүниетаным, түсінік, рух, иман отбасынан осы түсініктерді ана - тілі арқылы халықтың сарқылмас мол рухани қазынасынан сусындаса, өзіміздің дәстүрлі ұлттық дүниетанымымыздың арнасында әлемдік өркениет жетістіктерін игеріп терең меңгерсек, ешкімге есемізді жібермейтін дәрежеге жетсек, онда дербес ел ретінде нық тұрамыз. Бала тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны - сөздің жалпы ұғым беретін жағын меңгертуге
көңіл бөліп, ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын еркін жеткізуін, қоршаған
орта мен айналасындағы адамдармен еркін қарым - қатынасқа түсу, сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру.
Тіл мәдениетін игеру - баланың сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін кезең. Олай болса, баланың тілін дамыту жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Зерттеу мақсаты.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісіне тәрбиешінің - балалардың сөздік қорларын дамыту, жаңа сөздерді меңгерту, үйренген сөздерін тиянақтап анықтап әрі байытып отыру басты міндет саналады. Бұндай міндеттерді тәрбиеші міндетті түрде барлық сөздік жұмыстар арасында қолдануы керек.
Зерттеу міндеті
1. Баланың сөздер мен дыбыстарды дұрыс айтуға әзірлігін дамыту. 2. Сөздік қорын байытып, сөйлеу барысында қолдану.
3. Тілдің грамматикасын дұрыс сақтау дағдысын қалыптастыру.
4. Өз ойларын дұрыс, қысқаша жеткізе білу дағдылырын қалыптастыру.
5. Мектепке дейінгі кіші жастағы баланың қызығушылығын халық ауыз әдебиетіне баулу.
6. Қарым-қатынас мәдениетінің қарапайым дағдыларын дамыту. Тілдің дыбысталу мәдениеті Тілдегі барлық дауысты және дауыссыз дыбыстарды анық, таза айтуға үйрету. Сөйлеу қарқынын өзгерте білу ептілігін дамыту: ақырын сөйлеу, жаңылтпаштар айту. Есту қабілеттерін жетілдіріп, тілдегі дауыс ырғағының мәнерлілігін сезінуіне мүмкіндік туғызу.
Проблема. Ана тілін сүю,оны құрметтеу әрбір жас ұрпақтың міндеті.Әркім өз анасынан туа үйренген тілімен сөйлеуге тырысуы керек.Қазақ даналығында Әр ұлттың ана тілі - білімнің кілті - деп, тегін айтылмаса керек.Кез-келген халықтың мәңгілік сара жолы,өркендеу жолы ана тілінде.Болашақ ұрпағын Ой тереңдігіне,сезімталдыққа,қиял ұшқырлығына баули тәрбиелеуді мақсат ететін педагог-тәрбиешіден қажымас жігер,талмас талап,шексіз төзімділік пен әдісті талап етеді.Сөйтіп жас жеткіншіктерді ана тілінің сөз мәйегінің інжі-маржанын ұрпаққа дарытып,өз шығармашылықтары арқылы түйген-білгенін,оқыған-үйренгенін уақыт талабымен үйлестіріп,жаңашалап бала бойына сіңіру. Халықтың болмысы, өркениеттілігі, саналылығы және сауаттылығы оның тіл мәдениетімен, сол тілдің қолданыс ауқымының кеңдігімен, оралымдылығымен және ұтымдылығымен өлшенеді. Ерте заманда ел бастаған көсем де, дауды шешкен би де осы құдіретті тілге сүйенген, осы тілген жүгінген. Тіл өнері дертпен тең, - деп тілдің қадір-қасиетін жете түсінген бабаларымыз үлкен дау-дамайда бір-ақ сөзге тоқтаған, ұлттық асыл мұрасы - ана тілін құрметтей білген
Зерттеу болжамдары.
Ерте заманда ел бастаған көсем де, дауды шешкен би де осы құдіретті тілге сүйенген, осы тілген жүгінген. Тіл өнері дертпен тең, - деп тілдің қадір-қасиетін жете түсінген бабаларымыз үлкен дау-дамайда бір-ақ сөзге тоқтаған, ұлттық асыл мұрасы - ана тілін құрметтей білген. Ана тілін ардақтап өткен халқымыздан небір суырып салма ақындар, шебер тілді шешендер, күміс көмей әншілер, қос ішекті домбыраға жан бітірген жыраулар, сазгерлер шыққан. Бұл тілде есімдері әлемге әйгілі қазақтың перзенттері, ұлы Абай өз халқына сырын айтқан, мұңын шаққан, бұл тілде шығыстың біртуар жұлдызы Шоқан сөйлеген, бұл тілде ғасырмен терезесі тең Жамбыл жырлаған. Қазақ тілінде дүниеге келген асыл туындылардың өзі қазақ халқының ұлттық тілінің қазақ даласының жері қандай ұлан-байтақ болса, аспанымен таласқан таулары қандай биік болса, сылдырлай аққан өзендері қандай мөлдір болса, қазақ адамдарының пейілі қандай кең болса, қазақ тілі де сондай көркем, шаңырағы биік, тынысы кең екендігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны.
Мектепке дейінгі мекемелерде тіл дамыту пәнін оқыту.
Зерттеу пәні
Тіл дамыту теориясы мен әдістемесі пәні Ана тілінің мектепке дейінгі бала дамуындағы функционалды сипаттамасы
Зерттеу әдістері.
oo Зерттеу тақырыбына байланысты әдебиеттермен танысып, оларға ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау жасау;
oo Зерттеу тақырыбының өзектілігін ашу.
oo Ана тілдің бала дамуындағы рөлін анықтау.
Зерттеудің ғылыми-практикалық пайдасы:
Ұсынылып отырған курстық жұмыс мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың пәнге деген қызығушылығын оятуға игі әсерін тигізеді және ана тілінің мектепке дейінгі бала дамуындағы функционалды сипаттамасын анықтауға көмектеседі.
Ана тілің - арың бұл
Ана тілің біліп қой,
Еркіндігің, теңдігің
Ана тілің біліп қой,
Мақтанышын, елдігің.
Ана тілің - арың бұл,
Ұятын боп тұр бетте.
Өзге тілдің бәрін біл,
Өз тіліңді құрметте!
Қ.Мырзалиев
Ана тілді дер кезінде және сапалы меңгеру балада дұрыс психиканың қалыптасуының және оның кейін жақсы дамуының алғашқы аса маңызды шарты болып табылады. Дер кезі дегеніміз бала дүниеге келген алғашқы күннен бастау, сапалы дегеніміз тілдік материал көлеменің жеткілікті болуы және баланы әрбір жас кезеңіне қарай меңгеруге деген мүмкіндіктерін толық пайдалану.
Алғашқы жас сатысында баланың тілін дамытуға назар аудару ерекше маңызды, өйткені осы кезде баланың миы жедел өсі, оның қызметі қалыптасады. Орталық нерв жүйесінің қызметі оның табиғи қаллыптасуы кезеңінде жаттықтыруға оңай бейімделетіндігі физиологтарға белгілі. Жаттықтырусыз бұл қызметтің дамуы тежеліп, тіпті мәңгі тоқтап та қалады.
Тіл үшін, - деп жазады профессор М.М.Кольцова, - дамудың мұндай қиын - қыстау кезеңі бала өмірінің алғашқы үш жылы болып табылады: осы кезге қарай негізінен мидың анатомиялық сөйлеу желісінің жетілуі аяқталады, бала ана тілінің басты грамматикалық формаларын меңгереді, мол сөз қорын жинайды. Егер алғашқы үш жылында сәбидің тіліне тиісті назар аударылмас, кейін олқылықтың орнын толтыру үшін қыруар күш - жігер жұмсауға тура келеді!
Ана тіліне функционалдық (талдау) сипаттама - бұл ана тілі туралы қысқаша түсінік.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының болашаққа иегер ұрпақтарын тәрбиелеу және білім міндеттері мемлекеттік құжаттарда: Қазақстан Республикасының тұңғыш конститутциясында: Тіл туралы, Білім туралы! Заңдарында, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпы міндетті білім біру стандартында, нақтылай атап көрсетілген. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпы міндетті білім біру стандартындатың 103, Мемлекеттік жалпы білім базалық минимумына бала дамуының мынадай бағытталы енгізілуі керек. Олар:
- тілді дамыту, көркем әдебиетпен танысу, ойындар және сауат ашу мен жазу негіздері бойынша сөйлеудің дыбыстық мәдениетін, сөздік қор мен сөз құрастыруды қалыптастыру т.б.
- 107. МЖБ мыналарды ескеру керек деген:
- танымдық іс - әрекеттің негізгі ретінде білуге құштарлықты дамытуды;
- шығармашылық, қиялды қалыптастыруды;
Коммуникативтік дамуды әрі қарай балалардың психолгиялық, физиологиялық жағынан даму ерекшелегін, жеке - дара дпму деңгейін денсаулығын т.б сақтау міндеттері бас - басына сараланып көрсетілген.
Жаңа заманға жаңа тұлғаны қалыптастыру осы міндеттерді жауапкершілікпен іске асыру - отбасы, балабақша, мектеп, бүкіл жұртшылықтың міндеті. Бұл міндеттерді жүзеге асырудың алғы шартары ретінде жаңа бағдарламала, оқу - әдістемелік кешендер жасалады.
Ата - бабадан бүгінге жеткен тарихи - мәдени мұраларды баланың жас кезінен жанына сезіндірсе, ойына орнықтыра, туған елінің, өскен өлкесінің тарихи мұраларына көзін жеткізіп, ел байлығын көзінің қарашығындай сақтай білуге үйрету бүгінгі ұрпақ тәрбиесіндегі ең басты міндеттерінің бірі саналады.
Сәбилер мен мектеп жасына дейінгі балаларды өз ана тіліне үйрету тәрбиешінің кәсіби даярлығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Баланың табиғат сыйға тартқан барлық интелектуалдық қабілеттері ана тілін меңгерудің онда да мектепке дейінгі кезде меңгерудің арқасында пайда болады және дамиды. Бала ана тілінде ұрпақтан - ұрпаққа ауысып отыратын халықтың рухани байлығын мұра ете ма, олар арғы жерде тәрбиеленушілер өз замананының ғылыми жетістігіне сай бола ма, олар адамзаттың алдынғы қатарлы этикалық мұраттарын бойына сіңіре ала ма, осының бәрі тәрбиешіге байланысты. Балаларды ана тіліне оқытуда кәсіби шеберлікті меңгеру үшін болашақ тәрбиешіге әдістеме теориясы ұғыну және ғылымға белгілі әдістерді меңгеру, яғни осы әдістерді жүзеге асыратын оқытудың аса маңызды тәсілдерін орындауға жаттығу қажет. Бала тілін дамыту баланың ана тілін меңгерудегі заңдылықтарды түсіну дегенн мағана береді.
Егер болашақ тәрбиеші сөйлеуге үйретудің белгілі бір тәсілі - балаларға неліктен пайда әкелетінін, неліктен бала ынталы да нәтижелі оқитынын жүрегімен ұғынса, ол сол тәсілді жеңіл меңгереді. Осы неліктен деген сұрақтарға тіл дамыту әдістемесі жауап береді: теория тәрбиешінің іс жүзіндегі қызметінің нәтижесін алдынала болжауға мүмкіндік береді. Демек болашақ тәрбиеші үшін әдістеме теориясын ұғыну - бірінші дәрежелі міндет.
Мектеп жасына дейінгі балалардың функционалдық сауаттылығын дамытудың маңызы.
Қазіргі мектеп бағдарламасында функционалдық сауаттылық деген ұғым үлкен мағынаға ие болып отыр. Өйткені ұстаз өзі дәріс беретін әр оқушының алған білімінің қандай деңгейде екенін саралай, талдай білуі тиіс. Функционалдық сауаттылық - білім берудің жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік бағдарлануы. Білім беру саласының мониторингі функционалдық сауаттылықтың негізгі бағыттары арқылы іске асады.
Функционалдық сауаттылық - тұлғаның нақты мәдени ортада өмір сүру қызметін іске асыру үшін қажетті және әлеуметтік қатынаста ойдағыдай қызмет етуін қамтамасыз ететін білімі, ептілігі, дағдылары.
Мектепке дейінгі балаларды оқытуда оларға тіл дамыту тапсырмаларын орындатудың маңызы зор. Кез келген халықтың ұлттық қазынасы тіл болып табылады. Әрбір халықтың тілінде оның ұлттық дәстүрінің, сана - сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез - құлқы белгілері көрініс табады. Ал тілді, тіл мәдениетін игеру баланың сәби шағынан іске аса бастайтын, біртіндеп жетілетін үрдіс. ОЛай болса, баланың тілін дамыту жұмысы отбасынан, балабақшадан бастап жүйелі түрде жүргізілуі тиіс. Балабақшада қазақ тілін оқытудың қай түрін алсақ та, ол оқыту, үйрету үрдісінің бүкіл жүйесін қамтиды.
1.Тіл дамытудың әдістемелік негізінегізі - таным теориясы мен тілдің адам өмірі мен қоғамдағы рөлі туралы теориялық анықтамалар. Өйткені әдістеме өзінің ғылым ретінде дамуын таным теориясы негізінде анықтайды. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту әдістемесі әрі педагогикалық, әрі қоғамдық ғылымдар қатарына жатады.
Алғашқы қауымдық құрылыс заманында адамның қызметі, көбінесе жабайы қозғалыс, қозғалыс болғанда соқыр сезім билеген еріксіз қозғалыс болған. Төңірегіндегі табиғаттың түрлі құбылыстарына тап болып, қорыққанда не қуанғанда, таңданғанда, бір жері ауырғанда адам айқайлап дыбыс шығарып жүрген, сол дыбыс адамның қандай күйге түскенін маңайдағы басқа адамдарға білдіріп отырған, міне, адамзаттың алғаш сөйлеуінің негізі осыдан басталған делінеді.
Бұл - тілдің ең алғашқы дәуірі. Ендеше, алғашқы дәуірдің тілі, бұрынғыша айтсақ, жанның түрлі күйін қозғалу арқылы білдіретін құрал болған екен. Тідің пайда болуы туралы пайда болған бірінші теория- дыбысқа еліктеу теориясы: яғни адамзат тілі пайда болмай тұрып, адамдардың айналасындағы дыбыстарға еліктей отырып (с-ыс-ыс, тсс-т-с-с т.б.), алғаш дыбыстар шығара бастағандығына сүйенеді. Екіншісі - одағай теориясы. Бұл теория шошыну: ой-ой; шаршау: уһ-аһ делініп дыбыс тіркестерінің пайда болуына негізделеді. Кейбір философтар алғашқы сөздер адамдардың көңіл-күйлерін жеткізу салдарынан туғанын дәлелдеген. Үшіншісі - маркстік - лениндік концепцияларға сүйенетін еңбек теориясы деп аталады. Сөйлеудің пайда болуы әрбір еңбек қозғалысының арасындағы кідірістен шыққан деген болжам айтылған. Мысалы: Аралау: ары-бері, жану, жеу-жечь, жевать, жұту - жақ қозғалысынан шыққан сөздерге ұқсайды, бала тіліндегі нәйім-нәйім, ням-ням осы теорияны шындыққа жақындатады.
Тілдің болуы туралы теориялар
Бұл тілдің ең алғашқы дәуірі.
1 - кесте
І - теория дыбысқа еліктеу
Одағай теориясы
Маркстік - лениндік концепцияларға сүйенетін еңбек теориясы
Тілдің пайда болуы туралы теориямен танысқанда, неліктен адам ғана сөйлей алатын болған деген сұрақ туады. Оған бір ғана жауап бар: бұл адам миының ерекше құрылысымен және оның біртіндеп дамуымен түсіндіріледі. И.П.Павлов миды қоршаған ортаға тез бейімделетін орган деген. Мысалы, бала 400грамм мимен туылады екен, бір жылдан соң ол екі есе, бес жаста үш есе ұлғаяды, 22-25 жаста мидың өсуі тоқтайды. Жалпы бала сөйлеуінің пайда болуы туралы ілім И.П. Павловтың тілдің қалыптасу механизмін түсіндіретін екі сигналды жүйесіне негізделген. 1-сигнал- жан-жағындағы құбылыстарды сезуі арқылы түсініктердің пайда болуы; 2-сигнал - түсініктердің мида қорытылып, сөз арқылы бейнеленуі (1-жаста1-сигнал, әрі қарай 2-сигнал жас ерекшелікке қарай өрістейді) делінеді.
И.П. Павловтың тілдің қалыптасу механизмін түсіндіретін екі сигналды жүйесі
1-сигнал- жан-жағындағы құбылыстарды сезуі арқылы түсініктердің пайда болуы
2-сигнал - түсініктердің мида қорытылып, сөз арқылы бейнеленуі
1-жаста1-сигнал, әрі қарай 2-сигнал жас ерекшелікке қарай өрістейді
2 - кесте
Адамзаттың мәдени өмірінің қалыптасуының екінші дәуірінде адам көзі көрген нәрселердің дыбыстарына еліктеуге талпынса керек: сол еліктеп дыбыс шығару арқылы нәрселердің бейнесін белгілеген. Мәселен, философиялық ой-тұжырымдарда итті гаф-гаф, мысықты мияу-мияу деген дыбыстарға, тағы түрлі аңдарды шығаратын өзіндік дыбыстарға еліктеп бейнеленген делінеді. Найзағайдың шартылын, судың сарқырауын, ағаштың құлауын бәрін де еліктеп атаған.
Бұл - екінші дәуір.
Адамзат тілінің үшінші даму дәуірінде зат пен дыбыс арасындағы байланыс үзіле береді. Нәрсені атау үшін, дыбысына еліктемейді, басқа бір белгісіне, басқа бір нәрсесіне сүйеніп атауға айналады. Бұл тілдің, дәуірдің өркендеген, жетілген заманы болды. Әйтсе де, ескіден қалған еліктеудің сарқыншағы осы күнге дейін сақталғандығы көрініп тұр. Тарс-тұрс, гүрс-гүрс, күңгір-күңгір, шиқ-шиқ сияқты одағайлар, осы одағайлардан шыққан етістіктер, есімдер бәрі де еліктеудің салдары.
Адамзат тілінің осылайша өркендеген дәуірін бала да басынан кешіреді. Бала шыр етіп жерге түскенде, дыбыспен бірге туады. Шыр етіп- жаңа дүниеге келген кезінде-ақ балада жағымсыз сезім пайда болғанын оның жылауы көрсетеді. Бір жері ауырса, не қарыны ашса, дауыспен шыңғырып жылайтыны - еріксіз қозғалыс, биологиялық-физиологиялық сезімдерден туған. Бала түрлі дыбыстар шығарумен (уілдеуімен, ыңылымен), дыбыс пен сыртқы заттар арасында байланыстар жасап, бейне туғызып алады. Мәселен, бір жері ауырғанда жылайды. Жыласа шешесі келіп бірдеңе істейді екен, содан барып жаны жай тауып, тынышталады. Бұдан не байқалады? Бала жылау мен тыныштану арасында не жақындық барын сезеді. Содан кейін, бала бесікте жатқысы келмей, жылайтын болып алады. Бұл жай жылау емес, ішкі тілегін білдіру, қарым-қатынасқа түсуін білдіре жылауы. Жүре-жүре бала ішкі тілегін сыртқа шығару үшін дыбысқа еліктейді: сиырды мө-ө, қойды мә, мысықты мияу, итті аф-аф дейтін болады. Бара-бара олардың бұрынғы әуен-ырғақтардан туған атаулардан басқа да атауы бар екенін естиді, бір емес, әлденеше рет сиыр, ит деген сөздерді естиді. Алғашқыда былдырлап, тілі жөнді келмей, сөйте-сөйте машықтанып, әуелі бір буынды, екі буынды, содан кейін үш буынды сөздерді айтып үйренеді. Бала тілінің дұрыс дамуының бірінші шарты балаға сөзді бұзып сөйлемеу керек және балаға ұқпайтын жат сөз үйретпеу керек. Екінші - баланы өзі теңді балалармен бірге ойнату керек. Баланы ешбір уақыт сөзден тыймау керек. Былдырласын, шолжаңдасын, сөйлей берсін Ал енді баланың тілін шын дұрыс жолға салатын, дұрыстайтын, байытатын - мектеп [50.,2] деп бағалаған М.Жұмабаевтың ой-тұжырымында философиялық негіз жатыр.
Кісі білімді, тәлім-тәрбиені, тіл арқылы алады, мәдениетті өнерді, ғылымды, техниканы тіл арқылы үйренеді. Тіл - адам қатынасының аса маңызды құралы. Өйткені адамдар тіл арқылы пікір алысып, түсініседі, өзара коммуникативтік қарым-қатынасқа түседі.
Тілді жақсы білу оңай жұмыс емес. Өйткені оның шегі жоқ. Тіл - көненің көзі халықтың ерте кездегі әдет-ғұрып тұрмысы жайындағы этнографиялық ұғымдардың атаулары (сөздермен сөз тіркестіреді) тарихи сөздіктер мен тарихи шығармаларда сақталып, олар жайында мағлұмат береді. Этнографтар халықтың замандар бойындағы тұрмыс-салты, әдет-ғұрпына байланысты жайлар мен халық жасаған материалды байлық, рухани мәдениетке қарсы жағдайларды зерттегенде, тіл фактілеріне соқпай өте алмайды. Өйткені тіл - солардың бәрін ұзақ замандар бойы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген және сақтап қалған құралдардың бірі.
2. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамытудың ғылыми негіздері
Тіл дамыту әдістемесі педагогикалық пәндермен тығыз байланыста қалыптасып, дамып келе жатқан қолданбалы ғылыми пән. Оны зерттеу пәні - тілге үйрету үдерісі мен іс-жүзінде қолданымы.
Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту әдістемесінің басты мақсаты - балабақшада оқу-тәрбие жұмыстарын ана тілінде ұйымдастырып, балаларға лингводидактикалық және психофизиологиялық негізде теориялық білім беру, болашақ тәрбиешілерге балалар тілін дамыта жүргізе білуін қалыптастыратын тиімді әдіс-тәсілдерді игерту. Тіл дамыту әдістемесі баланың ауызекі сөйлеу тілін қалыптастырудың, өзгелермен қарым-қатынасқа түсуін қамтамасыз ететін педагогикалық әрекеттердің заңдылықтарын қарастырады. Тілдің атқаратын міндеттерін негізгі (фундамантальді) және қосымша міндеттер деп бөлеміз.
Негізгі міндеттерге жататындар:
а) баланың ана тілін игеру үдерісіне, күнделікті ауызекі сөйлеуіне және өзгелермен тілдік қарым-қатынасына байланысты зерттеулерді қарастыру;
ә) баланың ана тілін дамыту заңдылықтарын оқып-үйрену;
б) тілге қатысты оқыту принциптері мен әдістерін айқындау.
Тілдің атқаратын міндеттерін негізгі (фундамантальді) және қосымша міндеттер деп бөлеміз.
Негізгі міндеттерге жататындар:
ә) баланың ана тілін дамыту заңдылықтарын оқып-үйрену
б) тілге қатысты оқыту принциптері мен әдістерін айқындау.
а) баланың ана тілін игеру үдерісіне, күнделікті ауызекі сөйлеуіне және өзгелермен тілдік қарым-қатынасына байланысты зерттеулерді қарастыру.
3 - кесте
Әдістеме пәндеріне қатысты қосымша міндеттер төмендегідей:
- не үйрету? (қандай тілдік дағдылар мен сөйлеу формаларына үйрету);
- қалай үйрету? ( үйрету үдерісіне жағдайлар туғызу, қандай формалар мен тілдік құралдарды алу және оларды меңгертуде қай әдіс-тәсілдерді қолдану);
- неліктен олай оқытып-үйрету? (әдістерге әдістемелік негіздеме жасау) сияқты сұрақтар төңірегінде анықталады. Не үйрету? - бағдарламалар мен дидактикалық оқу құралдарын, қалай үйрету? - тіл дамыту әдістері мен жолдарын, ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерін, сабақтарды және қажетті ойын-жаттығуларды, олардың балабақшаға және ата-аналарға арналған әдістемелік нұсқаулықтарын дайындау деген сөз. Ал үшінші сұрақ оқу-тәрбие ісіне таңдап алған әдіс-тәсілдердің, қолданысқа енгізілген бағдарламалар мен әдістемелік нұсқаулықтардың ғылыми-практикалық негіздемесін қарастырады.
Тіл дамыту әдістемесі пәні тіл дамытудың құралдары мен әдіс-тәсілдерін ұсынып, оларды мектепке дейінгі мекемелердің іс- тәжірибесіне енгізуді, тиімді қолдануды көздейді. Қолданбалы пән ретінде тіл дамыту әдістемесі ұсынатын лингводидактикалық, әдістемелік тұжырымдар мен нұсқаулар мектепке дейінгі мемлекеттік ұйымдардағы озық іс-тәжірибелерді негіз ете, үлкендер мен балалардың табиғи тілдік қатысымын зерттей отырып жазылған. Сондықтан да тәрбиеші бала тілін дамыту әрекетін, арнайы оқыту үдерісін дұрыс ұйымдастыру үшін әдістеменің ғылыми методологиялық негіздерін жақсы білуі керек.
Пәннің ғылыми негіздері оқулықтарда методологиялық негізі, физиологиялық негізі, лингвистикалық негізі, психологиялық негізі, педагогикалық негізі деп беске бөлінеді. Ал соңғы ғылыми ізденістерде бала тілін дамыту әдістемесі пәні психологиялық негіздерге, жалпы және жас ерекшелігі физиологиясы мен мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы ілімдеріне, концепцияларына сүйене бастады [118.,14]. Физиология ғылымы негізінде алсақ, адамның сөйлеуі сөйлеу аппаратымен туылуы және әр адамның жеке ерекшелігіне байланысты екендігі есепке алынады. Тіл тәуелсіз, еркін түрде дамиды, баланың, үлкендердің сөйлеу тілінің ерекшеліктері ажыратылады, ол ерекшелік көптілділік ортада да байқалады. Тіл жасқа байланысты емес, оған қатысты ерекшеліктері болмайды. Сөздердің дұрыс қолданылуына, сөйлеудің дұрыс болуына тілдік орта басшылық жасайды. Сондықтан бала тілінің дұрыс болуы анатомиялық, физиологиялық кемшіліктерінің болмауына байланыстылығымен қатар оның қандай ортада (ана тілді, политілді) өсіп, тәрбиеленіп келе жатқандығына байланысты.
Тіл дамыту әдістемесі педагогикалық дидактиканың бөлімі ретінде педагогика терминдерін (оқу іс-әрекетінің немесе сабақтың мақсаты, міндеттері, әдіс-тәсілдері; Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу тұжырымдамасына қатысты заңдарды, ұстаным-құралдарды) қолданады, бұл қолданыстардың баланың жас ерекшеліктеріне байланысты болуы - әдістеменің өзіндік ерекшелігі.
XIX ғасыр басында тіл білімі ғылымы тілді тарихи тұрғыда, басқаша айтқанда, салыстырмалы тарихи методты қолдану арқылы алғаш рет зерттей бастаған. Бірақ жиырма бірінші ғасырға дейін тілдің қалыптасуы, дамуы, олардың өзіндік ерекшеліктері айқындалмай, тек сипаттама берумен шектеліп келді. Тіл білімін зерттеуде тарихи салыстырмалы әдістің де, сондай-ақ, синхрониялық әдістің де пайдасы мол болды.
Тіл - жанды құбылыс. Тіл сөйлеу, сөйлесу, оқу-үйрену, жазу арқылы өседі. Бұл үшеуінің бір де біріне көңіл аудармау ең үлкен қылмыс дейді - академик жазушы Ғ. Мүсірепов [4]. Халел Досмұхамедұлы тіл, сөйлеу адам психологиясының басты белгілерінің бірі екендігін ескертіп: Тіл - жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді [21.,4]. деген.
Тілдің методологиялық негізін айқынырақ қарастырған К. Маркс пен Ф. Энгельс тіл - шындық ойдың тікелей айғағы деп тұжырымдады. Бұл ойды одан әрі марксизм-ленинизм классиктері жалғастырып, тіл ойдың сыртқы көрінісі, тіл мен сана тәжірибе жемісі екенін нақтылай түседі. Тіл мен ойдың қатар дамитынын, сананың тікелей айғағы болғасын, тіл аса қажет екендігін, оның екеуара бірлігі қатынас құралы қызметін атқаратынын дәлелдеп берді.
Тіл де, ойлау да - адамға тән құбылыстар. Бұл адамның екі жақты табиғатына, яғни әлеуметтік және биологиялық табиғатымен ұштасып жатады, екеуін бірдей қамтиды. Қазіргі кезде ой мен тілді зерттеушілердің әртүрлі ғылымдарға, әсіресе антропология салаларының нәтижелеріне сүйеніп, өзіндік пікір тұжырымдайтындар да бар. Сондай зерттеушілердің бірі Американ антропологы және тіл зерттеушісі Бенжамен Л. Уорф (1877-1941) Ойды тіл билейді дейтін гипотеза құрып, осындай болжам жер жүзіне бірсыпыра пікір таратқан болатын.
Б. Уорф ойды тіл билейді дегенде, ол тілдерді әуелі бірнеше топқа: ағылшын, неміс, француз тілдеріне бөліп, бұны орта Еуропалық стандарт деп атайды. Осы орта Еуропалық стандарт тілдерімен Америкадағы артта қалған индеец тайпаларының (хопи, нутца т.б. сияқты) тілдерін салыстырып, бұл тайпалардың тілдері өзгеше құрылған деген қорытындыға келді. Философ тілдің ойды билейтін функциясын грамматика деп атайды[8.,15].
Ал, Д.Уорфтың түркі тілдес халықтарының тіл ерекшеліктеріне тоқтап: ...бұл тілдер, орта Еуропалық стандарт тілдері сияқты ойды жеткізуде икемділік көрсете алмайды. Бұл тілдер тек кейінгі кезде ғана қалыптасты деген ой айтады. Д.Уорфтың бұл болжамының қазіргі көптілділікті дамыту мәселесіне қатысы ерекше. Өйткені адамның ойы сыртқы ақиқатқа байланысты болғанымен, оның бедерленуі әрбір тілде түрліше келетіні ескерілуі қажет. Осы мәселе - этнопсихология ғылымы зерттейтін негізгі нысанның бірі болып саналады.
Тіл - қоғам дамуының көрсеткіші. Тілдің дамуы ойдың дамуымен тікелей байланысты. Тіл арқылы білім жинақталады, адамның тұлға болып қалыптасуына, білік-дағдыларының, құзыреттілігінің артуына бірден-бір ықпал ететін - тіл. Міне, осындай тілдің теориялық концепциялары арқылы ана тіліне үйрету мен тәрбиелеу мәселелерін шешудің нақты жолдары анықталады. Тілдің адамзаттың қарым-қатынас құралы екендігі, оның пайда болуы, бала жастан дамытылатыны, тіл әлеуметтік, қоғамдық қатынастарға негізделетіні философия ғылымдары негізінде жан-жақты дәлелденген.
Мектеп жасына дейінгі баланы байланыстырып сөйлеуге, мектепалды кезеңде жазуға үйретуде ақыл-ой қызметінің орнын анықтауда ғалымдар көп еңбектенген. Солардың бірінен мысал: Кішкене бала тілі шықпай, қолына қарандаш ұстайтын шаққа келгенде-ақ, түрлі сызықтар сыза бастайды.
Л.С.Выготский зерттеуі бойынша, ол бізге, үлкендерге, шимай сызық болғанымен, бала үшін ішкі ойдың көрінісі, яғни баланың ойы қолының қозғалысы (жест) арқылы көрінеді. Тілі шыға бастаған кезде бұл шимайлар мағыналы сызықтарға айнала бастайды. Бала ол сызықтарына ішкі ойлау арқылы мағына беріп, бара - бара ойын сыртқа шығарады, тіл арқылы бұл шимайлар мағыналы сызықтарға айнала бастайды. Бала ол сызықтарына ішкі ойымен мағына беріп, бара - бара ойын сыртқа сөйлеу арқылы шығара бастайды, яғни сурет сала отырып, сөйлеп отырады. Міне, осылай іштей ойлау сияқты психикалық үдеріс балада табиғи тәсіл қалыптасады. Сонда табиғи тәсіл деп отырғанымыз әуелгі шимай, кейінгі суреттер салу - баланың ішкі ойының сыртқа сөйлеу арқылы шығуы. Бұл тәсілді бала мектепке дейін (өздігінен не балабақшада) дамытып келеді. Мектепке келгеннен кейін бұл тәсіл ескерілмей, жазуға үйретудің дәстүрлі әдістемелік жолы қолданылады. Балаға таныс емес жаңа тәсіл оның даму динамикасын күрт басқа арнаға салып жібереді.
Әдістеменің психологиялық негізін жалпы және жас ерекшелігі физиологиясы, мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы ілімдері мен концепциялары құрайды. Ана тілін дер кезінде және сапалы меңгеру бала психикасының дұрыс қалыптасуының және оның кейін жақсы дамуының алғашқы аса маңызды шарты болып табылады. Дер кезі дегеніміз - дүниеге келген алғашқы күннен баламен ана тілінде сөйлесе бастау, сапалы дегеніміз - тілдік материал көлемінің жеткілікті болуы және баланың әрбір жас кезеңіне қарай тілді меңгеруге деген мүмкіндіктерін толық пайдалану. Л.С.Выготский мен оның мектебінен шыққан А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов т.б. психологтардың тұжырымдары бойынша оқыту баланың даму мүмкіншілігіне сүйене отырып, қол жеткізілетін жетістікпен тоқталып қалмай, білімді әрі қарай дамыта беру. Осы мектептің шәкірті И.Я.Лернер Дамыта оқыту дидактика тұрғысынан жеке тұлға қалыптасуының бірте-бірте кеңейген аспектілерін қамтиды деген [77]. Бұл балабақша балаларын байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін жас ерекшеліктеріне қарай әр алуан әдістемелік сұрақтарды шешу деген сөз.
Тілді психологиялық қырынан ғалым Л.С.Выготский және оның мектебіндегі шәкірттері қарастырды[36]. Олар ойлап шығарған дамыта оқыту концепциясы бала тілінің табиғи деңгейлік даму кезеңдерін көрсетеді. Л.С.Выготский, А.А.Леонтьев, И.А.Зимняя және басқалар ұсынған келесі әрекет теориясы бала тілінің даму деңгейіне сүйенеді, оның ұстанымдары баланы алға сүйрейді. Балаларды тілдік әрекетке келтіру үшін ғалымдар мынандай талаптар ұсынады:
1. сөйлеуге қажеттілік тудырылу, яғни балаларға тапсырмалар беруде олардың балаларды өзара сөйлететіндей етіліп берілуі;
2. тіл мазмұнын нақтылау (не туралы сөйлейтіні);
3. тілдік құралдардың (тіл таңбалары: сөздер, сөз тіркестері, т.б.) жеткілікті болуы [21].
Балаларды тілдік әрекетке келтіру үшін ғалымдар мынандай талаптар ұсынады:
4 - кесте
3. тілдік құралдардың (тіл таңбалары: сөздер, сөз тіркестері, т.б.) жеткілікті болуы
2. тіл мазмұнын нақтылау (не туралы сөйлейтіні);
1. сөйлеуге қажеттілік тудырылу, яғни балаларға тапсырмалар беруде олардың балаларды өзара сөйлететіндей етіліп берілуі
Психологтар бала психикасын зерттей отырып, баланың санасы іс-әрекет нәтижесінде дамитындығын дәлелдеп, осы әрекет үрдісінде ойы мен тілінің қалыптасатындығын анықтады. Әрекет теориясы тұжырымының маңызын тұңғыш рет Л.С.Выготский қолданды, соңынан ізбасарлары: А.Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, Л.И.Божович, П.Я.Гальперин, т.б. жалғастырды.
Сөйлеу тілі үш қызмет атқарады: қарым-қатынастық, танымдық және тәртіптеушілік. Тілдің қарым-қатынаста, сөйлеу ортасында дамитыны ғылыми тұрғыда дәлелденген. Тіл балаға қоршаған ортаны тануға көмектеседі. Туындаған жағдайларға байланысты қоғамнан алыстатылған адам баласында сөйлеу тілі тиісті деңгейде қалыптаспайды. Бұған дәлел Мауглиде, қасқырлар тұратын үңгірде қалып қалған балалар жағдайы. Тілдің адамның нәсілдік және тектік белгілеріне қарай берілмейтінін қазіргі көптілділік орта да дәлелдеп отыр. Қоғамда қай тіл басым болса, сол тіл үстемірек болып, ұзағырақ жасайтынын отбасындағы тіл жағдайы да көрсетуде.
Жинақтап айтқанда, тілдің қарым-қатынастық қызметі өз деңгейінде қалыптасқан тіл жалпыхалықтық тілге айналып, қоғамның даму көрсеткіші бола алады.
Тіл - бала үшін таным құралы. Қалыптасқан сөйлеу тілі ортасынан жаңа сөздерді, жаңа грамматикалық формаларды біртіндеп үйрену арқылы бала айналаны тереңірек тани түседі. Техникалық құрал түрлерінің дамуына орай балаға жеткізіліп жататын ақпараттардың молдығы соншалық, бүгінгі мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеу тілі тез және жоғары деңгейде қалыптасуда.
Мәселе - жас ұрпақтың қай тілді таным құралы етуінде болып отыр. Дегенмен, тәрбиешілер баланың қоршаған ортаны алдымен сөз арқылы танып өсетіні, әрі ол өте ерте, тіпті баланың ана құрсағында жатып-ақ басталатынын ескеруі керек. Сөз арқылы бала өмірінің ерте сәбилік шағында қарапайым түсініктерді қабылдай бастаса, балабақшада тәрбиеленетін кезеңдерінде ана тілі жан-жақты білім алу құралына айналады.
Тіл - әлеуметтік құбылыс. Бала ана тілін қоғам мүшесі ретінде пайдалануды табиғи айналадан үйренеді. Балаға дем алу, тамақтану қаншалықты табиғи болса, жастайынан тіл үйренуі де сондай табиғи. Бірақ олардың әрқайсысының тіл үйрену негізі болмаса, оның себеп-салдары әртүрлі. Ана тілін жақсы білу - әркімнің азаматтық борышы, қоғамда атқаратын қызметінің тірегі. Сондықтан бастауыш мектептен бастап бала ана тілін білу, үйрену, тіл мәдениетін арттыруды барлық саналы өмірінің әрекеті деп түсінуі керек.
Тіл адамның мінезіне ықпал етеді. Болмайды, болады, осылай жасау керек дегенді мінезді реттеуіш сөздер деуге болады. Бұл сөздер бала санасын оятады, еркін тежеуге, тәртіпті болуға итермелейді. Тәртіптеуіш сөздерді дұрыс қабылдаған бала кейінірек мейірімділік, инабаттылық, қамқорлық жасау деген сөздердің мағыналарын бойына жинақтап, жағымды әрекеттер жасай бастайды.
Жинақтап айтқанда, мектеп жасына дейінгі балаларды ана тіліне үйретуде философиялық, психологиялық-лингвистикалық зерттеулерден ескерілетін ғылыми ой-тұжырымдар мыналар:
- Баланың лингвистикалық дамуы - жинақтаған білім ішінен жаңаны қабылдауы, оның ақыл-ойының дамуына және мектепте ана тілін жүйелі түрде оқуына бірден-бір ықпал етуі керек. (Ф.Сохин).
- Дамыта оқыту - бүгінгі мектеп жасына дейінгі баланың ана тілін дамытудың стратегиясы. Психологияның негізгі қағидасы - мектеп жасына дейінгі баланы әлеуметтік құбылыс ретінде дамыту, оқу-тәрбие жұмыстарын ақыл-ой тәрбиесін арттыру арқылы жүргізу. Дамыта оқытудың негізгі концепциясы - бүгінгі мектеп жасына дейінгі баланың ана тілін дамытудың болашағын (жақын аймақта оқыту) болжау, тәрбиеші әр баланың психологиясын жақсы сезініп, олардың тілі, сөйлеуі ертеңіне қалай қызмет ететінін білуі керек (Л.С.Выготский).
- Бала өзінің дамуын сезіну керек, педагогтің айтқанын қабылдап қана қоймай, өзін бақылай білуі керек (М.С.Соловейчук), яғни Мен не үйрендім?, Нені білуім керек? деген сұрақтарға жауап беруге дағдыландырып отыру керек.
- Ана тілін тиімді қабылдату өздігінен ізденуге, ойлануға, еңбектенуге ұмтылдыруы тиіс (А.А.Люблинская).
Жинақтап айтқанда, мектеп жасына дейінгі балаларды ана тіліне үйретуде философиялық, психологиялық-лингвистикалық зерттеулерден ескерілетін ғылыми ой-тұжырымдар мыналар:
5 - кесте
- Ана тілін тиімді қабылдату өздігінен ізденуге, ойлануға, еңбектенуге ұмтылдыруы тиіс (А.А.Люблинская).
-Дамыта оқытудың негізгі концепциясы - бүгінгі мектеп жасына дейінгі баланың ана тілін дамытудың болашағын (жақын аймақта оқыту) болжау, тәрбиеші әр баланың психологиясын жақсы сезініп, олардың тілі, сөйлеуі ертеңіне қалай қызмет ететінін білуі керек (Л.С.Выготский).
- Бала өзінің дамуын сезіну керек, педагогтің айтқанын қабылдап қана қоймай, өзін бақылай білуі керек (М.С.Соловейчук), яғни Мен не үйрендім?, Нені білуім керек? деген сұрақтарға жауап беруге дағдыландырып отыру керек.
- Баланың лингвистикалық дамуы - жинақтаған білім ішінен жаңаны қабылдауы, оның ақыл-ойының дамуына және мектепте ана тілін жүйелі түрде оқуына бірден-бір ықпал етуі керек. (Ф.Сохин).
Бүгінгі заман талабы - тіл дамыту іс-әрекеттерін ұйымдастыруда тілдің қоғам дамуы мен адамның тұлға ретінде қалыптасуындағы ролі туралы теорияны және таным теориясын еске ұстау. Баланың жастайынан шығармашылыққа баулынуы оның сөзінен, ақыл-ойынан байқалады.
Көрнекті психолог Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, бала қиялының дамуы оның шама-шарқына қарай қабылдауынан басталады. Баланың ақыл-ойы, қиялдауы біртіндеп өмір тәжірибесінің молаюына байланысты қалыптасады. Қиялда болатын барлық бейнелер, қаншама таңғажайып болып көрінгенімен, баланың өмірден алған әсеріне негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге ол күтпеген жағдай болып көрінеді. В.С.Мухинаның пайымдауынша, мектеп жасына дейінгі балаларда мінез-құлық мотивациясы қалыптасып, мінез-құлықтың саналылығы күшейеді, мотивтер мен қажеттіліктер көлемі ұлғаяды, рухани және материалды қажеттіліктер сферасы кеңейеді, қарым-қатынасқа деген қажеттілік, жетістікке жету, бастапқы басқарушылық, әлеуметтік қажеттіліктер біртіндеп нығая түседі. Т.Рибо: Баланың шығармашылық қабілеті өз тәжірибесіне байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең - қиялдың тез дамитын уақыты. Сондықтан ол қиялдың дамуын төрт кезеңге бөліп қарастырды:
- бірінші кезең - баланың қабылдауының ерекшелігімен байланысты (бір заттан басқа бір затты көре бастауы);
- екінші кезең - қиялдың ойыншықтарды жандандыру арқылы байқалуы;
- үшінші кезең - ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
- төртінші кезең - бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың бастау алуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы, орындауы).
Т.Рибо: Баланың шығармашылық қабілеті өз тәжірибесіне байланысты дамиды деп тұжырымдайды.
- бірінші кезең - баланың қабылдауының ерекшелігімен байланысты (бір заттан басқа бір затты көре бастауы);
- екінші кезең - қиялдың ойыншықтарды жандандыру арқылы байқалуы;
- үшінші кезең - ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
- төртінші кезең - бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың бастау алуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы, орындауы).
6 - кесте
О.М.Дьяченко және А.И.Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде көрсетілгендей, бала дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық болғанда, баланың өзіндік Мені қалыптасқанда көрінеді [72]. Ал Е.Е.Кравцова өз зерттеулерінде қиялдың даму қызметін үш түрлі компонент арқылы бөліп көрсетті: көрнекілікке сүйену; өткен тәжірибесін қолдану; ерекше ішкі ұстанымды қолдану. Сондай-ақ мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісі, тілдік дамуы ғылыми ұғымдарды меңгерумен бірлікте дамиды. Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты пәрменді болса, ол сонша көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты алуан түрлі болады. Бала заттың бейнесін ғана емес, оның қимыл қозғалыстары туралы да ойлайды. Д.Б.Элькониннің айтуы бойынша, мектеп жасындағы балалардың танымдық үрдістерінің дамуына келсек, олардың оқу ісіндегі қабылдауды - форма мен түстерді тану және оны атауға келіп тіреледі. Бала әрбір заттың өзіндік белгісін, қасиет, еркешелігін ұққысы келеді, оның мәніне ішкі, сыртқы құрылысына, жасалуына зер сала бастайды. Қабылдау үдерісінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің көрінуімен ұштасады. Байқау белсенді ой-әрекетінің балада дамып келе жатқандығының көрінісі болып табылады. Сөйтіп баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан байқалады. Ойын үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің басқа түрлеріне де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда, қиял неғұрлым айқын байқалады. Сөйтіп баланың бойында оның даму үдерісі жүреді. Даму үдерісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. Балалар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Өзі білмейтінін білуге ұмтылған бала кейін шығармашылыққа қол жеткізеді.
Тілді психологиялық-педагогикалық аспектіде Мәскеудегі Ғылым Академиясының ғылыми-зерттеу институты қызметкерлері зерттеді. Жүргізілген арнайы зерттеулер Развитие речи детей дошкольного возраста деген жинаққа енгізілген [117]. Психологиялық-лингвистикалық зертеулерге басшылық еткен ғалым Ф.А.Сохин тіл міндеттерін үш ғылыми бағытта алып қарастырады. Олар:
1.Құрылымдық (тілдің түрлі құрылымдық - фонетикалық, лексикалық, грамматикалық деңгейлері);
2.Қызметтік-коммуникативтік (қарым-қатынастық қызметіне қарай тілдік дағдыларды қалыптастыру, байланыстырып сөйлеу (диалогті және монологті тіл)
3.Когнитивті - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz