Әбу Ханифаның ұстаздары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Ханафи мәзхабының табақаттары мен библиографиясы пәні бойынша
дәріс сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулық
Мамандық: 6В02202-Исламтану
Оқу түрі: күндізгі (4 курс)
Дайындаған: Аманқұл Т.О.
Алматы
2021 ж.
Дәріс сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулық
Тәпсір курсы бойынша қысқаша лекциялар жинағы
Пәннің қысқаша сипаттамасы:
Ханафи мазһабының табақаттары мен бибилиографиясы оқу пәні ретінде студенттерге алғашқы ғасырдан күнімізге дейін жазылған табақат кітаптарымен жұмыс жасауды үйретеді. Абдулқадир әл-Қурашидің әл-Жауаһирі, Ибн Дукмактың Назмул-жуман, Фирузабадидің Мирқатул-уафиия фи табақати ханафиия, Ибн Қутлубуғаның Тажут-таражи фи табақати Ханафиия, Абдул-хай Лакнауидің Фауаидул-бахиия аттың еңбектері негізге алына отырып зерттеледі.
Сабақ мақсаты:
Ханафи мазһабының ғұламалары жайында жалпы мағлұмат беретін әдебиеттермен табақат кітаптарымен танысу. Аталмыш кітаптарды қолдану әдісімен танысып, практика жасату. Сондай-ақ ханафи ғалымдарының білімге деген көзқарастарын үйрену.
Дәрістің негізгі міндеттері:
1. Ханафи табақат кітаптарымен танысу;
2. Табақат кітаптары арасында өзара байланыс құру және практикалық түрде қолдана алу;
3. Бірінші жазылған ханафи мазһабына байланысты библиографиялық әдебиеттермен танысып исламдағы орнын білу;
4. Ханафи мазхабының кітаптары мен басқа әдебиеттер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау;
5. Ханафи библиографиялық кітаптары мен басқа кітаптар арасындағы айырмашылықты айқындау.
Қолдануға ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
Негізгі:
1. Мирқатул вафия фи табақотил ханафия. - Пакистан, Пенжаб университеті 2018.
2. Ханафи фиқх алимлері уе дигер мезхеблерін мешхурлері. - Анкара 2013.
3. Мұхаммед Хусейн аз-Заһаби, ат-Тафсир уа әл-муфассирун, Дар әл-хадис, Каир, 2005.
4. Абдулқадир әл-Қурашидің, әл-Жауаһир, мир мухаммад кутубхона, исламабад 1993.
5. İBN DOKMAK'IN HAYATI VE "NAZMÜ'L-CÜMÂN FÎ TABAKÂTİ ASHABI İMÂMINA EN-NU'MÂN" Baku. 2017
6. Ибн Қутлубуғаның,Тажут-таражи фи табақати Ханафиия. - Дамаск 1992.
7. Абдул-хай Лакнауидің, Фауаидул-бахиия, мактабәтушшамилә https:shamela.ws
8. Ш.Керім Ас-Сығнақидың, ан-Ниһая - Астана 2013.
Дәріс 1. Әбу Ханифаның өмір жолы мен еңбектері
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Имам Ағзам һижраның 80 (699 ж.) жылында Ирактың Куфа қаласында дүниеге келген. Толық аты-жөні - Нұғман ибн Сәбит, ұлты парсы. Өз ғасырының ірі ғалымы болғандықтан оны - имам Ағзам, ең үлкен имам деп атаған.
Әбу Ханифа өмірінің 52 жылын Омеядтар заманында 18 жылын Аббасидтер дәуірінде өткізді. Бұл екі династия пайғамбарымыздың с.ғ.с. ұрпақтарын жасқы көрмей, оларды үнемі қуғындыққа ұшыратып отырды. Олардың соншалықты қысым жасауының себебі- қолдағы биліктен айрылып қалмау тұғын. Имам Ағзам қашанда Алланың елшісінің ұрпағының жанында болып. Оларға қолдау көрсетіп отырды. Бұл - әділеттілікті жақтау мен пайғамбарымызға деген сүйіспеншіліктен туған іс-әрекет еді.
Әбу Ханифаға телінген ақидаға (кәләм) қатысты негізгі кітаптар мыналар: әл-Фиқһул-әкбар, әл-Фиқһул-әбсат, әл-Алим уәл-мутааллим, әл-Уасия және Осман әл-Баттиге арнап жазылған Рисәлә. Бұрынғы кездері де, кейінгі кезеңдерде де Имам Ағзамның ақидаға қатысты ешқандай кітап жазбағанын айтқандар кездескен.
Қолданылатын әдіс: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәріс 2. Әбу Ханифаның ұстаздары
Қолданылатын әдіс: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Әбу Ханифа білім алу барысында да, кейінгі кезеңдерде де көптеген ғалымдармен байланыс орнатып, олардың ой-тұжырымдарын тыңдап, пікір алмасқан. Әртүрлі мәзһабтар мен ағымдардағы ғалымдармен кезігуі және осы мақсатта көптеген жерлерді аралауы оның ғылыми түсінігі мен парасаттылығының артуына ықпал етті. Қасында жиырма жылға жуық болып фиқһ үйренген ең үлкен ұстазы - Хаммад ибн Әби Сүлеймен. Хаммадтың ең басты ұстаздарының бірі Ибраһим ән-Нәхайи мен Шағби болса, Абдулла ибн Мәсудтың ең танымал шәкірті Алқама ибн Қайстан білім алған. Осылайша Әбу Ханифаның білімінің негізі аталмыш ұстаздар тізбегі арқылы Ибн Мәсудқа тіреледі. ХазретіОмар мен Әлидің көзқарастары олардың шәкірттері арқылы көбінесе, Ирақ аумағында таралғандығын назарға алатын болсақ, Әбу Ханифаның қолындағы ілім мұрасында олардың үлесі жоғары екенін түсінуге болады. Әбу Ханифа, бірнеше рет жасаған қажылық кезінде болсын, алты жылдай Меккеде тұрған кезінде болсын Ибн Аббастың (құлдықтан құтқарған) шәкірті Икримә мен Ата ибн Әби Рәбахтан Ибн Аббастың көзқарастарын, Ибн Омардың (құлдықтан құтқарған) шәкірті Нафиден оның көзқарастарын үйренген. Сонымен қатар Шиға имамдарының бірі Зәйдия мәзһабының құрушысы Зәйд ибн Әли (ө. 122739) мен оның інісі Мұхаммед әл-Бәкірден (ө.114732) білім алды. Жағфария мәзһабының негізін қалаушы Жағфар әс-Садықпен (ө. 148765) де кезігіп, пікір алмасқан. Осыған байланысты кейбір ғалымдар оны Әбу Ханифаның ұстаздарының қатарына қосқан. Әбу Ханифа басқа танымал ғалымдармен қатар қажылық кезінде Имам Мәлік және Әузайимен де кездескен.
Дәріс 3. VIII ханафи ғұламалары және Әбу Юсуф пен оның еңбектері
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Зуфәр ибн Хузәйл (110-158728-775)
Әбул Хузәйл ибн Хузәйл ибн Қайс әл-Әнбари әл-Басри. Әбу Ханифаның ең танымал шәкірттерінің бірі. 110 (728) немесе 111 (729) жылы әкесі Исфахан әкімі болған кезінде осы қалада дүниеге келген. Алғашында әһлул-хадис болатын. Кейіннен рәйға бет бұрды. Әбу Ханифадан фиқһ үйренді. Әмеш, Исмайл ибн Әби Халид, Мұхаммед ибн Ысқақ, Хажжаж ибн Әртат және басқа да адамдардан риуаят жеткізді. Әбу Ханифа оны қиясты ең жақсы біледі деп мақтайтын. Әбу Ханифа қайтыс болғаннан кейін оның орнына дәріс берді. Әбу Ханифаның көптеген шәкірттері ол қайтыс болғаннан кейін Зуфәрдан дәрісалды. Зуфәр Басрада тұрып, сол жерде қазы болып, сол жерде қайтыс болды. Әбу Юсуфтың Куфада дәріс бере бастауы Зуфәр Басраға кеткеннен кейін болуы керек. Әбу Ханифадан кейін ол дәріс бере бастаған болса, мәзһабтың пәтуа, методология және әдебіне қатысты қалыптасқан қағидалар бойынша алдыңғы қатардан орын ала алмайды. Өзі мүжтәһид саналмайтын мүфти пәтуа берген кезде қашан да Имам Ағзамның көзқарасын негізге алады; одан кейін Әбу Юсуф, сосын Шәйбани келеді. Зуфәр төртінші орында, Хасан ибн Зияд бесінші орында тұр. Сонымен қатар Әбу Ханифа мен Имамайнның (екі имамның) көзқарастарына қарсы келген, жиырмаға жуық мәселелерде оның көзқарастары мәзһабта мүфта биһ саналған.
Нұх ибн Әбу Мәриям (173789)
Әбу Исмә Нұх ибн Әбу Мариям Жауана әл-Кураши әл-Мәруази.
Әбу Ханифа мен Ибн Ләйладан фиқһ, Зүһри мен Хажжаж ибн Әртаттан хадис, Мұхаммед ибн Сайд әл-Кәлби мен Мұқатилден тәфсир және Ибн Ысқақтан мағази (әңгіме, қиссалар) оқыды. Яхия ибн Сайд, Ибн Жүрәйж, Мұқатил ибн Хайян, Әмеш және басқа да аттары аталған ұстаздарынан риуаят жеткізді. Әбу Ханифаның фиқһ көзқарастары және тіл, грамматика, өлең, әдебиет тақырыптарында дәріс беруі немесе Әбу Ханифаның көзқарастарын алғаш жинақтаған адам болуына байланысты жәми деген атаққа ие болған. Мәруде қазы болды. Терең фиқһ ғалымы болғанымен қатар мұхаддистер оған жалған хадис шығарушы деген дәрежеде сын да таққаны бар.
Қасым ибн Мағн (175791)
Әбу Абдулла Қасым ибн Мағн ибн Абдуррахман ибн Абдулла ибн Мәсуд әл-Хузали әл-Мәсуди әл-Куфи. Әмеш, Асым әл-Ахуел, Хашам ибн Уруа, Яхия ибн Сайд және басқалардан риуаят жеткізді. Одан Әбу Нуафм, Ибн Мәһди, Муалла ибн Мансур сияқты ғалымдардан хадис риуаят еткен. Мәһдидің кезінде Куфада қазы болып, жасаған қызметіне ақы алмайтын. Фиқһ, Араб тілі және тарих саласының шебері еді. Сенімді болғандықтан Сүнән авторлары оның риуаяттарын өз еңбектерінде қолданған. Ән-Науадир фил-Луға атты кітап жазғандығы айтылады.
Әбу Юсуф (113-182731-798)
Әбу Юсуф Яқұб ибн Ибраһим ибн Хабиб ибн Сад ибн Хабта әл-Куфи әл-Ансари9. Әбу Ханифаның ең үлкен шәкірті. 113 (731) жылы Куфада дүниеге келген. Куфада және Мәдинада білім алған. Әбу Ханифа мен Ибн Әби Ләйладан бастап Мәлик ибн Әнәс, Суфиян ибн Уйайна, Исмайл ибн Уләйя, Ибн Жүрайж, Ханзала ибн Әби Суфиян, Хишам ибн Уруа, Әбу Ысқақ әш-Шәйбани, Сүлеймен әт-Тәмими сияқты ғалымдардан фиқһ және хадис оқыды. Одан дәріс алғандардың арасында Мұхаммед ибн Хасан әш-Шәйбани, Ахмед ибн Ханбал және Яхия ибн Майн сияты үлкен ғалымдар бар. Бағдатта қазы болғанға дейін Куфада өмір сүрді. Халифа әл-Һади мен Харун Рашид дәуірінде қазылық жасады, қадиут-құдаттыққа (бас қазы) жетті. Деректерде бұл атаққа алғаш ие болған адамның Әбу Юсуф екендігі баяндалады. 182 (798) жылы Бағдатта қайтыс болды. Әбу Юсуфтың 192 (807-808) жылы қайтыс болған ұлы Юсуф та әкесінің көзінің тірісінде Бағдаттың батыс бөлігінде қайтыс болғанға дейін қазылық жасаған. Нағыз мүжтаһид болған Әбу Юсуфтың Әбу Ханифаға қарағанда хадиске көбірек жүгінуі, ұстазымен арасындағы методологиялық айырмашылықтан туған.
Китабул-Хараж.
Әбу Юсуфтың Харун-Рәшидқа ұсынған бұл кітабы басқарушылық, экономикалық, қаржылық және құқықтық салада маңызды мәнге ие. Сасанидтерді және басқа да халықтарды басқаруда бұл еңбектің теориялық және практикалық құны өте жоғары болды. Аббаси халифаты өз қолданыстарын Ислам негіздеріне сәйкестендірудің орнына діни негіздерді өз қолданыстарына келтіруге талпынған шағында Әбу Юсуфтың Китабул-Харажы оларға нақты қарсылық болды. Исламдық ұстаным бойынша төрт халифаның қолданысына сүйену керектігін ортаға қояды. Абдулазиз ибн Мұхаммед әр-Рахаби тарапынан Фиқһул-Мулук уә мифтахур-ритажил-мурассад ала Китабил-Хараж (бас. Ахмет Убәйд әл-Кубәйси, І-ІІ, Бағдат, 1973-1975) деген атпен түсіндірмесі жазылған кітап Муидзада Мұхаммед (ө. 9821574) пен Родослузада Мұхаммед (ө. 11131701) тарапынан түрікшеге аударылған, осы түсіндірмелер мен тәржімалардың қолжазбалары сақталған.
Ихталафу Әби Ханифа уә Ибн Әби Ләйла.
Бұл кітапты Әбу Юсуфтан Мұхаммед ибн Хасан әш-Шәйбани риуаят еткен (Каир, 1357; сонымен қатар Имам Шафийдің әл-Үмм атты кітабының соңында Һаза махтәләфә фиһи Әбу Ханифа уә Ибн Әби Ләйла ъан Әби Юсуф деген тақырыппен енген, VІІ, 87-150).
Китабур-Рәд алас-Сиярил-Әузаъи.
Әбу Ханифаның шәкірті Имам Мұхаммедке айтып отырып жаздырған мемлекеттер құқығына (сияр) қатысты кітаптағы көзқарастар Әузаъи тарапынан Китабу Сиярил-Әузаъи деген кітапта сынға ұшыраған соң Әбу Юсуф та Әузайиге жауап беру мақсатында осы кітабын жазған (бас. Әбул-Уәфа әл-Ауғани, Каир, 1357; сонымен бірге әл-Үмм кітабының ішінде Китабу Сиярил-Әузаъи деген тақырыппен қамтылған, VІІ, 303-336).
Китабул-Асар.
Ұлы Юсуф әкесі арқылы Әбу Ханифадан риуаят еткен кейбір хадистер мен фиқһқа қатысты көзқарастарды қамтиды (бас. Әбул-Уәфа әл-Ауғани, Каир, 1355).
Дәріс 4. IX ғасыр ханафи ғұламасы Шәйбани және оның еңбектерімен танысу
Қолданылатын әдісі: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Яхия ибн Зәкәрия (183799)
Әбу Сайд Яхия ибн Зәкәрия ибн Әби Зайда (Мәймун) әл-Куфи әл-Хамадани. Әбу Ханифаның алдыңғы қатарлы он шәкіртінің бірі, мұхаддис әрі фақиһ. Әкесінен, Хишам, Әмеш, Исмайл ибн Халид және Хажжаж ибн Әртаттан хадис үйренген. Одан Ахмет ибн Ханбал, Ибн Майн, Ибн Әби Шәйба, Яхия ибн Адам, Кутайба ибн Сайд жән басқалардан риуаят жеткізген. Харун Рашид кезінде Мәдайнде қазылық жасап, 63 жасында сол жерде қайтыс болды. Хадис хафизы (жаттаушы) және Мүснәд авторы. Мәдинада қазылық жасағандығына қатысты кейбір кітаптарда айтылған мәліметтер сияқты
қайтыс болған уақыты да кейбір кітаптарда 84 (800) деп берілуі Курашидтің 192 (808) деген уақыты да негізгі деректермен салыстырғанда қате болуы керек.
Шәйбани (132-189749-805)
Әбу Абдулла Мұхаммед ибн әл-Хасан ибн Фәркад әш-Шәйбани. Ханафи мәзһабының негізгі дереккөздерінің қалыптасуында маңызды рөл атқарған Шәйбани Бәни Шәйбан тайпасынан келеді. Ол 132 (749) жылы Уасытта дүниеге келген. Куфада өскен. 14 жасында Әбу Ханифаның дәрістеріне қатыса бастайды. 20 жасында Куфа мешіттерінде дәріс бере бастайды. Әбу Ханифа және фиқһ білім үшін үлкен қарыздар болған Әбу Юсуфпен қатар Суфян әс-Сәури, Мәлік ибн Әнәс, Суфиян ибн Уйәйнә, Абдуррахман әл-Әузаъи және Абдулла ибн Мүбәрәктардан дәріс алды. 180 (796) жылы Харун Рашид тарапынан Ракка қазысы болып тағайындалды. Біраз уақыт осы міндетті атқарғаннан кейін Имам Мұхаммед қайта Бағдатқа оралды. 189 (805) жылы Харун Рашидпен бірге Хорасанға барды. Сол кезде Хорасан қазысы болып тағайындалды да сол жылы Рәй қаласының Рәнбуя ауылында қайтыс болды. Әбу Юсуф сияқты нағыз мүжәддид саналған Имам Мұхаммедтің де әдістемесі көбінесе, хадиске сүйенетін. Сонымен бірге мықты тіл маманы Ханафи мәзһабының қалыптасуында үлкен еңбек сіңірді. Одан білім алған мынадай ғалымдар бар: Имам Шафиғи, Әбу Хафс әл-Кәбир, Мұхаммед ибн Сәмаға, Яхия ибн Майн, Ибн Михран (одан Муаттаны риуаят еткен), Шұғайыб ибн Сүлеймен әл-Кәйсани (Кәйсаниятты риуаят еткен), Әли ибн Салих әл-Жүржани (Жүржаниятты риуаят еткен), Исмайл ибн Рүстем әл-Мәруәзи (Науадирді риуаят еткен) және Иса ибн Әбан (әл-Хужжаны риуаят еткен).
әл-Асл.
Шәйбанидің алғашқы әрі ауқымды кітабы, әл-Мәсбут деген атпен танымал. Әбу Ханифаның көзқарастары негізге алынған кітапта Әбу Юсуф пен Шәйбанидің қарсы көзқарастары да қамтылып, өте аз мәселеде дәлел ретінде қолданылған. Шәйбани шәкірттерінің жеткізген риуаяттарының ішіндегі ең маңыздысы Әбу Сүлеймен әл-Жүзжаниге тиесілі. Алғаш болып Шәфик Шәхата (Каир, 1954) мен Әбул Уәфа әл-Ауғани (І-V, Карачи; Бәйрут, 14101990) тарапынан басылған кітапты толықтай Мұхаммед Бойнукалын қайта қарап, тексеріп шыққан болатын (І-ХІІ, Бәйрут, 14332012).
әз-Зиядат.
Аттаби (ө. 586110) мен Кадихан (ө.5921196) тарапынан түсіндірмесі жазылған кітап, Хасири (ө. 6361238) мен Садруддин Сүлеймен ибн Уәһб әл-Ханафи (ө. 6771278) тарапынан реттелген. Осы кітаптарға тиесілі жазбаларбен қатар Мұхаммед ибн Махмуд әс-Сәдиди әз-Зәузәнидің (ө.8011398) түсіндірмесі қолжазба ретінде сақталған.
әл-Жамиус-Сағир.
Бұл кітаптағы мәліметті Шәйбани, Әбу Юсуф арқылы Әбу Ханифадан жеткізген, Шәйбаниден бұл кітапты Иса ибн Әбан мен Ибн Сәмаға риуаят еткен. Кітаптың көптеген түсіндірмелері бар, ең маңыздылары Әбул-Уср Әли әл-Пәздәуи (ө.4821089), Ибн Мәза (ө. 5361141; бас. Салах Аууад Жума әл-Кубәйси, Бәйрут, 2006), Аттаби, Кадихан және Хасиридің түсіндірмелері. әл-Жамиус-Сағирдың әртүрлі басылымдары бар (Ләкнәу, 1292, 1294, 1328, Булак, 102, Китабул-Харажтың шетінде; Үнді 1310, шетінде Абдулхай әл-Ләкнәуидің түсіндірмелері және сілтемелері жазылған Шәйбани, Әбу Ханифа, басқа да ханафи ғалымдарының аудармалары түрінде; Каир, 14062011). Әл-Жамиус-Сағирдың бір бөлігі түсіндірмелерімен бірге Иван Дмитриев тарапынан неміс тіліне аударылған (Asch-Schaibani und sein corpus juris al-gami as-sagir, Westasiatische Studien, Берлин 1908, 60-206 бб).
әл-Жамиул-Кәбир.
Шәйбани жазып бастырған бұл кітапты Әбу Юсуфтан риуаят етпегендігіне ғалымдар бірауыздан келіседі. Фиқһ дәлелдері кірмеген бұл кітапты, Имам Мұхаммедтің Әбу Хафс әл-Кәбир, Әбу-Сүлеймен әл-Жүзжани және Ибн Сәмаға сияқты шәкірттері жеткізген. Көптеген түсініктеме, мазмұндамасы бар бұл кітап баспа бетін көрген (бас. Әбул-Уәфа әл-Ауғани, Хайдарабад-Каир, 1356, 1399; Урду тіліне ауд. Мұхаммед Абид Имран Әнжум Мәдини, Лахор 2008). Жәссас, Исфижаби, Сәрахси, Хаһарзада, Кырмани, Аттаби және Хасири сияқты танымал ханафи ғалымдары тарапынан жазылған түсіндірмелері қолжазба түрінде сақталған.
Әс-Сиярул-Кәбир.
Мемлекеттік құқыққа қатысты маңызды бір кітап, Сәрахси тарапынан шәрхы жазылып, ол алғаш рет Хайдарабадта (І-ІV, 1335-1336), кейін Каирде (І-ІІІ, 1957-1960) басылған. Салахаддин әл-Мүнәжжидтің Каирде бастырған басылымы толық емес, және 5-томдары Абдулазиз Ахмет тарапынан дұрысталып толық 5 томдық жинақ болып 1971 жылы Каирде басылған.
Әс-Сиярус-Сағир.
Қазірге дейін жетпегендіктен бұл кітап жайлы әртүрлі көзқарастар айтылған. Кітап әл-Асл кітабының нұсқасы түрінде қазірге дейін жеткен деген көзқарас кездеседі. Сонымен қатар Шәйбанидың мұндай атаумен кітап жазғаны белгісіз. Заһирур-риуая көзқарастарына сүйенетін мұхтасар және шәрхтарының авторлары да мұндай кітаптың болғандығы жайлы айтпайды.
Китабул-Әсар.
Әбу Ханифа риуаят еткен, Ирак фиқһ ғалымдары жақсы білетін хадистер мен кітаптарды қамтыған. Риуаяттардың көбі Әбу Юсуфтың әл-Әсар кітабы сияқты. Бұл да сол сияқты Әбу Ханифаның бір мүснәды бабында болғандықтан маңызды (бас. Абдулха әл-Ләкнәуи, Ләкнәу, 1883; Абдулазиз Мұхаммед Абдуррашидтің урду тілінде Фәйзус-Сәттар фи шәрхи китабил-Әсар деген кітабымен бірге, Лахор, 1309; бас. Әбул-Уәфа әл-Ауғани. Хайдарабад, 13851965; бас. Мұхаммед Абдуррашид ән-Нумани, Карачи, 14101990, Киямуддин Абдулбари әл-Ләкнәуидің әт-Таликул-Мұхтар ала китабил-Асар, Ибн Хажар әл-Аскаланидің әл-Исар би марифати риуаятил-Асар және Мұхаммед Абдулхалим әс-Санидің әл-Ихтияр фи тәртибил-Асар деген кітаптарымен бірге; урду тіліне ауд. Бас.Мұхаммед Сыддық Назаруи, Лахор, 2004; бас. Хадиша Мұхаммед Камил, Каир 2005; бас. Ахмет Иса әл-Масарауи, Каир, 2006; бас. Халид әл-Аууад, Дамаск 14292008).
әл-Хужжа ала әһлил-Мәдина.
Шафиғидің әл-Үмм кітабында риуаят еткен бұл кітапта Әбу Ханифаның көзқарастары мен Мәдина ғалымдарының көзқарастары салыстырылады (Ләкнәу, 1888; бас. Саид Мәһди Хасан әл-Килани, І-ІV, Хайдарабад, 1385-1390; Бәйрут, 14272006).
Китабул-Мәхариж уәл-Һиял (бас. J. Schacht, Leipzig 1930).
Зиядатуз-Зиядат.
Сәрахси тарапынан ән-Нукат деген атпен жазылған шәрхымен Аттабидің шәрхы Әбул Уәфа әл-Ауғани тарапынан бастырылған (Хайдарабад, 1387). Китабул-Кәсб (бас. Зуһәйл Зәккар, Дамаск, 14001980; Бәйрут 14171997, Рисалатан фил-Кәсбтің ішінде; бас. Абдулфаттах Әбу Гудда, Халеф 14262005; әл-Иктисаб фир-Ризкил-мүстатаб, бас. Махмуд Арнус, Каир 14161995; бас. Абдулла әл-Миншау, Каир, 14181998; бас. Ахмет Жабир Бәдран, Кувейт, 2004).
Дәріс 5. Имам Тахауи және оның еңбектері
Қолданылатын әдісі: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Имам Тахауи ханафи мәзһабының атақты фақиһ ғұламаларының бірі. Толық аты-жөні - Ахмәд ибн Мұхаммед ибн Сәләмә ибн Сәләмә ибн Абдулмәлик, күниясы - Әбу Жағфар. Туылған жылы жайында түрлі көзқарастар бар. Алайда, һижри 239 (м. 853) жылы туылғандығы айтылады. Өйткені, шәкірті Ибн Юнус осы жылы дүниеге келгендігін Тахауидың (р.а.) өзінен риуаят етеді. Бұл жайында басқа да дәлелдер бар.
Ал, қайтыс болған жылы жайында тарихшылар көбінесе һижри 321 (м. 933) жыл деп ортақ көзқарас білдірген. Мысырдың Таха деп аталатын елді-мекенінде дүниеге келгендіктен, осыған байланыстырып, оны Тахауи деп атап кеткен. Тахауи Мысырдың ауқатты отбасыларының бірінен шыққан. Әкесі - Мұхаммед ибн Сәләм мухаддис әрі әдебиет пен поэзияны терең меңгерген кісі еді. Тахауи һижри 264 жылы дүние салған әкесінен хадис риуаят еткен. Оның анасы Шәфиғи мәзһабының алдыңғы қатарлы имамдарының бірі Әбу Ибраһим Исмайыл ибн Яхя әл-Музәнидің бауыры болып келеді. Сонымен қатар, Шәфиғи мәзһабының ғылыми мәжілістеріне қатысқан білімді тұлға еді. Бұдан Тахауидың ата-анасы ғылымға аса ден қойған адамдар болғанын байқаймыз.
Тахауидың тақуалығы
Тахауи (р.а.) ақиқат өз орнын тапқанға дейін ешқашан көзжұмбайлық танытпаған. Ол жұмсақ мінезді, барлық адамдармен жақсы қарым-қатынаста болған. Адамдар арасында туындаған мәселелерде әділдікпен мәміле жасайтын. Тахауи мен Ибн Харбуәйһ арасында бір ғылыми тартыс жүзеге асып, әрқайсы қозғалып жатқан мәселе жайында өздерінің көзқарастарының дұрыстығын алға тартады. Соған қарамастан бұл жайт олардың бір-бірлеріне деген сүйіспеншіліктеріне нұқсан келтірмеді. Сол уақытта Ибн Харбуәйһ қазылық қызметін атқарған еді. Ол қазылықтан түскенде, Тахауидың ұлы Али ибн Ахмәд әкесін сүйіншілеу үшін келеді. Осы сәтте Тахауи ұлына: Сенің бұлай айтуың қандай өкінішті! Бұл мен үшін сүйінші емес, керісінше қайғылы жайт. Мен бұдан былай сан-қилы мәселелер төңірегінде кіммен пікір алмасамын? - дейді. Бұл оқиға Тахауидың жоғары мінез-құлыққа ие болғандығына әрі оның байсалдылығы мен ерекше тұлғалығына тамаша бір мысал. Араларында ғылыми бір мәселеде келіспеушілік болғанымен, мұны жеке тұлғалық мәселеге айналдырмай, керісінше оған ғылыми бір шындық ретінде қараған.
Тахауи зуһд, тақуа иесі болып, жақсы мінез-құлықтарды бойында жинақтай білген біртуар ғалым еді.
Ислам ғұламаларының ол жайында айтқан сөздері
Тахауи атақты фиқһ ғұламасы, сиқа әрі орнын толтыру мүмкін болмаған тұлға (Сәмъани).
Тахауи - Ханафи мәзһабының фиқһ ғұламасы әрі имамы (Ибн Әсир).
Тахауи хадис хафызы, бірегей әрі құнды еңбектердің авторы (Суюти).
Тахауи өз заманында ілімі мен зуһд тұрғысынан аты шыққан дара тұлға еді (Ибн Нәдим).
Тахауи - имам, ғалым, хафыз, Мысырдың мухаддисі әрі фақиһы. Оның еңбектерін зерттеп-зерделеген адам, оның ғылымдағы орнының ерекше және мұхит іспеттес білімі бар екендігін аңғарады (Имам Зәһәби).
Ол Ислам фиқһының атақты мүжтәһидтерінің бірі болып, артына пайдалы еңбектер қалдырды. Әсіресе, хадис ілімі мен фиқһ саласында оның айтарлық орны бар (Заһид әл-Кәусари).
Тахауи бірнеше ғылым саласында өшпес із қалдырды. Атап айтқанда, ол тіл білімі, араб тілі грамматикасы, поэзия және қисын ілімдеріне қоса, тәпсір, хадис, фиқһ, кәләм, тарих, шежіре (нәсәб) ілімдері бойынша бірқатар еңбектер жазды.
Имам Тахауидың еңбектері
1.Ақидатут-Тахауи.
2.Шарху маъаанил-әәсәәр.
3.Шәрху мушкилил-әәсәәр.
4. Ахкәәмул-Қур'ан.
5. Сүнәну-ш-Шафиғи.
6. Сахихул-Әәсаар.
7. Шәрху Жәмиъил-кәбир.
8. Ихтиләфул-ъулама.
9. Әл-Уасая уәл-Фәуайд.
10. Ән-Нәуадирул-фиқһийя.
Тахауидың бұлардан басқа да бірнеше еңбектері бар.
Дәріс 6. Имам Насафи және оның еңбектері
Қолданылатын әдісі: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Насаф сөзінің тілдік мағынасы - парсы тілінде Нахшаб, яғни суы мол, жемісті деген ұғымына саяды. Туған жері - Хорасан мен Асфаһан аймақтары арасындағы Изжи жерінде шамамен 642-ші жылы дүниеге келген. Дегенмен, ғалымның туған жылына қатысты нақты мәлімет жоқтың қасы. Отандас ғалым, профессор Ш.Т.Керімнің Сығанақ саңлағы атты еңбегінде: Муртаза Бедер Түркияда жарық көрген көп томды Ислам энциклопедиясында ан-Насафидің 620 һ.1223 м. жылдар шамасында дүниеге келгендігі турасында болжам бар екендігін келтіреді,-деген. Сол кездегі моңғолдардың екі ханы Ақбайхан мен Күйікхан дәуірлерінде өмір сүрген деседі. имамның құдайшыл, турашыл, тақуа әрі дүниеге қызықпағандығы жөнінде деректерде кездестіруге болады. Сондай-ақ, ғалымның араб және парсы тілдерін жетік меңгергендігі жөнінде еңбектерінен көз жеткізуге болады. Имам Әбу әл-Баракат ан-Насафи - Құран ілімдері, фиқһ, хадис және усул фиқһ салалары бойынша қалам тербеген бірден-бір ғұлама. Еңбектеріне келер болсақ тәпсір саласында Тафсир ан-Насафи, фиқһ негіздеріне арналған әл-Манар, дін-негіздері ілімінде әл-Умдат ал-Ақаид және фиқһ іліміне қатысты Кәнз ад-Дақа-иқ атты еңбектерінің авторы. Сондай-ақ, аз-Зияда атты еңбегін Ахмед ибн Мұхаммед әл-Атабиден риуаят еткен, яки еңбегін оқып өзгелерге жеткізген. Кейбір деректерде ғалымның - туып өскен аймағындағы барлық ұстаздардан тағылым алып, өмірінің соңында Бағдадта өмір сүргендігі жөнінде сөз етіледі . Хафиз ад-Дин ан-Насафидің дүниеден өтуі туралы тарихшылар арасында түрлі пікірлер бар. Мәселен: Имам әл-Лакнауидің әл-Фауаид әл-Баһия және имам әл-Бағдадидің Һидияту әл-Арифин атты еңбектерінде былай деген: 710-шы жылы қайтыс болған,-деген. Имам Ибн Хажар әл-Асқаланидің әд-Дурар әл-Камина атты еңбегінде: 701-ші жылы қайтыс болды,-деген. Ал Имам әл-Қасым Құтлыбұғаның Фил Асил фи Баян ал-Уасил уал-Фасыл атты мақаласында: 710-нан кейін қайтыс болды,-деген. Имам Ан-Насафидің жасы 80-ге қараған шағында, 710 жылы жұмаға қараған түні, Рабиғ әл-Әууәл айында қайтыс болған деген тұжырымға келеміз.
Имам Әбу әл-Баракат ан-Насафидіңұстаздарына келер болсақ, деректер бойынша оқымыстының танымал үш ұстазы болған.
Ғалым ілімді Шамс әл-Аимма әл-Кердериден, Хамид ад-Дин ад-Дарир Әли ибн Мұхаммед әл-Бұхариден (6661268 ж.ш.д.ө.) және Бадр ад-Дин ҚаҺарзаде Мұхаммед Ибн Махмуд Ибн Әбду Кәрим әл-Кердериден (6511253 ж.д.ө.) үйренген. Алайда, ескерілмей қалған одан да көп ұстаздары болған деген деректерде кездеседі. Дегенмен, бізге белгілі үш ұстазына кеңінен тоқталсақ дейміз.Атап айтқанда:
1 - Шамсул А-Имма әл-Кердери: Мұхаммед бин Абдусаттар Ибн Мұхаммед әл-Ғамадий әл-Кардарий, һижраның 599-шы жылы туылған. Үлкен ұстаз болып танылған, Самарқандта, Мауранаһыр өлкесіне сапар шегіп, тәпсір, хадис, фиқһ ілімдерін терең меңгерген. Әл-Кердеридің көптеген тәлімгерлерге дәріс оқығандығы туралы баяндалады. Сондай-ақ, Имам әл-Ғазалидің Ханафи мазһабына қарсы ойларына тойтарыс атты трактатын жазған. Осы трактатынан басқа еңбектері ескерілмеген. Сөйтіп, һижра жыл санағының 642-ші жылы Бұхара қаласында дүние салған.
2 - Бадр ад-Дин Хауаһир Зәда: Мұхаммед Ибн Махмуд Ибн Абдул-Карим әл-Кердери, һижра жыл санағы бойынша 651-ші жылы дүниеден өткен.
3 - Хумайд ад-Дин ад-Дарир: Әли бин Мұхаммед Ибн Әли Хумайд ад-Дин ад-Дарир әр-Рамиший, Бұхара қаласында дүниеге келген. Ғұлама - хадис, тәпсір, фиқһ, фиқһ негіздері ілімдерін терең меңгерген Мәуеренаһр ғұламаларының бірі болған. Сондай-ақ, ақида ілімін де жетік меңгеріп, көптеген құнды еңбектердің авторы. Ғалым һижра жыл санағы бойынша 666-шы жылы дүниеден өткен. Имамның жаназасына елу мың адам жиналған деген деректер кездеседі.
Аталған имамдар (Оларды Алла рақымыма бөлесін) Әбу әл-Баракат ан-Насафиді фиқһта Имам Әбу Ханифаға, сенім мәселесінде Имам әл-Мартудиге жалғастыратын бірден-бір жалғаушы ұстаздары болған. Тізбектеп келтіретін болсақ Шамсул А-имма Һидәя кітабының авторы Әли Ибн Әбу Бакр әл-Марғинадиден, ол Әбу әл-Иәсар әл-Баздауиден, ол Әбу әл-Мансур әл-Мәтрудиден, ол Әбу Бакр әл-Жузжаниден, ол Мұхаммед Ибн әл-Хасаннан Имамның шәкірті, Имам Әбу Ханифадан (Аллаһ оларға разы болсын) алған.
Имам ан-Насафидің шәкірттеріне келер болсақ:Ғұламаның ілімі өте жоғары болғандығы туралы Ала ад-Дин әл-Бухаридің Кашф әл-Асрар атты еңбегінде: Имамдардың ұстазы, үмбетті, дінді қорғаушы, Ислам мен мұсылмандарға жәрдем беруші, Елшілер мен Пайғамбарлар мирасқоры, шығыс пен Қытайдың мүфтиі деген атқа ие болған деп келтіреді. Осындай атақты имамның шәкірттері болмауы әсте мүмкін емес. Алайда, тарих және басқада еңбектер Имам ан-Насафидің атын атап шәкірттерін көрсетпеген. Тек, аттары шығып танықты болған екі шәкіртін ғана ескеріп өткен. Олар:
1) Хусам ад-Дин ас-Сығнақи (Алла рақымына бөлесін): Толық аты-жөні: Хусейн бин Әли бин Хажжаж бин Әли бин Мухаммед. Өзінің аты - Хусейн, ал әкесінің аты - Әли, атасы - Хажжаж болса, ал бабасының аты -- Мұхаммед болған. Араб дереккөздерінде ас-Сығнақидың Халабта қайтыс болып, сонда жерленгені айтылғанымен Түркістан - Отырар жамағатының аңыз-әңгімелерінде Мысырды билеген Бейбарыста туған жеріне қайта оралып, ата жұртында көз жұмған дейтіні сынды сығанақтықтар ас-Сығнақиды осы ғасырдың басына дейін Сығанақта қайтыс болғандығын баяндайды. Хусам ад-Дин ас-Сығнақиден басқа да осы шаһардан шыққан Дәруиш Әли ас-Сығнақи, Молла имам ас-Сығнақи, Қамал ад-Дин ас-Сығнақи, Шайдай шайқа ас-Сығнақи сынды әлем мәдениетінің алтын қорына үлкен үлес қоспаса да, халқының мәдениетінде елеулі із қалдырған Сығынақ перзенттері аз емес. Оларды тауып, шығармаларын ғасырлар шаңынан арылтып, жарқыратып көрсету, бүгінгі ұрпақпен қайта қауыштыру - үлкен парыз. Фиқһтың Имамы, ақида маманы (тартысқа мықты), араб тілін жетік білген деген атаққа ие болған. Имам Әл-Марғинанидың Һидәя кітабына, Әбу Әл-Муғин Маймунның әт-Тамһид фи Қауағид әт-Таухид кітабына, әл-Баздауидың Усул кітабына түсіндірме берген танықты еңбектер қалдырған. Димашқта (Дамаск), Бағдадта өмір сүрген. Көптеген ғалымдардан ижаза алған. Имам һижраның 714-ші жылы Халаб деген жерде дүние салған.
2) Мұхаммед бин Мұхаммед әл-Жилий (Алла оны рақымына бөлесін): Мұхаммед бин Мұхаммед әл-Жилий, Имам ан-Насафидің жақын шәкірттерінің бірі. Фиқһ, фиқһ негіздері, ақида, тәпсір, хадис ілімдерін меңгерген, бұлардың бәрін Имам ан-Насафиден алған еді. Осы аталған ілімдердің әрқайсына жоқ дегенде бір-бір еңбек жазып қалдырған. Сондай-ақ, заманының танықты имамдардың бірі болғандығы мәлім.
Имам Әбу әл-Бәрәкат ан-Насафидің еңбектеріне келер болсақ, оқымыстының еңбектері бұқара жұртшылық арасында кеңінен тарап, еңбектері таныла бастағанда оның кітабына сұраныс арта түсті. Оның Мадарик ат-Танзил уа Хақаиқ ат-Тауил атты кітабы Тафсир ан-Насафи (ан-Насафидің тәпсірі) деген атпен танымал. Ан-Насафи дін негіздері ілімі бойынша әл-Умдат атты кітапта әл-Итимад атты шархында түсінікті әрі жүйелі түрде жазған. Осымен қатар әл-Мустәфа фи шарх ан-Нафи фил-Фуруғ, әл-Мусаффа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Ханафи мәзхабының табақаттары мен библиографиясы пәні бойынша
дәріс сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулық
Мамандық: 6В02202-Исламтану
Оқу түрі: күндізгі (4 курс)
Дайындаған: Аманқұл Т.О.
Алматы
2021 ж.
Дәріс сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулық
Тәпсір курсы бойынша қысқаша лекциялар жинағы
Пәннің қысқаша сипаттамасы:
Ханафи мазһабының табақаттары мен бибилиографиясы оқу пәні ретінде студенттерге алғашқы ғасырдан күнімізге дейін жазылған табақат кітаптарымен жұмыс жасауды үйретеді. Абдулқадир әл-Қурашидің әл-Жауаһирі, Ибн Дукмактың Назмул-жуман, Фирузабадидің Мирқатул-уафиия фи табақати ханафиия, Ибн Қутлубуғаның Тажут-таражи фи табақати Ханафиия, Абдул-хай Лакнауидің Фауаидул-бахиия аттың еңбектері негізге алына отырып зерттеледі.
Сабақ мақсаты:
Ханафи мазһабының ғұламалары жайында жалпы мағлұмат беретін әдебиеттермен табақат кітаптарымен танысу. Аталмыш кітаптарды қолдану әдісімен танысып, практика жасату. Сондай-ақ ханафи ғалымдарының білімге деген көзқарастарын үйрену.
Дәрістің негізгі міндеттері:
1. Ханафи табақат кітаптарымен танысу;
2. Табақат кітаптары арасында өзара байланыс құру және практикалық түрде қолдана алу;
3. Бірінші жазылған ханафи мазһабына байланысты библиографиялық әдебиеттермен танысып исламдағы орнын білу;
4. Ханафи мазхабының кітаптары мен басқа әдебиеттер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау;
5. Ханафи библиографиялық кітаптары мен басқа кітаптар арасындағы айырмашылықты айқындау.
Қолдануға ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
Негізгі:
1. Мирқатул вафия фи табақотил ханафия. - Пакистан, Пенжаб университеті 2018.
2. Ханафи фиқх алимлері уе дигер мезхеблерін мешхурлері. - Анкара 2013.
3. Мұхаммед Хусейн аз-Заһаби, ат-Тафсир уа әл-муфассирун, Дар әл-хадис, Каир, 2005.
4. Абдулқадир әл-Қурашидің, әл-Жауаһир, мир мухаммад кутубхона, исламабад 1993.
5. İBN DOKMAK'IN HAYATI VE "NAZMÜ'L-CÜMÂN FÎ TABAKÂTİ ASHABI İMÂMINA EN-NU'MÂN" Baku. 2017
6. Ибн Қутлубуғаның,Тажут-таражи фи табақати Ханафиия. - Дамаск 1992.
7. Абдул-хай Лакнауидің, Фауаидул-бахиия, мактабәтушшамилә https:shamela.ws
8. Ш.Керім Ас-Сығнақидың, ан-Ниһая - Астана 2013.
Дәріс 1. Әбу Ханифаның өмір жолы мен еңбектері
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Имам Ағзам һижраның 80 (699 ж.) жылында Ирактың Куфа қаласында дүниеге келген. Толық аты-жөні - Нұғман ибн Сәбит, ұлты парсы. Өз ғасырының ірі ғалымы болғандықтан оны - имам Ағзам, ең үлкен имам деп атаған.
Әбу Ханифа өмірінің 52 жылын Омеядтар заманында 18 жылын Аббасидтер дәуірінде өткізді. Бұл екі династия пайғамбарымыздың с.ғ.с. ұрпақтарын жасқы көрмей, оларды үнемі қуғындыққа ұшыратып отырды. Олардың соншалықты қысым жасауының себебі- қолдағы биліктен айрылып қалмау тұғын. Имам Ағзам қашанда Алланың елшісінің ұрпағының жанында болып. Оларға қолдау көрсетіп отырды. Бұл - әділеттілікті жақтау мен пайғамбарымызға деген сүйіспеншіліктен туған іс-әрекет еді.
Әбу Ханифаға телінген ақидаға (кәләм) қатысты негізгі кітаптар мыналар: әл-Фиқһул-әкбар, әл-Фиқһул-әбсат, әл-Алим уәл-мутааллим, әл-Уасия және Осман әл-Баттиге арнап жазылған Рисәлә. Бұрынғы кездері де, кейінгі кезеңдерде де Имам Ағзамның ақидаға қатысты ешқандай кітап жазбағанын айтқандар кездескен.
Қолданылатын әдіс: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәріс 2. Әбу Ханифаның ұстаздары
Қолданылатын әдіс: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Әбу Ханифа білім алу барысында да, кейінгі кезеңдерде де көптеген ғалымдармен байланыс орнатып, олардың ой-тұжырымдарын тыңдап, пікір алмасқан. Әртүрлі мәзһабтар мен ағымдардағы ғалымдармен кезігуі және осы мақсатта көптеген жерлерді аралауы оның ғылыми түсінігі мен парасаттылығының артуына ықпал етті. Қасында жиырма жылға жуық болып фиқһ үйренген ең үлкен ұстазы - Хаммад ибн Әби Сүлеймен. Хаммадтың ең басты ұстаздарының бірі Ибраһим ән-Нәхайи мен Шағби болса, Абдулла ибн Мәсудтың ең танымал шәкірті Алқама ибн Қайстан білім алған. Осылайша Әбу Ханифаның білімінің негізі аталмыш ұстаздар тізбегі арқылы Ибн Мәсудқа тіреледі. ХазретіОмар мен Әлидің көзқарастары олардың шәкірттері арқылы көбінесе, Ирақ аумағында таралғандығын назарға алатын болсақ, Әбу Ханифаның қолындағы ілім мұрасында олардың үлесі жоғары екенін түсінуге болады. Әбу Ханифа, бірнеше рет жасаған қажылық кезінде болсын, алты жылдай Меккеде тұрған кезінде болсын Ибн Аббастың (құлдықтан құтқарған) шәкірті Икримә мен Ата ибн Әби Рәбахтан Ибн Аббастың көзқарастарын, Ибн Омардың (құлдықтан құтқарған) шәкірті Нафиден оның көзқарастарын үйренген. Сонымен қатар Шиға имамдарының бірі Зәйдия мәзһабының құрушысы Зәйд ибн Әли (ө. 122739) мен оның інісі Мұхаммед әл-Бәкірден (ө.114732) білім алды. Жағфария мәзһабының негізін қалаушы Жағфар әс-Садықпен (ө. 148765) де кезігіп, пікір алмасқан. Осыған байланысты кейбір ғалымдар оны Әбу Ханифаның ұстаздарының қатарына қосқан. Әбу Ханифа басқа танымал ғалымдармен қатар қажылық кезінде Имам Мәлік және Әузайимен де кездескен.
Дәріс 3. VIII ханафи ғұламалары және Әбу Юсуф пен оның еңбектері
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Зуфәр ибн Хузәйл (110-158728-775)
Әбул Хузәйл ибн Хузәйл ибн Қайс әл-Әнбари әл-Басри. Әбу Ханифаның ең танымал шәкірттерінің бірі. 110 (728) немесе 111 (729) жылы әкесі Исфахан әкімі болған кезінде осы қалада дүниеге келген. Алғашында әһлул-хадис болатын. Кейіннен рәйға бет бұрды. Әбу Ханифадан фиқһ үйренді. Әмеш, Исмайл ибн Әби Халид, Мұхаммед ибн Ысқақ, Хажжаж ибн Әртат және басқа да адамдардан риуаят жеткізді. Әбу Ханифа оны қиясты ең жақсы біледі деп мақтайтын. Әбу Ханифа қайтыс болғаннан кейін оның орнына дәріс берді. Әбу Ханифаның көптеген шәкірттері ол қайтыс болғаннан кейін Зуфәрдан дәрісалды. Зуфәр Басрада тұрып, сол жерде қазы болып, сол жерде қайтыс болды. Әбу Юсуфтың Куфада дәріс бере бастауы Зуфәр Басраға кеткеннен кейін болуы керек. Әбу Ханифадан кейін ол дәріс бере бастаған болса, мәзһабтың пәтуа, методология және әдебіне қатысты қалыптасқан қағидалар бойынша алдыңғы қатардан орын ала алмайды. Өзі мүжтәһид саналмайтын мүфти пәтуа берген кезде қашан да Имам Ағзамның көзқарасын негізге алады; одан кейін Әбу Юсуф, сосын Шәйбани келеді. Зуфәр төртінші орында, Хасан ибн Зияд бесінші орында тұр. Сонымен қатар Әбу Ханифа мен Имамайнның (екі имамның) көзқарастарына қарсы келген, жиырмаға жуық мәселелерде оның көзқарастары мәзһабта мүфта биһ саналған.
Нұх ибн Әбу Мәриям (173789)
Әбу Исмә Нұх ибн Әбу Мариям Жауана әл-Кураши әл-Мәруази.
Әбу Ханифа мен Ибн Ләйладан фиқһ, Зүһри мен Хажжаж ибн Әртаттан хадис, Мұхаммед ибн Сайд әл-Кәлби мен Мұқатилден тәфсир және Ибн Ысқақтан мағази (әңгіме, қиссалар) оқыды. Яхия ибн Сайд, Ибн Жүрәйж, Мұқатил ибн Хайян, Әмеш және басқа да аттары аталған ұстаздарынан риуаят жеткізді. Әбу Ханифаның фиқһ көзқарастары және тіл, грамматика, өлең, әдебиет тақырыптарында дәріс беруі немесе Әбу Ханифаның көзқарастарын алғаш жинақтаған адам болуына байланысты жәми деген атаққа ие болған. Мәруде қазы болды. Терең фиқһ ғалымы болғанымен қатар мұхаддистер оған жалған хадис шығарушы деген дәрежеде сын да таққаны бар.
Қасым ибн Мағн (175791)
Әбу Абдулла Қасым ибн Мағн ибн Абдуррахман ибн Абдулла ибн Мәсуд әл-Хузали әл-Мәсуди әл-Куфи. Әмеш, Асым әл-Ахуел, Хашам ибн Уруа, Яхия ибн Сайд және басқалардан риуаят жеткізді. Одан Әбу Нуафм, Ибн Мәһди, Муалла ибн Мансур сияқты ғалымдардан хадис риуаят еткен. Мәһдидің кезінде Куфада қазы болып, жасаған қызметіне ақы алмайтын. Фиқһ, Араб тілі және тарих саласының шебері еді. Сенімді болғандықтан Сүнән авторлары оның риуаяттарын өз еңбектерінде қолданған. Ән-Науадир фил-Луға атты кітап жазғандығы айтылады.
Әбу Юсуф (113-182731-798)
Әбу Юсуф Яқұб ибн Ибраһим ибн Хабиб ибн Сад ибн Хабта әл-Куфи әл-Ансари9. Әбу Ханифаның ең үлкен шәкірті. 113 (731) жылы Куфада дүниеге келген. Куфада және Мәдинада білім алған. Әбу Ханифа мен Ибн Әби Ләйладан бастап Мәлик ибн Әнәс, Суфиян ибн Уйайна, Исмайл ибн Уләйя, Ибн Жүрайж, Ханзала ибн Әби Суфиян, Хишам ибн Уруа, Әбу Ысқақ әш-Шәйбани, Сүлеймен әт-Тәмими сияқты ғалымдардан фиқһ және хадис оқыды. Одан дәріс алғандардың арасында Мұхаммед ибн Хасан әш-Шәйбани, Ахмед ибн Ханбал және Яхия ибн Майн сияты үлкен ғалымдар бар. Бағдатта қазы болғанға дейін Куфада өмір сүрді. Халифа әл-Һади мен Харун Рашид дәуірінде қазылық жасады, қадиут-құдаттыққа (бас қазы) жетті. Деректерде бұл атаққа алғаш ие болған адамның Әбу Юсуф екендігі баяндалады. 182 (798) жылы Бағдатта қайтыс болды. Әбу Юсуфтың 192 (807-808) жылы қайтыс болған ұлы Юсуф та әкесінің көзінің тірісінде Бағдаттың батыс бөлігінде қайтыс болғанға дейін қазылық жасаған. Нағыз мүжтаһид болған Әбу Юсуфтың Әбу Ханифаға қарағанда хадиске көбірек жүгінуі, ұстазымен арасындағы методологиялық айырмашылықтан туған.
Китабул-Хараж.
Әбу Юсуфтың Харун-Рәшидқа ұсынған бұл кітабы басқарушылық, экономикалық, қаржылық және құқықтық салада маңызды мәнге ие. Сасанидтерді және басқа да халықтарды басқаруда бұл еңбектің теориялық және практикалық құны өте жоғары болды. Аббаси халифаты өз қолданыстарын Ислам негіздеріне сәйкестендірудің орнына діни негіздерді өз қолданыстарына келтіруге талпынған шағында Әбу Юсуфтың Китабул-Харажы оларға нақты қарсылық болды. Исламдық ұстаным бойынша төрт халифаның қолданысына сүйену керектігін ортаға қояды. Абдулазиз ибн Мұхаммед әр-Рахаби тарапынан Фиқһул-Мулук уә мифтахур-ритажил-мурассад ала Китабил-Хараж (бас. Ахмет Убәйд әл-Кубәйси, І-ІІ, Бағдат, 1973-1975) деген атпен түсіндірмесі жазылған кітап Муидзада Мұхаммед (ө. 9821574) пен Родослузада Мұхаммед (ө. 11131701) тарапынан түрікшеге аударылған, осы түсіндірмелер мен тәржімалардың қолжазбалары сақталған.
Ихталафу Әби Ханифа уә Ибн Әби Ләйла.
Бұл кітапты Әбу Юсуфтан Мұхаммед ибн Хасан әш-Шәйбани риуаят еткен (Каир, 1357; сонымен қатар Имам Шафийдің әл-Үмм атты кітабының соңында Һаза махтәләфә фиһи Әбу Ханифа уә Ибн Әби Ләйла ъан Әби Юсуф деген тақырыппен енген, VІІ, 87-150).
Китабур-Рәд алас-Сиярил-Әузаъи.
Әбу Ханифаның шәкірті Имам Мұхаммедке айтып отырып жаздырған мемлекеттер құқығына (сияр) қатысты кітаптағы көзқарастар Әузаъи тарапынан Китабу Сиярил-Әузаъи деген кітапта сынға ұшыраған соң Әбу Юсуф та Әузайиге жауап беру мақсатында осы кітабын жазған (бас. Әбул-Уәфа әл-Ауғани, Каир, 1357; сонымен бірге әл-Үмм кітабының ішінде Китабу Сиярил-Әузаъи деген тақырыппен қамтылған, VІІ, 303-336).
Китабул-Асар.
Ұлы Юсуф әкесі арқылы Әбу Ханифадан риуаят еткен кейбір хадистер мен фиқһқа қатысты көзқарастарды қамтиды (бас. Әбул-Уәфа әл-Ауғани, Каир, 1355).
Дәріс 4. IX ғасыр ханафи ғұламасы Шәйбани және оның еңбектерімен танысу
Қолданылатын әдісі: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Яхия ибн Зәкәрия (183799)
Әбу Сайд Яхия ибн Зәкәрия ибн Әби Зайда (Мәймун) әл-Куфи әл-Хамадани. Әбу Ханифаның алдыңғы қатарлы он шәкіртінің бірі, мұхаддис әрі фақиһ. Әкесінен, Хишам, Әмеш, Исмайл ибн Халид және Хажжаж ибн Әртаттан хадис үйренген. Одан Ахмет ибн Ханбал, Ибн Майн, Ибн Әби Шәйба, Яхия ибн Адам, Кутайба ибн Сайд жән басқалардан риуаят жеткізген. Харун Рашид кезінде Мәдайнде қазылық жасап, 63 жасында сол жерде қайтыс болды. Хадис хафизы (жаттаушы) және Мүснәд авторы. Мәдинада қазылық жасағандығына қатысты кейбір кітаптарда айтылған мәліметтер сияқты
қайтыс болған уақыты да кейбір кітаптарда 84 (800) деп берілуі Курашидтің 192 (808) деген уақыты да негізгі деректермен салыстырғанда қате болуы керек.
Шәйбани (132-189749-805)
Әбу Абдулла Мұхаммед ибн әл-Хасан ибн Фәркад әш-Шәйбани. Ханафи мәзһабының негізгі дереккөздерінің қалыптасуында маңызды рөл атқарған Шәйбани Бәни Шәйбан тайпасынан келеді. Ол 132 (749) жылы Уасытта дүниеге келген. Куфада өскен. 14 жасында Әбу Ханифаның дәрістеріне қатыса бастайды. 20 жасында Куфа мешіттерінде дәріс бере бастайды. Әбу Ханифа және фиқһ білім үшін үлкен қарыздар болған Әбу Юсуфпен қатар Суфян әс-Сәури, Мәлік ибн Әнәс, Суфиян ибн Уйәйнә, Абдуррахман әл-Әузаъи және Абдулла ибн Мүбәрәктардан дәріс алды. 180 (796) жылы Харун Рашид тарапынан Ракка қазысы болып тағайындалды. Біраз уақыт осы міндетті атқарғаннан кейін Имам Мұхаммед қайта Бағдатқа оралды. 189 (805) жылы Харун Рашидпен бірге Хорасанға барды. Сол кезде Хорасан қазысы болып тағайындалды да сол жылы Рәй қаласының Рәнбуя ауылында қайтыс болды. Әбу Юсуф сияқты нағыз мүжәддид саналған Имам Мұхаммедтің де әдістемесі көбінесе, хадиске сүйенетін. Сонымен бірге мықты тіл маманы Ханафи мәзһабының қалыптасуында үлкен еңбек сіңірді. Одан білім алған мынадай ғалымдар бар: Имам Шафиғи, Әбу Хафс әл-Кәбир, Мұхаммед ибн Сәмаға, Яхия ибн Майн, Ибн Михран (одан Муаттаны риуаят еткен), Шұғайыб ибн Сүлеймен әл-Кәйсани (Кәйсаниятты риуаят еткен), Әли ибн Салих әл-Жүржани (Жүржаниятты риуаят еткен), Исмайл ибн Рүстем әл-Мәруәзи (Науадирді риуаят еткен) және Иса ибн Әбан (әл-Хужжаны риуаят еткен).
әл-Асл.
Шәйбанидің алғашқы әрі ауқымды кітабы, әл-Мәсбут деген атпен танымал. Әбу Ханифаның көзқарастары негізге алынған кітапта Әбу Юсуф пен Шәйбанидің қарсы көзқарастары да қамтылып, өте аз мәселеде дәлел ретінде қолданылған. Шәйбани шәкірттерінің жеткізген риуаяттарының ішіндегі ең маңыздысы Әбу Сүлеймен әл-Жүзжаниге тиесілі. Алғаш болып Шәфик Шәхата (Каир, 1954) мен Әбул Уәфа әл-Ауғани (І-V, Карачи; Бәйрут, 14101990) тарапынан басылған кітапты толықтай Мұхаммед Бойнукалын қайта қарап, тексеріп шыққан болатын (І-ХІІ, Бәйрут, 14332012).
әз-Зиядат.
Аттаби (ө. 586110) мен Кадихан (ө.5921196) тарапынан түсіндірмесі жазылған кітап, Хасири (ө. 6361238) мен Садруддин Сүлеймен ибн Уәһб әл-Ханафи (ө. 6771278) тарапынан реттелген. Осы кітаптарға тиесілі жазбаларбен қатар Мұхаммед ибн Махмуд әс-Сәдиди әз-Зәузәнидің (ө.8011398) түсіндірмесі қолжазба ретінде сақталған.
әл-Жамиус-Сағир.
Бұл кітаптағы мәліметті Шәйбани, Әбу Юсуф арқылы Әбу Ханифадан жеткізген, Шәйбаниден бұл кітапты Иса ибн Әбан мен Ибн Сәмаға риуаят еткен. Кітаптың көптеген түсіндірмелері бар, ең маңыздылары Әбул-Уср Әли әл-Пәздәуи (ө.4821089), Ибн Мәза (ө. 5361141; бас. Салах Аууад Жума әл-Кубәйси, Бәйрут, 2006), Аттаби, Кадихан және Хасиридің түсіндірмелері. әл-Жамиус-Сағирдың әртүрлі басылымдары бар (Ләкнәу, 1292, 1294, 1328, Булак, 102, Китабул-Харажтың шетінде; Үнді 1310, шетінде Абдулхай әл-Ләкнәуидің түсіндірмелері және сілтемелері жазылған Шәйбани, Әбу Ханифа, басқа да ханафи ғалымдарының аудармалары түрінде; Каир, 14062011). Әл-Жамиус-Сағирдың бір бөлігі түсіндірмелерімен бірге Иван Дмитриев тарапынан неміс тіліне аударылған (Asch-Schaibani und sein corpus juris al-gami as-sagir, Westasiatische Studien, Берлин 1908, 60-206 бб).
әл-Жамиул-Кәбир.
Шәйбани жазып бастырған бұл кітапты Әбу Юсуфтан риуаят етпегендігіне ғалымдар бірауыздан келіседі. Фиқһ дәлелдері кірмеген бұл кітапты, Имам Мұхаммедтің Әбу Хафс әл-Кәбир, Әбу-Сүлеймен әл-Жүзжани және Ибн Сәмаға сияқты шәкірттері жеткізген. Көптеген түсініктеме, мазмұндамасы бар бұл кітап баспа бетін көрген (бас. Әбул-Уәфа әл-Ауғани, Хайдарабад-Каир, 1356, 1399; Урду тіліне ауд. Мұхаммед Абид Имран Әнжум Мәдини, Лахор 2008). Жәссас, Исфижаби, Сәрахси, Хаһарзада, Кырмани, Аттаби және Хасири сияқты танымал ханафи ғалымдары тарапынан жазылған түсіндірмелері қолжазба түрінде сақталған.
Әс-Сиярул-Кәбир.
Мемлекеттік құқыққа қатысты маңызды бір кітап, Сәрахси тарапынан шәрхы жазылып, ол алғаш рет Хайдарабадта (І-ІV, 1335-1336), кейін Каирде (І-ІІІ, 1957-1960) басылған. Салахаддин әл-Мүнәжжидтің Каирде бастырған басылымы толық емес, және 5-томдары Абдулазиз Ахмет тарапынан дұрысталып толық 5 томдық жинақ болып 1971 жылы Каирде басылған.
Әс-Сиярус-Сағир.
Қазірге дейін жетпегендіктен бұл кітап жайлы әртүрлі көзқарастар айтылған. Кітап әл-Асл кітабының нұсқасы түрінде қазірге дейін жеткен деген көзқарас кездеседі. Сонымен қатар Шәйбанидың мұндай атаумен кітап жазғаны белгісіз. Заһирур-риуая көзқарастарына сүйенетін мұхтасар және шәрхтарының авторлары да мұндай кітаптың болғандығы жайлы айтпайды.
Китабул-Әсар.
Әбу Ханифа риуаят еткен, Ирак фиқһ ғалымдары жақсы білетін хадистер мен кітаптарды қамтыған. Риуаяттардың көбі Әбу Юсуфтың әл-Әсар кітабы сияқты. Бұл да сол сияқты Әбу Ханифаның бір мүснәды бабында болғандықтан маңызды (бас. Абдулха әл-Ләкнәуи, Ләкнәу, 1883; Абдулазиз Мұхаммед Абдуррашидтің урду тілінде Фәйзус-Сәттар фи шәрхи китабил-Әсар деген кітабымен бірге, Лахор, 1309; бас. Әбул-Уәфа әл-Ауғани. Хайдарабад, 13851965; бас. Мұхаммед Абдуррашид ән-Нумани, Карачи, 14101990, Киямуддин Абдулбари әл-Ләкнәуидің әт-Таликул-Мұхтар ала китабил-Асар, Ибн Хажар әл-Аскаланидің әл-Исар би марифати риуаятил-Асар және Мұхаммед Абдулхалим әс-Санидің әл-Ихтияр фи тәртибил-Асар деген кітаптарымен бірге; урду тіліне ауд. Бас.Мұхаммед Сыддық Назаруи, Лахор, 2004; бас. Хадиша Мұхаммед Камил, Каир 2005; бас. Ахмет Иса әл-Масарауи, Каир, 2006; бас. Халид әл-Аууад, Дамаск 14292008).
әл-Хужжа ала әһлил-Мәдина.
Шафиғидің әл-Үмм кітабында риуаят еткен бұл кітапта Әбу Ханифаның көзқарастары мен Мәдина ғалымдарының көзқарастары салыстырылады (Ләкнәу, 1888; бас. Саид Мәһди Хасан әл-Килани, І-ІV, Хайдарабад, 1385-1390; Бәйрут, 14272006).
Китабул-Мәхариж уәл-Һиял (бас. J. Schacht, Leipzig 1930).
Зиядатуз-Зиядат.
Сәрахси тарапынан ән-Нукат деген атпен жазылған шәрхымен Аттабидің шәрхы Әбул Уәфа әл-Ауғани тарапынан бастырылған (Хайдарабад, 1387). Китабул-Кәсб (бас. Зуһәйл Зәккар, Дамаск, 14001980; Бәйрут 14171997, Рисалатан фил-Кәсбтің ішінде; бас. Абдулфаттах Әбу Гудда, Халеф 14262005; әл-Иктисаб фир-Ризкил-мүстатаб, бас. Махмуд Арнус, Каир 14161995; бас. Абдулла әл-Миншау, Каир, 14181998; бас. Ахмет Жабир Бәдран, Кувейт, 2004).
Дәріс 5. Имам Тахауи және оның еңбектері
Қолданылатын әдісі: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Имам Тахауи ханафи мәзһабының атақты фақиһ ғұламаларының бірі. Толық аты-жөні - Ахмәд ибн Мұхаммед ибн Сәләмә ибн Сәләмә ибн Абдулмәлик, күниясы - Әбу Жағфар. Туылған жылы жайында түрлі көзқарастар бар. Алайда, һижри 239 (м. 853) жылы туылғандығы айтылады. Өйткені, шәкірті Ибн Юнус осы жылы дүниеге келгендігін Тахауидың (р.а.) өзінен риуаят етеді. Бұл жайында басқа да дәлелдер бар.
Ал, қайтыс болған жылы жайында тарихшылар көбінесе һижри 321 (м. 933) жыл деп ортақ көзқарас білдірген. Мысырдың Таха деп аталатын елді-мекенінде дүниеге келгендіктен, осыған байланыстырып, оны Тахауи деп атап кеткен. Тахауи Мысырдың ауқатты отбасыларының бірінен шыққан. Әкесі - Мұхаммед ибн Сәләм мухаддис әрі әдебиет пен поэзияны терең меңгерген кісі еді. Тахауи һижри 264 жылы дүние салған әкесінен хадис риуаят еткен. Оның анасы Шәфиғи мәзһабының алдыңғы қатарлы имамдарының бірі Әбу Ибраһим Исмайыл ибн Яхя әл-Музәнидің бауыры болып келеді. Сонымен қатар, Шәфиғи мәзһабының ғылыми мәжілістеріне қатысқан білімді тұлға еді. Бұдан Тахауидың ата-анасы ғылымға аса ден қойған адамдар болғанын байқаймыз.
Тахауидың тақуалығы
Тахауи (р.а.) ақиқат өз орнын тапқанға дейін ешқашан көзжұмбайлық танытпаған. Ол жұмсақ мінезді, барлық адамдармен жақсы қарым-қатынаста болған. Адамдар арасында туындаған мәселелерде әділдікпен мәміле жасайтын. Тахауи мен Ибн Харбуәйһ арасында бір ғылыми тартыс жүзеге асып, әрқайсы қозғалып жатқан мәселе жайында өздерінің көзқарастарының дұрыстығын алға тартады. Соған қарамастан бұл жайт олардың бір-бірлеріне деген сүйіспеншіліктеріне нұқсан келтірмеді. Сол уақытта Ибн Харбуәйһ қазылық қызметін атқарған еді. Ол қазылықтан түскенде, Тахауидың ұлы Али ибн Ахмәд әкесін сүйіншілеу үшін келеді. Осы сәтте Тахауи ұлына: Сенің бұлай айтуың қандай өкінішті! Бұл мен үшін сүйінші емес, керісінше қайғылы жайт. Мен бұдан былай сан-қилы мәселелер төңірегінде кіммен пікір алмасамын? - дейді. Бұл оқиға Тахауидың жоғары мінез-құлыққа ие болғандығына әрі оның байсалдылығы мен ерекше тұлғалығына тамаша бір мысал. Араларында ғылыми бір мәселеде келіспеушілік болғанымен, мұны жеке тұлғалық мәселеге айналдырмай, керісінше оған ғылыми бір шындық ретінде қараған.
Тахауи зуһд, тақуа иесі болып, жақсы мінез-құлықтарды бойында жинақтай білген біртуар ғалым еді.
Ислам ғұламаларының ол жайында айтқан сөздері
Тахауи атақты фиқһ ғұламасы, сиқа әрі орнын толтыру мүмкін болмаған тұлға (Сәмъани).
Тахауи - Ханафи мәзһабының фиқһ ғұламасы әрі имамы (Ибн Әсир).
Тахауи хадис хафызы, бірегей әрі құнды еңбектердің авторы (Суюти).
Тахауи өз заманында ілімі мен зуһд тұрғысынан аты шыққан дара тұлға еді (Ибн Нәдим).
Тахауи - имам, ғалым, хафыз, Мысырдың мухаддисі әрі фақиһы. Оның еңбектерін зерттеп-зерделеген адам, оның ғылымдағы орнының ерекше және мұхит іспеттес білімі бар екендігін аңғарады (Имам Зәһәби).
Ол Ислам фиқһының атақты мүжтәһидтерінің бірі болып, артына пайдалы еңбектер қалдырды. Әсіресе, хадис ілімі мен фиқһ саласында оның айтарлық орны бар (Заһид әл-Кәусари).
Тахауи бірнеше ғылым саласында өшпес із қалдырды. Атап айтқанда, ол тіл білімі, араб тілі грамматикасы, поэзия және қисын ілімдеріне қоса, тәпсір, хадис, фиқһ, кәләм, тарих, шежіре (нәсәб) ілімдері бойынша бірқатар еңбектер жазды.
Имам Тахауидың еңбектері
1.Ақидатут-Тахауи.
2.Шарху маъаанил-әәсәәр.
3.Шәрху мушкилил-әәсәәр.
4. Ахкәәмул-Қур'ан.
5. Сүнәну-ш-Шафиғи.
6. Сахихул-Әәсаар.
7. Шәрху Жәмиъил-кәбир.
8. Ихтиләфул-ъулама.
9. Әл-Уасая уәл-Фәуайд.
10. Ән-Нәуадирул-фиқһийя.
Тахауидың бұлардан басқа да бірнеше еңбектері бар.
Дәріс 6. Имам Насафи және оның еңбектері
Қолданылатын әдісі: Кластер әдісі: Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды жинақтау, тұжырымдау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Насаф сөзінің тілдік мағынасы - парсы тілінде Нахшаб, яғни суы мол, жемісті деген ұғымына саяды. Туған жері - Хорасан мен Асфаһан аймақтары арасындағы Изжи жерінде шамамен 642-ші жылы дүниеге келген. Дегенмен, ғалымның туған жылына қатысты нақты мәлімет жоқтың қасы. Отандас ғалым, профессор Ш.Т.Керімнің Сығанақ саңлағы атты еңбегінде: Муртаза Бедер Түркияда жарық көрген көп томды Ислам энциклопедиясында ан-Насафидің 620 һ.1223 м. жылдар шамасында дүниеге келгендігі турасында болжам бар екендігін келтіреді,-деген. Сол кездегі моңғолдардың екі ханы Ақбайхан мен Күйікхан дәуірлерінде өмір сүрген деседі. имамның құдайшыл, турашыл, тақуа әрі дүниеге қызықпағандығы жөнінде деректерде кездестіруге болады. Сондай-ақ, ғалымның араб және парсы тілдерін жетік меңгергендігі жөнінде еңбектерінен көз жеткізуге болады. Имам Әбу әл-Баракат ан-Насафи - Құран ілімдері, фиқһ, хадис және усул фиқһ салалары бойынша қалам тербеген бірден-бір ғұлама. Еңбектеріне келер болсақ тәпсір саласында Тафсир ан-Насафи, фиқһ негіздеріне арналған әл-Манар, дін-негіздері ілімінде әл-Умдат ал-Ақаид және фиқһ іліміне қатысты Кәнз ад-Дақа-иқ атты еңбектерінің авторы. Сондай-ақ, аз-Зияда атты еңбегін Ахмед ибн Мұхаммед әл-Атабиден риуаят еткен, яки еңбегін оқып өзгелерге жеткізген. Кейбір деректерде ғалымның - туып өскен аймағындағы барлық ұстаздардан тағылым алып, өмірінің соңында Бағдадта өмір сүргендігі жөнінде сөз етіледі . Хафиз ад-Дин ан-Насафидің дүниеден өтуі туралы тарихшылар арасында түрлі пікірлер бар. Мәселен: Имам әл-Лакнауидің әл-Фауаид әл-Баһия және имам әл-Бағдадидің Һидияту әл-Арифин атты еңбектерінде былай деген: 710-шы жылы қайтыс болған,-деген. Имам Ибн Хажар әл-Асқаланидің әд-Дурар әл-Камина атты еңбегінде: 701-ші жылы қайтыс болды,-деген. Ал Имам әл-Қасым Құтлыбұғаның Фил Асил фи Баян ал-Уасил уал-Фасыл атты мақаласында: 710-нан кейін қайтыс болды,-деген. Имам Ан-Насафидің жасы 80-ге қараған шағында, 710 жылы жұмаға қараған түні, Рабиғ әл-Әууәл айында қайтыс болған деген тұжырымға келеміз.
Имам Әбу әл-Баракат ан-Насафидіңұстаздарына келер болсақ, деректер бойынша оқымыстының танымал үш ұстазы болған.
Ғалым ілімді Шамс әл-Аимма әл-Кердериден, Хамид ад-Дин ад-Дарир Әли ибн Мұхаммед әл-Бұхариден (6661268 ж.ш.д.ө.) және Бадр ад-Дин ҚаҺарзаде Мұхаммед Ибн Махмуд Ибн Әбду Кәрим әл-Кердериден (6511253 ж.д.ө.) үйренген. Алайда, ескерілмей қалған одан да көп ұстаздары болған деген деректерде кездеседі. Дегенмен, бізге белгілі үш ұстазына кеңінен тоқталсақ дейміз.Атап айтқанда:
1 - Шамсул А-Имма әл-Кердери: Мұхаммед бин Абдусаттар Ибн Мұхаммед әл-Ғамадий әл-Кардарий, һижраның 599-шы жылы туылған. Үлкен ұстаз болып танылған, Самарқандта, Мауранаһыр өлкесіне сапар шегіп, тәпсір, хадис, фиқһ ілімдерін терең меңгерген. Әл-Кердеридің көптеген тәлімгерлерге дәріс оқығандығы туралы баяндалады. Сондай-ақ, Имам әл-Ғазалидің Ханафи мазһабына қарсы ойларына тойтарыс атты трактатын жазған. Осы трактатынан басқа еңбектері ескерілмеген. Сөйтіп, һижра жыл санағының 642-ші жылы Бұхара қаласында дүние салған.
2 - Бадр ад-Дин Хауаһир Зәда: Мұхаммед Ибн Махмуд Ибн Абдул-Карим әл-Кердери, һижра жыл санағы бойынша 651-ші жылы дүниеден өткен.
3 - Хумайд ад-Дин ад-Дарир: Әли бин Мұхаммед Ибн Әли Хумайд ад-Дин ад-Дарир әр-Рамиший, Бұхара қаласында дүниеге келген. Ғұлама - хадис, тәпсір, фиқһ, фиқһ негіздері ілімдерін терең меңгерген Мәуеренаһр ғұламаларының бірі болған. Сондай-ақ, ақида ілімін де жетік меңгеріп, көптеген құнды еңбектердің авторы. Ғалым һижра жыл санағы бойынша 666-шы жылы дүниеден өткен. Имамның жаназасына елу мың адам жиналған деген деректер кездеседі.
Аталған имамдар (Оларды Алла рақымыма бөлесін) Әбу әл-Баракат ан-Насафиді фиқһта Имам Әбу Ханифаға, сенім мәселесінде Имам әл-Мартудиге жалғастыратын бірден-бір жалғаушы ұстаздары болған. Тізбектеп келтіретін болсақ Шамсул А-имма Һидәя кітабының авторы Әли Ибн Әбу Бакр әл-Марғинадиден, ол Әбу әл-Иәсар әл-Баздауиден, ол Әбу әл-Мансур әл-Мәтрудиден, ол Әбу Бакр әл-Жузжаниден, ол Мұхаммед Ибн әл-Хасаннан Имамның шәкірті, Имам Әбу Ханифадан (Аллаһ оларға разы болсын) алған.
Имам ан-Насафидің шәкірттеріне келер болсақ:Ғұламаның ілімі өте жоғары болғандығы туралы Ала ад-Дин әл-Бухаридің Кашф әл-Асрар атты еңбегінде: Имамдардың ұстазы, үмбетті, дінді қорғаушы, Ислам мен мұсылмандарға жәрдем беруші, Елшілер мен Пайғамбарлар мирасқоры, шығыс пен Қытайдың мүфтиі деген атқа ие болған деп келтіреді. Осындай атақты имамның шәкірттері болмауы әсте мүмкін емес. Алайда, тарих және басқада еңбектер Имам ан-Насафидің атын атап шәкірттерін көрсетпеген. Тек, аттары шығып танықты болған екі шәкіртін ғана ескеріп өткен. Олар:
1) Хусам ад-Дин ас-Сығнақи (Алла рақымына бөлесін): Толық аты-жөні: Хусейн бин Әли бин Хажжаж бин Әли бин Мухаммед. Өзінің аты - Хусейн, ал әкесінің аты - Әли, атасы - Хажжаж болса, ал бабасының аты -- Мұхаммед болған. Араб дереккөздерінде ас-Сығнақидың Халабта қайтыс болып, сонда жерленгені айтылғанымен Түркістан - Отырар жамағатының аңыз-әңгімелерінде Мысырды билеген Бейбарыста туған жеріне қайта оралып, ата жұртында көз жұмған дейтіні сынды сығанақтықтар ас-Сығнақиды осы ғасырдың басына дейін Сығанақта қайтыс болғандығын баяндайды. Хусам ад-Дин ас-Сығнақиден басқа да осы шаһардан шыққан Дәруиш Әли ас-Сығнақи, Молла имам ас-Сығнақи, Қамал ад-Дин ас-Сығнақи, Шайдай шайқа ас-Сығнақи сынды әлем мәдениетінің алтын қорына үлкен үлес қоспаса да, халқының мәдениетінде елеулі із қалдырған Сығынақ перзенттері аз емес. Оларды тауып, шығармаларын ғасырлар шаңынан арылтып, жарқыратып көрсету, бүгінгі ұрпақпен қайта қауыштыру - үлкен парыз. Фиқһтың Имамы, ақида маманы (тартысқа мықты), араб тілін жетік білген деген атаққа ие болған. Имам Әл-Марғинанидың Һидәя кітабына, Әбу Әл-Муғин Маймунның әт-Тамһид фи Қауағид әт-Таухид кітабына, әл-Баздауидың Усул кітабына түсіндірме берген танықты еңбектер қалдырған. Димашқта (Дамаск), Бағдадта өмір сүрген. Көптеген ғалымдардан ижаза алған. Имам һижраның 714-ші жылы Халаб деген жерде дүние салған.
2) Мұхаммед бин Мұхаммед әл-Жилий (Алла оны рақымына бөлесін): Мұхаммед бин Мұхаммед әл-Жилий, Имам ан-Насафидің жақын шәкірттерінің бірі. Фиқһ, фиқһ негіздері, ақида, тәпсір, хадис ілімдерін меңгерген, бұлардың бәрін Имам ан-Насафиден алған еді. Осы аталған ілімдердің әрқайсына жоқ дегенде бір-бір еңбек жазып қалдырған. Сондай-ақ, заманының танықты имамдардың бірі болғандығы мәлім.
Имам Әбу әл-Бәрәкат ан-Насафидің еңбектеріне келер болсақ, оқымыстының еңбектері бұқара жұртшылық арасында кеңінен тарап, еңбектері таныла бастағанда оның кітабына сұраныс арта түсті. Оның Мадарик ат-Танзил уа Хақаиқ ат-Тауил атты кітабы Тафсир ан-Насафи (ан-Насафидің тәпсірі) деген атпен танымал. Ан-Насафи дін негіздері ілімі бойынша әл-Умдат атты кітапта әл-Итимад атты шархында түсінікті әрі жүйелі түрде жазған. Осымен қатар әл-Мустәфа фи шарх ан-Нафи фил-Фуруғ, әл-Мусаффа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz