«Китаб муқаддима» ерекшеліктері

Жоспар

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Лексикалық ерекшеліктері.
1. 1.Кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1. 1. 1. Араб сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1. 1. 2. Парсы сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
1. 2. Түркі сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
1. 2. 1. Зат есім сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
1. 2. 2. Сын есімдер сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
1. 2. 2. 1. Сапалық сын есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
1. 2. 2. 2. Қатыстық сын есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
1. 2. 3. Сан есімдер сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
1. 2. 3. 1. Есептік сан есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...95
1. 2. 3. 2. Реттік сан есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
1. 2. 4. Үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99
1. 2. 4. 1. Мезгіл үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99
1. 2. 4. 2. Мекен үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
1. 2. 4. 3. Сын (бейне) үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102
1. 2. 4. 4. Мөлшер үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
1. 2. 5. Есімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .103
1. 2. 5. 1. Жіктеу есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...104
1. 2. 5. 2. Сілтеу есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 105
1. 2. 5. 3. Жалпылау есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
1. 2. 5. 4. Сұрау есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .106
1. 2. 5. 5. Белгісіздік есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .107
1. 2. 5. 6. Өздік есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..107
1. 2. 6. Шылаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .108
1. 2. 6. 1. Жалғаулықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..108
1. 2. 6. 2. Септеуліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 108
1. 2. 6. 3. Демеуліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..111
1. 2. 7. Етістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
II Тарау. Морфологиялық ерекшеліктер
2. 1. Жалғаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139
2. 1. 1. Септік жалғаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..139
2. 1. 2. Көптік жалғаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..144
2. 1. 3. Тәуелдік жалғаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...145
2. 1. 4. Жіктік жалғаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..145
2. 2. Жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 146
2. 2. 1. Сөз түрлендіруші жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..146
2. 2. 2. Сөз тудырушы жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..152
2. 2. 2. 1. Есімдерден есім тудырушы жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .152
2. 2. 2. 2. Етістіктерден есім тудырушы жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .158
2. 2. 2. 3. Есімнен етістік тудырушы жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...161
2. 2. 2. 4. Етістіктен етістік тудырушы жұрнақтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...163
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..169
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .176

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 154 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Лексикалық ерекшеліктері.
1. 1.Кірме
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. 1. 1. Араб
сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1. 1. 2. Парсы
сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 55
1. 2. Түркі
сөздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .61
1. 2. 1. Зат есім
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .61
1. 2. 2. Сын есімдер
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .87
1. 2. 2. 1. Сапалық сын
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 87
1. 2. 2. 2. Қатыстық сын
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .93
1. 2. 3. Сан есімдер
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..95
1. 2. 3. 1. Есептік сан
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..95
1. 2. 3. 2. Реттік сан
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .98
1. 2. 4.
Үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .99
1. 2. 4. 1. Мезгіл
үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .99
1. 2. 4. 2. Мекен
үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 101
1. 2. 4. 3. Сын (бейне)
үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..102
1. 2. 4. 4. Мөлшер
үстеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .102
1. 2. 5.
Есімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...103
1. 2. 5. 1. Жіктеу
есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..104
1. 2. 5. 2. Сілтеу
есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...105
1. 2. 5. 3. Жалпылау
есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 105
1. 2. 5. 4. Сұрау
есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 106
1. 2. 5. 5. Белгісіздік
есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 107
1. 2. 5. 6. Өздік
есімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .107
1. 2. 6.
Шылаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .108
1. 2. 6. 1.
Жалғаулықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..108
1. 2. 6. 2.
Септеуліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 108
1. 2. 6. 3.
Демеуліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .111
1. 2. 7.
Етістіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 112
II Тарау. Морфологиялық ерекшеліктер
2. 1.
Жалғаулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .13 9
2. 1. 1. Септік
жалғаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 139
2. 1. 2. Көптік
жалғаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 144
2. 1. 3. Тәуелдік
жалғаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .145
2. 1. 4. Жіктік
жалғаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 145
2. 2.
Жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .14 6
2. 2. 1. Сөз түрлендіруші
жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
46
2. 2. 2. Сөз тудырушы
жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...152
2. 2. 2. 1. Есімдерден есім тудырушы
жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...152
2. 2. 2. 2. Етістіктерден есім тудырушы
жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...158
2. 2. 2. 3. Есімнен етістік тудырушы
жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .161
2. 2. 2. 4. Етістіктен етістік тудырушы
жұрнақтар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .163
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 169
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...176

Қысқартылған шартты белгілер
МҚ – Atalay, Besim, Divanü Lugati’t – Türk Tercümesi C. I-V, Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara 1985-1986.
ҚБ – Arat R. R. Kutadgu bilig III ındeks, Ankara, 1969
ГТ – Karamanlıoğlu, A. F., Seyfî Sarāyî, Gülstan Tercümesi, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara 1989.
ИХ: İzbudak V. El-İdrak Haşiyesi, Türk Dil Kurum Yayınları, Devlet Basım
Evi, İstanbul 1936.
ИМ – Toparalı, Recep, İrşadu’l Mulûk ve’s-Selātin, Ankara 1992.
БВ: Can Özgür, Baytaratu’l-Vazıh –Metin-İndeks, Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul, 1998.
КФ: Toparalı R. Kitab fi’l-Fıkh (Şekil Bilgisi Özellikleri – Örnek Metin),
Erzurum, 1993.
КФТ: - Çirik, Birgül, Kitab ü Fi’l-Fıkh Bi’l-Lisani’t-Türki, İstanbul,
1961.
КИ – Caferoğlu, A., Abu Hayyan, Kitab al-İdrāk li-Lisān al-Atrak, İstanbul
1931.
МГ: -Uğurlu, M., Münyetü’l-Güzzat, Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara,
1987.
КК –Grǿnbech, K., Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex
Cumanicus, Kopenhagen: E. Munksgaard, 1942.
ДМ - Zajaczkowski, A., (I) “Chapitres Choises du Vocabulaıre Arabe-Kiptchak
“ad-durrat al-mudia fi’l-lugat-at Turkiya”, Rocznik Orientalistyczny,
XXIX1, Warszawa 1965: 39-98; (II) “Material kolokwialny arabsko-kipczacki
w Slowniku ” “ad-Durrat al-Mudia fi’l-lugat-at Turkiya”, Rocznik
Orientalistyczny, XXIX2, 1965: 71-116;
Ал-Каванин – Bilge, Kilisli Rifat, El-Kavanin’ül-külliye li Zabt-il-lugat-
it-Türkiyye, İstanbul, 1928.
БМ – Zajaczkowski, A., Slownük arabsko-kipczaciz okresu Panstwa
Mamelouckiego, Bulgat al-muštaq fi lugat al-Turk wa-l-Qifžāq, ześć. II
Verba. POZO, Bd. 1, 86 u. 138, Warszawa 1954, 1958.
Ат-Тухфа –Atalay, Besim, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lugat-i-Türkiyye,
İstanbul, 1945. С. М. Муталлибов. Аттухфатуз Закияту фил луғатит түркия.
Ташкент 1968.
РХ:Çotuksöken, Y., Kitab Fi Riyazatı’l-Hayl (metin-indeks), İstanbul,
1970.
ИН: Büngül, N.N., Kitab Fi İlmi’n-Nüşşab, Ülkü Basımevi, Konya, 1944.
МГ: -Uğurlu, M., Münyetü’l-Güzzat, Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara,
1987.
ТА– Kitab-ı Mecmu’u Tercuman-ı Türki ve ‘Acemi ve Mogoli; Houstma, M. Th.
Ein Türkischen-Arabisches Glossar, Leiden 1894.
БВ: Ağar, M.E., Baytaratu’l-Vazıh, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1986.
МЕ –Yüce, Nuri, Mukaddimetü’l Edeb, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks,
Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988
НФ – Нехжул Ферадис; Фазылов, Е., Староузбекский Язык. Хорезмские памятники
XIV века.. Ташкент 1966-1971.
КЕ – Rabguzi, Kısasü’l – Enbiya; Ata, Aysu. Ankara 1997.
ХШ – Zajaczkowski, A., Najstarsza Wersja Turecka Xusräv u Şirin Qutba,
Czesc III, Slownik, Warszawa 1961.
МН – Мухаббет-наме; Фазылов, Е., Староузбекский Язык. Хорезмские памятники
XIV века. Ташкент 1966-1971.

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тілінің тарихы көне түркі, ескі
түркі халықтарының тілімен, тарихымен және сол халықтардың өмірімен
өркениет және мәдениетімен тығыз байланыста екендігі белгілі. Тарихи жазба
жадыгерліктер тілінде сақтала отырып, бүгінгі күнгі атқарылар мақсатты
жұмыстарымыздың мүдделі қажеттілігіне айналып отыр. Оған ең басты
себептердің бірі - халық тарихы оның мәдениетті, әдет-ғұрпы, дәстүрінің
ерекшелігі сол халықтың ата заңын қалыптастырып, әлемдік өркениет
сахнасында өзіндік табиғи болмысымен келешек ұрпақтарына қызмет етсін деген
талап-тілектеріне байланысты туындайтындығында жатса керек. Қазақ тілінің
жүйесі мен құрылымын талдап түсіндіру, ондағы фонетикалық, лексикалық және
грамматикалық әр түрлі құбылыстардың тарихи дамуын зерттеуде сүйенетін
дерек көздердің маңыздысы көне дәуір жазба ескерткіштері екендігі сөзсіз.
Бұл зерттеу жұмысымызда еңбек тіліндегі сөздердің құрылым жүйесі, олардың
фоно- морфологиялық ерекшеліктері мен даму және қалыптасу тарихы сол
сөздердің орта ғасыр қыпшақ тілінде жазылған басқа да ескертіштер тіліндегі
және қазіргі түркі тілдеріндегі көріністері салыстырыла отырып
сарапталады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қандайда бір тіл болмасын, оның бір
жерде өзгеріссіз тұруы мүмкін еместігі және тілдің үздіксіз, әрі баяу дамып
отыратын құбылыс екендігі тіл білімінде дәлелденген. Сондықтан ол үнемі
ғылыми талқыға түсіп, зерттеліп отыруы тиіс. Түркі тілдерінің, әсіресе
қыпшақ тобына кіретін қазіргі қазақ тілінің тарихын оқып-біліп, зерттеу
үшін олардың тарихи-салыстырмалы грамматикасы мен тарихи лексикалогиясын
жазуда және әр тілдің өзіне тән қыр-сырын ашуда орта ғасыр жазба
ескерткіштерінің алар орны ерекше. Бұл кезең жазба мұралары қазақ тілінің
ғалымдары тарапынан зерттеле бастағанына көп бола қоймаса да, бұл мәселе
назардан тыс қалмай үнемі жаңарып, жаңғырып, халқымыздың тарихына, мәдени
өміріне қатысты бірқатар жазба ескерткіштер ғылыми айналымға түсіп, қазақ
тілінде жарыққа шықты.
Дегенмен бірқатар қорғалған кандидаттық диссертациялар мен жарық көрген
ғылыми еңбектерге назар аударсақ, онда атқарылғаннан гөрі атқарылмаған
жұмыстардың ауқымы зор екенін көреміз. Түркі тілдерінің ең көне төркіні,
оның көне жадыгері болып саналатын Орхон –Енисей жазба нұсқаларынан
әлдеқайда бұрын пайда болғандығы күмәнсіз. Түркі тілдерінің әрбірі қазіргі
ұлт тілі дәрежесіне жеткенше қаншама ғасырлар бойы көптеген сандық, сапалық
өзгерістер мен әр қилы, бірақ жүйелі құбылыстарды бастан кешіргендігі
ақихат. Түркі тілінің тарихи тамырларының бірі саналатын Ескі қыпшақ тілі
орта ғасырларда өте кең аумақты қамтығандығы белгілі. Орта ғасырларда
қыпшақтар ұлан байтақ территорияны мекендеген: Солтүстік Кавказ таулары мен
Қырым қырқаларынан бастап Балқаш көлі маңындағы кең даланы түгел қамтыған.
Осынша жердің барлығы Дешт-и Қыпшақ (Қыпшақ даласы) деген жалпы атпен
аталған. Қыпшақтар бұдан басқа жерлерде, Египет пен Сирияда, Батыс Украина
аймағы мен Шығыс Европа елдерінде де өмір сүрген [1, 44]. Сондықтан да,
ескі қыпшақ тілі өз дәуірінде түркі бірлестіктерінің қарым-қатынас, ресми
іс-қағаздар, халықаралық қатынас тілі ретінде қолданылған. Және сол кездің
өзінде-ақ қыпшақ тілі деп танылған, аумақтық таралым өрісі кең, түрлі
тарихи-әлументтік құбылыстарды басынан өткерген, қазіргі дәуірде өлі тілдер
санатына кірген ескі қыпшақ тілі – қазақ, қарақалпақ, ноғай, татар,
башқұрт, құмық, қарашай секілді қазіргі күнде қыпшақ тілдері тобына
жатқызылып жүрген тілдердің ұлт тілі дәрежесінде қалыптасуына ұйтқы
болғандығы белгілі. Түркі тілдері, соның ішінде қыпшақ тобына кіретін қазақ
тілінің де, өзге түркі тілдері секілді, алғашқы және кейінгі орта ғасырлық
дәуірлерде басқа түркі тілдері арасында дамып, толығып, қазіргі лексикалық
қоры, фонетикалық жүйесі, синтаксистік құрылымы қалыптасты. Тарихи даму
ерекшелітеріне қарай орта ғасырлық қыпшақ тілінің сөздік қоры қалай
қалыптасты, қазіргі қазақ және басқа да қыпшақ тілдерімен сабақтастығы
жайлы мәселелер түбегейлі шешімін таба қойған жоқ. Зерттеу жұмысымызда
Китаб Муқаддима (беташар кітап) жазба ескерткішінің сөздік қорын ғылыми
айналымға түсіру арқылы осындай келелі мәселелердің шешімін табуына және
зерттеліп отырған ғылыми тақырып түркологияның қыпшақтану деген ғылыми
саласына жататындықтан осы саланың қалыптасып, дами түсуіне өзіндік үлесін
қосатын нәтижелер қарастырылады деген сенімдеміз.
Зерттеу нысаны әлі күнге дейін құлпы ашылмай сырлы болып келе жатқан
құнды жадыгерліктеріміздің бірі XV ғасырда Мәмлүк қыпшақтары тіліне
аударылған Әбу Ләйс әс-Самарқандидің Китаб Муқаддима (Беташар кітап) атты
жазба ескерткіші тіліндегі 1) сөздерге лингвистикалық түсініктеме бере
отырып, ол сөздердің даму және қалыптасу тарихын анықтау мақсатында сонау
Орхон-Енисей ескерткіштерінен бастап, кейінгі ескі ұйғыр, Қараханиттер мен
сол дәуірлерде Алтын Орда, Хорезм және Мәмлүк қыпшақтары тілінде жазылған
басқа да жазба ескерткіштер тіліндегі және қазіргі қыпшақ тілдері мен
басқада түркі тілдеріндегі варианттарын салыстыра сараптау, 2) жадыхат
тіліндегі түркі лексикасының құрамын, морфологиялық құрылымын анықтау, 3)
нәтижесінде жадыхаттың қазақ тілі тарихындағы алатын орнын айқандау болады.
Китаб Муқаддима (مقدمه كتاب) X ғасырдың екінші жартысында араб
тілінде жазылып, XV ғасырда Мәмлүк қыпшақтарының тіліне аударылған. Жалпы
мазмұны – ислам дінінің ережелері мен қағидалары, иман негіздері, намаз
және дәрет алудың шарттары мен үлгілері. Авторы - Әбу Ләйс әс-Самарқанди X
ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген, ислам әлеміне кеңінен танымал,
көрнекті ғалым, Ханәфи мәзхабының үлкен имамдарының бірі және фыкықшысы
(заңгер). Туылған жылы жайында әр түрлі болжамдар бар. 983 ж. қайтыс
болған. Толық аты жөні Наср бин Мухаммед бин Ахмед бин Ибраһим әс-
Самарқанди [2, 90]. Қолжазба мәмлүктер мемлекетінің соңғы дәуірінде, яғни
XV-ғасырдың аяғында қыпшақ тіліне аударылып, сол кездегі Сұлтан әл-Мәлік әл-
Әшіраф Әбу Нәсір Қансуқ әл-Гуруға сыйға тартылған [3. 19-20]. Сұлтан әл –
Мәлік Мысыр жерінде 1500 – 1517 жылдар аралығында билік жүргізген,
Мәмлүктер династиясынан шыққан соңғы сұлтан екендігі тарихтан да белгілі.
Бұл мәмлүктер мемлекетіндегі түркі әдебиетінің қамқоршысы және үлкен
меценанты болған адам. Ол кісінің құрметіне ХV ғасырдың аяғында иран
эпопеясы Шахнаме түркі тіліне аударылған [4. 52].
Түпнұсқасы Ыстамбулдың Айа – София музейі кітапханасының түрік
манускриптері каталогында 1451 манускрипте сақтаулы тұрған бұл трактат,
Муқаддима ас-салат деп те аталады екен [4. 52]. Бирақ қолжазбаның алғашқы
бетінде Китаб Муқаддима Әбу Ләйс әс-Cамарқанди (مقدمه ابى لليث السمرقندي
كتاب) деген атау берілген. Қолжазбаның жалпы көлемі – 47 парақ (94 бет). Әр
бетте 6 жол арапша мәтін және астында қыпшақша жолма-жол аудармасы
берілген. Манускриптің көшірмесі мәмлүк Асанбай ибн Судунның қолымен
жасалғандығын қолжазбаның соңғы, яғни 47 беттегі дөнгелек экслибристегі
арабша мәтіннен оқып білуге болады.
Сырлы болуының себебі де, бұл жазба ескерткіштің тек аты ғана аталып
жүргендігі болмаса, еңбек әлі еш жерде толық аударылып, жан-жақты
зерттеліп, ғылыми айналымға түсе қойған жоқ. Тек ф. ғ. д. , профессор,
түркітанушы Ә. Құрышжанов және С. Боранбаевтардың хабарлама ретінде
мақалалары жарық көрген. Сондай-ақ атақты поляк түркітанушысы А.
Зайончковский 1959 (Будапешт) және 1962 (Варшава) жылдары ескерткішті
француз тіліндегі түсініктемелерімен бірге жариялады.
Трактат мәмлүк мемлекетіндегі мәмлүк қыпшақтарының тілін, әдебиетін
оқып үйренуде, және оны басқа түркі халықтары тілінде жазылған жазба
ескерткіштермен салыстыра зерттеуде, қазақ тілі тарихына тереңірек үңілуде
алатын орны ерекше. Осы уақытқа дейін аталмыш ескерткіштің мәтіні, мазмұны
мен тілдік материалдары қазақ тілінде сөйлеп, қазақ зерттеушлерінің қолына
толығымен жете қоймағандығы белгілі. Зерттеудің басты нысандарының бірі де,
осы мәселенің шешіміне қол жеткізу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың басты
мақсаты Китаб Муқаддима жазба ескерткішінің сөздік құрамын зерттеп,
талдап, ғылыми айналымға түсіру. Алайда ТМД елдерінде бұл жадыхаттың
материалдары әлі зерттеу объектісіне айналмағандығын жоғарыда айтып өттік.
Мысалы, Древнетюркский словарь", "Сравнительно-историческая грамматика
тюркских языков" сияқты түркологиялық еңбектерде бұл ескерткіштің
материалдары пайдаланылмаған. Қазақ тіл білімінде де бұл ескерткіш беймәлім
күйінде келе жатыр. Зерттеуші мамандардың қолына сұрыпталып, тарихи-
салыстырмалы әдіс бойынша зерттеу елегінен өткен материалдар дайындап беру.

Зерттеу мақсаттарының жүзеге асуы үшін төмендегі міндеттердің шешімі
табуы көзделді:
- Ескерткіш мәтінін қазіргі қазақ алфавиті бойынша транскрипциялау
және қазіргі қазақ тіліндегі алғашқы ғылыми тәржімәсін дайындау.
- Әрбір сөздің морфологиялық құрылысын тексеріп, тегі мен тұрпатын,
лексикалық мағынасын, грамматикалық құрылымын анықтау.
- Сөздердің тарихи өзгеру, құбылу процестерін зерттеп, айтылу аясы
мен қолданылу өрісін бағамдау.
- Әр сөздің фоно-морфологиялық тұлғасы мен лексика-семантикалық
ерекшеліктерін нақтылап, дәлдеп көрсету.
- Ескерткіш тіліндегі негізгі, туынды түбір сөздер құрамында
кездесетін грамматикалық форманттарды саралап, сипаттап, олардың
түсініктемесі мен анықтамасын беру.
- Жазба ескерткіш тіліндегі лексемалардың қазіргі қазақ тілінде бар-
жоғын анықтау және басқа туысқан түркі тілдерімен, әсіресе көне, тірі
қыпшақ тілдерімен тарихи сабақтастығы, ұқсастығы мен айырмашылығы сияқты
белгілерін ашу.
- Жазба ескерткіш тіліндегі араб-парсы сөздерінің мөлшерін, олардың
сол дәуірде жазылған басқа ескерткіштер мен қазіргі қазақ және басқа да
қыпшақ тілдеріндегі көрінісін айқындау.
- Жадыхат тіліндегі сөздердің қыпшақша – қазақша сөздігін жасау.
- Зерттеу жұмысын қазақ тілінің қазіргі және тарихи лексикасымен,
сондай-ақ өзге қыпшақ және жалпы түркі тілдерімен салыстырмалы тарихи
бағытта жүргізе отырып, қазақ тілі тарихы мен жалпы түркітану үшін құнды
материал екендігін дәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Китаб Муқаддима жазба ескерткіші мәтінін сөзбе-сөз аударуға байланысты
бірсыпыра қазақ сөздерінің тарихи төркіні анықталып, олардың мағыналық
сырлары кеңірек ашылды.
- Жазба ескерткіш жалпы діни мазмұнда болғандықтан, араб-парсы
элементтерінің басым болуы заңды құбылыс. Осы сөздердің басым көпшілігінің
сол дәуірлерде Алтын Орда және Хорезм аймақтарында жазылған ескерткіштер
мен қазіргі қыпшақ тілдерінде кездесетіндігі және ол сөздердің Мәмлүк
жеріне қыпшақ тілімен бірге осы жақтан барғандығы анықталды.
- Жазба ескерткіш мәтіні алғаш рет толық күйінде қазақ тілінде ғылыми
айналымға енгізілді. Қыпшақтану саласына қосылған жаңа үлес.
- Жазба ескерткіш мәтініндегі сөздердің толық реестрі жасалынды. Зерттеу
ауқымына кірген 1000-ға жуық сөз бен олардың грамматикалық форманттары
жайлы сабақталған ойлар, пішімді қортындылар, үйлесімді тұжырымдар мен
болжамдар жасалды.
- Жазба ескерткіштің лексикалық қоры қыпшақ тобына жатқанымен оғыз
элементтерінің де басым екендігі анықталды.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу жұмысы тіл тарихын танып білудің басты
құралы салыстырмалы-тарихи әдіс бойынша жүргізілді. Аталып отырған
нәтижелерге қол жеткізу үшін этимологиялық, сипаттау, баяндау, талдау
тәсілдері де қолданылды. Сондай-ақ осы салада қатысты орта ғасыр жазба
ескерткіштерін зерттеуші отандық және шет елдік түркітанушылардың
еңбектерінде айтылған тұжырымдар мен ұсыныстар, түркі тілдерінің
материялдары бойынша жасалған түрлі этимологиялық сөздіктер, көптеген түркі
тілдерінің материалдары мойынша жасалған жалпы және арнаулы сала бойынша
түзілген сөздіктердің әдістемелері де назардан тыс қалмады.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық маңызы:
- Қазіргі қазақ тілінің лексикалық қоры мен семантикалық категорияларын
жан-жақты талдап, тарихи даму және қалыптасу, баю, ұлғаю және құнарлану
көздерін пайымдауға белгілі дәрежеде бағыт-бағдар береді.
- Орта ғасыр қыпшақ жазба ескерткіштері тілін қазақ тілі мен басқа да
тірі түркі тілдері фактілерімен салыстырмалы-тарихи әдіс бойынша зерттеуде
қолданылады.
- Көне түркі, көне қыпшақ және ескі қазақ тілдерінің арасындағы тілдік-
тарихи байланысты нақтылай түсу барысында қолданылады.
-Сөз тарихын, тарихи лексикология саласын дербес алып зерттеп, оны
лингво-мәдениеттану пәнімен үйлестіру үшін қызмет етеді. Қазақ тілінің
болмысы мен тарихын танудың лингвистикалық географиясын, территориялық
өрісін кеңітеді.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңызы:
- Ескі қыпшақ тілі мен ескі қазақ тілінің тарихи этимологиялық
сөздіктерін жасауда қолданылады.
- Көне қыпшақ тілі мен қазақ тілінің тарихына байланысты жазба
ескерткіштер тілін зерттеуде қолданылады.
- Зерттеу материалдары жоғары және арнайы оқу орындарында жүргізілетін
қазақ тілінің тарихи грамматикасы, тарихи лексикология, түркітану,
жазу тарихы және Ескі қыпшақ тілі сияқты пәндерді оқыту ісіне, оқу
құралдарын дайындауда өзіндік үлес қосады.
-Ізденушілерге, ғылыми көпшілікке, оқытушлар мен студенттерге
түркітану, қыпшақтану салаларына байланысты арнайы басылымдар дайындау
ісінде;
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
- Ескі қыпшақ жазба ескерткіштерінің орындалуындағ ареалдық
алшақтықтарға қарамастан негізгі лексикалық қоры қазақ тіліне өте жақын
болып табылады.
- Қазақ мәдениетінің жазба ескерткіштерде берілген тарихи даму
жолдарының бірі – ескі қазақ тілінің қалыптасу жолдарын анықтау.
- Ескі қыпшақ және қазақ тілдерінің фоно-морфологиялық құрылымы өзара
өте жақын және тілдік-генетикалық негізі бір.
-Мәдени мұраларды игеру жолдарының нақты практикалық жолдарын белгілеп,
орта ғасырларда жазылған жадыхаттарды тілдік айналымға түсіру.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жарияланымы:
Зерттеу жұмысының нәтижелері мен негізгі мәселелері жайында Бүгінгі
түркітану және оның даму бағыттары (Алматы 2006), Қазақ тіл білімі мен
түркітану мәселелері (Алматы 2007) және М. Әуезов – жаңа дәуір данышпаны
(Шымкент 2007) атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда
баяндамалар жасалынып, арнаулы секцияларда талқылаудан өткізілді.
Баяндамалар мақалалар түрінде жарияланды. Республикалық және шетелдік
басылымдарда жұмыстың өзекті мәселелері бойынша мақалалар жарияланды.
Диссертацияның құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылан әдебиеттер көрсеткіші мен қосымша ретінде
жазба ескерткіш мәтінінің лексикасының Ескі қыпшақша-қазақша сөздігі
берілді.

I Тарау
Лексикалық ерекшеліктер
1. 1. Кірме сөздер
Әлемдегі кез келген тілдің сөздік құрамы, өздерінің ежелден келе
жатқан төл сөздерінен және басқа халықтардың тілдерінен енген кірме
сөздерден тұратындығы белгілі жәйт. Халықтардың тарихи, экономикалық және
мәдени байланыстары, өмірдің түрлі саласындағы құбылыстар тілдің сөздік
қорына ықпал етіп, түрлі оқиғаларға байланысты сөздерді куә етіп қалдырып
отырады. Сол секілді халқымыздың басынан кешірген сан қилы тарихи
фокторлардың тілімізге тигізген әсері де әр түрлі болған. Түркі тіліне араб
элементтерінің енуіне түркілердің ислам дінін қабылдауы едәуір әсер
еткендігі сөзсіз. Ислам дінінің түркі топырағына жетуі VIII ғасырда
басталғанымен оның кең етек жаюы X ғасырда Қараханиттер мемлекетінің
тұсында болды. Бұл дәуірде Таяу және Орта Шығыс халықтарының мәдени
өмірінде араб тілі халықаралық тіл қызметін атқарған болатын. Яғни, бір
кездері Батыс Европа халықтарына латын тілі қандай қызмет атқарса, шығыс
халықтары үшін де араб тілі сондай болды. Ал парсы сөздері түркі
тайпаларының тіліне араб сөздерінен әлдеқайда ертеректе ене бастағанын
тарихи деректер көрсетеді. Б.з.д. VI-IV ғасырларда Қазақстан территориясын
мекен еткен сақ тайпаларының солтүстік тобы түркі тілдерінде сөйлесе,
оңтүстік тобы көршілес тайпалармен иран тілі арқылы қарым-қатынас жасаған.
Мәдениеті мен өнері дамудың біршама жоғары сатысына жеткен сақ тайпалары
Персиямен тығыз қарым-қатынаста болған. Сондай-ақ VII-VIII ғасырларда
Зеревшан, Қашқадария ойпатын мекендеген соғды тайпалары да түркі
тайпаларымен қоян-қолтық араласып тұрған. М. Қашқари да Шығыс Түркістанның
оңтүстігі мен Талас, Шу ойпаттарын мекен еткен соғдылардың екі тілде
сөйлейтіндігін атап көрсеткен. Сонымен қатар Тараз бен Аққаланың (Сайрам)
тұрғындары секілді Баласағұн қаласының тұрғындары да соғды және түркі
тілдерінде сөйлейтіндігін айтады [5, 45]. Демек бұл тарихи деректер парсы
сөздерінің түркі тілдеріне ене бастауы араб сөздерінен бұрын болғандығын
растайды. Сондай-ақ түркі тілдеріндегі парсы тілінен енген сөздердің дені
діни ұғымнан гөрі егін, су шаруашылығына, сауда-саттыққа, құрылыс істеріне,
тұрмыстық салт-санаға, әдебиет пен өнерге байланысты. Тіптен ғалымдар парсы
тілдерінде едәуір мөлшерде араб элементтерінің бар екендігін және оларды өз
бойына әбден сіңіріп төл сөздеріне айналдырып жібергендігін, ал ол
сөздердің түркі тілдеріне парсы тілі арқылы енгендігін де айтады.
1. 1. 1. Араб сөздері
Тілдік құбылыстардың бүгінгі жайын білу үшін, оның өткен күйін білу
шарт. Тіліміздегі араб және парсы элемменттерінің сырлы тұстарын айқындауда
орта ғасыр жазба ескерткіштері таптырмайтын құнды дерек көзі екендігі
даусыз. Қолжазбаның негізгі мазмұны ислам дінінің шарттары мен иман
негіздері болғандықтан да араб сөздерінің едәуір мөлшерде болуы заңды
құбылыс. Қолжазба тіліндегі араб сөздеріне лингвистикалық түсініктеме бере
отырып оларды өз ішінде бірнеше мағыналық топтарға топтасыруға болады:
Кісі есімдері: ‘Абдуллаһعَبدواللَه - жалқы есім; ‘Абдуллаһдан
عَبدواللَهدَن хабар вирилди ‘Абдуллаһдан Омароғлы (2б, 6) (Хабар берілді
Омарұлы Абдуллаһтан). Абдуллаһ ибн Омар. Ғалым сахаба. Фыкықшы және
хадисші. Пайғамбарымыздың (с.ғ.у) екінші сахабасы Омар бин Хаттабтың ұлы.
Сөздің өзі арабша ‘абд (құл) және иләһ (тәңір) сөздерінің бірігуінен
қалыптасқан. Яғни Тәңірдің құлы деген лексикалық мағына береді. Түркі
тілдерінің барлығына дерлік енген сөз. Қазақ тілінің артикуляциялық
базасына жат болып саналатын арабшадағы ع және ه дыбыстары кейде
түсіріліп, ал кейде орнын басқа дыбыстар ауыстыратын болғандықтан,
тілімізде осы сөздің Абдулла, Әбділдә, Әбділдә, Ғабдулла, Қабдолла,
Қабдылла т.б сияқты бірнеше аллофондары кездеседі.
‘Иса عِيسىَ – Жалқы есім; ‘Исайа عِيسَ يَه дахы ‘Исайа виргән савабы
(36б, 2) (және Исаға берген сауапты). Төрт үлкен пайғамбардың бірі. Яхуди
(еврей) халқына жіберілген пайғамбар. Оған уаһи арқылы інжіл кітабы
түсірілген. Бұл есім мұсылман түркі халықтарының барлығында кездеседі. ҚБ:
‘Иса (Иисус, ДТС; 213); ГТ, КФ: ‘Иса; Кітаби тіліміз бен діни туындыларда
Ғайса формасында да ұшырасады. Арабша кірме сөздердегі ғø заңдылығы
жөнінде жоғарыда баяндалды.
‘Али - عَلِى - Али. хабар вирилди ‘Алидән Абиталибоғлы 32 а. 1
(Хабар берілді Әбутәліпұлы Алиден). Али бин Абутәліп. Пайғамбарымыз
Мухаммәдтің (ғ.с.) немере інісі, күйәу баласы, сенімді серігі және төртінші
халифасы. Али- биік, сұңғақ деген мағына береді. Кісі есімі ретінде
қазіргі түркі тілдерінің барлығында дерлік кездеседі. Қазақ тілінде
жоғарыда атап өткен заңдылықтар негізінде Али, Әлі, Ғали деген
фонетикалық варианттары кездеседі. Сондай-ақ Әлібек, Әліби, Сапарәлі,
Тұрдәлі, Шералы, Серғали секілді көптеген күрделі кісі есімдері құрамынан
да көреміз.
Әби Бәкир اَبِىبَكر- Жалқы есім. бу дәлил бирлә хабар вирилди Әби Бәкр
сыддықдан (32а, 3) (бұл дәлелмен хабар берілді Әбу Бәкір сыддықтан).
Мұхаммед (ғ.с) пайғамбарға тұңғыш иман келтірген, исламды тұңғыш қабылдаған
ер кісі. Ең жақын досы және бірінші халифасы. Есімнің өзі Бәкірдің
(тайлақтың) әкесі деген лексикалық мағына береді. Түркі тілдерінің
барлығында кісі есімі ретінде кездеседі. Тілімізде Әубәкір, Әбубәкір
деген есімдер жиі ұшырасады.
Әби Йусуф اَبِىيُوسُف– жалқы есім; ол Әби Йусуф аңды амали адлу
китабында (9а, 6) (ол Әбу Йусуф еске алды айтты амали атты кітабында).
Әби Йусуф қатында дахы Мухаммәд қатында (10б, 4) (Әбу Юсуф және Мұхаммед
қасында пікірінше). Ислам ғалымы.Әбу Ханифаның мүжтәхид (реформатор)
дәрежесіне жеткен атақты шәкірттерінің бірі. Жүсіптің әкесі деген
мағынаға келеді. Йусуф есімі барлық түркі тілдерінде кездеседі. Қазақ
тілінде де Жүсіп есімі көп қолданылатын кісі есімдерінің бірі. Сондай-ақ
Жүсіп, Үсіп, Нүсіп, Түсіп секілді бірнеше фонетикалық варианттары
кездеседі.
Әби Ханифә اَبِىحَنِيفَا- жалқы есім; фарздур Әби Хәнифә қатында (Әбу
Ханифа қасында пікірінше парыз); намазуң ижиндә дәгүлдүр Әби Ханифә
қатында 10 б. 6 (намаздың ішінде емес Әбу Ханифа пікірінше). Имам Ағзам
Әбу Ханифа, әһли сүннәттің 4 имамының бірі. Ханефи ағымының (мәзхәбінің)
құрушысы. Толық аты-жөні Нұғман ибн Сәбит. Ханиф -нағыз, шын, шынайы
деген мағына береді. Қазақ тілінде сөз басындағы х (ح) дыбысы түсірілген
және орнын қ дыбысына алмастырған Қанапия, Әнәпия деген кісі есімдері
қолданылады.
Ибраһим اِبرَهِيم – жалқы есім; Тәңри Таَала виргәй аңа Ибраһимә виргән
савабы (36б, 1) (Тәңір Тағала берсін оған Ибраһимге берген сауапты). Құран
Кәрімде аты кездесетін, үлүлазм деп аталатын алты үлкен пайғамбардың
бірі. Келдани қауымына пайғамбар болған. Жалпы Ибраһим есімі түркі
тілдерінің барлығында кездеседі. Қазақ тілінде де түрлі фонетикалық
өзгерістерге ұшырап, Ибраһим, Ибрагим, Ибрахим, Ыбырайым, Ыбырай, Ібрәкім
сияқты бірнеше варианттары қалыптасқан.
Мухәммәд مُحَمَّد - жалқы есім; дахы Мухаммәдә виргән савабы (36б, 2)
(және Мұхаммедке берген сауапты). хақ Мухәммәд һәм ‘абдидүр һәм расүлидүр
(3а, 4) (хақ Мухаммед әрі құлы, әрі елшісі). Өте мақтаулы мағнасына
келетін бұл сөз пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа б. Абдуллаһтың есімі. 571
жылы рабиуләууәл айының 12-де (17- сәуір) дүйсенбі күні Меккеде туып, 632
жылы рабиуләууәл айының 12-де дүйсенбі күні Мәдинада дүниеден озды. Соңғы
пайғамбар. (Siyer-i Nebi). Мұхаммед есімі түркі тілдерінің барлығына
танымал және өте жиі қолданылатын арапша кірме есімдердің бірі. Қазақ
тілінде Мұхаммед, Маханбет, Мәмбет секілді бірнеше аллофондары бар.
Мәс’удоғлы مَسعُوداُغلِى - жалқы есім. Мас’удоғлындан مَسعُوداُغلِندَنхабар
вирилди Мас’удоғлындан (28б, 3) (хабар берілді Мәсудұлынан). Абдуллаһ ибн
Мәсуд. Алғаш мұсылман болған кісілердің бірі. Хадисші, фиқықшы және
тәпсірші. Мас’уд – бақытты деген лексикалық мағына береді. Лексеманың өзі
азербайжан және түрік тілдерінде қолданылады месуд олмақ – бақытты болу
[10, 1544] Ал қыпшақ тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде кісі есім
ретінде сирек кездеседі. Абайдың лирикалық өлеңдерінің көпшілігі 20 – 40
жол болып келеді, ал Масғұт поэмасы 128-ақ жол (Б. Кенжебаев, ө.
Есназаров).
Хасан حَسَن- Хасан Басри; хабар вирилди Хасан Басридән тәңри рахмәти
аңа 40б. 1 (хабар берілді Хасан Басриден). Толық аты-жөні Әбу Саид әл-
Хасан бин Әбил-Хасан Йесар әл-Басри. Хз Омардың халифалығы дәуірінде 621-
жылы Басрада туып, 728-жылы қаза тапқан. Үлкен ислам ғалымы. Фиқықшы және
тәпсірші [20, 61]. Хасан - түркі тілдерінде жиі ұшырасатын есімдердің бірі.
Сұлу, көркем мағынасындағы бұл сөздің қазақ тілінде Асан, Қасен деген
формалары да бар.
Шафи’и شَافِعِى- жалқы есім; хужжат әйләди Шафи’и (28б, 2) (дәлел етті
Шафиғи). ол Шафи’и қаулидүр (8б, 1) (ол Шафиғи қаулысы). ол кижәр саймақ
шартдур Шафи’и қатында (28б, 1) (ол жарамды деп санау шарт Шафиғи қатында
пікірі бойынша). Мұхаммед бин Идрис әс-Шафиғи. Әһли сүннәттің 4 имамының
бірі. 767 жылы Палестинаның Газза қаласында туып, 819-жылы мысырда дүниеден
озды және сол жерге жерленген.
ә. Ислам дініне байланысты наным сенімдер мен терминдер: Аллаһ اَللَّه -
Алла, тәңір, құдай; хақ намаз димәк Аллаһ Та’аладан рахмәтдүр (5б, 3)
(Хақ намаз деген Алла Тағаладан рахмет). Аллаһа اَلّلَهَ ол киши айдағай шүкр
Аллаһа кидәрди мәндән бәни инжиткәни (31б, 4) (Ол кісі айтсын, шүкір
Аллаға, кетірді менен менің жаныма батқанды). Түркі тілдеріне ислам дінімен
бірге еніп, көне тәңір сөзімен әлі күнге дейін жарыса қолданылатындығы
белгілі. Қолжазба тілінде де солай. Арабша әл-иләһ сөздерінің біріккен
түрі. ГИ, ГТ, ИМ, КФ: Аллаһ; қаз.: Алла, Алда, Аллаһ; баш., тат.:
Аллаһ(ы);: Аллаһ(ы); қырғыз: Алла; түрік, азер. өзб.: Аллаһ; түркм.: Аллā;
ұйғ.: Алла(һ) [8, 38-39]. Тілімізде сөз соңындағы һ (ه) дыбысының
түсірілген Алла (Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған
болмас. Абай) және сөз ортасындағы л (ل) дыбысының орнын д дыбысы
алмастырған Алда (Алда риза болсын Батима ханым,- деді Төле би. Т.
Ахтанов) деген варианттары кездеседі. Соңғы кездері тілімізде соңғы
дыбысын түсірілмеген формасы да қолданылып жүр. Мысалы: Ислам дінінде
жауапкер- Аллаһтың әмірлерін орындап, тыйым салған нәрселерден бойын аулақ
ұстаған адам [14, 27].
Аллаһү әкбәр اَللَّهُ اَكْبَر - Аллаһ ұлық; Аллаһ ұлылардың ұлысы; биз
айтдук әууәл Аллаһү әкбәр димәк рүкндүр (16б, 3) (біз айттық, алдымен
Аллаһү әкбәр деп айту шарт). Арабша Аллаһ (тәңір) және әкбар (ұлы, асқан
биік) сөздерінің тіркесінен жасалып тұр. Н. Оңдасынов осы тіркестің қазақ
тілінде кездесетін Алла әкбар, Аллау акпар, Алла әкпар, Аллаһу әкпер, Алла
әкбәр, Аллаһу әкбәр, Алла акбар сияқты аллофондарын көрсете отырып,
әрқайсысына мысалдар келтіреді [15, 44].
‘ибадет عِبَادَت– ғибадат; құлшылық; тәңірдің бұйрықтарын орындау.
‘ибадет идүң тәңрийә ари көңүл бирлә (15б, 6) (ғибадат етіңдер тәңірге
пәк көңілмен). Мұсылман түрік халықтарының барлығына еніп, түркі тілдеріне
ортақ сөзге айналған және өте жиі қолданылатын сөздердің бірі. ДТС: ‘ибадәт
(служение богу; покланение; 201); ГИ, ГТ, КФ, МГ: ‘ибадат; Қазақ тілінде
арабша ع дыбысымен басталатын өзге сөздер секілді ғø заңдылығы бойынша
ғибадат, ибадат фонетикалық варианттары қалыптасқан. Лексикалық
мағыналарында өзгешелік жоқ. қаз.: ғибадат; ибадат; баш.: ғыбәдәт; тат.:
ғибадәт; түрік: ибāдет; азер.: ибāдәт; түркм.: ыбāдәт; өзб.: ибадәт; ұйғ.:
ибадәт [7, 362; 8, 401; 9, 22; 10, 1031].
ахирәт اَخِرَت - ақырет; діни сенім бойынша адам өлгеннен кейін баратын
және Алла алдында есеп беретін жер; о дүние; ахирәтдә اَخِرَتدَه ахирәтдә
рахмәт идижидүр мүминләрә (1б, 1) (ақыретте рақым етуші момындарға). Жазба
ескерткіштер тілінде: БВ: ГИ: ГТ: ИМ: КФ: ахирет [16. 4]. Қазіргі түркі
тілдеріне тегіс танымал арапша кірме лексема: қаз.: ақырет; баш.: әһирәт;
тат.: аһирәт; қырғыз: ақырет; түрік: аһирет; азер.: ахирәт; түркм.:
āһырәт; өзб.: àхирәт; ұйғ.: ахирәт [8, 10-11]; Арапша - қазақша түсіндірме
сөздікте осы сөздің тілімізде кездесетін ақират, ақирет, ақырет, ахирет,
ахрет, ахірет, ақірет деген аллофондарын атап көрсетіп, әрқайсысына жеке-
жеке мысалдар келтірген [15, 23].
ғусл غُسل– ғұсыл, шомылу. қайсы жүнүбдүр хажат дәгүл ғусл аңа (41б,
2) (қандай жүніптік қажет емес ғұсыл оған Қандай жүніптік ғұсылды қажет
етпейді). Жалпы мұсылман түркі халықтарының барлығына діни термин ретінде
кең тараған. ГИ, ИМ, КФ, КФТ: гусл; қаз.: ғұсыл; түрк: гусүл; ес. осм:
гусл; Арабша шомылу, жуыну деген мағынаны білдіреді. Діни термин ретінде
жыныстық қатынастан немесе ұрық сыртқа шыққан кейін діннің үкімі бойынша
жуыну. Мысалы: Аллаһ елшісі былай дейді: мәзиде - дәрет, мәниде – ғұсыл
бар [14, 49].
ду’а دُعَا- дұға, дуа; Тәңірге жалыну, одан тілеу; ду’адан دُعَادَن араб
дилиндә ‘ибаратдур ду’адан (5б, 6) (араб тілінде дуадан тұрады). ду’адур
دُعَادُر мүминләрдән ду’адур (5а, 5) (момындардан дұға бата, тілек).
ду’алар دُعَالَر дахы ду’алар оқумақ һәр а’зайы йуғанда (24а, 6) (және
дұғалар оқу әр дене мүшесін жуғанда). Түркі тілдерінің барлығынан
кездестіре аламыз. ҚБ: ду’а (молитва; ДТС, 161);ГИ, ГТ, КФ, МГ, РХ, ат-
Тухфа: ду’а; қаз.: дуа, дұға; баш., тат., түркм.: доға; қырғыз: доба;
түрік, азер.: өзб.: дуà; ұйғ.: дуға; Қазіргі қазақ тілінде осы сөз өзінің
негізгі мағнасымен қатар сиқырлау, жадылық жасау;. қарғау, қарғыс секілді
ауыспалы мағыналарда да қолданылып жүр: 1. Лепес қып өзі бастап, ақын бол
деп, Дұғасын ықыласпен берді маған. (С. Торайғыров); 2. Дуаны қылып,
сиқырлап, міне, бір кісіні өлтіріп отырсың. (С. Торайғыров);
әжир اَجِر- 1. діни. ақыретте берілетін марапат, сауап. 2. еңбек ақы,
жалақы, өтеуі. әжирдә اَجِردَه уәләкин ол кишийә ишләмәгилә артуқ олур
әжирдә дахы дәрәжәдә (43а, 3) (бірақ ол кісі осыны істеумен артық болады
сауапта және дәрежеде). Орта ғасыр қыпшақ жазба ескерткіштерінің бір
сыпырасында кездеседі. ГИ: ежр; ГТ: ежр, ежр тап- (сауап табу) КФ: ежр; ежр-
и мисл (соған ұқсас сыйлық); ИМ: ежр-и мисл [16, 69]. Қазіргі түркі
тілдерінде онша кең тарай қоймаған. Оғыз тілдерінде қолданылады. Қазақ
тілінде қазіргі кезде онша көп қолдана бермейтін, әйтсе де соңғы кездерде
ғана орысша прокат сөзінің баламасы ретінде қолданысқа ене бастаған
ежіре сөзі осы сөзбен төркіндес.
жәннәт جَنَّت- жұмақ, жәннат; жәннәт йахшыларжүн (1б, 2) (жәннәт
жақсылар үшін). жәннәтинә جَنَّاتِنَه кирәсиз тәңриңүзүң жәннәтине хисабсуз
дахы ‘азабсуз (3б, 5) (кіресіз тәңіріңіздің жәннәтіне есепсіз және
азапсыз). Түркі тілдерін өте кең тараған сөздердің бірі. ГИ, ГТ, КФ:
женнет; қаз.: жәннат; баш.: йәннәт; тат.: жәннәт; қырғыз: жаннат; түрік:
женнет; азер.: жәннәт; түркм.: женнет; өзб.: жәннәт; ұйғ.: жәннәт; Қазақ
тілінде жәннат сөзімен қатар жаннат,жәннәт, жанат, жәннет секілді бірнеше
аллофондары да жұмсалады.
Жибрийл جِبرِيل- Жәбрейіл періште; имам олды баңа Жибрийл Ка’ба
ишигиндә ики күн (14 а. 5) (имам болды маған Жәбірейіл Қағба есігінде екі
күн). Пайғамбарларға Алланың әмірлері мен уақиларын жеткізуші және ең үлкен
төрт періштенің бірі. Түркі тілдеріне танымал сөздердің бірі. Қазақ тілінде
Жебірейіл, Жабырайыл, Жәбірәйіл, Жәбірайыл, Жебрейіл секілді көптеген
фонетикалық варианттары кездеседі. Н Оңдасынов Арапша-қазақша түсіндірме
сөздігінде тіліміздегі жәбір, зәбір сөздерін де осы сөзбен төркіндес деп
көрсетеді.
жинн جِن- жын. Көзге көрінбейтін дерексіз мақлұқ; жинләр جِنلَر жинләр
иман кәтүргән кижә 28 б. 4 (Жындар имн келтірген түні). Түркі тілдеріне
кеңінен танымал лексема. Барлығында дерлік кездеседі. ГИ, ГТ, ИМ, КФ: жинн;
қаз.: жын; баш.: йін; тат.: жин; қырғыз; түрік, азер.: жин; түркм.: жын;
өзб., ұйғ.: жиннәт (көпше); Тілімізде парсы тілінен енген пері, дию
сөздері де осы сөзбен синоним сөздер ретінде қолданылады.
зәкәт زَكَات- зекет; Ислам діні бойынша мал-мүліктің қырықта бірін
садақа ретінде берілуі; буйурды бизә намаз қылмағы зәкәт вирмәги (2а, 4)
(бұйырды бізге намаз оқуды, зекет беруді). зәкәти زَكَاتىِ вирүңүз малыңузуң
зәкәти 3б. 3 (беріңдер малдарыңның зекетін). Қыпшақ тілдері мен басқа
түркі тілдеріне белгілі сөз. Түркі тілдерінің барлығынан кездестіруге
болады. ДТС: зәкәт (639); ГТ, ГИ, ИМ, КФ, КФТ: зекат; қаз., қырғыз: зекет;
баш., тат.: зәкәт; түрік: зекāт; азер.: зәкат; түркм., өзб.: зекāт; ұйғ.:
закат; Қазақ тілінде сирек те болса закат формасы да ұшырасады: Закатқа
жетім ұстайтын, Қоқанның болмас қол құлы. (І. Жансүгіров).
зикр ذِكر- зікір, еске алу. анлар ким зикр идәрләр Аллаһа дуруркән
дахы отуруркән (19а, 1) (олар зікір етеді Аллаға тұрғанда және отырғанда).
ДТС: зикр (память, воспоминание; 161); ГИ, ГТ, ИМ, КФ, КФТ, МГ: зикр; Түркі
тілдерінің барлығына танымал сөз. Формасы және мағнасы жағынан бәлендей
айырмашылық жоқ. Тек кейбірінде зикр, енді біреуінде зикир, зікір
түрінде қалыптасқан.
иләһи اِلَهِى–Ей Тәңірім; йа иләһи қылғыл мәни тәубә идижиләрдән (32Б.
5) (Ей тәңірім! Мені тәубә етушілерден қыл). йа иләһи арыт ағзум қоқусы
бағышла йазуғумы (33б, 3) (Ей Тәңірім! Тазарт аузымның иісін, кешір
жазығымды). йа иләһи йарлығ әйлә паңа зикрүң оқумаға дахы шүкрүң оқумаға
йахшы қуллуқ итмәгә (33б, 4) (Ей Тәңірім! Жарлық ет маған зікіріңді оқуға
және шүкіріңді оқуға жақсы құлшылық етуге). Басқа ескерткіштер мен қазіргі
түркі тілдерінде кездесе бермейді.
ислам اِسْلَام- ислам; дахы шүкр идәрмән Аллаһа дин ислам үстинә (32б,
4) (Шүкір етемін Аллаға ислам діні үстіне). дахы ислам нур қулды (33а,
4) (және исламды нұр қылды). Араб тілінде бағыну, мойынсұну мағынасына
келетін бұл сөз, Мұхаммәд ( ғ.с.) пайғамбардың жайған дінінің атауы, яғни
мұсылмандық. ДТС: ислам (214); ГИ, ГТ, ИМ, КФ, КФТ: ислам; Түркі тілдерінің
бәріне танымал, бәріне ортақ кірме сөз. Тұлғасы және лексикалық мағынасы
барлығында осылай. Бірақ тілімізде кейде іслам, ісләм деп те кездесіп
жатады. Мысалы: Ұлы мәртебелі Уайс хан- ісләм дінінің қорғаны,- деді ол.
(І. Есенберлин).
истиғфар اِستِغفَار- Аллаһтан күнәләрі үшін кешірім сұрау, тәубе ету.
истиғфардур اِستِغفَاردُر мәләйкләрдән истиғфардур (5б, 5) (періштелерден
кешірім періштелер адамдар үшін Алладан кешірім сұрайды). Түркі тілдеріне
сіңісіп кетпесе де, белгілі бір дәрежеде енген сөз. ГИ, ГТ, ИМ, КФ:
истиғфар; Қазақ тілінде және басқа да түркі тілдерінде көбіне астапыралла
әстағфуруллаһ (Алладан кешірім сұраймын) сөзінің құрамында кездеседі. Ал
бұл сөз тілімізде таң қалғанда және Алладан кешірім сұраймын деген
мағыналарда өте жиі қолданылады.
ихсан اِحسَان- 1. жақсылық, қайыр 2. Аллаһты көріп тұрғандай ықыласпен
ғибадат ету; ихсан димәк Аллаһа қуллық қылмақдур сән аны көрәр киби (44б,
5) (ихсан деген Аллаға құлшылық ету сен оны көріп тұрғандай). ихсан
дидүгүмүз ол ихсандур тәңри йаратған қуллара (44б, 3) (ихсан дегеніміз
жақсылық, тәңір жаратқан құлдарға). ДТС: ихсан (дар; 205); ГИ, ГТ, ИМ, КФ,
МГ: ихсан; Түрік, азербайжан және өзбек тілдерінде белсенді қолданылады.
түрік: ихсан; азер.: ехсан; өзб.: ехсáн; Ал қазақ тілінде екінің бірі біле
бермейтін, бірақ көбіне ескі жыр дастандарда жиі ұшырасатын бір сөз. 1.
Малынан қайыр-ихсан бермеген соң, Жер жұтып, ғазап тартып мехнат шеккен.
(Ақан сері). 2 Өнерді үйренбек - өзі де ихсан. (Абай).
йархамүкаллаһ يَرحَمُكَاللَه- жәракімалла; дахы өхсүрәнә йархамүкаллаһ
димәк киби (5а, 5) (және түшкіргенде жәракімалла деу сияқты). Адам
түшкіргенде Алла мәрхәмәт етсін мағынасында айтылатын қошемет сөз. Түркі
тілдеріне танымал күнделікті қолданылып жүрген сөздердің бірі.
Ка’ба كَعبَه- Қағба; имам олды баңа Жибрийл Ка’ба ишигиндә ики күн
14 а. 5 (имам болды маған Жәбірейіл Қағба есігінде ішінде екі күн).
Меккеде Харәм Шәріп деп аталатын мешіттердің ортасында орналасқан қасиетті
ғимарат. Мұсылмандардың қасиетті мекені. Сондай-ақ, намаз қылғанда бет
бұратын жақ, яғни қыбла.Түркі тілдеріне танымал лексема. Бірінде сөз
ортасындағы ع дыбысын түсіріп Қаба, Қабә, енді бірінде ғ дыбысымен
алмасқан Қағба тұлғасында кездеседі. БВ, ГТ, ИМ, КФ: Ка’бе;
қыбла قِبلََه- қыбыла; намаз оқығанда бет бұратын жақ, Мекке жақ.
қыблайа қаршу дурмақ 10 а. 4 (құбылаға қарсы тұру). ГИ, ГТ, ИМ, КФ, КФТ:
қыбле; қаз.: құбыла; баш.: қыбла; тат.: кыйбла ; қырғыз: қыбыла; түрік:
кыбле; азер.: гиблә; түркм.: кыбла; өзб., ұйғ.: қыблә; Қазақ тілінде
көбіне құбыла деп айтылғанымен, қыбыла деген варианты да жиі
қолданылады. құбыла ауыз екі сөйле тіліндегі, ал қыбыла діни термин
ретінде қолданылатын, яғни кітап арқылы енген формасы болса керек.
Қыбылаңызға шұба қылмаймын. Ақыл аға! (М. Әуезов). Түркі тілдеріне жаппай
белгілі лексема.
кәфир كاَفِر- кәпір; Алланы танымаушы, құдайсыз, дінсіз; инкәр идән аңа
кафир олур (43а, 1) (мойындамаған кәпір болады). кәфирләрә كَافِرلَرَه
дүниада рахмәт идижидүр мүминләрә кәфирләрә (1б, 1) (дүниеде мәрхәмәт
етуші момындарға, кәпірлерге). ДТС: кафир (гяур, вероотступник; 288); ГИ,
ГТ, ИМ, ИН, КФ, КФТ: кафир; қаз.: кәпір; баш.: кафыр; тат.: кяфир; қырғыз:
кāпыр; түрік: кафир; азер.: кафир; түркм.: кāпыр; өзб.: кàфир; ұйғ.:
капир; Қазақ тілінде кәпір формасымен қатар қапир, кауір, қапыр деген
фонетикалық варианттары ұшырасады. Фонетикалық тұлғаларында өзгешелік
болғанымен, лексикалық мағыналары бірдей.
қыйамет قِيَامَت- қиямет; дүниенің соңы, өлілердің қайта тіріліп
мақшарда жиналатын шақ; ким ки оқуса үж кәз тәңри та’ала дурғузғай аны
қыйамет күни нәбиләр дурған йирдә (37а, 5) (кімде кім оқыса үш рет тәңірі
тағала тұрғызсын оны қиямет күні нәбилер тұрған жерде). ол инанмақдур
Аллаһа дахы мәләйкләринә дахы китабларына дахы расулларына дахы қыйамет
күнинә (46б, 1) (ол Аллаға және періштелеріне және кітаптарына және
пайғамбарларына және қиямет күніне сену). Түркі тілдеріне жаппай белгілі
сөз. ДТС: қыйәмәт (воскресение мертвых; 441); БВ, ГИ, ИМ, ИН, КФ, РХ:
қыйамет; қаз.: қиямет; баш, тат.: қийәмәт; қырғыз: киямат; түрік: кыямет;
азер.: гиямет; түркм.: куввāт; өзб., ұйғ.: қуввәт;
қамет قَامَت- қамат, тәкбір. Мешіттерде жамағатты намазға тұрғызу үшін
айтылатын азан. қамат киби уитир киби иртә сүннәти киби зуһр сүннәти киби
(39а, 1) (қамат сияқты, үтір намазы сияқты, таң намазы сүннеті сияқты,
бесін намазы сүннеті сияқты). ГИ, ИМ, КФ: қамет; Түркі тілдерінің
барлығында діни термин ретінде ғана жұмсалады. Ерлерге мейлі жекелей, мейлі
жамағатпен болсын парыз бен қаза намазға тұрар алдында қамат айту – мүәккад
сүннет [14, 142].
қуран قُراَن- құран; қуран дидүгүмүз Тәңри та’алануң қаулидүр (2а, 2)
(құран дегеніміз тәңір тағаланың сөзі). қуранда قُراَندَه дахы башламақ тәңри
та’ала башлаған киби қуранда (24б, 6) (және бастау, тәңір тағала бастаған
секілді құранда). қурандан قُراَندَن дахы ануңила бир нәснә оқумақ қурандан
(19б, 2) (және онымен бір нәрсе оқу құраннан). Ислам дінінің негізгі
қағидаларын қамтитын, хз. Мұхаммедке (ғ.с) түсірілген қасиетті кітап. ДТС:
қуран (467); БВ, ГИ, ГТ, ИМ, КФТ, ал-Каванин: куран; қаз.: құран; баш.,
тат.: кор’ән ; қырғыз: қуран; түрік: кур’ан; азер.: гур’ан; түркм.:
гурһан; өзб.: қур’áн; ұйғ.: ку’ан;
мәкрүһ مَكرُه- мәкрүк; шариғатта онша құп көрілмейтін істер; дахы
мәкрүһләри вар (22а, 5) (және мәкрүктері бар). мәкрүһләри مَكرُهلَرِىаудазуң
мәкрүһләри алтыдур (25б, 2) (дәреттің мәкрүктері алтау). мәкрүһдүр
مَكرُوهدُرмәкрүһдүр истинжа алты нәснә бирлә (29б, 2) (алты нәрсемен истинжа
жасау мәкрүк). Діни термин ретінде түркі тілдерінің барлығында қолданылады.
БВ, ИМ, КФ, КФТ: мекруһ; қаз.: мәкрүк; қырғыз: мәкүрө; түрік: мекруһ;
азер.: мәкруһ; түркм.: мекруу; өзб.: мәкрүһ; ұйғ.: мәкру; Қазақ тілінде
жиіркенішті, ұнамсыз мағыналарында да қолданылатын мәкрүк формасымен
қатар, макру, мәкру, мәкүру сияқты бірнеше фонетикалық варианттары да
кездеседі. Мысалы: Ауызға келген түкірік, қайта жұтсаң мәкрүк (мақал).
Шошқа баққан мына макру қатыннан құтқар, - деді Ұлсүйген (Ә. Тәжібаев).
Мақшар күні мұрттарын тарта алмастан, Мәкүруде тамған болса астарына
(Ұлбике).
мәләк مَلَك- періште; айдурды йа ики мәләклер сақлижылар мәнүм үстимә
отуруң бунда (32а, 6) (айтатын еді, ей екі періште қорғаушылар, менің
үстіме отырыңдар мұнда). Түркі тілдерінің ішінде оғыз және қарлұқ
топтарында кең тараған. ГИ, ГТ, КФ: мелек; өзб.: мәләк, ұйғ.: мәләк; түрік:
мелек; азер.: мәләк; түркм.: мелек [7, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.