Қазақ тіліндегі буын

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Көкшетау жоғарғы ^^^^^ колледжі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақ тілі буынының сипатты
Пәні: Қазіргі қазақ тілі
Мамандығы:
Топ :

Орындаған:
Тексерген:

Көкшетау 2021
Мазмұны
1.Қазақ тіліндегі буын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1.Қазақ тіліндегі буын және оның дыбыстық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2 Сингармонизмге жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3 А.Байтұрсынов және Х. Досмұхамедов қазақ тілідегі сингармонизм заңдылығын алғаш зерттеушілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2. Буынға тән негізгі белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.1 Буын үндістігіне бағынбайтын қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 24
2.2. Буын құрамының өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Жалпы лингвистикадағы буын теориясы тұрғысынан қараса буынның тілдік табиғаты аса күрделі құбылыстардың бірі болып табылады екен. Ендеше қазақ тіліндегі буын құбылысының артикуляциялық және акустикалық табиғатын ашу, ең бастысы қазақ тіліндегі буынды буын етіп тұрған лингвистикалық пәнмен не деген сұраққа жауап беру керек сықылды. Басқаша айтқанда, қазақ тіліндегі буынның дыбыс құрамы мен оның шегарасының фонетикалық сипаты мен көрінісінің басын ашып алу керек.
А.Байтұрсынов сөйлеу мен сөйлем, сөйлем мен сөз, сөз бен буын, буын мен дыбыс желісін бір-бірінен туындатып, арасын үзбей өзара байланыстырып қарайды. Сөздерді буынға бөлудің жолын қарастыра келіп, Буыншы әріп басқалардың ортасында қамауда тұрса, ол буынға бітеу деп ат қойындар; буын аяғы буыншы әріпке тірелсе, ол буынға ашық деп ат қойыңдар; буын буыншыдан басқа әріпке тірелсе, ол буынға тұйық деп ат қойыңдардеп, буын түрлерін саралап береді. Сондағы буыншы әріптеріміз дауысты дыбыстар болып шығады. Буын кұраудағы дауысты әріптердің мәнін "әлгі әріптер кіріспейтін буын болмайды деп көрсетеді. Буындардың бір әріптілерін бір бөлек, екі әріптілерін бір бөлек, үш әріптілерін бір бөлек, төрт әріптілерін бір бөлек шығарып жазындар деген тапсырма жаттығуынан А.Байтұрсыновтың буынның дыбыс кұрамын да анықтап кеткенін көруге болады. Сөйтіп осы күнгі қазақ тілінде тек дауыстылардың ғана буын құрай алатындығы, буын түрлері, олардың дауысты-дауыссызға қатысты дыбыс құрамы мен буын аттары жайлы алғашқы мәліметтің бастау көзі болып отыр.
Буын мәселесіне арналған келесі лингвистикалық еңбектер осы А.Байтұрсынов ережелерін негізге алып отырады. Айырмашылық тек буын түрлері мен олардың атауларына қатысты болып келеді. Проф. Қ.Жұбанов буынның дыбыс құрамына қарай алты түрін көрсеткен . Фонациялық ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан бір немесе бірнеше дыбыс тобын буын дейміз. Демек, буын экспирация арқылы (өкпедегі ауаны сыртқа шығару арқылы) жасалады" дей келіп, осы үрдісті проф. І.Кеңесбаев та ұстанады, буын түрлерін ашық, түйық және бітеу деп бөліп, олардың алты түрлі дыбыс құрамын көрсетеді. Буын сипатын, түрлерін, жігін, дыбыс құрамын кеңінен талдаған С.Мырзабеков Буын - ... ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы деген анықтама береді. Ал буын түрлерін Құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың орын тәртібіне қарай қазіргі қазақ тіліндегі буынның екі түрі бар: ашық буын және тұйық буын. Бұлай бөлу буынның теориялық та, практикалық та мәніне сай келеді және есте сақтауға ыңғайлы деп көрсетеді. Буын түрлері мен оның дыбыс құрамының осы іспеттес анықтамасы қазақ тілі оқулықтарында ең кең тараған сипаттамасы болып табылады.Буынның, оның құрамындағы дыбыстардың сандық-сапалық нәтижелері буын жігін ажыратудың акустикалық көрсеткіштері бола алатындығы дәлелденген. Буын құбылысын
сингармонизммен тікелей байланыстыра отырып, проф. Ә.Жүнісбеков Қазақ тіліндегі дыбыс түрленімі қазақ сөзінің сингармонизм заңдылығынан туындайды. Сингармонизм әуезі (жуан, жіңішке, еріндік, езулік) көрінетін тірек бірлік буын болып табылады деп, теориялық қорытынды жасайды. Қазақ тіліндегі буын орфоэпиясын (айтылымын) сөз еткенде осы теориялық қисынды басшылыққа алынады. Буын құрамындағы дыбыстар белгілі бір қатаң жүйеге бағынып барып басы бірігетін болса, онда оның артикуляциялық негіздемесі болу керек. Артикуляциялық негіздің акустикалық (естілім) нәтижесі болады. Қазіргі кездегі қондырғы құралдар мен компьютерлік программалар буын және оның құрамындағы дыбыстар тіркесінің акустикасын көрнекі суреттеп бере алады. Ендеше буынның басынан аяғына дейінгі яғни өне бойындағы дыбыстар тізбегінің суретін алып, буын орфоэпиясының артикуляциялық және акустикалық көрінісін байқап-бақылауға болады деп болжам жасауға болады.
Қазақ тіліндегі буын түрлерінің, әсіресе, олардың дауысты немесе дауыссыз дыбысқа бітуінің морфологиялық деңгейге тікелей қатысы бар екендігі белгілі. Себебі келесі жалғанар қосымша дауыстыға басталады ма, әлде, дауыссызға басталады ма, ол -- алдыңғы буынның соңғы дыбысына тікелей байланысты кездері болады. Сонымен қатар алдыңғы буынның соңғы дыбысы мен соңғы буынның бастапқы дыбысының арасында да дауыс қатысына тікелей байланысты тұстары бар: буынның дауысты, қатаң, ұяң немесе үнді дыбысқа бітуіне қарай қосымшаның бастапқы дыбысы құбылып отырады. Осы зандылықтар қазақ тілі үшін аса актуал болып табылады. Ендеше қазақ тілінің буын жүйесін буын түрлері мен оның дыбыс құрамын дауысты-дауыссыз тұрғысынан ғана жіктеп қойған жеткіліксіз болады екен. Мұндай жіктелім тасымал талабына сай келіп, тасымал ережелерін ғана құрастыруға ғана жарайды. Лексика (сөз) деңгейінде кемістігі жоқ талдау морфология (қосымша) деңгейінде жарамай қалып жатыр. Лексикалық деңгейде буын түрлері мен оның дыбыс құрамы үшін түбір сөздің де, туынды сөздің де мәртебесі бірдей: бақ та бір сөз, бақташы да бір сөз. Екі жағдайда да бақ - бітеу буын, ал та -- ашық буын. Осы жіктелім тасымал үшін жеткілікті. Ал морфологиялық деңгей үшін: бақ бірлігінің бітеу буын екендігі жеткіліксіз, оның қатаң дауыссызға аяқталып отырғанын қоса ескеру керек. Ендеше та ашық буыны, біріншіден, дауысты дыбыстан бастала алмайды, егер дауысты дыбыстан басталатын болса, онда бақ бірлігі бітеу буын бола алмайды. Екіншіден, ол тек дауыссыз дыбыстан басталады, оның үстіне бастапқы дыбыс тек қатаң дыбыс болу керек. Бастапқы дыбыс қатаң дауыссыз болмаса, бақ пен та тіркесе алмайды. Сондықтан буын құбылысының өзін екі деңгей түрғысынан қарастырған жөн сықылды. Ол үшін буынның дыбыс құрамын іштей тағы жіктей түсуге тура келеді.

1.Қазак тіліндегі буын .

Буын (фонетика) -- сөйлеу мүшелерінің тұтастай қимылынан пайда болған бір немесе бірнеше дыбыстық тіркесі. Буынды тек дауысты дыбыстар ғана құрайды. Дауысты фонема өз алдына тұрып та, төңірегіне дауыссыздарды алып тұрып та Буын құрай алады. Буынға тән негізгі белгілер:
1) дауысты дыбыссыз Буын болмайды;
2) дауысты дыбыстың өзі де Буын бола алады (а-та, ә-же, а-па, т.б.).
3) Бір Буында бірден артық дауысты болмайды, ал сөздің құрамында қанша дауысты дыбыс болса, сонша Буын болады (жұ-ды-рық, қа-лам, мек-теп)
4) Буында мағына болмайды;
5) Тілімізде байырғы сөздер, сондай-ақ, Буындар да екі дауыссыздан басталмайды (сқақ, рза, сланов деп жазбаймыз, дұрысы: сықақ, риза, сыланов түрінде келеді);
6) қазақ тілінде басқы (сөздің басындағы) Буын ғана дауыстыдан басталуы мүмкін, қалған жағдайда (екінші, үшінші, т.б.) Буындар дауыстыдан басталмайды. Тасымалдың дауыстыдан басталмайтыны содан (кә-сіп, қыз-ғал-дақ, мә-сі);
7) сөздердің айтылуындағы Буын саны мен жазылудағы Буын саны әрқашан бір-біріне сай келуі шарт емес (айтылуда: Сар-ар-қа, кел-ал-май-ды, ал жазылуда: Са-ры-ар-қа, ке-ле ал-май-ды). Тіліміздегі сөздер бір Буынды, не көп Буынды болып келеді. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар өздігінен жеке тұрып Буын құрай алмайды, бірақ кейбір халық тілдерінде дауыссыздардың Буын құрайтын жайлары кездеседі (чех, серб тілдерінде). Мысалы, Буын чех тіліндегі vlk (волк-қасқыр), серб тіліндегі прст (палец-саусақ) деген сөздер бір өңкей дауыссыздардың тіркесінен жасалғанмен, әрқайсысы бір-бір Буынды сөздер ретінде қаралады. Ондай дауыссыздарды Буын құраушы дауыссыздар деп атайды. Буын өзінің құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың ретіне қарай мынадай түрлерге жіктеледі:
Ашық буын -- бір дауысты дыбыстың өзінен ғана тұратын немесе дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты дыбысқа аяқталып тұратын Буын (а-ра, ұ-лы, ке-ше, қа-ла, не, а-сық, а-дым);
2) тұйық буын -- дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа бітетін Буын (ат, өт, ас);
3) бітеу буын -- дауысты дыбыс екі жағынан дауыссыз дыбыспен қоршалып тұратын Буын (тіс, қыз, қар, мұз, құз). Бітеу Буынның бір ерекшелігі екі дауыссыз дыбыс қатар тұра беруі мүмкін. Мысалы, тарт, шәкірт. Қазақ тілінде Буын құрамындағы дыбыстардың басын құрап тұратын фонететикалық заң -- үндестік заңы (сингармонизм). Үндестік заңының әсерімен Буын құрамындағы дауысты мен дауыссыз дыбыстар біркелкі жуан Буын (шана, жұлдыз) не жіңішке Буын (кө-мір, кү-шік), еріндік (жү-зүм, бү-күр) не езулік (қы-зық, жә-бір) болып айтылады. Егер тілімізде аралас (жуан, жіңішке) Буынды сөздер кездесетін болса, онда олар кірме сөз
болғаны. Мысалы, педагог, параллелипипед, т.б. Буынның жуан, жіңішкелігі қазақ тілінде дауыстыларға байланысты.

2. Қазіргі қазақ тіліндегі буындар дыбыстық құрамы жағынан мынадай.
Бір дыбысты: а- та, а- па, і- ні, а- ла, о- қы, а,ә,е,о, о- тыр.Бір дыбысты буындар тек дауысты болады да, жеке сөз түрінде, не сөз басындда ғана кездеседі; Екі дыбысты: ба- ла, қа- ла- да, та- за -ла;Үш дыбысты: бас, бет, сөз, көз, өрт;Төрт дыбысты: қант, төрт, былқ, жалтБес дыбысты: пункт, спорт,текст, скетч, старт Алты дыбысты: спектр, спринт.Буынның түрлері:Ашық буын- жеке дауыстыдан тұратын немесе дауыссыздан басталып дауыстыға бітетін буын.Тұйық буын - соңы дауыссызға аяқталатын буын.

1.2 Сингармонизмге жалпы түсінік
Сингармонизм гректің Sunбірге және hanmoniбайланысу, үндесу деген мағынаны білдіретін сөздері бойынша жасалған термин.Тіліміздегі байырғы сөздердің басым көпшілігі не біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке айтылады. Мысалы: Жуан сөздер: балалар, қалалар, қызылдау.
Жіңісингаршке сөздер: жерлерді, ініміз, күнделік.
Түбірдегі дауысты дыбыстың немесе соңғы буынның өзгеріп отыруына байланысты сингормонизмнің мына секілді заңдары болады: 1. Сөздің алғашқы буыны жуан болса, келесі буындары да жуан немесе сөздің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымша да жуан болады.
Мысалы: бала - лар, жа-зу-шы-лар, оқу-шы-лар, қа-ла-да-ғы-лар-ымыз. 2. Сөздің алғашқы буыны жіңішке болса, келесі буыны да жіңішке немесе сөздің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымша да жіңішке болады.Мысалы: өн-ер-ші-лер-ге, ән-ші-лер, үй-де-гі-лер-іміз. Осы заңдылықтармен байланысты сөздің соңғы буынында -х, - қ ғ дауыссыздары келсе, қосымшалар үнемі жуан болады.Мысалы: Хат, халық, хабар, қабақ, қабық, қысым, ғалым, ғажап. 1. Соңында ь жіңішкелік белгісі бар бір буынды сөздерден кейін және - брь, ль дыбыстарына аяқталған сөздерге қосымша жіңішкелік түрде жалғанады. Мысалы: сентябрь - ге, октябрь - ге, апрель - ге, рольдер, рояльға, нульг 2. - Рк, - нк, -ск, -кт дыбыстарының тіркесіне біткен сөздерге қосымшалар жіңішке түрде жалғанады.Ескерту: Мына төмендегі қосымшалар өздерінен бұрынғы буынның жуан - жіңішкелігіне қарамай осы күйінде жалғанады:
- мен (-бен, - пен): қалам - мен, ағаш - пен;
- паз: әсем - паз, өнер - паз;
- қор: пәле - қор;
- қой: сән - қой;
- кер: жұмыс - кер;
- дік (-нікі, - тікі): колхоз - дікі;
- кеш: арба - кеш;
- хана: шеберхана
- күнем: пайда - күнем.
Басқа тілден енген сөздер қазақ тілінің сингорманизім заңына бағынбайды. Мысалы: кі-тап-тар, пи-о-нер-лер.
Бірақ бұларға қазақ тілінің қосымшалары жалғанады.
Мысалы: депутат-тар-ға, пио-нер-лер-ге, қызмет-ші-лер-ге.
Осылармен бірге, тілімізде ерін үндестігі деген бар. Ол еріндік - о, -ө, -ұ, -ү дыбыстарынан айтуда еріндік дыбыстарға жақындатады.
Оған:
1. Алғашқы буындағы - о немесе - ұ дыбыстары екінші буындағы - ы дыбысын - ұ - ға айналдырады.
Мысалы: орын - орұн, құлын - құлұн. Ал ашық дауысты - а дыбысына - о - ның да, -ұ - ның да әсері байқалмайды.
Мысалы. орақ, құлан 2. Алғашқы буындағы - о немесе - ұ дыбыстары екінші буындағы - і дыбысын - ү - ге айналдырады.Мысалы: көрік - көрүк, күдік - күдүк 3. Алғашқы буындағы - ө немесе - ұ дыбыстары екінші буындағы
е дыбысын - ө - ге айналдырады.Мысал: өлең - өлөң, күрек - күрөк
Мұны жинақтап, мына секілді схемамен көрсетуге болады:
1. Жуан дауыстының еріндікке алмасуы: -о - ы -ұ, - ұ - ы - ү
Мысалы: Орын - орұн, құлын - құлұн
2. Жіңішке дауыстының еріндікке алмасуы:а) ө - і - ұ, ү - і - ү Мысалы: көрік - қөрүк, күндік - күндүк
б) ө - ее - ө, ү - е - ө: өлең - өлең, күрек - күрөк
Езулік дыбыстардың еріндікке алмасуы тек қана айту нормасына жатады, жазуда оны елемейміз.
Дауыстылардың бір - бірімен үндесуі сингармонизм деп аталады. Түркі тілдеріндегі байырғы сөздерде сингармонизм екі түрде ұшырасады.
1. Дауысты дыбыстар тілдің қатысты жағынан.
2. Еріннің қатысы бір - бірімен өзара үндесіп айтылады
А. Байтұрсынов ерін сингармонизімің негізін ғылыми ізденістер жүргізбеген, оның себебі, біздің ойымызша, ерін
сингармонизімінің қазақша сөйлесім процесінің мәні мен қызметініңәлсіздігінде, сондықтан қазақ индивидінің есту қабілетінің (фонологиялық елегінің) айқын қабылдамауында.
Сингармонизм терминін тіл білімінде бірінші болып қолданған Х. Досмұхамедұлы. Сингармонизмді (әлем тіл білімінде) тұңғыш болып дауыстылар гармониясы ұғымында емес, жалпыдыбыстар гармонисы ұғымында түсініліп зерттеулер жүргізілген.
А. Байтұрсынов сингармонизм термиін қолданбаған, бірақ қазақ тілінің әліпбиін жасағанда дыбыс жүйесін зерттегендесингармонизм - сөз құрамындағы барлық дыбыстардың үндестігі ұғымында нық тұрған. Яғни, А. Байтұрсынов пен Х. Досмұхамедұлының
сингармонизмді түсінулері, қазақ дыбыс жүйесінзерттеулері бір ғылыми теорияға негізделген. Қазіргі қазақ тілі фонологиясы
А. Байтұрсынов пен Х.Досмұхамедұлының сингармониялық концепцияларынан мынадай ғылыми ұғымдарды қабылдап, дамытты.
1. Сингармонизм - қазақша тілдесінің негізгі қасиеті.
2. Сингармонизм тек дауыстылар гармониясы емес, сөздің құрамындағы барлық дыбыстардың гармониясы (дауыстылардың, дауыссыздардың).
3. Жуандық - жіңішкелік корреляция (қарама - қарсы).
4. Сингармониялық дыбыс - сөз мағынасын өзгертетін тіл құралы.
5. Поэзия түсінігі (дыбыстың сөз құрамындағы орны, өзінен ілгері және кейін тұрған дыбыстармен қарым - қатынасы).
Осы фонологиялық ұғымдар қазақ тіл білімінде күрделі ғылыми интерпретацияға ие болып, т.б. сингармониялық ұғымдармен,
категориялармен, принциптермен қоса зерттеліп, сингармониялық және акцентті - фонемалық теориялардың пайда болып, қалыптасуына ғылыми негіз болды.
Сөздер айтылуы жағынан ең кішкене бөлшектер - буындарға бөлінеді. Буын тікелей дауысты дыбыстарға байланысты. Сөздің құрамындағы дауыстыларды айтқанда ауа еркін шығады да, дауыссыздарды айтқанда кедергіге ұшырайды. Сонда буын өкпеден келе жатқан ауамен (леппен) тікелей байланысты болады.
Буын - өкпеден шыққан (фонациялық) ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы. Қазақ тіліндегі буынға тән мынадай сипаттар бар:
1. буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болуы тиіс және оның саны біреуден артық болмауы керек. Сонда сөздің құрамында қанша дауысты фонема болса, сонша буын болады.
2. буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әр бір буыны лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар бөлшектерге (морфемаларға) тура келіп қалады. Мысалы, ат-ты-лар-ға деген төрт буынды сөздің 1-буыны (ат) - түбір сөз, 2-буын (-ты) - сын есім тудыратын жұрнақ, 3-буын (-лар) - көптік жалғау, 4-буын (-ға) - барыс септігінің жалғауы. Мұны кездейсоқ сәйкестік деп түсіну қажет. Буында мағына болу міндетті емес.
3. тіліміздегі байырғы сөздер бірыңғай не жуан буынды, не жіңішке буынды болып келеді. Мұның өзі тілдің үнемді қызметіне негізделеді. Егер тілімізде аралас буынды сөздер кездесетін болса, онда олар кірме сөз болғаны. Қазақ тілінде буынның жуан, жіңішкелігі дауыстыларға байланысты.
4. қазақ тілінің төл сөздері де, буындар да қос (екі) дауыссыздан басталмайды. Орыс тілінен енген сөздер екі, үш, тіпті төрт дауыссыздан да бастала береді: стиль, студент, спринт.
5. сөздің бірінші буынынан басқа буындары дауысты дыбыстан басталмайды.
Қазақ тіліндегі буынның түрін Қ.Жұбанов алтыға, Н.Сауранбаев төртке, С.Мырзабеков екіге бөледі. Ал І.Кеңесбаевтің үшке бөлуі барлық оқулықтарда қайталанып келеді.
Құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың орын тәртібіне қарай қазіргі қазақ тіліндегі буынның үш түрі бар: ашық буын, тұйық буын, бітеу
буын. Бұлай бөлу буынның теориялық та, практикалық та мәніне сай келеді. Шартты түрде буын құрамындағы дауыстыны А әрпімен, дауыссызды В әрпімен таңбалап, буын түрлерін, оның дыбыстық құрамын былай көрсетуге болады:
1. жеке дауыстыдан тұратын немесе дауыссыздан басталып, дауыстыға аяқталатын буын - ашық буын:
· А: а-на, ә-ке, о-қы, ы-ды-сы;
· ВА: ба-ла-сы, да-ла, бі-лі-мі;
· ВВА: ста-нок, сти-мул, гра-нат;
· ВВВА: стра-тегия, стра-тосфера;
2. соңы дауыссызға аяқталатын буын - тұйық буын:
· АВ: ат, ән-дет, ой-лан, үй ақ-та;
· АВВ: ант, өрт, ұлт-тық, ырс-ырс;
3. дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталатын буын - бітеу буын:
· ВАВ: бас-тық, тақ-пақ, бұл-бұл;
· ВАВВ: қант, қарт, былқ-былқ;
· ВАВВВ: пункт, фильтр, се-местр;
· ВВАВ: крем, шкаф, штаб;
· ВВАВВ: спорт, старт, штамп;
· ВВАВВВ: спектр;
· ВВВАВ: штраф, штрих, шприц, струк-тура.
Байырғы қазақ сөздерінің буын құрылымы алты түрде ғана кездеседі: А, ВА, АВ, АВВ, ВАВ, ВАВВ.
Буын құрамының өзгеруі. Қазақ тіліндегі буында өзара қарым-қатынасқа түскенде кейде бастапқы қалпын сақтаса, кейде түрін өзгертіп отырады. Дауыссыздан басталатын ашық (ВА), бітеу (ВАВ, ВАВВ) буындар өзінің алдыңғы буынға дыбыс та бермей, дыбыс та алмай, дыбыстық құрамын әрқашан сақтап тұратын болса, тек сөздің басында ғана келетін үш буын (А, АВ, АВВ) өзінің алдындағы буынның соңындағы дауыссызды ылғи да өзіне қосып алады, нәтижесінде көрші екі буын да сандық сапалық өзгеріске ұшырап, буын құрамы өзгереді.
Буын құрамы мына жағдайларда өзгеріске түседі:
1. ВА+А=ВА: са-ры+а-ла - са-ра-ла; ал-ты+е-лі - ал-те-лі.
2. ВА+АВ=ВАВ: е-кі+еш-кі - е-кеш-кі; е-кі+ал-ма - е-кал-ма.
3. ВА+АВВ=ВАВВ: е-кі+айт-ты - е-кайт-ты.
4. ВАВ+А=ВА+ВА: бес+а-дам - бе-са-дам; бар-мақ+е-дім - бар-ма-ғе-дім.
5. ВАВ+АВ=ВА+ВАВ: бес+ал-ма - бе-сал-ма; бес+ай - бе-сай.
6. ВАВВ+А = ВАВ+ВА: тарт+-а - тар-та; қант+-ы - қан-ты.
7. ВАВВ+АВ = ВАВ+ВАВ: тарт+-ып - тар-тып, төрт+еш-кі - төр-теш-кі.
8. ВАВВ+АВВ=ВАВ+ВАВВ: төрт+айт-ты - төр-тайт-ты.
9. АВ+А=А+ВА: ат+-ы - а-ты; ақ+а-ла - а-ға-ла.
10. АВ+АВ=А+ВАВ: үш+ай - ү-шай; ақ+үй - а-ғүй.
11. АВВ +А=АВ+ВА: ант+-ы - ан-ты; айт+-а - ай-та.
12. АВВ+АВ=АВ+ВАВ: ант+-ым - ан-тым; айт+-ып - ай-тып.
13. АВВ+АВВ=АВ+ВАВВ: ант+айт-ты - ан-тайт-ты.
Бұдан байқайтынымыз, дауыстыдане басталатын буын (сөз) өзінен бұрын тұрған буынның соңындағы дауыссызды өзіне қосып алады. Себебі, бір бунаққа енген сөздер айтуда күрделі бір сөзге айналады, ал сөз ішінде буын дауыстыдан басталмайтын болғандықтан, алдыңғы буынның соңғы дауыссызын өзіне селбестіріп, қосып айтуға мәжбүр болады.Бұлардың арасында жылысатын тек дауыссыздар болатындықтан, буын құрамының өзгеруі дыбыс жылысуы болып табылады. Жылысатын дауыссыз - бунаққа енген әр түрлі сөздердің (буындардың) арасын жымдастыратын, кіріктіретін дәнекер. Соның арқасында сарала (сары ала сын есімі) мен сарала (етістік), алтай (алты ай) мен Алтай (жалқы есім), сатыбалды (сатып алды күрделі етістігі) мен Сатыбалды (жалқы есім) айтылуы жағынан ұқсайды.Жалпы, байырғы сөздеріміздің буын құрамы А, АВ, ВА, АВВ, ВАВ, ВАВВ түрінде ұшырасады, өзге тілден енген сөздер арқылы бес, алты дыбысты буындар пайда болды.

1. 3 А.Байтұрсынов және Х. Досмұхамедов қазақ тілідегі сингармонизм заңдылығын алғаш зерттеушілер
Қазақ тілінің дыбыс жүйесін сингармониялық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.