Жүгіруден арақашықтық бойынша жаттығу
КІРІСПЕ
Спринт - жеңіл атлетиканың бұрыннан келе жатқан жарысы. Жұмыстың барысындағы, жылдар бойы жинақталған еңбектің, күдіктің, ізденістің және көптеген тағы басқалардың - төрешінің хаттамаларында белгіленген секундтың ондық және жүздік үлесі, осыдан келіп оқу-жаттығу процессі деген түсініктер жинағы шығады.
Спринтерлік жүгірумен барлық спортшылар таныс екені белгілі. Өмірінде бірде бір рет садақпен атпауға, трамплиннен шаңғымен секірмеуге, хоккей ойнамауға болады, бірақ, жүгіру және тез жүгіруді барлық адам бастан кешеді. Спринт спорттың барлық түрлерімен жаттығу кезінде, адамның жылдамдық мүмкіндіктерін тамаша дамыту құралы ретінде кеңінен қолданылады.
Арақашықтықты басып өтуге жұмсалған, секундтың әрбір бөлігінің жоғары бағамы, спортшының дайындық барысындағы кез-келген болмашы ғана деп есептелетін жағдайына үлкен жауапкершілікпен қарауына міндеттейді. Спринт адамның физическалық және психикалық қасиеттеріне айтарлықтай жоғары талаптар қояды. Жүгіруші қысқа арақашықтықта өте тамаша деген реакцияны игеруі, күштіліктің ең жоғарғы деңгейін көрсетуге, жүгіру және старттық жылдамдық алудың ең жетілген техникасын игеруі тиіс. Сондықтан жаттықтырушы және спортшыға биомеханиканың, физиологияның және басқа да спринтке дайындау жүйесіне қатысы бар саласында жасалған ғылымның соңғы нәтижелерін пайдалану қажет.
Осы жұмыстың мақсаты деп спринтерлердің жылдық техникалық дайындығын жоспарлаудың ерекшеліктеріне дайындық ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.
Зерттеу тақырыбының көкейкескілігі. Студенттердің қимыл-қозғалыс мәдениеті олардың кәсіби-педагогикалық дайындығында ерекше маңыздылыққа ие, және ол олардың денсаулығымен, салауатты өмір салтымен байланысты болады [1, 2].
Қимыл-қозғалас мәдениетін зерттеу саласында, дәстүрлі (спорттық) сала бойынша теориялық және практикалық негізі қалануының мәніне анықтаулар берген мамандардың еңбегін атап кеткеніміз жөн болады [3,4, 5, 6].
Жеңіл атлетиканы жоғары оқу орындарының дене тәрбиесі жүйесіне енгізуі оқу материалың сабақтастығымен қамтамасыз етеді, дене шынықтыру тәрбиесінің - спорттық мамандануының анағұрлым ілгері дамуына мүмкіндік береді және соның негізінде аса маңызды проблема - болашақ педагогты даярлауды шешуге және оқу жоспарын игеруге мүмкіндік береді [7]. Жоғары оқу орындарында осы мәселені тиімді шешу - жоғарымаманданған мамандарды даярлаудың алдыңғы деңгейлі міндеті. Бірақ педагогикалық сипаты, құрылым, өзгеру динамикасы және барлық оқу - тәрбиелік үдерісі бойына функционалды және психологиялық-физиологиялық мүмкіндіктердің қатынасы жеңіл атлетика сабағы кезінде әлі де егжей-тегжейлі зерттеле қоймаған, қазіргі күнде дәл осы мәселе ҚР жоғарғы оқу орындарында педагогикалық үдерістің бос аралығы болып табылады.
Қойылған мақсат келесі міндеттерді шешуге алып келді:
1. Зерттеу мәселелері бойынша әдебиеттерді талдап көру
2. Зерттеудің мақсаттары мен міндеттерін анықтау
3. Зерттеудегі қолданылатын әдістерді талдап көру
4. Зерттеу нәтижелерін талдап көру
5. Педагогикалық жоғары оқу орындары жағдайындағы студенттердің бойында жеңіл атлетика құралдарының көмегімен қимыл-қозғалысы мәдениетінің теориялық негізінің, жалпы салауаттылықтың құрылуын, зерттеу;
6. Педагогикалық жоғары оқу орындары студенттерінің дене шынықтыру тәрбиесі жүйесіне жеңіл атлетиканы қомақты деңгейде енгізу қажеттігін анықтау
7. Тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау.
8. Жеңіл атлетикамен айналысатын спортшылардың дайындығында айналмалы машықтануды қолдану және жетілдіру әдістемесін құрастырып, тиімділігін негіздендіру.
Зерттеу нысаны: жеңілатлетші спринтерлер.
Зерттеу пәні: жеңілатлетші спринтерлердің жылдық дайындық процессі.
Зерттеудің гипотезасы: Біздің болжамымыз бойынша, спринтерлердің кезең бойынша жылдық жаттығу циклы бойына, арнайы физикалық дайындалғандығына педагогикалық бақылауды пайдалана отырып, дайындықтың осы түрінің жылдық динамикасын анағұрлым толығырақ анықтауға және зертелетін арнайы физикалық дайындықтың көрсеткіштері мен әртүрлі жылдық кезеңдердегі, жаттығу циклының 100 м және 200м жүгіру нәтижелері арасындағы өзара тәуелділіктің шекарасын анықтауға болады.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы:
Жеңіл атлетикамен айналасатын спортшылардың жаттығу үдерісін ұтымды ұйымдастыруда айналмалы машықтану әдістемесін пайдалану және жетілдіру тәсілдері зерттелініп, ішіндегі ең тиімдісі анықталды. Жеңіл атлеттердің дене жаттыққандығын жетілдіруде жаттығулар жиынтығын кешенді қолданудың маңыздылығы негіздендірілді. Зерттеу нәтижелері негізінде дене қасиеттерін дамыту және жетілдіру жолдары ұсынылған, спортшылардың жаттығу барысының орындалуында айналмалы машықтану әдісті іс тәжірибелік жұмыстарда қолдануға болады, сонымен қатар жаттықтырушының жұмыс тәжірибесінде, дене қасиеттердің деңгейін жанжақты жоғарылатуда қолдануға болады.
Жаңалық: Жұмыс барысындағы жаңалық, жүгірушілердің қысқа арақашықтыққа, олардың спорттық кәсібилігіне байланысты жылдық жаттығуларының кезеңі бойынша (I-ші разряд және спорт шеберлігіне кандидаттар) арнайы физикалық дайындығы көрсеткіштерінің динамикасын зерттеу әрекеттерінің қолданылуымен кезең бойынша және жыл бойғы жаттығулардың байланыстылығымен қорытындыланады.
Зерттеу әдістері: әдебиеттердің теориялық талдауы, сандық және сапалық талдаулар, математикалық статистика әдістері.
Диссертацияның құрылымы мен ауқымы. Диссертация кіріспеден, өзара байланысты бөлімнен, құрылымдық қорытындылар мен тәжірибелік ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
АНЫҚТАМАЛАР
Дене мәдениеті - адамды тіршілік пен арнайы бір қоғамдық қызметке дайындауға, оның денсаулығын нығайтуға және денелік қабілеттерін жан-жақты дамытуға дайындау қажеттілігінен туындайтын қоғамда арнайы түзілетін материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы.
Дене жұмысына қабілеттілік - дене жұмысын берілген тәртіппен немесе қарқындылықпен орындай алу қабілеті.
Даму - табиғатта, қоғамда және адамның түйсінуінде төменгіден жоғары сатыларға өтудегі қимыл-қозғалыстардың, құбылыстардың, өзгерістердің жалпылама үрдісі.
Дене шынықтыру білімі - дене шынықтыру қызметіне тән, оған дайындықтың ерекше жақтарын сипаттайтын білімдерді, дағдыларды және біліктіліктерді меңгеру үрдісі.
Дене тәрбиесі - денелік жетілуге арналған арнайы ұйымдастырылған педагогикалық үрдіс. Ол рухани байлық және моральдық тазалық бірлестігі ретінде қарастырылады.
Арнайы дене дайындығы - таңдап алынған спорт түрінің әдістемелік ерекешліктерінің талаптарына сай жүзеге асырылатын арнайы мамандандырылған үрдіс.
Дене шынықтыру жүйесі - адамның денелік және моральдық-психологиялық күйін жетілдірудің идеялық-саяси, ғылыми-әдістемелік және ұйымдастыруы негіздерінің бірлестігі.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекеті.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыты аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге мүмкіндік беретін және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілетінің жиынтығы.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселіспен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Деннің саулығы - мүшелер мен жүйелердің денелік дамуы, функционалды мүмкіндігі және бейімделу қабілеттерінің деңгейі.
Дененің дамуы - адамның жеке басының тіршілігі барысындағы оның ағзасының морфофункционалды мүмкіндіктерінің және оларға негізделген дене қасиеттерімен және қабілеттерінің қалыптасуы және ары қарайғы өзгеру үрдісі
Жұмысқа білеттілік - адамның уақыт бірлігі ішінде нақты тиімділікпен жұмыстың максималды мүмкін көлемін атқара алу қабілеті.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БЖСМ - балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі
АДД - арнайы дене дайындығы;
ЖДД - жалпы дене дайындығы;
ДЖҚ - дене жұмысына қабілеттілік;
ЖДЖ - жалпы дамыту жаттығулары;
ЖОҚ - жоғары түрде оттегіні қолдану;
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі;
m - сауалнама барысындағы сарапшылар саны;
n - спортшылар мен салыстырмалы нысандар саны;
P - маңыздылық дәрежесі, сенімділік;
S - таңдаулы жиынтықтардың стандартты ауытқуы;
t - Стьюдент критериі;
х - таңдаулы жиынтықтың орташа арифметикалық белгісі;
ЖДД - жалпы дене даярлығы
Х - орташа арифметикалық белгі
с - секунд
ЖСЖ - жүрек соғуы жиілігі
PWCI70 - жұмысқа қабілеттілік
ЖШК Жт - тыныс алудың жоғарғы шекті көлемі жылдағы
ЖШКЖда - дем алудың жоғарғы шекті көлемінің жылдамдығы
1. ӘДЕБИЕТТІҢ МӘЛІМЕТТЕРІ БОЙЫНША СҰРАҚТЫҢ ЖАҒДАЙЫ
8.1 Спринттегі техникалық дайындықтың ерекшеліктері
Жеңіл атлетикадағы көптеген мандардың пікірінше, спринтер болып туылу керек дейді. Расында да, адамның жылдамдық мүмкіндігі өте консервативті және тәрбиелеуге үлкен еңбекті талап етеді, сондықтан, қажетті спринтерлік қасиеті бар жас спортшыны іздестіруге, ерекше көңіл бөлу керек. Іріктеп алудың сапасы және спорттықбағдары көп жағдайда жаттықтырушының талантымен, оның тәжірибесімен және интуициясымен сәйкес болады. Бірақ жыл өткен сайын іріктеудің ғылыми-негізделген жүйесінің мәні артып келеді, ол кезегімен екі кезеңнен құралады. Біріншісінде тесттің көмегімен қимылы жағынан анағұрлым дарынды балалар анықталады. Осы кезеңде қысқа арақашықтыққа жүгірудің нәтижелеріне бағдар жасауға болмайды, өйткені спринттегі жеңіске жетуші, әдетте, жас спортшы болып шығады, ол өзінің биологиялық дамуында өзінің қатарластарынан анағұрлым алда болады. 4-жыл бойына жас спортылар тобына динамикалық бақылаудың (П.З.Сирис,1976ж.) көрсеткені, болашақ спринтерлерді қабылдау сынағы нәтижесі бойынша іріктеу кезінде, қателік 82% құрады. Болжаудың анағұрлым-үлкен сенімділікпен (20% дейінгі қателікпен) жас жүгірушілер арасындағы қабілеті шығармашылық іріктеуді қамтамасыз етеді,ол алғашқы дайындықтан 1,5 кейін жүргізіледі.
Бастауыш спортшылардың физикалық дайындығы бірқалыпты дамымайды. Физикалық қасиеттің барлық деңгейі жаттығудың алғашқы (1,5 - 2) жылдарында айтарлықтай жоғарылайтыны анықталды. Осы тенденция әсіресе жылдамдыққа және жылдамдық қасиеті бойынша анық байқалады.
Физикалық қасиетінің даму деңгейінен басқа іріктеудің бастапқы кезеңінде спринтерлік жүгірудің кейбір биодинамикалық қасиетін есепке алу керек. Зерттеу көрсеткендей, қадамның жоғары жиілігімен жүгіруде максимальды жылдамдықты, 13-14 жас аралығындағы 6-7 мың бақыланған оқушылардың арасынан небәрі 12-15 адам ғанаигереді. Сонымен қатар анықталғаны, спринтерлік жүгіру кезіндегі 0,09-0,10с. тең тіректің уақыт көрсеткіші, 100 - бақыланғандар арасында шамамен бір адамда кездеседі. Жүгіру қадамы кезеңіндегі тірек уақытын және жүгіру қарқынын анықтау, жаттықтырушыларға іріктеу кезінде қателеспеуге көмектеседі.
Жас споршының көпжылдық жаттығуыадамның моторикасын дамытудың негізгі заңдарында базалануы керек, ол морфологиялық көрсеткіштердің өсуінің жылдамдауы және бәсеңсуі кезеңдерін, және сонымен қатар кейбір физикалық қасиеттері дамуының жылдамдауы және бәсеңсу кезеңдерін анықтайды.
Жас спринтердің көпжылдық дайындығының жүйесі келесі негізгі кезеңдерді есепке алады (В.И.Филин):
1. Алдын ала спорттық дайындықтың кезеңі (10-12 жас)
2. Бастапқы мамандану кезеңдері (13-15 жас)
3. Тереңдетілген мамандану кезеңдері (16-19 жас)
4. Спорттық жетілу кезеңдері (19 жас және одан жоғары)
Дайындық кезеңдеріне бөлу айтарлықтай шартты жүргізіледі, өйтені жас спортшылардың биологиялық дамуындағы айырмашылық 2-3 жылды құрауы мүмкін.
1. Алдын ала дайындық кезеңдері баланың жылдамдық қабілетінің қарқынды дамуымен сипатталады. Осы кезеңде қимыл реакциясының уақыты, жалғызілікті қимылдың уақыты айтарлықтай төмендейді де, жүгіру жылдамдығы артады.
Осылайша, көпжылдық дайындық кезеңіндегі бастапқы дайындық кезеңі өте маңызды болып есептеледі. 8-12 жастағы балалармен жаттығу кезінде арнайы қимылы көп спорттық ойын түрлерін таңдау көмегімен және әртүрлі эстафеталар көмегімен мақсатты түрде жылдамдыққа баулу керек.Жаттығудың негізгі мазмұны ойын түрінде болады, өйтені жаттығу сабақтарындағы ойын балалардың жаттығу сабақтарына деген қызығушылығын үнемі қолдап отыруға мүмкіндік береді. Ойын дайындығының тағы да бір артықшылығы: ойын кезінде бала қимыл белсенділігін өзінше реттей алады, ол кезде бала айтарлықтай шаршамайды, бастапқы спорттық дайындық кезеңінде кездесетін жөнге келмейтіндей зиян келтіру мүмкіндігін болдырмайды.
Жас спортшылар арасындағы бастапқы дайындықтың ойын түріндегі әдісі, бәрінен бұрын, бала ағзасындағы психологиялық ерекшеліктері абстрактты міндеттерін тиімді шешуге мүмкіндік бермейді. Егер жаттықтырушы қандай да бір қол жетімсіз бұйрық берсе, осы жағдайда оның нәтижелілігі өте төмен болады. Бірақ қашан нақты мақсат пайда болғанда - қарсыласты қуып жетудегі, қандай да бір затқа қол жеткізудегі, допты қағып алудағы- қимылдар мүлде басқа сипатқа ие болады.
2. Бастапқы мамандану кезеңі, уақыты бойынша техникалық жетілу үшін қолайсыз жасына сәйкес келеді. Жасөспірім кезеңде максимальды өсу қарқыны байқалады; ұл балаларда 13-14 жаста дене ұзындығы бір жылда 7-9см ұлғаяды, ал қыз балаларда 11-12 жаста - 7-8см-ге.
Осы кезеңдегі дайындықтың негізгі мақсаты, жан-жақты жаттығу кезінде спортшылардың үнемі анағұрлым терең мамандануға ауысуымен аяқталады. Жаттығу сабақтарында айтарлықтай орынды спорттық техникадағы кейбір элементтерді жасауға мүмкіндік беретін құралдар алуы тиіс. Көп көңілді, босаңсу, икемділікті дамыту өнеріне бөлу керек. Әртүрлі жағдайларда орындалатын (жүгіру жылдамдығын өзнертіп жүгіру, ауыспалы рельефі бар жолмен жүгіру, құм бойынша жылдамдық алу және т.б.), жылдамдық мүмкіндіктерін дамытатын жаттығулар жақсы әсер етеді.
Кезеңнің негізгі міндеттерін шеше отырып, жаттықтырушы біртіндеп ары қарай қысқа арақашықтыққа жүгірудегі мамандық үшін іріктеуді жүргізеді, оның негзгі критерилері болып жарыстардағы жас спортшылардың нәтижелері қызмет етеді. Ары қарай жаттығу сабақтарының арнайы бағытын күшейту жүреді. Осы кезеңде жүктеменің динамикасы тенденциясының басымдылығы кезегімен, бірақ жаттығудың жалпы қарқындылығын тездетпей-ақ ауқымын қатаң жеке жоғарылатуы керек. 15-жастан кейін старттық разгон алу және жүгірудің рационалды техникасын игеруге мақсатты түрде аса көңіл бөлінеді. Спринт техникасына үйрету кезінде, дайындық және арнайы жаттығулардың, сонымен қатар әртүрлі тренажерларды мүмкіндігінше анағұрлым кең шеңберін пайдалану қажет.
Манданудың бастапқы кезеңінде кей бөліктердегі жүгіру кезінде толықтай қалпына келу үшін демалыстың жеткілікті арақашықтығы қажет. Дайындықтың негізгі құралы, жеңіл атлетиканың туыстық түрлерінен жаттығулар, сонымен қатар жаттығудың эмоциясын жоғарылататын жаттығулар болып табылады: айналып жаттығудың комплекстері, арнайы көпкүрестердегі жарыс жыттығулары, спорттық ойындар.
3. Тереңдетілген мамандық кезеңдері қимыл дамуының тұрақтылығымен сипатталады. Осы кезеңде жас спортшыларда, спринтте арнайы дайындық жүргізу үшін жұмысқабілеттілік жоғарылайды, анаэробты өнімділік айтарлықтай артады.
Техника жұмыстарында субмаксимальды және максимальды жылдамдықпен әртүрлі бөліктердегі жүгіру үлкен ауқымға ие болуы керек, старттан жүгіру мөлшері айтарлықтай артады.
Жас спринтерлердің дайындығының маңызды бағытының бірі, қатал жаттығу режимдерін пайдаланып жылдамдық төзімділігін жетілдіру бойынша жұмыс болып табылады.
Осы кезеңде спринтерлер, әдетте, жоғары нәтижелер деңгейіне көтеріледі, ол ары қарай аздап жақсара түседі. Жарыс дайындығына, орындаудың сенімділігін арттыруға аса мән беріледі. Спортшылар өздерін шешуші старттарға өте жақсы физикалық және психологиялық формада ұстауы қажет.
Спринтердің көп жылдық еңбек процессінің құрылымыжаттығу жұмыстарының бағыттылығын, оның ауқымын және қарқындылығын кезегімен орналастырумен қамтамасыз етіледі.
1.2 Жеңілатлетші спринтерлердің дайындығының педагогикалық ерекшеліктері
Барлық физикалық қасиеттердің ішінде жылдамдық тәрбиелеуге қиын бағынады. Негізгі мәселе мынада, жастың анағұрлым қолайлы кезеңін есепке ала отырып, қашан аса маңызды физиологиялық негіздің құралу процессі жүргенде, педагогикалық процессті адекватты ұйымдастыру, яғни, жылдамдық қабілетінің даму деңгейінің жоғарылауына мүмкіндік беретін құралдар мен әдістерді дұрыс таңдау.
Спортшыларда жылдамдық қабілетінің даму деңгейі ең алдымен, жүйке процесстерінің қимылымен, алактатты анаэробты энергия тасымалдаушының аса жылдам мобилизациясына биохимиялық механизмдердің мүмкіндіктерімен, сонымен қатарбұлшықет ткандерінің ерекшеліктерімен - созылмалылығымен, бұлшықетішілік координация деңгейімен, әртүрлі бұлшықет талшықтарының қатынасымен сәйкес келеді. Мысалы, арақашықтыққа жүгіру жылдамдығы мөлшері және жылдам талшықтар арасында тығыз корреляциялық байланыс бар.
Жеңіл атлетиканың кез-келген түріндегі жаттығу жоғары күрделі процесс болып табылады. Бұрын, спорттық нәтижелерді жоғарылатудың ең сенімді мүмкіндігі жаттығу жұмыстарының ауқымынқарапайым арифметикалық ұлғайту жолы деп есептеді. Осы жол ең сенімді болып көрінді, қазір жүктеменің ауқымы айтарлықтай артты, және оның ары қарай артуы жоғары класс спортшылары үшін бұл біреу ғана емес, спорттық нәтижелерді жоғарылатудың жай ғана тиімсіз жолы. Сондықтан жаттықтырушыға, өз шәкірттерінің дайындығын заманауи деңгейде өткізу үшін жаттығу жүйесінің барлық күрделі механизмін реттеумаңызды.
Қысқа арақашықтыққа жүгірудегі жаттығу процессін ұйымдастыру мәселесі, жарысқа деген жаттығудың өзінің сыртқы қарапайымдылығына қарамастан, жеңіл атлетиканың басқа түрлеріне қарағанда аз өңделгенімен жетерліктей күрделі болып келеді.
Физиологтардың зерттеуінен көретініміздей, спорттық жаттығу процессінде ағзаның көптеген функциялары айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды. Соның нәтижесінде адам жұмысты ұзақ жасауға немесе үлкен күшті жетілдіруге қабілетті болады. Дамудағы белгілі бір қимыл қасиетінің дамуындағы прогресс белгілі себептер бойынша бірдей жүрмейді.
Жануарларға жасалған тәжірибелер және спорттық практика көрсеткендей, жүгіру жылдамдығы 3-4 есе, күшке қарағанда, және 2-3 есе, төзімділікке қарағанда баяуырақ дамиды. Осы фактіні немен түсіндіруге болады? Бәрінен бұрын, ағзадағы жылдамдық қозуының жүру себебі детерминирленген ауқымда болатындығымен қорытындыланады, ол спорттық жаттығу процессінде жоғарыламайды.
Спортта төзімділік жетілу кезінде, мысалы, жүгірушілер, ағзаның барлық жүйесіне күніне 3-5 сағат әсер ете отырып жаттығу жүктемелерінің үлкен ауқымын пайдаланады. Спринтерлік жүгіру болса бірсәрі. Жаттығудың заманауи әдістері спринтердің ағзасына негізгі жарыс жүктемесінің әсерінің ұзақтығын айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндік бермейді. Қазір сомалақ түрде бір жаттығу күнінде жүгіруші қысқа арақашықтықта 150с. бойына максимальды жылдам жүгіруге қабілетті. Осылайша, бейімделген жүктеменің ауқымы, жоғары емес екені белгілі.
Сондықтан спринтердің жаттығуында әртүрлі жанама әдістер немесе жиі әсер ету әдістері кеңінен көрсетілген, белгілі бір жарыс жаттығуларының белгілі бір компоненттерін кезегімен дамытуға мүмкіндік береді. Жүгірушінің қысқа арақашықтыққа жаттығу жүктемесінде, сол және басқа да элементтердің жетілуіне бағытталған жаттығуларды жеткілікті түрденақты классификациялауға болады.
Күрделі жүйелердің максимальды қызметімен қамтамасыз етудің заманауи жолдары, олардыңкейбір элементтері бір-бірінен әртүрлі байланыста болатынындай, соңғы нәтижесі тәрізді, жоспарлау және басқару мәселелерінің жүйелік-құрылымдық жолдарының принциптеріне негізделген. Мұндай жолды жүзеге асыру негізгі екі міндетті шешуге байланысты:
- жүйенің элементтерін анықтау, яғни, спорттық нәтижелерге ықпал ететін барлық факторларды анықтау;
- жүйенің анықталған элементтері аралығындағы байланыстардың орнауы.
Старттың жаттығуы. Спринттегі стартты жетілдіру негізінен қимыл реакциясының латентті кезеңі уақытының қысқаруына бағытталған, аяқтың және дененің иілгіш-бұлшық еттерінің жылдамдық-күші қасиетінің дамуы, сонымен қатар дұрыс қимыл дағдысының жасалуы, спортшының қимыл потенциалын анағұрлым рационалды пайдалануын қамтамасыз етеді.
Жылдам реакция - адамның шамадан тыс консервативті қабілеті, бірақ бағытталған жаттығуменкөп нәрсеге қол жеткізуге болады. Қысқа арақашықтыққажүгірушіні дайындау, әсіресе спорттық жолдың басында, мұғалімнің басқаруымен орындалатын көптеген жаттығуларды енгізуі керек болады. Әдетте мұндай жаттығулар сабақтың дайындық бөлімінде орындалады. Әртүрлі бастапқы жағдайдан старттар болашақ спринтерді дайындаудың жақсы құралы болып келеді. Старттың мұндай бастапқы жағдайын ұсынуға болады: арқаға жатып, таянып жатып, тізерлеп тұрып, отырып, алға ұмтылу жағдайынан, таянып отырып, жоғары старт жағдайынан және т.б.Қимыл реакциясын жетілдірудің жақсы құралы, өте жоғарыдан (атыс, ысқырық) ең төменгі әртүрлі белгілерді пайдалану, мысалы саусақпен шыртылдату.
Старт жаттығуы кезінде үнемі қимыл бұрауына көңіл аудару қажет. Жүгіруші атуды күтпестен, кез-келген сигналға көз ілеспейтін жылдамдықпен қарауы қажет. Қашан спортшы Тыңда командасы бойынша старттық шүріппені басқан кезде, бұлшықеттің алдын ала жиырылуы реакция уақытын қысқартады.
Аяқтың және дененің қимыл-бұлшықеттерінің жылдамдық-күш қасиеті, секірудегі әртүрлі салмақ салу жаттығуларында жақсы жетіледі:
1. Салмақтың шегімен және шамалас шегімен салмақ сала отыру (толық отыру, жартылай отыру).
2. Штангамен уақытқа отыру (4-5рет).
3. Салмақпен жоғары секіру.
4. Штанганы итеру және жұлқып көтеру.
5. Максимальды салмақпен штанга тарту.
6. Әртүрлі снарядтарды көздеп ату (гирь, ядро, доп) екі қолмен алға.
7. Допты екі қолмен әртүрлі бастапқы жағдайдан, келесі старттық жылдамдықпен алға қарай көздеп ату.
8. Бір аяққа отырып жоғары секіру.
9. Орыннан ұзындыққа секіру.
10. Старттық қазықтан ұзындыққа секіру.
11. Старттық қазықтан қимылдың келесі іліп алу және жүруге ауысып секіру.
12. Изометрикалық режимдегі старттық қазықтың максимальды қысымы.
Старт орындау кезіндегі техникалық қателіктерді жөндеу үшін есте ұстау керек, барлық жылдам қимылды өз бетімен бақылау өте қиын, сондықтан спортшыға, дағдысы жеткілікті тұрақты болғанға дейін, ол тек қана дұрыс траектория бойынша қимылдарды орындауға міндетті болған кездегі жағдайды туғызу керек.
Старттағы ең бір негізгі қателіктің спортшының бірі старттық қазықтан шығудың айтарлықтай үлкен бұрышы болып табылады. Профессор Д.П. Ионовтың зерттеуі көрсеткендей, күшті спринтерлерде ол 32-35 градусқа тең, осы уақытта жүгірушілердің қысқа арақашықтыққа негізгі массасы тәрізді 56-60 градус бұрышы бойынша тебіледі. Старттық қазықтан тебілудің дұрыс бағыты келесі жаттығуларды үнемі пайдаланудан шығады:
- планкадан стартпен жүгіріп шығу;
- старт жасаушының артында немесе оның жанындағы, жаттықтырушы ұстап тұрған жерден планкадан жүгіріп шығу;
- партнердің қолына иықпен тіреп тұрып қазықтан итеріп жіберу.
Артта тұрған аяқтың жылдам қимылыментөмен траектория бойыншажолақтағы старт орындау кезінде немесе гимнастикалық залда арнайы жаттығу орындай отырып жетілдіруге болады:
- өкшені шектеумен жоғары тастап старттар;
- аяқ қимылына кедергі жасап старттар (резеңке бұрау, партнер).
Залда осы жаттығуларды гимнастикалық қабырғаны пайдаланып жүзеге асырады.
Төмен старттан дұрыс дағдыны жасау - ұзақ процесс, онда көрсетілім мен түсініктемені пайдаланып дұрыс жылжуға жету өте қиын. Жаттықтырушы арнайы жаттығуларды кезегімен таңдау әдісін қолдануы қажет және спринтерге белгілі бір жағдай туғызуы, осы арқылы қойылған міндеттерді шешуіс керек.
Старттық екпінмен жаттығу.
Старттық екпінді жетілдіріп жаттығу негізінен аяқтың иілгіш-бұлшықеттері қасиетінің жылдамдық-күш дамуына бағытталған, осы кезде секіру жаттығулары және орташа және шамалы салмақ салумен жаттығулар пайдаланылады:
1. Жылдам қарқынмен (аяқтан аяққа, бір аяқпен, екі аяқпен) көп секіру.
2. Ұзындыққа, биіктікке секіру және жүгіріп келіп биіктікке үш еселеп секіру.
3. Келесі алға және жоғары секіре отырып тереңдікке секіру.
4. Барьерлерден асып түсу арқылы секіру.
5. Жоғарыға баспалдақ бойынша секіру.
6. Салмақпен алға және жоғары секіру.
7. Кең қадаммен салмақ сала алға және артқа жүру.
Старттық екпін спринтертерден мол күшті талап етеді, сондықтан спортшының бастапқы қадамды орындауын қиындата түсетін арнайы жаттығуы кезінде әртүрлі жағдайларды жиі қолданады: құммен (әртүрлі кедергілерді пайдалана отырып) және белгісімен жоғарыға старттар.
Қысқа арақашықтыққа жүгірушінің дайындығы кезіндегі старттықекпінді жетілдірупроцессінде спринттің күрделі элементтерінің біріне көңіл аудару керек - старттық екпіннен максимальды жылдамдықпен жүгіруге өту. Старттан кейінгі бастапқы қадамдар бір-бірінен тірек уақыты мен ұзындығы жағынан айтарлықтай ерекшелененді, бірақ, 6-7-ші қадамнан кейін, бұл айырмашылықтар байқалмайды. Спортшы максимальды жылдамдықпен жүгіру кезіндегі ауысуды жеңіл игеруімен, жергілікті жаттығуда жолақ профильін, алғашқы 6-7 қадамда (8-10м) жоғары орындалатындай етіп, ал келесілері - горизонталь бойынша немесе байқалмайтындай еңістікті таңдайды.
Жүгіруден арақашықтық бойынша жаттығу.
Спринтерлерді дайындаудың негізгі құралы максимальды жылдамдық болып табылады. Спринтерді дайындаудың әрбір кезеңінде спортшының және оны үйретушінің басты міндеті жүгірудің жылдамдығын жетілдіру болуы тиіс. Үлкен жылдамдықпен спринтерлік жүгіру спортшының ағзасына қатты әсер етеді. Спортшы, физикалықтағы тәрізді, психологиялық тұрғыдан да жұмысты максимальды қарқындылықпен орындауға дайын болуы керек. Максимальды жылдамдықпен жүгіруді кезегімен орындау, спортшыға тынығып алуға мүмкіндік беретіндей аралықпен қамтамасыз етілген болуы керек.
Максимальды жүгіру арасындағы демалысқа бөлінетін уақыты әрбір спортшы үшін жеке және ол 4-5 мин. құрайды. Бір сериядағы жүгірудің мөлшері төрттен аспауы керек. Қысқа арақашықтыққа максимальды жылдамдықпен жүгіру ұзындығы 60-80м аспайды. Спортшы жағдайына сәтті бақылау жүргізуде арнайы жүктемені есепке ала отырып біп бөлікті мақсатты түрде қолдану керек. Анағұрлым жиі қолданылатыны старттан 30 және 60м жүгіру және жүріп барып 30м жүгіру.
Спринтерлердің жылдамдық мүмкіндіктерін дамытудың жақсы құралы жеңілдетілген жағдайда жүгіру. Неғұрлым тиімді құралы еңіс бойынша жүгіру болып табылады. Еңістік жолағының бұрышы 4 градустан аспауы керек, өйткені үлкен еңістік кезінде жүгіру техникасы айтарлықтай өзгереді. Ауысып тұратын профилі бар жолақ бойынша спринтерлік жүгіру жақсы тиімділік әкеледі, ол жерде еңістікпен жүгіру, горизонталь бойынша жүгірумен және биікке жүгіріп шығумен кезектесіп отырады.
Спринтерлердің жаттығуы кезінде жеңіл атлетиканың аралас түрлері кеңінен қолданылады, ол жерде максимальды жылдамдықпен жүгіру негізгі элементтердің бірі болып есептеледі - тосқауылмен жүгіру және ұзындыққа секіру. Әсіресе тосқауылдық жүгірудің жаттығушылық тиімділігі ерекше тиімді, ол жерде бөксенің иілгіш-бұлшықет топтарының белсенділігі аяқты тосқауылдан ары түсірген кезде, спринтке қарағанда айтарлықтай жоғары. Негізі биіктігі 35-70см биіктіктегі тосқауылды пайдаланған дұрыс, оны игеру кезінде арнайы тосқауылдық дайындықты қажет етпейді және жүгірудің жылдамдығына аздап әсер етеді. Спортшы максимальды жылдамдықта табиғи қадаммен жүгіретіндей етіп тосқауылдар арасындағы арақашықтық жеке таңдалады.
Спринтердің жүгіру жылдамдығы қадамның ұзындығы мен жиілігінетәуелдіболады. Жаттығу жоспарларын құру кезінде қадамның ұзындығы мен жиілігін арттыру үшін мақсатты түрде жаттығу топтарын бөлу керек. қадамның ұзындығы мен жиілігін арттыруға бағытталған арнайы жаттығуларға, ептілікке жаттығулар қосады. Ептілікке деген жаттығулар жаттықтыру жоспарының ажырамас бөлігі болып қалуы керек, өйткені өзінің негізгі мақсатты міндетінен басқа - буындардағы қимыл амплитудасын ұлғайту - оларды сабақтың қорытынды бөлігіне пайдалану шаршап тұрған бұлшықеттің реабилитациялық процессінің анағұрлым белсенді өтуін қамтамасыз етеді. Жылдамдық - күші бағытындағы жаттығулар жылдам тебілу акцентімен орындалуы тиіс. Осыған байланысты, тірек кезінде негізгі жүктеме сирақ бұлшықеттеріне түседі, секіру жаттығуларын, амортизацияның негізгі бөлігі табанның иілу-бұлшықеттерімен орындалатындай етіп орындау ұсынылады [20].
Қадам ұзындығының ұлғаюына бағытталған негізгі жаттығулар:
1. Уақытқа көп секіру.
2. Уақытқа бір аяқпен жүгіру.
3. Табанның алдыңғы бөлігіне келесі алдына немесе жоғары тебілу арқылы тереңге түсетін секірулер.
4. Ұзындыққа секіру.
5. Табанның алдыңғы бөлігімен ұзақ жүгіру.
Спринттегі жаттығудың заманауи әдісіндегі маңызды орны жылдамдық төзімділігіне беріледі. Осы маңызды қасиетті дамытудың негізгі әдісі әртүрлі бөліктердегі қайта жүгіру болып табылады. Қайта жүгірулер, демалу аралығы 2-4 мин. орындалады, осылайша, келесі жүгірудің бастапқы кезінде тамыр соғысы минутына 120 соғудан артпауы керек. Сериялар арасындағы демалысты, келесі серияны тамыр соғысы жиілігінің минутына 100-110 соғуға дейін төмендегеннен кейін, тамыр соғысы бойынша мақсатты түрде реттеп отырады. Егер тамыр соғысының жиілігі сериядан кейін 5-6 минутқа 120 соғумин деңгейінен жоғары кідірсе, ол дегеніміз спортшының өте үлкен жүктемесінің көрсеткіші немесе өзін жақсы сезінбеуінен деп біледі. Спринтердің жаттығуы кезінде ауыспалы жүгіру қолданылады, оның көмегімен жоғары спорттық формасы жақсы сақталады, сонымен қатаржылдамдықты кезеңімен өзгертіп жүгіру. Жылдамдық төзімділігінің дамуын бақылаудың жақсы құралы және сонымен қатар жаттығу құралы, 150м жүгірудегі шамамен 3 4 күшіндегі жүгіріп барып 200м арақашықтыққа жүгіру және уақытының тіркелуімен келесі 50м жүріп жүгіру [20] болып табылады.
Жылдамдық төзімділігін дамытудың жақсы құралы екі немесе одан да көп бөліктерін, шамамен максимальды жылдамдықпен демалыстың (1 минуттан аспайтын) аз уақытында аздаған кезеңде кезегімен жүгіріп өту болып табылады. Мысалы, 450м-ден немесе 150м + 60м. Осы қатаң жұмыс, қашан спортшы функционалды жақсы дайындалған және жарақат алу мүмкіндігі ендігі минимумға төмендеген кезеңінде жүргізіледі.
Соңғы уақытта көптеген жетекші жаттықтырушылар физикалық дайындық кезіндегі арнайы жаттығулардың мәніне деген өздерінің көзқарастарын қайта қарастырды. Кейбір жаттығулардың комплексін пайдалана отырып, бұлшықеттің, максимальды жылдам жүгіру кезіндегі негізгі жүктеме артылатын топтарына ерекше белсенді ықпал ету керек. Мұндай жаттығулар спортшы үшін өзіндік бір мектеп болуы қажет, және ол оларды, сирақ бұлшықеттеріне, бөксенің жоғары арт жағына, қарын прессіне, сонымен қатар әртүрлі буындардың ептілігіне мақсатты түрде ықпал етіп үнемі орындауға міндетті [14].
Ағзадағы тыныс алудың және жүрек-қантамыр жүйесінің жұмысын жақсарту үшін, сонымен қатар үлкен жарыстардан кейін жылдамырақ қалыпқа келу үшінкроссты қолдану әсіресе пайдалы. Икемділікті дамытуға деген жаттығулар старттың техникасын, старттық екпінін және арақашықтық бойынша жүгіруді жақсы игеру үшін көмектеседі. Төмен стартпен бұлшықеттерді кезегімен қосу бойынша ұқсас, әртүрлі көздеп атулар, спринтердің координациялық мүмкіндіктерін кеңейтеді және жылдамдық-күш қасиетін жақсартады. Спорттық ойында эмоционалды және психологиялық босаңсу мақсатында пайдаланылады [3].
Жаттықтырушылар ойлап тапқан фирмалық деп аталатын жаттығулар, тек қана белгілі пайда әкеліп қана қоймай, сонымен қатар жаттығудың ауыр біркелкілігін де бұзады. Алғашқы жаттықтырушы В. Борзова, Б.И. Войтасмысалыөзінің оқушыларына аузындағы қағаз түтікшемен максимальды жылдамдықпен жүгіруге тапсырма берді. Осы жақсы құрал бұлшықеттің артық бөгеліп қалуын болдырмауға мүмкіндік береді. Иық бұлшықеттерінің шамадан тыс байлауды болдырмау үшін, қошеметтеу жаттығу жүгірулерін, үлкен және сұқ саусақпен немесе эстафеталық таяқшамен басып орындауына болады. Жүгіру қадамының техникасын, жолақ, белгі, әртүрлі арақашықтыққа қойылған нәзік тосқауылдар арқылы, еңістікпен және жоғарыны пайдаланып жетілдіреді. Бұлшықет координациясын жақсарту үшін кейде көзді жұмып жүгіру әдісін қолданады. Жаттығудың осы әдісін арнайы зерттей отырып, американдық зеттеушілер Р. Рейли, В. Харрисон және В. Ли көрсеткендей, көздің бақылауынсыз жаттығуларды орындау бұлшықеттің сезімталдығын айтарлықтай жақсартуы мүмкінжәне координациялық қабілетін жақсартуы мүмкін. Спортшылармен жасалған тәжірибелер көрсеткендей, бұл әдіс спортшыларды дайындауда оңнәтиже береді [2]:
- назар аудару концентрациясын жоғарылатады;
- сырттай болған шудың, қозғалыстың және т.б. стресстік тітіркендіргіштердің жаман әсерлерімен күресін жақсартады;
- қозғалыстың орын алмасуы қабілетін жетілдіреді;
- бұлшықеттің босаңсуына қабілетін жақсартады;
- анағұрлым нақты кеңістік бақылауын, сонымен қатаруақыт бағамы мен қозғалыс бағытын қамтамасыз етеді;
- ритмдік сезімін дамытады;
- оқу уақытын қысқартады.
Жаттығуды жоспарлау.
Жаттығу процессін оптимальды құру көп жағдайда жылдық циклды рационалды жоспарлаумен байланысты. Осы жоспарлаудың сипаты төмендегі негізгі жағдайлармен негізделген:
1. Жарыстар күнтізбесінің қазіргі уақытта екі ұшты сипаты бар. Спринтерлер өзінің дайындығын былайша дайындауы керек, ақпан - наурыздың басында ең жоғары деген нәтижелерді көрсету керек (қыстық жарыс кезеңі) және маусым - тамызда (жаздық жарыс кезеңі).
2. Ағза жүйесі дамуының фазалық сипаты және қозғалыс қасиетінің гетерохронды даму кезегі.
Осы негізгі факторларды есепке ала отырып қазіргі уақытта рационалды деп жылдың екі негізгі циклымен қоса екі ұшты кезеңденуін айтады: күздік-қыстық және көкткмдік-жаздық. Әрбір цикл үштен сегіз аптаға дейін созылған кезеңдерден тұрады, онда спринтерлердің дайындығының белгілі бір міндеттері шешіледі [10].
Жылдық циклдың әрбір кезеңіндегі жаттығу жүктемесін ұйымдастырудың ерекшеліктері мен бағыттылығын қарастырамыз.
Тартушы кезең (3-4 апта, қазан).
Негізгі мақсаттар: функционалдық мүмкіндіктерді қалпына келтіру; жалпыфизикалық дайындық; тірек-қимыл аппараттарын бекіту.
Жаттығудың негізгі құралы: ОФП жаттығулары, айналып жаттығу әдісімен орындалады, секіріп және арнайы жүгіру жаттығулары, ауыспалы жүгіру, спорттық ойындар болып табылады [2].
Күздік-қыстық және көкткмдік-жаздықбазалық кезеңдер (6-10 апта).
Негізгі міндеттер: функционалды мүмкіндіктердің деңгейін ары қарай жоғарылату; төменгі старттан және арақашықтық бойынша жүгіру техникасын жетілдіру; жылдамдық-күш дайындығын дамыту; арнайы төзімділікті дамыту.
Күздік-қыстық және көктем-жаздық арнайы-дайындық кезеңдер (4-6 апта).
Негізгі міндеттері: жылдамдық қасиетін жетілдіру; төменгі старттан және арақашықтық бойынша жүгіру техникасын жетілдіру; спортшының спринтерлік төзімділігін дамыту.
Қыстық және жаздық жарыс кезеңдері (4-5 апта және 10-12 апта).
Негізгі міндеттері: жарыстардағы жоспарланған нәтижелерге қол жеткізу; жаттығудың жоғары деңгейін қолдау; жарыстан алдыңғы дайындықтың моделін жетілдіру; жарыстардағы жоғары психологиялық тұрақтылық дәрежесіне жету.
Өтпелі кезең (3 апта)
Жаттығу жағдайларын өзгерте отырып белсенді демалыстың негізгі міндеттері; жарақатты емдеу (қажет жағдайда) [3].
Жүгірушінің қысқа арақашықтыққа дайындығының жылдық жоспарының, жаттығу процессінің тек жалпы дамуын анықтайтын құжаттары бар. Ол өздігінше анықтау әдебиеті болып келеді, жаттықтырушы оған кезеңімен назар аударады. Жаттықтырушының негізгі жұмыс құжаты, спортшыны дайындаудың оперативті жоспары болып келеді. Оперативті жоспарлаудың міндетіне барлық құралдарды және жүгірушінің жаттықтыру әдістерін анықтау, оның ауқымы және қарқындылығы, қолданылатын қалпына келу құралдарын бақылаудың функционалдық жағдайының түрлері жатады. Спортшыны дайындаудың бақылауына ықпал ететін барлық мүмкін болатын құралдарды есепке алып үш аптадан бір айға дейінгі кезеңге жоспар құрылады.
Спортшыға ұсынылатын, жаттығу жүктемесінің сипаты, оның дайындығынан және өткізілетін микроциклдердің негізгі міндетіне байланысты болады. Кезеңнің сипатына байланысты микроциклдердің келесі типін анықтауға болады
1.3 Жеңіл атлетиканың жалпы және арнайы жаттығулары
Адамның арнайы дене тәрбиесі міндеттерін орындауға арналған қимылын дене тәрбиесі жаттығулары дейміз. Қимылдың бәрі емес, тек тәрбие міндеттерін шешуге бағытталып педагогика заңдылықтарына бағынған қимыл қозғалыстары ғана дене тәрбиесі жаттығулары деп аталады. Кейбір ұқсастықтары болса да дене тәрбиесі жаттығуларын еңбек тұрмыс қимыл қозғалыстарынан бөліп қарау керек. Кейбір қимыл-қозғалыстар (мысалы, отырып тұру) дене тәрбиесі жаттығулары емес ол бір ғана негізгі элемент. Дене тәрбиесі жаттығулары көп ретте қайталанатын күрделі қозғалыс. Қазіргі пайдаланып жүрген дене тәрбиесінің жаттығулары өте көп. Олардың мазмұны әр түрлі. Жеңіл атлетиканың жалпы және арнайы жаттығулары. Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру әдісінің негізі және үйрету әдісі.
Орта қашықтыққа жүгіру жоғары күш қуатын талап ету аймағына жатады. Осы аймақтың көрсеткіші оттегінің жетіспеуі, ал жүгіру қашықтығын соңына қарай өсіп 20-25л жетеді. Қан құрамына көп мөлшерде су қышқылы көбейеді. (270-200мг% құрайды). Мәреге жеткен кезде оттегін қабылдау мөлшері арттады.
Орта қашықтыққа жүгіретін спортшы осы қиындықтарды жеңіп, ара қашықтықтың екі жартысында энергетикалық күш-қуаттың алмасуын әсіресе күш қышқылының және РН өзгеруіне шыдау шеберліктің көрсеткіші болып табылады.
1.Жеңіл атлетиканың жалпы және арнайы жаттығулары.
2.Ұзын және орта қашықтыққа жүгіру әдісі
3.Сөре
4.Қашықтық бойымен жүгіру
5.Бұрылыстардан жүгіру
6.Мәре
7.Ұзын және орта қашықтыққа жүгіру әдісі
Жалпы шыдамдылықты дамыту. Жүгіру кезінде денені қыздыру жаттығуларын орындау.Жалпы және арнайы жаттығуларды орындау.Жоғары сөре қалпын қабылдап қысқа аралыққа жүгіру.100-200 метр аралықта жүгіріп орта және ұзын қашықтыққа жүгріу әдісін шыңдау.
Ұзын және орта қашықтыққа жүгіру әдісінің дағдысын қалыптастыру үшін берілетін жаттығулар және теориялық негіздер: 800-2000 метр аралықта жүгіру, 3000-10000 аралықта жүгіру әдісін шыңдау.Арақашықтықтарда жүгіру мынадай әдістерді сақтау басты болып келеді: үнемді және бірқалыпты жүгіру жалпы шыдамдылықты талап етеді. Сонымен қатар, арақашықтықта белгілі бір жылдамдықпен жүгіру (арнайы шыдамдылық). Орта қашықтыққа жүгірген кезде адым ұзындығы 1м 80см - ден 2м 20см дейін, ұзын қашықтыққа жүгірушінің адымы орта қашықтыққа қарағанда 20-25 см кем. Дистанциямен жүгіруді төрт фазаға бөлуге болады: сөре және сөрелік қозғалыс арақашықтық бойымен жүгіру және мәре[37].
2. Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру әдісіне үйрету
Жүгіру әдісіне үйретуді бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңнің мақсаты: дайындаушылардың жүгіру әдіс туралы жалпы түсінік беру. Бұл мақсатты шешу үшін жүгіру әдісін дұрыс көрсету арқылы шешіледі. Жүгірушілер назарын бастың, дененің қалпын көрсетіп итерілу қол қозғалысын түсіндіру басты мақсат. Көрсетуді қосымша бейне материалдарды көрсету арқылы әдіс туралы түсінік беріледі.
Екінші кезеңде практикалық сабақ кезінде тік жолмен көрсетілген әдіс бойынша орындалады. Сабақ кезінде көрсету елеулі орын алады. Содан кейін жүгірушілер берілген арақашықтықты ѕ күшпен жүгіреді. Оқытушы орындалған әдісті бақылап тұрып, қателерін түзетеді.
Үшінші кезеңде жоғарғы сөрені орындау және жүгіру әдісін шыңдау.
Жүгіру әдісін мынадай бөлікке бөлуге болады: сөрелік қозғалыс, дистанция бойымен жүгіру және мәре.
Орта қашықтыққа жүгіру, қысқа қашықтыққа жүгіруге қарағанда айырмашылығы бар, адым ұзындығы қысқа дене қалпы тік сермелетін аяқтың тізесі жоғары көтерілумен, итерілетін аяқ толық түзетілмейді, қолдың қозғалысы дем алумен бірлестіріледі.
Граната лақтыру әдісіне үйрету. Жалпы және арнайы граната лақтыруға арналған жаттығуларды орындау. Гранатаны ұстау және алға төмен ығыстыру әдісіне үйрету. 5-10 метр жердегі нысанаға гранатаны түсіру.Орында тұрып 2-3 лақтыру адымын орындап гранатаны лақтыру.
Найза лақтырудың әдісінің негізі және үйрету әдісі.Жалпы және арнайы найза лақтыруға арналған жаттығуларды орындау.Найза ұстау және алға төмен ығыстыру әдісіне үйрету.5-10 метр жердегі нысанаға найзаны түсіру.
Орында тұрып 2-3 лақтыру адымын орындап найза лақтыру.
Жүру және жүгіру әдісінің негізі
Жүру және жүгіру циклдік қозғалыс болып табылады. Қозғалу элементтері бірінен кейін бірі қайталанады. Толық цикл дегеніміз - қос адым. Бір адым жарты циклді құрасырады. Журу және жүгірудің айырмашылығы мынада, жүру кезінде спортшы жермен тұрақты байланыста болады. Жүгіруде итерілген кейін ұшу фазасы басталып, түсу фазасымен аяқталады.
Спорттық жүру кезінде бір нүктелік және екі нүктелік қалып қайталанып отырылады. Негізгі фаза ол итерілу фазасы. Жүру қозғалысында аяқ қол бір-біріне қарама-қарсы (1 сурет).
Спорттық жүру әдісі
Спорттық жүрудің жай жүруден айырмашылығы мынада, қуатты итерілумен жамбастың тік білікпен бұрылуында ол сермелген аяқтың алға қозғалуымен адым ұзарады, тізеден бүгілген аяқ өкшеден қойылды. Қолдың жедел қимылымен күш-қуатты үнемдеумен бұлшық етті босатумен сипатталады. Спорттық жүрудің басты талабы жермен тұрақты байланысты болуы. Екі аяқтың жерден алынуы ол жүгірудің басталуы болып есептеледі және спортшы ереже бұзды деп сайыстан босатылады.
Кросстық жүгіру дегеніміз - дөңес, кедергілер кездесетін жүгіруді айтамыз [38].
Қысқа қашықтыққа жүгіру - жеңіл атлетиканың көп тараған түрі. Қысқа қашықтыққа жататын жүгірудің классикалық түрлері: 100м, 200м, 400м; Эстафеталық жүгіріс 4х100, 4х400 метрлік болып келеді.
Жеңіл атлетика манежінде 60 метрге, эстафеталық жүгіріс 4х400 шеңбер, әйелдер арасында 4х100, 4х400 шеңбер бойымен жүгіреді. Қысқы қашықтыққа жүгіру үшін бойдағы барлық қуатты аз уақытта тиімді пайдалану қажет. 100 метрге жүргізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Спринт - жеңіл атлетиканың бұрыннан келе жатқан жарысы. Жұмыстың барысындағы, жылдар бойы жинақталған еңбектің, күдіктің, ізденістің және көптеген тағы басқалардың - төрешінің хаттамаларында белгіленген секундтың ондық және жүздік үлесі, осыдан келіп оқу-жаттығу процессі деген түсініктер жинағы шығады.
Спринтерлік жүгірумен барлық спортшылар таныс екені белгілі. Өмірінде бірде бір рет садақпен атпауға, трамплиннен шаңғымен секірмеуге, хоккей ойнамауға болады, бірақ, жүгіру және тез жүгіруді барлық адам бастан кешеді. Спринт спорттың барлық түрлерімен жаттығу кезінде, адамның жылдамдық мүмкіндіктерін тамаша дамыту құралы ретінде кеңінен қолданылады.
Арақашықтықты басып өтуге жұмсалған, секундтың әрбір бөлігінің жоғары бағамы, спортшының дайындық барысындағы кез-келген болмашы ғана деп есептелетін жағдайына үлкен жауапкершілікпен қарауына міндеттейді. Спринт адамның физическалық және психикалық қасиеттеріне айтарлықтай жоғары талаптар қояды. Жүгіруші қысқа арақашықтықта өте тамаша деген реакцияны игеруі, күштіліктің ең жоғарғы деңгейін көрсетуге, жүгіру және старттық жылдамдық алудың ең жетілген техникасын игеруі тиіс. Сондықтан жаттықтырушы және спортшыға биомеханиканың, физиологияның және басқа да спринтке дайындау жүйесіне қатысы бар саласында жасалған ғылымның соңғы нәтижелерін пайдалану қажет.
Осы жұмыстың мақсаты деп спринтерлердің жылдық техникалық дайындығын жоспарлаудың ерекшеліктеріне дайындық ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.
Зерттеу тақырыбының көкейкескілігі. Студенттердің қимыл-қозғалыс мәдениеті олардың кәсіби-педагогикалық дайындығында ерекше маңыздылыққа ие, және ол олардың денсаулығымен, салауатты өмір салтымен байланысты болады [1, 2].
Қимыл-қозғалас мәдениетін зерттеу саласында, дәстүрлі (спорттық) сала бойынша теориялық және практикалық негізі қалануының мәніне анықтаулар берген мамандардың еңбегін атап кеткеніміз жөн болады [3,4, 5, 6].
Жеңіл атлетиканы жоғары оқу орындарының дене тәрбиесі жүйесіне енгізуі оқу материалың сабақтастығымен қамтамасыз етеді, дене шынықтыру тәрбиесінің - спорттық мамандануының анағұрлым ілгері дамуына мүмкіндік береді және соның негізінде аса маңызды проблема - болашақ педагогты даярлауды шешуге және оқу жоспарын игеруге мүмкіндік береді [7]. Жоғары оқу орындарында осы мәселені тиімді шешу - жоғарымаманданған мамандарды даярлаудың алдыңғы деңгейлі міндеті. Бірақ педагогикалық сипаты, құрылым, өзгеру динамикасы және барлық оқу - тәрбиелік үдерісі бойына функционалды және психологиялық-физиологиялық мүмкіндіктердің қатынасы жеңіл атлетика сабағы кезінде әлі де егжей-тегжейлі зерттеле қоймаған, қазіргі күнде дәл осы мәселе ҚР жоғарғы оқу орындарында педагогикалық үдерістің бос аралығы болып табылады.
Қойылған мақсат келесі міндеттерді шешуге алып келді:
1. Зерттеу мәселелері бойынша әдебиеттерді талдап көру
2. Зерттеудің мақсаттары мен міндеттерін анықтау
3. Зерттеудегі қолданылатын әдістерді талдап көру
4. Зерттеу нәтижелерін талдап көру
5. Педагогикалық жоғары оқу орындары жағдайындағы студенттердің бойында жеңіл атлетика құралдарының көмегімен қимыл-қозғалысы мәдениетінің теориялық негізінің, жалпы салауаттылықтың құрылуын, зерттеу;
6. Педагогикалық жоғары оқу орындары студенттерінің дене шынықтыру тәрбиесі жүйесіне жеңіл атлетиканы қомақты деңгейде енгізу қажеттігін анықтау
7. Тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге шолу жасау.
8. Жеңіл атлетикамен айналысатын спортшылардың дайындығында айналмалы машықтануды қолдану және жетілдіру әдістемесін құрастырып, тиімділігін негіздендіру.
Зерттеу нысаны: жеңілатлетші спринтерлер.
Зерттеу пәні: жеңілатлетші спринтерлердің жылдық дайындық процессі.
Зерттеудің гипотезасы: Біздің болжамымыз бойынша, спринтерлердің кезең бойынша жылдық жаттығу циклы бойына, арнайы физикалық дайындалғандығына педагогикалық бақылауды пайдалана отырып, дайындықтың осы түрінің жылдық динамикасын анағұрлым толығырақ анықтауға және зертелетін арнайы физикалық дайындықтың көрсеткіштері мен әртүрлі жылдық кезеңдердегі, жаттығу циклының 100 м және 200м жүгіру нәтижелері арасындағы өзара тәуелділіктің шекарасын анықтауға болады.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы:
Жеңіл атлетикамен айналасатын спортшылардың жаттығу үдерісін ұтымды ұйымдастыруда айналмалы машықтану әдістемесін пайдалану және жетілдіру тәсілдері зерттелініп, ішіндегі ең тиімдісі анықталды. Жеңіл атлеттердің дене жаттыққандығын жетілдіруде жаттығулар жиынтығын кешенді қолданудың маңыздылығы негіздендірілді. Зерттеу нәтижелері негізінде дене қасиеттерін дамыту және жетілдіру жолдары ұсынылған, спортшылардың жаттығу барысының орындалуында айналмалы машықтану әдісті іс тәжірибелік жұмыстарда қолдануға болады, сонымен қатар жаттықтырушының жұмыс тәжірибесінде, дене қасиеттердің деңгейін жанжақты жоғарылатуда қолдануға болады.
Жаңалық: Жұмыс барысындағы жаңалық, жүгірушілердің қысқа арақашықтыққа, олардың спорттық кәсібилігіне байланысты жылдық жаттығуларының кезеңі бойынша (I-ші разряд және спорт шеберлігіне кандидаттар) арнайы физикалық дайындығы көрсеткіштерінің динамикасын зерттеу әрекеттерінің қолданылуымен кезең бойынша және жыл бойғы жаттығулардың байланыстылығымен қорытындыланады.
Зерттеу әдістері: әдебиеттердің теориялық талдауы, сандық және сапалық талдаулар, математикалық статистика әдістері.
Диссертацияның құрылымы мен ауқымы. Диссертация кіріспеден, өзара байланысты бөлімнен, құрылымдық қорытындылар мен тәжірибелік ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
АНЫҚТАМАЛАР
Дене мәдениеті - адамды тіршілік пен арнайы бір қоғамдық қызметке дайындауға, оның денсаулығын нығайтуға және денелік қабілеттерін жан-жақты дамытуға дайындау қажеттілігінен туындайтын қоғамда арнайы түзілетін материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы.
Дене жұмысына қабілеттілік - дене жұмысын берілген тәртіппен немесе қарқындылықпен орындай алу қабілеті.
Даму - табиғатта, қоғамда және адамның түйсінуінде төменгіден жоғары сатыларға өтудегі қимыл-қозғалыстардың, құбылыстардың, өзгерістердің жалпылама үрдісі.
Дене шынықтыру білімі - дене шынықтыру қызметіне тән, оған дайындықтың ерекше жақтарын сипаттайтын білімдерді, дағдыларды және біліктіліктерді меңгеру үрдісі.
Дене тәрбиесі - денелік жетілуге арналған арнайы ұйымдастырылған педагогикалық үрдіс. Ол рухани байлық және моральдық тазалық бірлестігі ретінде қарастырылады.
Арнайы дене дайындығы - таңдап алынған спорт түрінің әдістемелік ерекешліктерінің талаптарына сай жүзеге асырылатын арнайы мамандандырылған үрдіс.
Дене шынықтыру жүйесі - адамның денелік және моральдық-психологиялық күйін жетілдірудің идеялық-саяси, ғылыми-әдістемелік және ұйымдастыруы негіздерінің бірлестігі.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекеті.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыты аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге мүмкіндік беретін және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілетінің жиынтығы.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселіспен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Деннің саулығы - мүшелер мен жүйелердің денелік дамуы, функционалды мүмкіндігі және бейімделу қабілеттерінің деңгейі.
Дененің дамуы - адамның жеке басының тіршілігі барысындағы оның ағзасының морфофункционалды мүмкіндіктерінің және оларға негізделген дене қасиеттерімен және қабілеттерінің қалыптасуы және ары қарайғы өзгеру үрдісі
Жұмысқа білеттілік - адамның уақыт бірлігі ішінде нақты тиімділікпен жұмыстың максималды мүмкін көлемін атқара алу қабілеті.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БЖСМ - балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі
АДД - арнайы дене дайындығы;
ЖДД - жалпы дене дайындығы;
ДЖҚ - дене жұмысына қабілеттілік;
ЖДЖ - жалпы дамыту жаттығулары;
ЖОҚ - жоғары түрде оттегіні қолдану;
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі;
m - сауалнама барысындағы сарапшылар саны;
n - спортшылар мен салыстырмалы нысандар саны;
P - маңыздылық дәрежесі, сенімділік;
S - таңдаулы жиынтықтардың стандартты ауытқуы;
t - Стьюдент критериі;
х - таңдаулы жиынтықтың орташа арифметикалық белгісі;
ЖДД - жалпы дене даярлығы
Х - орташа арифметикалық белгі
с - секунд
ЖСЖ - жүрек соғуы жиілігі
PWCI70 - жұмысқа қабілеттілік
ЖШК Жт - тыныс алудың жоғарғы шекті көлемі жылдағы
ЖШКЖда - дем алудың жоғарғы шекті көлемінің жылдамдығы
1. ӘДЕБИЕТТІҢ МӘЛІМЕТТЕРІ БОЙЫНША СҰРАҚТЫҢ ЖАҒДАЙЫ
8.1 Спринттегі техникалық дайындықтың ерекшеліктері
Жеңіл атлетикадағы көптеген мандардың пікірінше, спринтер болып туылу керек дейді. Расында да, адамның жылдамдық мүмкіндігі өте консервативті және тәрбиелеуге үлкен еңбекті талап етеді, сондықтан, қажетті спринтерлік қасиеті бар жас спортшыны іздестіруге, ерекше көңіл бөлу керек. Іріктеп алудың сапасы және спорттықбағдары көп жағдайда жаттықтырушының талантымен, оның тәжірибесімен және интуициясымен сәйкес болады. Бірақ жыл өткен сайын іріктеудің ғылыми-негізделген жүйесінің мәні артып келеді, ол кезегімен екі кезеңнен құралады. Біріншісінде тесттің көмегімен қимылы жағынан анағұрлым дарынды балалар анықталады. Осы кезеңде қысқа арақашықтыққа жүгірудің нәтижелеріне бағдар жасауға болмайды, өйткені спринттегі жеңіске жетуші, әдетте, жас спортшы болып шығады, ол өзінің биологиялық дамуында өзінің қатарластарынан анағұрлым алда болады. 4-жыл бойына жас спортылар тобына динамикалық бақылаудың (П.З.Сирис,1976ж.) көрсеткені, болашақ спринтерлерді қабылдау сынағы нәтижесі бойынша іріктеу кезінде, қателік 82% құрады. Болжаудың анағұрлым-үлкен сенімділікпен (20% дейінгі қателікпен) жас жүгірушілер арасындағы қабілеті шығармашылық іріктеуді қамтамасыз етеді,ол алғашқы дайындықтан 1,5 кейін жүргізіледі.
Бастауыш спортшылардың физикалық дайындығы бірқалыпты дамымайды. Физикалық қасиеттің барлық деңгейі жаттығудың алғашқы (1,5 - 2) жылдарында айтарлықтай жоғарылайтыны анықталды. Осы тенденция әсіресе жылдамдыққа және жылдамдық қасиеті бойынша анық байқалады.
Физикалық қасиетінің даму деңгейінен басқа іріктеудің бастапқы кезеңінде спринтерлік жүгірудің кейбір биодинамикалық қасиетін есепке алу керек. Зерттеу көрсеткендей, қадамның жоғары жиілігімен жүгіруде максимальды жылдамдықты, 13-14 жас аралығындағы 6-7 мың бақыланған оқушылардың арасынан небәрі 12-15 адам ғанаигереді. Сонымен қатар анықталғаны, спринтерлік жүгіру кезіндегі 0,09-0,10с. тең тіректің уақыт көрсеткіші, 100 - бақыланғандар арасында шамамен бір адамда кездеседі. Жүгіру қадамы кезеңіндегі тірек уақытын және жүгіру қарқынын анықтау, жаттықтырушыларға іріктеу кезінде қателеспеуге көмектеседі.
Жас споршының көпжылдық жаттығуыадамның моторикасын дамытудың негізгі заңдарында базалануы керек, ол морфологиялық көрсеткіштердің өсуінің жылдамдауы және бәсеңсуі кезеңдерін, және сонымен қатар кейбір физикалық қасиеттері дамуының жылдамдауы және бәсеңсу кезеңдерін анықтайды.
Жас спринтердің көпжылдық дайындығының жүйесі келесі негізгі кезеңдерді есепке алады (В.И.Филин):
1. Алдын ала спорттық дайындықтың кезеңі (10-12 жас)
2. Бастапқы мамандану кезеңдері (13-15 жас)
3. Тереңдетілген мамандану кезеңдері (16-19 жас)
4. Спорттық жетілу кезеңдері (19 жас және одан жоғары)
Дайындық кезеңдеріне бөлу айтарлықтай шартты жүргізіледі, өйтені жас спортшылардың биологиялық дамуындағы айырмашылық 2-3 жылды құрауы мүмкін.
1. Алдын ала дайындық кезеңдері баланың жылдамдық қабілетінің қарқынды дамуымен сипатталады. Осы кезеңде қимыл реакциясының уақыты, жалғызілікті қимылдың уақыты айтарлықтай төмендейді де, жүгіру жылдамдығы артады.
Осылайша, көпжылдық дайындық кезеңіндегі бастапқы дайындық кезеңі өте маңызды болып есептеледі. 8-12 жастағы балалармен жаттығу кезінде арнайы қимылы көп спорттық ойын түрлерін таңдау көмегімен және әртүрлі эстафеталар көмегімен мақсатты түрде жылдамдыққа баулу керек.Жаттығудың негізгі мазмұны ойын түрінде болады, өйтені жаттығу сабақтарындағы ойын балалардың жаттығу сабақтарына деген қызығушылығын үнемі қолдап отыруға мүмкіндік береді. Ойын дайындығының тағы да бір артықшылығы: ойын кезінде бала қимыл белсенділігін өзінше реттей алады, ол кезде бала айтарлықтай шаршамайды, бастапқы спорттық дайындық кезеңінде кездесетін жөнге келмейтіндей зиян келтіру мүмкіндігін болдырмайды.
Жас спортшылар арасындағы бастапқы дайындықтың ойын түріндегі әдісі, бәрінен бұрын, бала ағзасындағы психологиялық ерекшеліктері абстрактты міндеттерін тиімді шешуге мүмкіндік бермейді. Егер жаттықтырушы қандай да бір қол жетімсіз бұйрық берсе, осы жағдайда оның нәтижелілігі өте төмен болады. Бірақ қашан нақты мақсат пайда болғанда - қарсыласты қуып жетудегі, қандай да бір затқа қол жеткізудегі, допты қағып алудағы- қимылдар мүлде басқа сипатқа ие болады.
2. Бастапқы мамандану кезеңі, уақыты бойынша техникалық жетілу үшін қолайсыз жасына сәйкес келеді. Жасөспірім кезеңде максимальды өсу қарқыны байқалады; ұл балаларда 13-14 жаста дене ұзындығы бір жылда 7-9см ұлғаяды, ал қыз балаларда 11-12 жаста - 7-8см-ге.
Осы кезеңдегі дайындықтың негізгі мақсаты, жан-жақты жаттығу кезінде спортшылардың үнемі анағұрлым терең мамандануға ауысуымен аяқталады. Жаттығу сабақтарында айтарлықтай орынды спорттық техникадағы кейбір элементтерді жасауға мүмкіндік беретін құралдар алуы тиіс. Көп көңілді, босаңсу, икемділікті дамыту өнеріне бөлу керек. Әртүрлі жағдайларда орындалатын (жүгіру жылдамдығын өзнертіп жүгіру, ауыспалы рельефі бар жолмен жүгіру, құм бойынша жылдамдық алу және т.б.), жылдамдық мүмкіндіктерін дамытатын жаттығулар жақсы әсер етеді.
Кезеңнің негізгі міндеттерін шеше отырып, жаттықтырушы біртіндеп ары қарай қысқа арақашықтыққа жүгірудегі мамандық үшін іріктеуді жүргізеді, оның негзгі критерилері болып жарыстардағы жас спортшылардың нәтижелері қызмет етеді. Ары қарай жаттығу сабақтарының арнайы бағытын күшейту жүреді. Осы кезеңде жүктеменің динамикасы тенденциясының басымдылығы кезегімен, бірақ жаттығудың жалпы қарқындылығын тездетпей-ақ ауқымын қатаң жеке жоғарылатуы керек. 15-жастан кейін старттық разгон алу және жүгірудің рационалды техникасын игеруге мақсатты түрде аса көңіл бөлінеді. Спринт техникасына үйрету кезінде, дайындық және арнайы жаттығулардың, сонымен қатар әртүрлі тренажерларды мүмкіндігінше анағұрлым кең шеңберін пайдалану қажет.
Манданудың бастапқы кезеңінде кей бөліктердегі жүгіру кезінде толықтай қалпына келу үшін демалыстың жеткілікті арақашықтығы қажет. Дайындықтың негізгі құралы, жеңіл атлетиканың туыстық түрлерінен жаттығулар, сонымен қатар жаттығудың эмоциясын жоғарылататын жаттығулар болып табылады: айналып жаттығудың комплекстері, арнайы көпкүрестердегі жарыс жыттығулары, спорттық ойындар.
3. Тереңдетілген мамандық кезеңдері қимыл дамуының тұрақтылығымен сипатталады. Осы кезеңде жас спортшыларда, спринтте арнайы дайындық жүргізу үшін жұмысқабілеттілік жоғарылайды, анаэробты өнімділік айтарлықтай артады.
Техника жұмыстарында субмаксимальды және максимальды жылдамдықпен әртүрлі бөліктердегі жүгіру үлкен ауқымға ие болуы керек, старттан жүгіру мөлшері айтарлықтай артады.
Жас спринтерлердің дайындығының маңызды бағытының бірі, қатал жаттығу режимдерін пайдаланып жылдамдық төзімділігін жетілдіру бойынша жұмыс болып табылады.
Осы кезеңде спринтерлер, әдетте, жоғары нәтижелер деңгейіне көтеріледі, ол ары қарай аздап жақсара түседі. Жарыс дайындығына, орындаудың сенімділігін арттыруға аса мән беріледі. Спортшылар өздерін шешуші старттарға өте жақсы физикалық және психологиялық формада ұстауы қажет.
Спринтердің көп жылдық еңбек процессінің құрылымыжаттығу жұмыстарының бағыттылығын, оның ауқымын және қарқындылығын кезегімен орналастырумен қамтамасыз етіледі.
1.2 Жеңілатлетші спринтерлердің дайындығының педагогикалық ерекшеліктері
Барлық физикалық қасиеттердің ішінде жылдамдық тәрбиелеуге қиын бағынады. Негізгі мәселе мынада, жастың анағұрлым қолайлы кезеңін есепке ала отырып, қашан аса маңызды физиологиялық негіздің құралу процессі жүргенде, педагогикалық процессті адекватты ұйымдастыру, яғни, жылдамдық қабілетінің даму деңгейінің жоғарылауына мүмкіндік беретін құралдар мен әдістерді дұрыс таңдау.
Спортшыларда жылдамдық қабілетінің даму деңгейі ең алдымен, жүйке процесстерінің қимылымен, алактатты анаэробты энергия тасымалдаушының аса жылдам мобилизациясына биохимиялық механизмдердің мүмкіндіктерімен, сонымен қатарбұлшықет ткандерінің ерекшеліктерімен - созылмалылығымен, бұлшықетішілік координация деңгейімен, әртүрлі бұлшықет талшықтарының қатынасымен сәйкес келеді. Мысалы, арақашықтыққа жүгіру жылдамдығы мөлшері және жылдам талшықтар арасында тығыз корреляциялық байланыс бар.
Жеңіл атлетиканың кез-келген түріндегі жаттығу жоғары күрделі процесс болып табылады. Бұрын, спорттық нәтижелерді жоғарылатудың ең сенімді мүмкіндігі жаттығу жұмыстарының ауқымынқарапайым арифметикалық ұлғайту жолы деп есептеді. Осы жол ең сенімді болып көрінді, қазір жүктеменің ауқымы айтарлықтай артты, және оның ары қарай артуы жоғары класс спортшылары үшін бұл біреу ғана емес, спорттық нәтижелерді жоғарылатудың жай ғана тиімсіз жолы. Сондықтан жаттықтырушыға, өз шәкірттерінің дайындығын заманауи деңгейде өткізу үшін жаттығу жүйесінің барлық күрделі механизмін реттеумаңызды.
Қысқа арақашықтыққа жүгірудегі жаттығу процессін ұйымдастыру мәселесі, жарысқа деген жаттығудың өзінің сыртқы қарапайымдылығына қарамастан, жеңіл атлетиканың басқа түрлеріне қарағанда аз өңделгенімен жетерліктей күрделі болып келеді.
Физиологтардың зерттеуінен көретініміздей, спорттық жаттығу процессінде ағзаның көптеген функциялары айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды. Соның нәтижесінде адам жұмысты ұзақ жасауға немесе үлкен күшті жетілдіруге қабілетті болады. Дамудағы белгілі бір қимыл қасиетінің дамуындағы прогресс белгілі себептер бойынша бірдей жүрмейді.
Жануарларға жасалған тәжірибелер және спорттық практика көрсеткендей, жүгіру жылдамдығы 3-4 есе, күшке қарағанда, және 2-3 есе, төзімділікке қарағанда баяуырақ дамиды. Осы фактіні немен түсіндіруге болады? Бәрінен бұрын, ағзадағы жылдамдық қозуының жүру себебі детерминирленген ауқымда болатындығымен қорытындыланады, ол спорттық жаттығу процессінде жоғарыламайды.
Спортта төзімділік жетілу кезінде, мысалы, жүгірушілер, ағзаның барлық жүйесіне күніне 3-5 сағат әсер ете отырып жаттығу жүктемелерінің үлкен ауқымын пайдаланады. Спринтерлік жүгіру болса бірсәрі. Жаттығудың заманауи әдістері спринтердің ағзасына негізгі жарыс жүктемесінің әсерінің ұзақтығын айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндік бермейді. Қазір сомалақ түрде бір жаттығу күнінде жүгіруші қысқа арақашықтықта 150с. бойына максимальды жылдам жүгіруге қабілетті. Осылайша, бейімделген жүктеменің ауқымы, жоғары емес екені белгілі.
Сондықтан спринтердің жаттығуында әртүрлі жанама әдістер немесе жиі әсер ету әдістері кеңінен көрсетілген, белгілі бір жарыс жаттығуларының белгілі бір компоненттерін кезегімен дамытуға мүмкіндік береді. Жүгірушінің қысқа арақашықтыққа жаттығу жүктемесінде, сол және басқа да элементтердің жетілуіне бағытталған жаттығуларды жеткілікті түрденақты классификациялауға болады.
Күрделі жүйелердің максимальды қызметімен қамтамасыз етудің заманауи жолдары, олардыңкейбір элементтері бір-бірінен әртүрлі байланыста болатынындай, соңғы нәтижесі тәрізді, жоспарлау және басқару мәселелерінің жүйелік-құрылымдық жолдарының принциптеріне негізделген. Мұндай жолды жүзеге асыру негізгі екі міндетті шешуге байланысты:
- жүйенің элементтерін анықтау, яғни, спорттық нәтижелерге ықпал ететін барлық факторларды анықтау;
- жүйенің анықталған элементтері аралығындағы байланыстардың орнауы.
Старттың жаттығуы. Спринттегі стартты жетілдіру негізінен қимыл реакциясының латентті кезеңі уақытының қысқаруына бағытталған, аяқтың және дененің иілгіш-бұлшық еттерінің жылдамдық-күші қасиетінің дамуы, сонымен қатар дұрыс қимыл дағдысының жасалуы, спортшының қимыл потенциалын анағұрлым рационалды пайдалануын қамтамасыз етеді.
Жылдам реакция - адамның шамадан тыс консервативті қабілеті, бірақ бағытталған жаттығуменкөп нәрсеге қол жеткізуге болады. Қысқа арақашықтыққажүгірушіні дайындау, әсіресе спорттық жолдың басында, мұғалімнің басқаруымен орындалатын көптеген жаттығуларды енгізуі керек болады. Әдетте мұндай жаттығулар сабақтың дайындық бөлімінде орындалады. Әртүрлі бастапқы жағдайдан старттар болашақ спринтерді дайындаудың жақсы құралы болып келеді. Старттың мұндай бастапқы жағдайын ұсынуға болады: арқаға жатып, таянып жатып, тізерлеп тұрып, отырып, алға ұмтылу жағдайынан, таянып отырып, жоғары старт жағдайынан және т.б.Қимыл реакциясын жетілдірудің жақсы құралы, өте жоғарыдан (атыс, ысқырық) ең төменгі әртүрлі белгілерді пайдалану, мысалы саусақпен шыртылдату.
Старт жаттығуы кезінде үнемі қимыл бұрауына көңіл аудару қажет. Жүгіруші атуды күтпестен, кез-келген сигналға көз ілеспейтін жылдамдықпен қарауы қажет. Қашан спортшы Тыңда командасы бойынша старттық шүріппені басқан кезде, бұлшықеттің алдын ала жиырылуы реакция уақытын қысқартады.
Аяқтың және дененің қимыл-бұлшықеттерінің жылдамдық-күш қасиеті, секірудегі әртүрлі салмақ салу жаттығуларында жақсы жетіледі:
1. Салмақтың шегімен және шамалас шегімен салмақ сала отыру (толық отыру, жартылай отыру).
2. Штангамен уақытқа отыру (4-5рет).
3. Салмақпен жоғары секіру.
4. Штанганы итеру және жұлқып көтеру.
5. Максимальды салмақпен штанга тарту.
6. Әртүрлі снарядтарды көздеп ату (гирь, ядро, доп) екі қолмен алға.
7. Допты екі қолмен әртүрлі бастапқы жағдайдан, келесі старттық жылдамдықпен алға қарай көздеп ату.
8. Бір аяққа отырып жоғары секіру.
9. Орыннан ұзындыққа секіру.
10. Старттық қазықтан ұзындыққа секіру.
11. Старттық қазықтан қимылдың келесі іліп алу және жүруге ауысып секіру.
12. Изометрикалық режимдегі старттық қазықтың максимальды қысымы.
Старт орындау кезіндегі техникалық қателіктерді жөндеу үшін есте ұстау керек, барлық жылдам қимылды өз бетімен бақылау өте қиын, сондықтан спортшыға, дағдысы жеткілікті тұрақты болғанға дейін, ол тек қана дұрыс траектория бойынша қимылдарды орындауға міндетті болған кездегі жағдайды туғызу керек.
Старттағы ең бір негізгі қателіктің спортшының бірі старттық қазықтан шығудың айтарлықтай үлкен бұрышы болып табылады. Профессор Д.П. Ионовтың зерттеуі көрсеткендей, күшті спринтерлерде ол 32-35 градусқа тең, осы уақытта жүгірушілердің қысқа арақашықтыққа негізгі массасы тәрізді 56-60 градус бұрышы бойынша тебіледі. Старттық қазықтан тебілудің дұрыс бағыты келесі жаттығуларды үнемі пайдаланудан шығады:
- планкадан стартпен жүгіріп шығу;
- старт жасаушының артында немесе оның жанындағы, жаттықтырушы ұстап тұрған жерден планкадан жүгіріп шығу;
- партнердің қолына иықпен тіреп тұрып қазықтан итеріп жіберу.
Артта тұрған аяқтың жылдам қимылыментөмен траектория бойыншажолақтағы старт орындау кезінде немесе гимнастикалық залда арнайы жаттығу орындай отырып жетілдіруге болады:
- өкшені шектеумен жоғары тастап старттар;
- аяқ қимылына кедергі жасап старттар (резеңке бұрау, партнер).
Залда осы жаттығуларды гимнастикалық қабырғаны пайдаланып жүзеге асырады.
Төмен старттан дұрыс дағдыны жасау - ұзақ процесс, онда көрсетілім мен түсініктемені пайдаланып дұрыс жылжуға жету өте қиын. Жаттықтырушы арнайы жаттығуларды кезегімен таңдау әдісін қолдануы қажет және спринтерге белгілі бір жағдай туғызуы, осы арқылы қойылған міндеттерді шешуіс керек.
Старттық екпінмен жаттығу.
Старттық екпінді жетілдіріп жаттығу негізінен аяқтың иілгіш-бұлшықеттері қасиетінің жылдамдық-күш дамуына бағытталған, осы кезде секіру жаттығулары және орташа және шамалы салмақ салумен жаттығулар пайдаланылады:
1. Жылдам қарқынмен (аяқтан аяққа, бір аяқпен, екі аяқпен) көп секіру.
2. Ұзындыққа, биіктікке секіру және жүгіріп келіп биіктікке үш еселеп секіру.
3. Келесі алға және жоғары секіре отырып тереңдікке секіру.
4. Барьерлерден асып түсу арқылы секіру.
5. Жоғарыға баспалдақ бойынша секіру.
6. Салмақпен алға және жоғары секіру.
7. Кең қадаммен салмақ сала алға және артқа жүру.
Старттық екпін спринтертерден мол күшті талап етеді, сондықтан спортшының бастапқы қадамды орындауын қиындата түсетін арнайы жаттығуы кезінде әртүрлі жағдайларды жиі қолданады: құммен (әртүрлі кедергілерді пайдалана отырып) және белгісімен жоғарыға старттар.
Қысқа арақашықтыққа жүгірушінің дайындығы кезіндегі старттықекпінді жетілдірупроцессінде спринттің күрделі элементтерінің біріне көңіл аудару керек - старттық екпіннен максимальды жылдамдықпен жүгіруге өту. Старттан кейінгі бастапқы қадамдар бір-бірінен тірек уақыты мен ұзындығы жағынан айтарлықтай ерекшелененді, бірақ, 6-7-ші қадамнан кейін, бұл айырмашылықтар байқалмайды. Спортшы максимальды жылдамдықпен жүгіру кезіндегі ауысуды жеңіл игеруімен, жергілікті жаттығуда жолақ профильін, алғашқы 6-7 қадамда (8-10м) жоғары орындалатындай етіп, ал келесілері - горизонталь бойынша немесе байқалмайтындай еңістікті таңдайды.
Жүгіруден арақашықтық бойынша жаттығу.
Спринтерлерді дайындаудың негізгі құралы максимальды жылдамдық болып табылады. Спринтерді дайындаудың әрбір кезеңінде спортшының және оны үйретушінің басты міндеті жүгірудің жылдамдығын жетілдіру болуы тиіс. Үлкен жылдамдықпен спринтерлік жүгіру спортшының ағзасына қатты әсер етеді. Спортшы, физикалықтағы тәрізді, психологиялық тұрғыдан да жұмысты максимальды қарқындылықпен орындауға дайын болуы керек. Максимальды жылдамдықпен жүгіруді кезегімен орындау, спортшыға тынығып алуға мүмкіндік беретіндей аралықпен қамтамасыз етілген болуы керек.
Максимальды жүгіру арасындағы демалысқа бөлінетін уақыты әрбір спортшы үшін жеке және ол 4-5 мин. құрайды. Бір сериядағы жүгірудің мөлшері төрттен аспауы керек. Қысқа арақашықтыққа максимальды жылдамдықпен жүгіру ұзындығы 60-80м аспайды. Спортшы жағдайына сәтті бақылау жүргізуде арнайы жүктемені есепке ала отырып біп бөлікті мақсатты түрде қолдану керек. Анағұрлым жиі қолданылатыны старттан 30 және 60м жүгіру және жүріп барып 30м жүгіру.
Спринтерлердің жылдамдық мүмкіндіктерін дамытудың жақсы құралы жеңілдетілген жағдайда жүгіру. Неғұрлым тиімді құралы еңіс бойынша жүгіру болып табылады. Еңістік жолағының бұрышы 4 градустан аспауы керек, өйткені үлкен еңістік кезінде жүгіру техникасы айтарлықтай өзгереді. Ауысып тұратын профилі бар жолақ бойынша спринтерлік жүгіру жақсы тиімділік әкеледі, ол жерде еңістікпен жүгіру, горизонталь бойынша жүгірумен және биікке жүгіріп шығумен кезектесіп отырады.
Спринтерлердің жаттығуы кезінде жеңіл атлетиканың аралас түрлері кеңінен қолданылады, ол жерде максимальды жылдамдықпен жүгіру негізгі элементтердің бірі болып есептеледі - тосқауылмен жүгіру және ұзындыққа секіру. Әсіресе тосқауылдық жүгірудің жаттығушылық тиімділігі ерекше тиімді, ол жерде бөксенің иілгіш-бұлшықет топтарының белсенділігі аяқты тосқауылдан ары түсірген кезде, спринтке қарағанда айтарлықтай жоғары. Негізі биіктігі 35-70см биіктіктегі тосқауылды пайдаланған дұрыс, оны игеру кезінде арнайы тосқауылдық дайындықты қажет етпейді және жүгірудің жылдамдығына аздап әсер етеді. Спортшы максимальды жылдамдықта табиғи қадаммен жүгіретіндей етіп тосқауылдар арасындағы арақашықтық жеке таңдалады.
Спринтердің жүгіру жылдамдығы қадамның ұзындығы мен жиілігінетәуелдіболады. Жаттығу жоспарларын құру кезінде қадамның ұзындығы мен жиілігін арттыру үшін мақсатты түрде жаттығу топтарын бөлу керек. қадамның ұзындығы мен жиілігін арттыруға бағытталған арнайы жаттығуларға, ептілікке жаттығулар қосады. Ептілікке деген жаттығулар жаттықтыру жоспарының ажырамас бөлігі болып қалуы керек, өйткені өзінің негізгі мақсатты міндетінен басқа - буындардағы қимыл амплитудасын ұлғайту - оларды сабақтың қорытынды бөлігіне пайдалану шаршап тұрған бұлшықеттің реабилитациялық процессінің анағұрлым белсенді өтуін қамтамасыз етеді. Жылдамдық - күші бағытындағы жаттығулар жылдам тебілу акцентімен орындалуы тиіс. Осыған байланысты, тірек кезінде негізгі жүктеме сирақ бұлшықеттеріне түседі, секіру жаттығуларын, амортизацияның негізгі бөлігі табанның иілу-бұлшықеттерімен орындалатындай етіп орындау ұсынылады [20].
Қадам ұзындығының ұлғаюына бағытталған негізгі жаттығулар:
1. Уақытқа көп секіру.
2. Уақытқа бір аяқпен жүгіру.
3. Табанның алдыңғы бөлігіне келесі алдына немесе жоғары тебілу арқылы тереңге түсетін секірулер.
4. Ұзындыққа секіру.
5. Табанның алдыңғы бөлігімен ұзақ жүгіру.
Спринттегі жаттығудың заманауи әдісіндегі маңызды орны жылдамдық төзімділігіне беріледі. Осы маңызды қасиетті дамытудың негізгі әдісі әртүрлі бөліктердегі қайта жүгіру болып табылады. Қайта жүгірулер, демалу аралығы 2-4 мин. орындалады, осылайша, келесі жүгірудің бастапқы кезінде тамыр соғысы минутына 120 соғудан артпауы керек. Сериялар арасындағы демалысты, келесі серияны тамыр соғысы жиілігінің минутына 100-110 соғуға дейін төмендегеннен кейін, тамыр соғысы бойынша мақсатты түрде реттеп отырады. Егер тамыр соғысының жиілігі сериядан кейін 5-6 минутқа 120 соғумин деңгейінен жоғары кідірсе, ол дегеніміз спортшының өте үлкен жүктемесінің көрсеткіші немесе өзін жақсы сезінбеуінен деп біледі. Спринтердің жаттығуы кезінде ауыспалы жүгіру қолданылады, оның көмегімен жоғары спорттық формасы жақсы сақталады, сонымен қатаржылдамдықты кезеңімен өзгертіп жүгіру. Жылдамдық төзімділігінің дамуын бақылаудың жақсы құралы және сонымен қатар жаттығу құралы, 150м жүгірудегі шамамен 3 4 күшіндегі жүгіріп барып 200м арақашықтыққа жүгіру және уақытының тіркелуімен келесі 50м жүріп жүгіру [20] болып табылады.
Жылдамдық төзімділігін дамытудың жақсы құралы екі немесе одан да көп бөліктерін, шамамен максимальды жылдамдықпен демалыстың (1 минуттан аспайтын) аз уақытында аздаған кезеңде кезегімен жүгіріп өту болып табылады. Мысалы, 450м-ден немесе 150м + 60м. Осы қатаң жұмыс, қашан спортшы функционалды жақсы дайындалған және жарақат алу мүмкіндігі ендігі минимумға төмендеген кезеңінде жүргізіледі.
Соңғы уақытта көптеген жетекші жаттықтырушылар физикалық дайындық кезіндегі арнайы жаттығулардың мәніне деген өздерінің көзқарастарын қайта қарастырды. Кейбір жаттығулардың комплексін пайдалана отырып, бұлшықеттің, максимальды жылдам жүгіру кезіндегі негізгі жүктеме артылатын топтарына ерекше белсенді ықпал ету керек. Мұндай жаттығулар спортшы үшін өзіндік бір мектеп болуы қажет, және ол оларды, сирақ бұлшықеттеріне, бөксенің жоғары арт жағына, қарын прессіне, сонымен қатар әртүрлі буындардың ептілігіне мақсатты түрде ықпал етіп үнемі орындауға міндетті [14].
Ағзадағы тыныс алудың және жүрек-қантамыр жүйесінің жұмысын жақсарту үшін, сонымен қатар үлкен жарыстардан кейін жылдамырақ қалыпқа келу үшінкроссты қолдану әсіресе пайдалы. Икемділікті дамытуға деген жаттығулар старттың техникасын, старттық екпінін және арақашықтық бойынша жүгіруді жақсы игеру үшін көмектеседі. Төмен стартпен бұлшықеттерді кезегімен қосу бойынша ұқсас, әртүрлі көздеп атулар, спринтердің координациялық мүмкіндіктерін кеңейтеді және жылдамдық-күш қасиетін жақсартады. Спорттық ойында эмоционалды және психологиялық босаңсу мақсатында пайдаланылады [3].
Жаттықтырушылар ойлап тапқан фирмалық деп аталатын жаттығулар, тек қана белгілі пайда әкеліп қана қоймай, сонымен қатар жаттығудың ауыр біркелкілігін де бұзады. Алғашқы жаттықтырушы В. Борзова, Б.И. Войтасмысалыөзінің оқушыларына аузындағы қағаз түтікшемен максимальды жылдамдықпен жүгіруге тапсырма берді. Осы жақсы құрал бұлшықеттің артық бөгеліп қалуын болдырмауға мүмкіндік береді. Иық бұлшықеттерінің шамадан тыс байлауды болдырмау үшін, қошеметтеу жаттығу жүгірулерін, үлкен және сұқ саусақпен немесе эстафеталық таяқшамен басып орындауына болады. Жүгіру қадамының техникасын, жолақ, белгі, әртүрлі арақашықтыққа қойылған нәзік тосқауылдар арқылы, еңістікпен және жоғарыны пайдаланып жетілдіреді. Бұлшықет координациясын жақсарту үшін кейде көзді жұмып жүгіру әдісін қолданады. Жаттығудың осы әдісін арнайы зерттей отырып, американдық зеттеушілер Р. Рейли, В. Харрисон және В. Ли көрсеткендей, көздің бақылауынсыз жаттығуларды орындау бұлшықеттің сезімталдығын айтарлықтай жақсартуы мүмкінжәне координациялық қабілетін жақсартуы мүмкін. Спортшылармен жасалған тәжірибелер көрсеткендей, бұл әдіс спортшыларды дайындауда оңнәтиже береді [2]:
- назар аудару концентрациясын жоғарылатады;
- сырттай болған шудың, қозғалыстың және т.б. стресстік тітіркендіргіштердің жаман әсерлерімен күресін жақсартады;
- қозғалыстың орын алмасуы қабілетін жетілдіреді;
- бұлшықеттің босаңсуына қабілетін жақсартады;
- анағұрлым нақты кеңістік бақылауын, сонымен қатаруақыт бағамы мен қозғалыс бағытын қамтамасыз етеді;
- ритмдік сезімін дамытады;
- оқу уақытын қысқартады.
Жаттығуды жоспарлау.
Жаттығу процессін оптимальды құру көп жағдайда жылдық циклды рационалды жоспарлаумен байланысты. Осы жоспарлаудың сипаты төмендегі негізгі жағдайлармен негізделген:
1. Жарыстар күнтізбесінің қазіргі уақытта екі ұшты сипаты бар. Спринтерлер өзінің дайындығын былайша дайындауы керек, ақпан - наурыздың басында ең жоғары деген нәтижелерді көрсету керек (қыстық жарыс кезеңі) және маусым - тамызда (жаздық жарыс кезеңі).
2. Ағза жүйесі дамуының фазалық сипаты және қозғалыс қасиетінің гетерохронды даму кезегі.
Осы негізгі факторларды есепке ала отырып қазіргі уақытта рационалды деп жылдың екі негізгі циклымен қоса екі ұшты кезеңденуін айтады: күздік-қыстық және көкткмдік-жаздық. Әрбір цикл үштен сегіз аптаға дейін созылған кезеңдерден тұрады, онда спринтерлердің дайындығының белгілі бір міндеттері шешіледі [10].
Жылдық циклдың әрбір кезеңіндегі жаттығу жүктемесін ұйымдастырудың ерекшеліктері мен бағыттылығын қарастырамыз.
Тартушы кезең (3-4 апта, қазан).
Негізгі мақсаттар: функционалдық мүмкіндіктерді қалпына келтіру; жалпыфизикалық дайындық; тірек-қимыл аппараттарын бекіту.
Жаттығудың негізгі құралы: ОФП жаттығулары, айналып жаттығу әдісімен орындалады, секіріп және арнайы жүгіру жаттығулары, ауыспалы жүгіру, спорттық ойындар болып табылады [2].
Күздік-қыстық және көкткмдік-жаздықбазалық кезеңдер (6-10 апта).
Негізгі міндеттер: функционалды мүмкіндіктердің деңгейін ары қарай жоғарылату; төменгі старттан және арақашықтық бойынша жүгіру техникасын жетілдіру; жылдамдық-күш дайындығын дамыту; арнайы төзімділікті дамыту.
Күздік-қыстық және көктем-жаздық арнайы-дайындық кезеңдер (4-6 апта).
Негізгі міндеттері: жылдамдық қасиетін жетілдіру; төменгі старттан және арақашықтық бойынша жүгіру техникасын жетілдіру; спортшының спринтерлік төзімділігін дамыту.
Қыстық және жаздық жарыс кезеңдері (4-5 апта және 10-12 апта).
Негізгі міндеттері: жарыстардағы жоспарланған нәтижелерге қол жеткізу; жаттығудың жоғары деңгейін қолдау; жарыстан алдыңғы дайындықтың моделін жетілдіру; жарыстардағы жоғары психологиялық тұрақтылық дәрежесіне жету.
Өтпелі кезең (3 апта)
Жаттығу жағдайларын өзгерте отырып белсенді демалыстың негізгі міндеттері; жарақатты емдеу (қажет жағдайда) [3].
Жүгірушінің қысқа арақашықтыққа дайындығының жылдық жоспарының, жаттығу процессінің тек жалпы дамуын анықтайтын құжаттары бар. Ол өздігінше анықтау әдебиеті болып келеді, жаттықтырушы оған кезеңімен назар аударады. Жаттықтырушының негізгі жұмыс құжаты, спортшыны дайындаудың оперативті жоспары болып келеді. Оперативті жоспарлаудың міндетіне барлық құралдарды және жүгірушінің жаттықтыру әдістерін анықтау, оның ауқымы және қарқындылығы, қолданылатын қалпына келу құралдарын бақылаудың функционалдық жағдайының түрлері жатады. Спортшыны дайындаудың бақылауына ықпал ететін барлық мүмкін болатын құралдарды есепке алып үш аптадан бір айға дейінгі кезеңге жоспар құрылады.
Спортшыға ұсынылатын, жаттығу жүктемесінің сипаты, оның дайындығынан және өткізілетін микроциклдердің негізгі міндетіне байланысты болады. Кезеңнің сипатына байланысты микроциклдердің келесі типін анықтауға болады
1.3 Жеңіл атлетиканың жалпы және арнайы жаттығулары
Адамның арнайы дене тәрбиесі міндеттерін орындауға арналған қимылын дене тәрбиесі жаттығулары дейміз. Қимылдың бәрі емес, тек тәрбие міндеттерін шешуге бағытталып педагогика заңдылықтарына бағынған қимыл қозғалыстары ғана дене тәрбиесі жаттығулары деп аталады. Кейбір ұқсастықтары болса да дене тәрбиесі жаттығуларын еңбек тұрмыс қимыл қозғалыстарынан бөліп қарау керек. Кейбір қимыл-қозғалыстар (мысалы, отырып тұру) дене тәрбиесі жаттығулары емес ол бір ғана негізгі элемент. Дене тәрбиесі жаттығулары көп ретте қайталанатын күрделі қозғалыс. Қазіргі пайдаланып жүрген дене тәрбиесінің жаттығулары өте көп. Олардың мазмұны әр түрлі. Жеңіл атлетиканың жалпы және арнайы жаттығулары. Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру әдісінің негізі және үйрету әдісі.
Орта қашықтыққа жүгіру жоғары күш қуатын талап ету аймағына жатады. Осы аймақтың көрсеткіші оттегінің жетіспеуі, ал жүгіру қашықтығын соңына қарай өсіп 20-25л жетеді. Қан құрамына көп мөлшерде су қышқылы көбейеді. (270-200мг% құрайды). Мәреге жеткен кезде оттегін қабылдау мөлшері арттады.
Орта қашықтыққа жүгіретін спортшы осы қиындықтарды жеңіп, ара қашықтықтың екі жартысында энергетикалық күш-қуаттың алмасуын әсіресе күш қышқылының және РН өзгеруіне шыдау шеберліктің көрсеткіші болып табылады.
1.Жеңіл атлетиканың жалпы және арнайы жаттығулары.
2.Ұзын және орта қашықтыққа жүгіру әдісі
3.Сөре
4.Қашықтық бойымен жүгіру
5.Бұрылыстардан жүгіру
6.Мәре
7.Ұзын және орта қашықтыққа жүгіру әдісі
Жалпы шыдамдылықты дамыту. Жүгіру кезінде денені қыздыру жаттығуларын орындау.Жалпы және арнайы жаттығуларды орындау.Жоғары сөре қалпын қабылдап қысқа аралыққа жүгіру.100-200 метр аралықта жүгіріп орта және ұзын қашықтыққа жүгріу әдісін шыңдау.
Ұзын және орта қашықтыққа жүгіру әдісінің дағдысын қалыптастыру үшін берілетін жаттығулар және теориялық негіздер: 800-2000 метр аралықта жүгіру, 3000-10000 аралықта жүгіру әдісін шыңдау.Арақашықтықтарда жүгіру мынадай әдістерді сақтау басты болып келеді: үнемді және бірқалыпты жүгіру жалпы шыдамдылықты талап етеді. Сонымен қатар, арақашықтықта белгілі бір жылдамдықпен жүгіру (арнайы шыдамдылық). Орта қашықтыққа жүгірген кезде адым ұзындығы 1м 80см - ден 2м 20см дейін, ұзын қашықтыққа жүгірушінің адымы орта қашықтыққа қарағанда 20-25 см кем. Дистанциямен жүгіруді төрт фазаға бөлуге болады: сөре және сөрелік қозғалыс арақашықтық бойымен жүгіру және мәре[37].
2. Орта және ұзын қашықтыққа жүгіру әдісіне үйрету
Жүгіру әдісіне үйретуді бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңнің мақсаты: дайындаушылардың жүгіру әдіс туралы жалпы түсінік беру. Бұл мақсатты шешу үшін жүгіру әдісін дұрыс көрсету арқылы шешіледі. Жүгірушілер назарын бастың, дененің қалпын көрсетіп итерілу қол қозғалысын түсіндіру басты мақсат. Көрсетуді қосымша бейне материалдарды көрсету арқылы әдіс туралы түсінік беріледі.
Екінші кезеңде практикалық сабақ кезінде тік жолмен көрсетілген әдіс бойынша орындалады. Сабақ кезінде көрсету елеулі орын алады. Содан кейін жүгірушілер берілген арақашықтықты ѕ күшпен жүгіреді. Оқытушы орындалған әдісті бақылап тұрып, қателерін түзетеді.
Үшінші кезеңде жоғарғы сөрені орындау және жүгіру әдісін шыңдау.
Жүгіру әдісін мынадай бөлікке бөлуге болады: сөрелік қозғалыс, дистанция бойымен жүгіру және мәре.
Орта қашықтыққа жүгіру, қысқа қашықтыққа жүгіруге қарағанда айырмашылығы бар, адым ұзындығы қысқа дене қалпы тік сермелетін аяқтың тізесі жоғары көтерілумен, итерілетін аяқ толық түзетілмейді, қолдың қозғалысы дем алумен бірлестіріледі.
Граната лақтыру әдісіне үйрету. Жалпы және арнайы граната лақтыруға арналған жаттығуларды орындау. Гранатаны ұстау және алға төмен ығыстыру әдісіне үйрету. 5-10 метр жердегі нысанаға гранатаны түсіру.Орында тұрып 2-3 лақтыру адымын орындап гранатаны лақтыру.
Найза лақтырудың әдісінің негізі және үйрету әдісі.Жалпы және арнайы найза лақтыруға арналған жаттығуларды орындау.Найза ұстау және алға төмен ығыстыру әдісіне үйрету.5-10 метр жердегі нысанаға найзаны түсіру.
Орында тұрып 2-3 лақтыру адымын орындап найза лақтыру.
Жүру және жүгіру әдісінің негізі
Жүру және жүгіру циклдік қозғалыс болып табылады. Қозғалу элементтері бірінен кейін бірі қайталанады. Толық цикл дегеніміз - қос адым. Бір адым жарты циклді құрасырады. Журу және жүгірудің айырмашылығы мынада, жүру кезінде спортшы жермен тұрақты байланыста болады. Жүгіруде итерілген кейін ұшу фазасы басталып, түсу фазасымен аяқталады.
Спорттық жүру кезінде бір нүктелік және екі нүктелік қалып қайталанып отырылады. Негізгі фаза ол итерілу фазасы. Жүру қозғалысында аяқ қол бір-біріне қарама-қарсы (1 сурет).
Спорттық жүру әдісі
Спорттық жүрудің жай жүруден айырмашылығы мынада, қуатты итерілумен жамбастың тік білікпен бұрылуында ол сермелген аяқтың алға қозғалуымен адым ұзарады, тізеден бүгілген аяқ өкшеден қойылды. Қолдың жедел қимылымен күш-қуатты үнемдеумен бұлшық етті босатумен сипатталады. Спорттық жүрудің басты талабы жермен тұрақты байланысты болуы. Екі аяқтың жерден алынуы ол жүгірудің басталуы болып есептеледі және спортшы ереже бұзды деп сайыстан босатылады.
Кросстық жүгіру дегеніміз - дөңес, кедергілер кездесетін жүгіруді айтамыз [38].
Қысқа қашықтыққа жүгіру - жеңіл атлетиканың көп тараған түрі. Қысқа қашықтыққа жататын жүгірудің классикалық түрлері: 100м, 200м, 400м; Эстафеталық жүгіріс 4х100, 4х400 метрлік болып келеді.
Жеңіл атлетика манежінде 60 метрге, эстафеталық жүгіріс 4х400 шеңбер, әйелдер арасында 4х100, 4х400 шеңбер бойымен жүгіреді. Қысқы қашықтыққа жүгіру үшін бойдағы барлық қуатты аз уақытта тиімді пайдалану қажет. 100 метрге жүргізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz