Қозғалыс сапалары кезеңдері
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Еліміздің әлемдік өркениетке, демократиялық
дәстүрлерге өту жағдайында қоғамның ғасырлар бойы жинақтаған құндылықтарын
саралап, патриотизм, мораль мен парасаттылық пормалары, ұлтаралық келісім
мен толеранттылық, тәнннің де, жанның да саулығы, оны дамыту, рухани
адамгершілік тұрғысында дене тәрбиесі мен спортты үйлесімді, үндестікте
дамытып салауатты өмір бейнесі дағдылары арқылы спорт түрлерінен педагог
мамандар даярлаудың өзектілігі артуда.
Дамыған елдердің жоғары мектептері қоғам талаптарын қанағаттандырудың
бірнеше үдерістерін қарастырады, яғни жоғары білімді демократияландыру,
ғылымды, білімді және өндірісті интеграциялау түрі ретінде ғылыми оқу
өндірістік кешендер құру, оқу және студент еңбегін жекелендіру, білім
беруді әлемдік деңгейге көтеру, дене мәдениеті мен спорт саласы мамандарын
кәсіби даярлауға жоғары талап қою. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы жаңа
заңында ұлттық және азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке тұлғаны үйлесімді дамытып, кәсіби жетілдіруге бағытталған
білім беру қарастрылған [1] Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасында педагогика саласы мамандарының
алдында маңызды міндеттер тұрғандығы, яғни білім берудің жаңа үлгісін
құрып, оны сынақтан өткізіп іс-тәжірибеге ендірудің негізгі бағыты
мамандарды кәсіби даярлаудың маңыздылығы жүйелі мазмұндалған [2] 27 қаңтар
2012 жылғы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Болашақтың іргесін бірге қалаймыз
атты Қазақстан халқына дәстүрлі жолдауында білім берудің сапасын арттыру
жоғары оқу орындарында иновациялық жүйені нығайту, жастарға тек білім беріп
қоймай, сонымен бірге оларды әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана
білуге де үйретуі тиіс екені атап көрсетілген. Осы жолдауда Үкіметке мектеп
оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша бес жылдық ұлттық іс-
қимылдар қабылдауға тапсырма берілді [3].
2011 жылғы Қазақстан Республикасының заңына Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне ғылым мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы қол қойған құжатта Білім туралы Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 27 шілдедегі заңына бірқатар өзгертулер мен түзетулер ендірілді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ұлттық және
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастырып дамытуға кәсіби шыңдауға шыңдап, жетілдіруге
бағытталған білім беру, олардың шығармашылық, рухани және дене күш қуатын
арттыру, жан-жақты үйлесімді үндестікте дамытуға жағдай жасау міндеті
көзделген [4].
Ғылым мен техника, мәдениет пен спорт және білім дамуының өзара
байланыстылығы сабақтастығы тарихи сипатта дамитыны ескеріліп жүйелі
жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері, озық тәжірибелерді жүйелеу
жасөспірім балуандардың дене мәдениетін қалыптастыру үдерісінде оларды
салауатты өмір бейнесі дағдылары негізінде тәрбиелеу мәселелерін теориялық
саралап, сараптамадан өткізу, обьективті тұрғыда талдау өте маңызды.
Бұл құндылықтарды арнайы ұйымдастырылған педагогикалық қызмет аясында,
күнделікті тұрмыс жағдайында дене жаттығуларымен жүйелі шұғылдану түрінде,
сол сияқты тұрғындарды ақпараттық дерек көздерімен толықтай қамтамасыз
ететін баспасөз, телерадио, ғаламтор жүйелері, көпшілік ақпарат құралдары
арқылы насихаттау нәтижесінде халық игілігіне пайдалануға болады.
Қазіргі таңда біздің егеменді еліміздің дене мәдениеті саласы
мамандарының алдында тұрған негізгі мақсат дені сау, рухы таза, еңбекке,
отанын қорғауға дайын, ерік-жігері шыңдалған, өскелең өмір жолдарының
күтілмеген қиындықтарына төзімді, жаңа заманның белсенді жас ұрпағының жеке
тұлғасын қалыптастыру болып табылады. Осы тұрғыда ел тұрғындары арасында
жалпы көпшілік спортты бүкілхалықтық деңгейге көтеру мәселесі күн
тәртібінен түсірілмей тұр.
Менің магистрлік диссертациялық жұмысымның негізгі мақсаты самбо
күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың жылдамдық- күш сапаларын
жетілдіру жолдарын ғылыми тұрғыда негіздеу болып табылады. Адамзаттың ұлы
тарихы күрес арқылы қалыптасып дамыиды. Тіршіліктің әрбір сәті, әр минуты,
сағаты және күні күреске толы. Жер бетіндегі барлық тіршілік иесі өмір үшін
күреседі, яғни күрес деген бір ауыз сөздің мәні мен мағнасы тереңде
жатыр. Қазіргі таңда дзюдо, самбо, қазақ күресі, грек-рим, еркін күрес деп
ен тағып, дүбірлі бәсекелер ұйымдастырып жүрген атаулы сайыстардың түп
негізі-жұмыр басты пенденің, яғни адамзаттың заңғар дүниеде тіршілік етуі
үшін ұмтылысынан, жанталасып әрекеттенуінен бастау алғаны ақиқат. Басқа
ұлттық күрес түрлері сияқты самбо күресінің өзіндік даму, қалыптасу тарихы
бар.
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың қозғалысы
сапаларын жетілдіру әдістемесінің негіздері.
Қозғалыс әрекетінің нәтижелілігі мен мүмкіндіктерін аңықтайтын маңызды
дене қозғалысы сапаларының бірі күш болып табылады. Қимылдық-қозғалыс
әрекетін меңгеру тек дағдыны қалыптастырып қана қоймайды, сонымен бірге
дене жаттығуларын орындауға мүмкіндік беретін қажетті күш, жылдамдық
(шапшаңдық), төзімділік, шыдамдылық, ептілік және иілгіштік сияқты сапалық
ерекшеліктерінің дамуына да байланысты.
Оқыту үдерісінің заңдылықтарын жақсы білу мұғалімге дене
жаттығуларының дұрыс орындалу қатынасын және сандық нәтижесін табуға, сол
сияқты әрбір сапалық ерекшеліктерін барын үйлесімді ұтымдылықпен дамыту
үшін жас ерекшелік шекарасын анықтап, сапалық ерекшелігін дамытуда
кешенділіктің оптимальды шамасын орнатуға мүмкіндік береді.
Дене қозғаысы сапалары қимылдық әрекеттің мына сапалық
ерекшеліктерінен тұрады: күш, жылдамдық, төзімділік (шыдамдылық), ептілік
және иілгіштік. (буын қоспаларының қозғалмалылығы)
Қозғалыс және дене сапалары сөз ұғымдарының екуіде дене мәдениеті
туралы ғылымда тең дәрежеде, өйткені олар осы сапалық ерекшеліктерді
анықтайтын әр түрлі қозғаушы күштерге назар аудартады.
Қозғалыс сапалары термині орталық жүйке реттегіштері жүйесімен
қозғалысты тікелей басқаруға байланысты. Егер қозғалыстың биомеханикалық
сипаттамасын бөліп алып қараса, онда дене сапалары деген сөз ұғымы
пайдаланылады. Қимылдық қозғалыс әрекетінің сапалық ерекшеліктерін адамның
ерік, жігерін психологиялық және физиологиялық тұрғыдан қарастырып, үшінші
психомоторлық сапалар термині қолданылады. Қозғалыс сапаларын өз алдына
дербес мына топтарға бөлу қарастырылған: жылдамдық сапасы, күш сапасы,
төзімділік сапасы және т.б. Қозғалыс сапаларын құрайтын бөліктердің ішінде
жалпы және арнайы түрлерін айыру қажет. Жалпы бөліктері қозғалыс сапасының
бірнешеуіне тән. Мысалы, өжеттіктің жігерлілік сапасы немесе төзімділіктің
әр түрлерінің көрінуіндегі шыдамдылық және т.б.
Сол сияты дене қозғалысы сапаларының қарапайым және күрделі түрлерін
дұрыс айырмалаған мақсатқа лайықты болады. Күрделіге ептілік, әбжілдік
және дәлдік жатады. Бұл қасиеттердің ішіндегі қозғалысқа ең қажетті
бөліктері психикалық сапа болып табылады. Мысалы, дәлдік, яғни көзбен
мөлшерлеу шамасы.
Қимылдық-қозғалыс сапаларының қарапайым түріне және күрделісіне де
өзгеше ерекшелік қасиеттері тән. Мысалы, самбо күресімен шуғылданатын
балуанның ептілігі мен баскетболшы ептілігінің шама бірлігі бірдей емес.
Қозғалыс қасиеттерін тәрбиелеу туралы айтылады, бірақ мұндағы педагогика
ғылымында қолданылатын тәрбиелеу ұғымынан өзгешелеу, өйткені педагогикада
жеке тұлға ретіндегі адамдық бейнесін қалыптастыруға бағытталған
педагогикалық қызмет. Сондықтан дене мәдениетінде адамның қозғалыс
сапаларына, дамыту сөз ұғымы (термині) барынша дәл келеді, яғни ол
барынша кең ұғымда ағзада жүретін, ал барынша тар ұғымда адам бойындағы
күш, жылдамдық (шапшандық), төзімділік (шыдамдылық),ептілік және иілгіштік
(буын қосқаларының қозғалмалылығы) қабілеттерін қалыптастыру, яғни дамыту
болып табылады[5].
Жасөспірім балуандардың дене қозғалысы сапаларын дамыту кезеңдермен
жүзеге асады. Бір сапаның дамуы бір мезетте онымен бірге басқа сапалардың
қатар өсуімен жүреді. Одан әрі бір сапаның дамуы басқа бір сапаның дамуын
тежеуі мүмкін [6].
Күш және оны тәрбиелеу әдістері. Самбо күресімен шұғылданатын
жасөспірім балуандардың күшін, оның сыртқы қарсылық күшті жеңетін қабілеті
немесе оған бұлшық ет күшімен қарсы тұру мүмкіндігі болып табылады. Күшті
дамыту бұлшық еттің физиологиялық өзгерісімен, яғни бұлшық ет талшықтарының
өсу және жуандауы нәтижесінде жүреді.
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың күш сапаларын
жалпы және арнайы дамыту жаттығулары арқылы арттыруға, дене құрылысын
елеулі дәрежеде өзгертуге болады. Дене күші абсолюттік және қатынастық
болып бөлінеді.
Абсолюттік күш - нақтылы қимылдық қозғалысқа қатысатын барлық бұлшық
ет топтарының жиынтық күш.
Қатынастық күш - адам денесінің (көлемінің) 1кг салмағына тура келетін
абсолюттік күштің мөлшері. Балуандардың дене күші сапаларын динамометрдің
жәрдемімен айқындауға болады. Әбділлаев Ә.К.
Оңалбек Ж.К. [5].
18-22 жасқа дейін самбо күресімен шүғылданатын балуандардың дамып келе
жатқан организмінің күш мүмкіндіктерін арнайы жаттығулар арқылы
жетілдіруге, сонымен бірге басқа жылдамдық-күш, ептілік, иілгіштік
сапаларын да қатар дамытуға болады. Күш қабілеттерін сандық бағалау үшін
күш мөлшерін сипаттайтын динаиометр көрсеткіштерімен, қайсыбір бұлшық
еттердің ширығу кезіндегі сыртқы көрінуімен, яғни бәрінен бұрын
ауырлықтармен (гантель, штанга, гир т.б.) орындалатын күшті тұтастай
дамытуға арналған жаттығулардың сыртқы тиімді әсерлілігі көрсеткіштері
арқылы бағалау пайдаланылады.
Зерттеу міндеттері:
1. Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене сапаларын
жетілдірудің педагогикалық аспектілерін анықтау.
2. Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене
сапаларын жетілдіруде оқу-жаттығу жұмыстарының педагогикалық технологиясын
жасап, оның тиімділігін тәжірибелік эксперименттер арқылы тексеру.
Зерттеудің ғылымы болжамы: Егер, қазіргі таңдағы еліміздегі
экономикалық, әлеуметтік, мәдени, педагогикалық үлкен өзгерістерге
байланысты самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене
сапаларын жетілдіру ерекшеліктері теориялық, әдіснамалық және әдістемелік
тұрғыда негізделсе, сонымен қатар жеке тұлғаны өскелең өмір талабы
негізінде жан-жақты дамыту идеяларының психологиялық, педагогикалық
құндылық ретінде мәні ашылса; жасөспірім балуандардың дене сапаларын
жетілдіру жұмыстарының теориялық, әдіснамалық негіздері айқындалып, оны
жетілдірудің даярлау технологиясы ұсынылса, оқу-жаттығу процесінің
тиімділігін арттыруға мүмкіндік туындайды.
Зерттеудің жетекші идеясы - самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім
балуандардың дене сапаларын жетілдіру кәсіби даярлықтың аса маңызды бөлігі
болып табылады. Сондықтан, спорт мектептерінің самбо күресі бөлімдеріндегі
оқу-тәрбие процесінде мақсатты түрде жүзеге асыру үшін тұлғалық бағдар
негізінде жалпы азаматтық және ұлттық диалектикалық бірліктегі
құндылықтарды тұтас және саналы түрде меңгеретін, өзін-өзі дамытатын,
өзінің тұлғалық қажеттіліктерін өтей алатын, бойында интелекті бар жеке
тұлға қалыптастыру мүмкіндігі туындайды.
Ғылыми-педагогикалық зерттеулермен үздік жаттықтырушылық-педагогикалық
тәжірибелерді пайдаланып, авторлардың педагогикалық-зерттеушілік
тәжірибесін сараладық.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, тарихи
педагогикалық, психологиялық және дене мәдениеті салаларындағы ғылыми,
әдістемелік еңбектерге теориялық тұрғыда талдау жасалды; сұрақ-жауап,
сауалнама жүргізу, балаларман, жасөспірімдер спорт мектептеріндегі самбо
күресі бөлімдеріндегі оқу-жаттығу сабақтарына қатысып талдау жасау,
тәжірибелік эксперименттік жұмысы статистикалық әдістер пайдаланылды.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік педагогикалық жұмыстар А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ – түрік университатінде А.Нұрмаханов атындағы облыстық
олимпиада ізбасарларын дайындайтын спорт мектебінде жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
1.Дене мәдениеті мен спортқа білім беру процесінің құрамдас бөлігі
ретінде сипаттама берілді.
2. Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене сапаларын
(күш, жылдамдық, төзімділік, иілгіштік және ептілік) жетілдіру бойынша оқу
бағдарламасының мазмұнын талдаудың әдістемелік негіздері сараланады.
3. Жасөспірім балунадардың дене сапаларын үйлесімді дамуы мен самбо
күресінің әдіс-тәсілдерін жетілдіру деңгейі арасындағы өзара байланымының
ерекшеліктері айқындалады.
4. Спорттық және сайыс түрлерндегі әдіс-тәсілдерді қолданудың
ерекшеліктерін пайдаланып самбо күресі бойынша жасөспірім балуандарды
даярлау әдістемесі жасалынды.
5. Педагогикалық үдеріске және оның нәтижелеріне талдау жасалып,
бағаланды.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене сапаларын
жетілдіру бойынша оқу-жаттығу сабақтарының бағдарламасының дұрыс үлгісі
даярланды.
- Зерттеу нәтижелері балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінің
самбо күресі бөлімдерінде, жалпы білім беретін орта мектептер, орта және
жоғарғы оқу орындарының самбо күресі жүргізілетін спорттық секцияларында
пайдаланудың технологиясы ұысынылды.
- Виктор Афанасьевич Спиридонов, Василий Сергеевич Ощенковтер,
Анатолий Харлампиев, Қанат Байшолахов, Асқар Шайкиев, Бауыржан Садықанов,
Айтжан Шаңғараевтердің балуандық іс-тәжірибелері оқу-жаттығу сабақтарында
пайдаланылды.
Магистрлік диссртация құрылымы: Магистрлік диссртация 2 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылатын әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде ғылыми зерттеу жұмысының апараты, көкейкестілігі, мақсаты,
мәні, ғылыми болжамы, міндеттері мен жетекші идеясы, зерттеу көздері,
әдіснамалық және теориялық негіздері, кезеңдері, әдістері, зерттеу базасы
туралы сипаттама берілген, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық және
практикалық мәні қорғауға ұсынылған қағидалары мен зерттеу нәтижелерінің
дәлділігі мен негізделгендігі мазмұнды баяндалған.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конститутциясы, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы, ҚР
Білім туралы жаңа заңында ұлттық және азаматтық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны үйлесімді дамытып, кәсіби
жетілдіруге бағытталған білім беру, Қазақстан Республикасы 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында педагогика саласы
мамандарының алдында маңызды міндеттер тұрғандығы, яғни білім берудің жаңа
үлгісін құрып, оны сынақтан өткізіп іс-тәжірибеге ендірудің енгізгі бағыты
мамандарды кәсіби даярлаудың маңыздылығы, 27 қаңтар 2012 жылғы Елбасы Н.Ә.
Назарбаевтың Болашақтың іргесін бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына
дәстүрлі жолдауында білім берудің сапасын арттыру жоғары оқу орындарында
иновациялық жүйені нығайту, жастарға тек білім беріп қоймай, сонымен бірге
оларды әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана білуге де үйретуі тиіс
екені атап көрсетілген. Осы жолдауда Үкіметке мектеп оқушыларының
функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша бес жылдық ұлттық іс-қимылдар
қабылдауға тапсырма берілді. 2011 жылғы Қазақстан Республикасының заңына
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне ғылым мәселелері бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қол қойған құжатта Білім туралы
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі заңына бірқатар
өзгертулер мен түзетулер ендірілді.
Қазақстан Республикасы оқушы жастары мен балалардың білім беру жүйесі
бойынша дене тәрбиесі бағдарламасындағы дене мәдениеті мен спортты дамыту
Концепциясы, Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің
бекіткен тұжырымдамалары, стандарттары бағдарламалары мен ресми мемлекеттік
құжаттар; ғылыми практикалық конференциялардың материалдары, ғылыми-
педагогикалық зерттеу жұмыстары мен педагогикалық озат тәжірибелер;
автордың жеке зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
1. Зерттеу нәтижелерін балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінің
самбо күресі бөлімдері жаттықтырушыларының оқу-тәрбие, оқу-жаттығу
жұмыстарын ұйымдастыруда пайдаланады.
2. Зерттеу нәтижелері арнайы жоғары және орта оқу орындарында самбо
күресінен спорттық секциялардағы оқу-жаттығу сабақтарында пайдаланылды.
1 ЖАСӨПІРІМ БАЛУАНДАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ - КҮШ САПАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жасөспірім балуандардың жылдамдық – күш, төзімділік сапаларын
самбо күресі арқылы арттырудың тарихи-педагогикалық аспектілері
Самбо күресі жүйесінің тарихы бәрінен бұрын екі айтулы тұлғалардың
атымен, яғни Виктор Афанасьевич Спиридонов және Василий Сергеевич
Ощепковтер мен байланысты. В.А. Спиридонов 1919 жылы Қызыл Армияняң Бас
бронды басқармасында қызмет атқарып, соңынан әскерге шақыруға дейінгі спорт
нұсқаушыларын даярлап, Ленин атындағы Москва аймақтық курсына оқытушы
болып, онда ол қарусыз қорғану және шабулдау пәні бойынша бас жетекші
маманы міндетін атқарады.
Ол бірінші рет отандық, өзін-өзі қорғау тәсілдерін топтастырып,
әдістердің атауларын ендіреді. Бұл ендірілген терминдер самбода және басқа
да жеке сайыс түрлерінде осы кезге дейін пайдаланылып келеді. 1921 жылы
“қолданыстағы жүйенің ең таңдаулы жақсы әдістерімен, тәсілдерімен
құрастырылған жаңа жүйенің” негізі қаланады. Басында, 1923 жылы спортшы –
Чекистер, шекарашылар, милиционерлерді біріктірген “Динамо” спорттық қоғамы
құрылады.
В.А. Спиридонов Динамо қоғамында "қарусыз өзін-өзі қорғау" спорттық
қолданбалы пәні саласы бойынша жұмыстарды басқарды. Ол нұсқаушы мамандарды
дайындау жұмыстарымен белсенді шұғылданады.1927, 1928, 1933 жылдары
“қызметке пайдалану үшін” деген айдармен Спиридоновтың үш кітабы баспадан
шығады. Бұл кітаптарда ол өзін-өзі қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі
принциптерін мазмұндайды.
Спиридоновтың айтқан принциптері, сонымен бірге жекпе-жекті жүргізудің
айлалы әдіс-тәсілдерін, оқытып-үйрету әдістемесі, яғни оның өзінің қатысуы
мен және басқаруымен қаллыптасқан жүйесі қазіргі заманғы қарусыз өзін-өзі
қорғау жүйесіне, яғни “самбоға” бұл жүйенің іргетасының қуатты бөлігі
ретінде толық қанды енген. Виктор Афонасьевич Спиридонов ауыр соғыс
жылдарында, яғни 1943 жылы қайтыс болды. Оның идеялары мен принциптерін
Василий Сергеевич Ощепков (1892-1937) одан әрі жалғастырып, жетілдірді.
В.С. Ощепков 11 жасында жетім қалып, 29 қазан 1911 жылы 18 жасында
Кодоканға түсіп, оны бітіріп Дзюдодан қара белбеу алады.
1914 жылы Владивостоктағы “Спорт” қоғамында дзюдо үйірмесін ашады. Осы
үйірме барысында орыс және жапон Дзюдошылары арасында бірінші халықаралық
кездесу өткізеді. 1917 жылы Ұлы Октябрь революциясын қолдайды. Жаңа үкімет
Ощенковты Жапонияға, Қытайға ұзақ уақытқа жолсапарға жібереді. 1930 жылы
Москва дене тәрбиесі институтында Дзюдодан дәріс береді. Оның дайындаған
жаттықтырушылары Ленинградта, Украйнада дзюдодан сабақ бере бастайды.
Ощенков ақыл-ойы, көзқарасы, танымы ауқымды адам болғандықтан,
біртіндеп мызғымайтын жапон канондарынан бас тартып, күрес үлгісін
өзгертеді, орыс тілді сөз ұғымдарын ендіреді. Белдесуге дейінгі және
соңынан еңкейіп тағзым етуді қол алысумен алмастырады, салмақ дәрежелеріне
бөлуді ендіреді. В.С.Ощепков жаңа жекпе-жек сайысы түрінің негізін
қалыптастыра жүріп, күрес әдістері мен өзін-өзі қорғану әдістерін үнемі
байыту және жетілдірумен ерінбей шұғылданды. Ощенков В.А Спиридоновтың
шәкірттерімен, сол сияқты бірқатар ұлттық күрес түрлерінің өкілдерімен,
яғни грузиндердің “Чидаоба”, Молдовандардың “Трынта”, қазақтардың “казахша-
күресі” балуандарымен жарыстық кездесулер ұйымдастырды.
Ол тек кең және сенімді спорттық негізінде ғана өзін-өзі қарусыз
қорғаудың берік дағдылары қалыптасатынына көз жеткізді. Ощепков сол кезде
бар, қолданыстағы халықаралық, спорттық жекпе-жектердің, Қытай Ушуының
ұлттық спорт түрлерінің ең таңдаулы тәсілдерін самбо күресінде қолдану
тұрғысынан терең зерттеп талдады, таңдаулыларын ендірді. Кейбір толық
түсінбеген мамандар: егер Ощепков өз жаттығуын сол жапон күресінен бастаған
болса, онда самбо мен дзюдо-бір күрес болғаныма?
Алпысыншы жылдардың басында Токио олимпиадасы қарсаңында КСРО-ға
Жапонияның ең таңдаулы дзюдо-шылары өз жаттықтырушыларымен келіп самбо мен
танысты.
Олардың бұл төл ерекшлігі және дербестігі бар бөлек күрес түрі екеніне
көздері жетті. Олардың алдында мүлдем басқа тұрғыдан, Дзюдоға қарағанда
елеулі жетілген жүйе тұрды, яғни өз арсеналында оларға мүлдем таныс емес
тәсілдері бар екенін көріп үйренуге асықты. Сонымен бірге Жапон мамандары
үшін самбо жүйесін құрайтын ұрыс бөлімі, немесе “боевое самбо” бөлімі
таңқаларлық мағлұмат болды.
1936 жылы Москва дене тәрбиесі институтын бітіруші Анаттолий
Аркадьевич Харлампиев В.С.Ощепковтің жетекшілігімен оқып, үйренген самьо
күресінің барлық әдістерін жинақтап және талдап сол бойынша диплом жұмысын
қорғайды.
1937 жылы В.С.Ощепков КСРО-ға қарсы шпиондық жұмысқа араласты деген
жаламен түрмеге жабылып, сонда қайтыс болады. 1938 жыл самбо-ның әмбебап
жүйесінің даму кезеңі басталды. Маусым, шілде айларында Москвада барлық
әртүрлі ұлттық күрес түрлерінің грузин, қазақ, қырғыз, түркімен, молдован
жаттықтырушыларын жинаған бірінші Бүкілодақтық жаттықтырушылар жиыны
(“Красный спорт” 27 июнь 1938ж) және ғылыми әдістемелік конференция өтті.
Аға жаттықтырушы болып жаттықтырушылар жиынында Ощепковтың шәкірті
Анатолий Харлампиев тағайындалды. Конферецияда сөйлеген сөзінде,
Ф.Харлампиев: Біздер Кеңестер одағының ұлттық күрес түрлерінің, әдіс
тәсілдері қазіргі сіздермен бірге самбо, яғни кеңестік еркін күрес стилі
деп атап отырған үлкен, бәрімізге ортақ күрес түрін құру үшін негіз болды”,
- деп қорытылады.
А. Харлампиев КСРО-ға кіретін ұлттардың ұлттық күрестерін ұзақ уақыт
зерттеп және терең талдап келе “самбо” деп аталатын күрес түрін өмірге
әкеледі. самбо қарусыз өзңн өзі қорғау -(“самооборона без оружия”) деген
ұғымды білдіреді. Сондықтан самбоны орыс та, қазақ та, грузин де,
азербайжан да, молдован да, өзбек те етене тез қабылдап өздерінің төл
күресіндей меңгереді. Қазақтың жамбасқа алу, қырқа шалу және т.б. әдістері
самбоны күрделілендіріп, байыта түскенін айта кеткен дұрыс.
ХХ ғасырдың 30 - шы жылдары тұсауы кесілген смабо күресінен бірінші
әлем чемпионаты 1973 жылы иранның Тегеран қаласында ұйымдастырылды. Бұл
чемпионатта 10 салмақ дәрежесі бойынша 11 мемлекеттің балуандары қатысып,
КСРО самбошылары жеңіске жетті. Ал самбоны дүние жүзі балуандарының ең
алғашқы ресми түрде мойындауы 1966 жылдың үлесіне тиді. АҚШ - тың Томидо
қаласында өткен Халықаралық күрес федерециясының конгіресінде самбо
күресінен ресми жарыстар ұйымдастыру туралы бір ауыздан шешім қабылданды.
Осы шешім самбоның кең қанат жаюына тікелей ықпал етті. Самбодан ең
алғаш 1967 жалы ұйымдастырылған халықаралық жарысқа Жапония, Монголия,
Болгария, Югославия, сол сияқты КСРО елдерінің ең таңдаулы самбошылары
қатысты. Қазақ самбошылары арасынан Қанат Байшолақовқа 1984 жылы Мадрид
қаласында өткен әлем чемпионында 48 кг салмақ дәрежесінде чемпиондық
тұғырға көтерілді. Қанаттан кейін дүние жүзінің чемпионы атағына Аралдық
Асқар Шайқиев 48 кг қол жеткізді. Ол 1989 жылы АҚШ-тың Нью-Иорк қаласында
өткен әлемдік чемпионатта топ жарды. Сол сияқты 1993 жылы Омбыда өткен әлем
чемпионатында 52 кг салмақта Семейлік Бауыржан Садықанов бас бәйгені жеңіп
алды.
Самбо күресі бойынша Еуропа чемпионаты 1972 жылы Рига қаласында
ұйымдастырылды. Бұл ашық біріншілікке Жапония, Иран, Монголия балуандары
қатысты. Бұл бәсекеде КСРО самбошыларының басымдылығы айқын көрінді. Қазақ
балуандары арасынан тұңғыш Еуропа чемпионы Айтжан Шаңғараев болды 48 кг.
Айтжанға дейін 1982 жылы Қанат Байшолақовпен (48кг), Алмас Мусабеков
(52кг), Еуропа чемпионатының күміс жүлделерін жеңіп алған болатын.
Самбо күресінен өтілетін әр түрлі деңгейдегі жарыстарда жоғары
спорттық нәтижелерге жету үшін белгілі дәрежеде дайындық қажет. Барынша
жоғарғы деңгейдегі дайындығы бар балуан қарсыластарынан басым болады.
Балуанды дайындауда шешуші және негізгі орынды дене дайындығы алады.
Менің диссертациялық жұмысымның мақсаты самбо күресімен шұғылданатын
әр түрлі салмақ дәрежесіндегі жасөспірім балуандардың дене қозғалысы (күш
жылдамдылық, төзімділік, ептілік және иілгіштік) сапаларын зарттеу болып
табылады. Дене дайындығы жүйесі өзіне өзара үзіліссіз тығыз байланыстағы
екі элементті, яғни жалпы және арнайы дайындықты жатқызады. Жалпы дайындық
дегеніміз, күш, жылдамдылық, төзімділік, ептілік және иілгіштік сияқты дене
сапаларының жоғары даму деңгейіне жетуге бағытталған педагогикалық үдеріс
[5].
Жалпы дене дайындығы адамның нақтылы органдары мен ағза жүйелерінің
қызметін жетілдіруге, функционалдық мүмкіндіктерін арттыруға бағытталған.
Жалпы дене дайындығы қажетті жағдайларда оларды пайдалану үшін ағзаның
өзіне тән артық қорларын дайындауға бағытталған. Арнайы дайындықты ағзадағы
жинақталған қорларды өте аз жұмсаумен іс-әрекеттің нәтижелілігіне жету
мақсаты бар, өзіне тән кәсіби даярлық деп түсінеміз. Жаттығу үдерісінің әр
түрлі сатыларындағы жалпы және арнайы дене дайындығының жүктемелері әр
түрлі.
Шұғылдану сабағының бастапқы кезеңінде жалпы дене дайындығына көп
назар аударылады, сонымен бірге жаттығу үдерісінің дайындық және ауыспалы
кезеңдернде де жалпы дайындыққа назар аударылады. Негізгі, яғни жарыстық
кезеңде арнайы дене дайындығына үлкен назар аударылады. Сонымен бірге,
дайындықтың бұл екі элементі үзіліссіз тұтас бірлікте алға қойылған
мақсатқа жетуге мүмкіндік туғызады. Сондықтан, жаттығу үдерісін жоспарлау
кезінде және сапаларын тәрбиелеуде жүйенің басқа элементі жайлы ұмытпай
пропорциясын біршама өзгертуге болады.
Дене даярлығын жоспарлауда шұғылданушылардың жалпы және арнайы
сапаларының даму дәрежесін айқындаудан бастау қажет. Мұнда даярлықтың жеке
және топтық параметірлері анықталады.
Дайындықтың мақсаты мен міндеттері анықталған соң жалпы және жеке
міндеттері қойылады, оқып үйрету құралдары мен әдістері жинақталады. Жалпы
дене дайындығының құралдары негізінен жалпы дамыту жаттығулары (ЖДЖ) болып
табылады. Жүктемелерді жүйелі реттеу даярлық әдісі болып саналады. Жүктеме
сипатына қарай адам ағзасына жаттығудың әсеріне байланысты болады және дене
сапаларының қайсысының да дамуына ықпал етеді.
Самбо күресіндегі арнайы дене дайындығының негізгі құралы ұстасу,
лақтырулар, шалу, аяқпен алу, қағу т.б. сияқты негізгі жаттығулар болып
табылады.
Саптық және назар аударуға арналған реакциялық жаттығулар оқу-жаттығу
және жарыстық қызметте белгілі шамада қолданылады. Олар дайындық
міндеттерін жүзеге асыру кезінде пайдаланылады.
Спорттың қазіргі заманғы даму деңгейі жоғары дәрежелі спортшылардың
даярлау сапасына жоғары талап қоюда. Дене дамуының жоғары деңгейі балуанның
спорттық шеберлігін анықтайтын басты алғы шарттарының бірі болып табылады.
Күш – бұл балуанның сыртқы кедергіні жеңуі немесе оған бұлшық ет
күштенуі арқылы қарсы әрекет жасау. Күштік қабілеттер меншікті-күштік
(орнықты, яғни статикалық режім, баяу қозғалыс) және жылдамдық – күштік
(тез қозғалыста көрінетін динамикалық күш) қабілеттеріне бөлінеді. Күрес
бәрінен бұрын жылдамдық –күштік қабілеттерінің көрінуін талап етеді, яғни
балуандар қысқа уақыт аралығында күштік қабілеттерін көрсетуі тиіс.
Балуанға күш және жылдамдық - күштік сапалары спорттық және еңбектегі
іс-әрекеттерінде аса қажет. Күшті және жылдамдық – күштік сапаларды
тәрбиелеу үшін барлық бұлшық ет топтарының үйлесімді үндестікте дамуын
қамтамасыз ету қажет.
Балуандардың күштік төзімділігі өте жоғары жұмыс қабілеттілігін
көрсете білу және оны әдістік - тәсілдік қимыл қозғалыстарының тиімділігін
сақтай отырып белгілі бір режімде ұстау мүмкіндігі қасиеті болып табылады.
Балуандарды дайындау жүйесін жетілдірудегі маңызды міндеттердің бір,
балуандарды оқу-жаттығу және жарыстық жүктемелердің үлкен көлемін орындау
мүмкіндігіне даярлау мақсатында олардың жұмыс қабілеттілігін ұтымды
басқарудағы туындаған мәселерді жүзеге асыру болып табылады.
Күштік төзімділіктің көрінуі көп бейнелі және әрбір нақтылы
жағдайларда іс-әрекетті жұмысты орындау үшін қажетті пайда болатын қуат
көздері айырмаланады: АТФ және КТФ фосфатты макроэргтерінің ыдырауымен
байланысты анаэробты алактатты: анаэробты гликолиттік немесе бұлшық еттерде
сүт қышқылының түзілуімен ағзада жүретін күрделі реакцияға қатысушы күрделі
органикалық заттардың, яғни көмірсутектердің ыдырауы: аэробты, яғни оның
барысында майлар мен көмірсутектер тотығады.
Самбо күресіндегі төзімділіктің кез-келген түрден көрінуі осы қуат
көздерінің бірлескен қызметінің тиімділігіне тәуелді болады. Қуат
көздерінің механизмдері, бұл, біздер, балуандардың төзімділігі деп атап
жүрген ішкі көрініс болып табылады. Төзімділік балуан белдесуінің жоғары
қарқындылығын соңғы минутқа дейін сүйемелдей алу қабілеттілігінен, жұлқу
жылдамдығымен шапшаңдылықтың белдесу бойнша тұрақтылығынан (әсіресе әрбір
кезеңнің соңында ) белдесудің соңына дейін әдіс-тәсілдерді нақтылы дәл
орындаудың жоғарғы деңгейін сақтай білуден құралып, қалыптасады.
Жылдамдық –күштің төзімділік , яғни оның дамуынан оқу-жаттығу, сол
сияқты жарыстық үдерістің нәтижелілігі байланысты болатын маңызды сапа
болып табылады.
Соңғы жылдары спорттық күрес түрлерінің, оның ішінде самбо күресінің
халықтар арасында қызығушылықпен таралуы, басқа елуден аса елдерге өркендеп
таралуы кездейсоқ жағдай емес; яғни ол адамның үйлесімді дене дамуының және
кәсіби қолданбалы дайындықтың тамаша құралы болып табылады. Самбо күресі
бірқатар облыстардағы орта мектептердің мектеп бағдарламаларына енген.
Жалпы спорттың ұлттық күрес түрлерімен ондаған миллион адамдар жүйелі
шұғылданады.
Мысалы, Жапонияда 4 милиондай, Ресейде 1,5 милиондай, АҚШ-та бес жүз
мыңдай, Қазақстанда 200 мыңдай жастар өздерінің ұлттық спорттық күрес
(самбо, дзюдо, еркін күрес, қазақ күресі ) түрлерімен үздіксіз шұғылданады.
Самбо күресінен өтілетін жарыстардың қызықты көріністік сұлулығы,
әдістердің әсем орындалуы, қорытындысы бойынша берілетін бәйгелердің
көлемділігі жастарды қызықтырып, өзіне баурауда. Самбо күресімен
шұғылданған балуан дзюдо, самбо күрестерінде де жоғары нәтижелер көрсете
алады. Қазіргі таңда елімізде ғылыми және техникалық жетістіктердің ролі
өте жоғары, сондықтан халықаралық аренада балуандарды дайындау
әдістемесінде алға өрлеу, яғни прогресс болмаса алдағы уақытта жоғары
табысқа жету мүмкін емес.
Біздің елімізде спорттық күрестің олимпиадалық түрлерінің көпшілікке
танымалдық таралымы және құрама командаларды жаңа құраммен толықтырудағы
таусылмас көзі, ұлттық самбо күресі спорттық шеберліктің жоғары сатыларына
көтерілуге қабілетті жүздеген өте дарынды балуандарды табуға мүмкіндік
береді.
Олимпиада, Әлемдік, Құрлық, Халықаралық және Республикалық жарыстардың
жеңімпаздарын дайындауға тек талапты, талантты ақыл ой иесі және
сарқылмайтын жігерлілік, еңбекқорлық, тек өз кәсібінің жасырын сырларын
білумен ғана шектелмей, соңғы ғылым жетістіктерін меңгерген,
шығармашылықпен ой түйе білетін және оны жоғары санаттағы балуандарды
дайындаудағы тәжірибесінде нақтылы түрде іске асыра алатын жаттықтырушылар
ғана даярлайды.
Қазіргі заманғы жаттықтырушыға қойылатын осынау жоғары талаптар оның
жұмысында жаттанды, дайын шешімдердің болмайтынын, әрбір нақтылы туындаған
жағдайда жаттықтырушы өзінің жинақтаған тәжірибесі мен біліктілігі
негізінде тек жақын арадағы жарыстардағы спорттық нәтиже ғана емес, дарынды
жас балуандардың спорттық ұзақ жылдық дайындық мерзімінің жиі сақталуына
байланысты болатын шешім қабылдайды.
Бүгінгі таңда спорттық күрес түрлеріндегі белдесулердің созылу уақыты
іс жүзінде бірдей екендігі есепке алынып (самбо күресінде алдын ала және
ақтық белдесу 5 минут) жаттығу әдістемесін одан әрі жетілдіру дайындық
көлемін арттыру емес, оқу-жаттығу үдерісінің қарқынын күшейту
(интенсифтендіру) және жаттығуды құрудың барынша ұтымды варианттарын іздеу
жолдарымен жүруі тиіс.
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене сапаларын
дамыту үдерісіндегі дене мәдениетінің рөлі. Қазіргі таңда спорттық
педагогиканың алдында спортшыларды оқытып үйретудің мақсатқа лайықты
формалары мен тәсілдерін барынша толық зерттеу мәселелері күн тәртібінен
түспей тұр. Дайындық жүйесін одан әрі жетілдіру, жүктеме көлемі мен
қарқындылығын арттыру жолдары бойынша, сол сияқты сол әдістеменің өзін
оптимизациялау, кейде ойындық оқытып үйрету әдісін кеңейту жолымен
жүргізілуі мүмкін. Күреспен шұғылданатын жасөспірім балуандар қатынасында.
Е. Я. Крупниктің Игровые комплексы в процессе обучения борцов деген оқу
құралында өзінің спорттық күрес мамандығын таңдаған спортшыларды дайындау
үдерісінде ойындық әдісті пайдалану бойынша мәселе аз қозғалған немесе
басты бейнеде жалпы ұсыныс тұрғысында мазмұндалған. Оны қолдану жөніндегі
әдістері толық дәрежеде сипатталмаған.
Әртүрлі спорт түрлеріндегі қозғалыс дағдылары мен дене сапаларын
дамыту бойынша оқытып үйрету және ойындық құралдарға ойындық әдістің әсерін
зерттеу бойынша әр жылдарда жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарында (Е. М.
Теллер, 1976, М. А. Иванов, 1984, В. П. Ратников, 1984, К. Рубаш, 1984, С.
С. Коровин, 1984, К. В. Балдаев, 1986, И. Н. Крепчук, 1987, С. М. Толмачев,
1991 және т.б.) көрсетілгендей әсіресе ойында қалыптасқан дағды ерекше
берік және ұзақ уақытқа сақталатындығы тұжырымдалған. Ойын адамның жасырын
дене және ақыл-ой қорларын жеңіл және табиғи әрекетке жұмылдырады.
Ойында зорланумен емес, оқушылардың өздерінің ықыластары бойынша оқу
матириалын әртүрлі үйлесімділікте көп реттік қайталау арқылы меңгеру іске
асырылады. Бір мезгілде арнайы өңдеп дайындалған мамандандырылған қимылдық
ойындар мен ойындық кешендер тек жалпы дене ғана емес, сонымен бірге
шұғылданушылардың арнайы дене және әдістік-тәсілдік дайындықтарының да
дәрежесін тиімді арттырады. Ал, арнайы жаттығулармен жалпы құрлымдық негізі
бар ойындық тапсырмаларды тиімді пайдалану күрделі қозғалыс дағдыларын
барынша табысты қалыптастыруға мүмкіндік туғызады.
Самбо күресіндегі барлық оқытып үйрету үдерісі циклдық спорт түрлері
қызыметтерімен салыстыру бойынша білімді, біліктілікті және дағдыларды аз
мөлшерде меңгерумен шектелмейді, керсінше міндетті түрде әртүрлі
қарсыластармен және әртүрлі жағдайда белдесуде оларды тікелей пайдаланып,
қолдану ұсынылады, яғни бұл күрделі міндеттерді іске асыру бойынша оқытып
үйретудің ойындық әдістерін пайдалануға тамаша мүмкіндік туғызады.
Мұнда күрестің ұстасу, қорғану және үйлесімді қозғалудың қажетті
тәсілдері біртіндеп шұғылданушылардың әдістік және тәсілдік құралдарының
құрамына кіреді. Жаттықтырушылар жаттығуларды түрлендіріп өткізуге көп
жағдайда назар аудара бермейді. Кейде жаттығуда бір қимылдық әрекетті
бірнеше рет қайталау жаттығу талабы міндетіне кіреді. Сондықтан, мұндай
жағдайда таңдаған спорт түрі мамандығына сәйкес келетін қимылдық ойындарды
қолдану жаттықтырушыларға көмектеседі.
Оларды қолдануды дайындықтың әртүрлі сатысында және әртүрлі мақсатта
пайдалануға болады. Бастапқыда белгілі бір бұлшық ет топтары мен күрес
тәсілдері негіздерін, ал содан кейін дағдыларды бекіту, сол сияқты оқу-
жаттығу сабағының сезім күйі аясын жақсарту мақсатында пайдалануға болады.
Балуандардың қимылдық-қозғалыс әрекетін меңгеруі тек дағдыны
қалыптастыруға ғана емес, күрестің әдіс-тәсілдерін дұрыс орындауға
мүмкіндік туғызатын қажетті күш, жылдамдық, төзімділік, шыдамдылық,
иілгіштік және ептілік сияқты сапалық ерекшеліктерінің дамуына да
байланысты болады. Талапқа сай заңдылықтарды білу оқытушы-бапкерге самбо
күресінің әдістік-тәсілдік жаттығуларын дұрыс және дәл орындай алу
қатынасын және сандық нәтижелерін табуға, сонымен бірге әрбір сапалық
ерекшеліктерін барынша ұтымды дамыту үшін жас ерекшелік шекарасын анықтап,
дамытуда кешенділіктің үйлесімді шамасын орнатуға мүмкіндік береді.
Балуандардың дене қозғалысы сапалары қимылдық-қозғалыс әрекетінің
мына сапалық ерекшеліктерінен тұрады: күш, жылдамдық, төзімділік, иілгіштік
және ептілік.
Дегенмен, кейбір сапаларда психофизиологиялық механизімдері ұқсас тура
келетіндері байқалады, сондықтан күштің, шапшаңдықтың, төзімділіктің,
ептілік және иілгіштік, икемділіктің дербес сапалық ерекшеліктері ретінде
барынша өнерлілігінің, икемділігінің ақиқаттығы айқындалды (яғни бұл
әсіресе ептілікке тән). Әртүрлі сапалардың жалпы бөліктері (компоненттері)
мен механизмдерінің көрінуін іздеу, олардың бөлшектерге бөлінуіне
(дифференциалануға), құрамын айқындауға әкеледі. Бұрын қарапайым болып
саналған кейбір сапалар, енді бірқатар барынша қарапайым және бір-біріне
байланысы жоқ дербес сапаларға бөлініп кетеді. Қазіргі уақытта олардың
аяқталған жіктелуін беру, әсіресе әр түрлі сапалардың көріну механизіміне
барынша дәл сілтеме жасау мүмкін емес.
Дегенмен, балуандардың әрбір қозғалыс сапасы құрылымының күрделілігіне
қарамастан бірнеше бөліктерді қосып алады. Олардың біреуі қозғалыс аппараты
мен дененің бүтіндей құрлысын, ал басқалары реттеуші жүйенің қызмет
ерекшелігін бейнелейді.
Мысалы, қимылдық-қозғалыстың дәлдігін қоса ептілік, морфологиялық және
биохимиялық компаненттерге қарағанда орталық жүйке жүйесінің әсер етуіне
көп байланысты. Күш пен шапшаңдықтың көрінуі елеулі мөлшерде морфологиялық
бөліктерге, яғни балуанның бойына, салмағына, бұлшықеттердегі және бүтіндей
ағзадағы биохимиялық және гистологиялық өзгерістерге тәуелді. Қозғалыс
сапаларын құрайтын компоненттердің ішінде жалпы және арнайы түрлері
айырмаланады.
Жалпы компонентттері қозғалыс сапасының бірнешеуіне тән, мысалы,
өжеттіктің жігерлік сапасы немесе төзімділіктің әр түрлерінің көрінуіндегі
шыдамдылық.
Арнайы компоненттері қандай да бір сапаның өзгешелік ерекшелігін
қамтамасыз етеді. Жалпы компонентттердің бар болуының арқасында бір сапаның
жаттығуын екіншісіне ауыстыруға болады. Сол сияқты, назарда ұстайтын нәрсе
бір компонентттің дамуы екіншісінің көріну деңгейін төмендетуі мүмкін.
Балуандардың қарапайым және күрделі қозғалыс сапаларын айырған дұрыс.
Мысалы, күрделіге ептілік, дәлдік жатады. Балуандардың сапалары ішіндегі
өте қажетті компоненттері психикалық сапа болып табылады (мысалы, дәлдік
көзбен мөлшерлеу шамасы). Қимылдық-қозғалыс сапаларының қарапайымына және
күрделісіне де өзгеше ерекшелік қасиеттері тән. Мысалы, баскетболшының
ептілігі мен гимнасттың ептілілігінің шама бірлігі бірдей емес.
Қозғалыс сапаларының жас ерекшеліктеріне қарай дамуы әртүрлі уақытта
әр түрлі уақыттағысымен (гетерехронносью) сипатталады. Мұның мәні әр түрлі
қозғалыс сапалары өзінің барынша табиғи дамуына әр түрлі жаста, яғни
жылдамдық сапасы 13-15 жаста, ал күштілік сапасы 25-30 жаста және т.б.
көрінеді.
Қимылдық-қозғалыс сапаларының әр түрлі бағыттағы өзгеруі жыныстық
жетілу кезеңінде ерекше көрінеді. Бұл кезеңде жылдамдық-күш сапасының даму
қарқыны тез артады, ал қимылдық-қозғалыс жилігі, қозғалыс параметірлерін
мөлшерлеудің (өлшеу) дамуы тоқтайды немесе біршама кері кетеді.
Бұл қозу жүйке жүйесінің қозғалмалылығынан ықпал ететін жылдамдық-күш
сапаларының көрінуінен және үйлесімділік мүмкіндіктерін тежейтін
нейродинамикалық өзгерумен байланысты болады. Жасөспірім балуандар
ағзаларының жас ерекшелік дамуындағы елеулі өзгерістермен сипатталатын
кезеңдері ауыспалы немесе сезімталдық деп аталады. Мұндай кезеңдерде арнайы
жаттығу белгісі дене сапаларын дамыту үшін барынша жоғары әсер береді [2].
1 сурет. Балуандардың қозғалыс сапаларының жас кезеңдерінде көрінуі
Жас Қозғалыс сапалары
кезеңдері
ДененіңҚозғалыЖылдамдық Төзімділік Иілгішт
базалықстың күш (бір ік
абсолютшапшаңдорнынан (алға
күші ығы ұзындыққа еңкейу)
секіру
сапасы)
СтатикаДинамикЖалпы (
лық алық 500 м
күштік күштік жүгіру)
ауыспалы кезеңдер
төменгі сезімталдықтағы ауыспалы кезеңдер
орташа сезімталдықтағы ауыспалы кезеңдер
жоғары сезімталдықтағы ауыспалы кезеңдер
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандарға күрестің әдістік-
тәсілдік жаттығуларын меңгерту дәрежесі қимылдық-қозғалыс әрекеттерін
қалыптастырып, дамыту барысында негізгі болып саналатын дене сапаларының
даму деңгейіне байланысты болады. Бұл мәселенің толық шешімін табу үшін
балуандардың дене сапаларына сипаттама бере кеткен дұрыс.
Дене сапалары дегеніміз балуандардың қимылдық-қозғалыс мүмкіндіктерін
анықтайтын ағзаның қызмет ету жүйесі болып саналады. Дене сапаларын негізгі
мына бес сапаларға жіктейміз: күш, шапшаңдық, төзімділік, иілгіштік,
ептілік (икемділік) [2].
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың күшін оның сыртқы
қарсылық күшті жеңетін қабілеті немесе оған бұлшық ет күшімен қарсы тұру
мүмкіндігімен анықтайды. Күшті тәрбиелеу бұлшық еттің физиологиялық
өзгерісімен, яғни бұлшық ет талшықтарының байқалуымен қатар жүреді.
Күшті дамыту жаттығуларымен шұғылдану нәтижесінде адамның дене
құрлысын едәуір өзгертуге болады. Күш қатынастық және абсалюттік болып
бөлінеді. Абсалюттік күш –нақтылы қимыл-қозғалысқа қатысатын барлық бұлшық
ет топтарының жиынтық күші.
Қатынастық күш – адам денесінің (көлемінің) 1кг салмағына тура келетін
абсолюттік күштің мөлшері. Балуандардың күштік сапаларын тестілеуді
динамометрдің жәрдемімен өткізуге болады. Белгілі бір жасқа дейін
абсолюттік және қатынастық күштерде биологиялық жасқа сәйкес физиологиялық
өзгерістердің нәтижесінде бұл күштің екі түріде артады. 18-22 жасқа дейін
дамып келе жатқан ағзаның күш мүмкіндігіне арнайы әсер ету арқылы күштің
және соған байланысты сапаның өсуін арттыруға болады [5].
Бұдан кішірек жастарда табиғи өсу елеулі төмендейді. Бұлшық ет
көлемінің немесе күш мүмкіндігінің бұл жаста тез өсуіне жәрдемдесетін,
денсаулыққа зиянды емес химиялық қосымшалар арқылы іске асыруға болады.
Жиырма бес жастан асқаннан кейін күш сапасына және дене мүшелері құрылысына
(жекелеген бұлшық ет жүйесіне) алға қойған мақсатты орындау үшін көп уақыт
талап етіледі. Күш сапасы ауырлық күштерімен жаттығулар жасау арқылы
қалыптасады: өз денесінің салмағымен (жерден денені шынтақты бүгіп-жазу
арқылы көтеру , белтемірге тартылу , отырып-тұру және т.б) және спортқұрал
–жабдықтарымен (штанга, тренажерлар, резиналық серпінді құралдар және т.б).
Күшті дамытуға арналған жаттығулар түрлері төмендегіше айырмаланады:
1. Сыртқы қарсылық күштерімен орындалатын жаттығулар:
а) ауыр зат салмағымен;
ә) әріптесінің қарсы күшімен;
б) серіппелі заттың қарсылығымен;
в) сыртқы ортаның қарсылығымен;
г) өз салмағына тура келетін ауырлықпен орындалатын жаттығулар. Күшті
тәрбиелеу әдісі барынша әр түрлі бейнеде болуы мүмкін. Оларды таңдау
мақсатқа байланысты айқындалады.
2. Оқу-жаттығу сабағында іс-тәжірибеде негізгі күшті тәрбиелеу әдісі
мыналар:
1) барынша (максимальный ) күш салу әдісі;
2) қайталап күш салу әдісі;
3) динамикалық күш салу әдісі;
Барынша күш салу әдісі ауырлықпен жаттығуды барынша шегіне дейін және
соңғы шамалас күшпен орындаумен сипатталады (жаттығуды орындау рекордының
90% -мен), жаттығуды орындауға бір талаптанғанда оны он үш рет қайталайды ,
ал сабақ барысында бес-алты рет талаптанып, онда 15-18 рет қайталап
арасында 4-8 минут демалады (күш қалпына келгенше). Бұл әдіс нақтылы
жаттығуларға күшке арналған жаттығуларды орындаудан жоғары нәтижеге жету
үшін біртіндеп өсіру пайдаланылады және қопарылыс күштерімен (взрывной
силы) байланысты.
Қайталап күш салу (немесе қарсылыққа дейін әдісі 30-70% рекордтықты
құрайтын, бір талаптанғанда сериясымен 4-12 ретке дейін қайталайтын
ауырлықтармен жасалатын жаттығуларды қарастырады. Бір сабақ барысында 3-6
рет талаптанып шығу орындалады. Қатарынан орындалатын жаттығулар сериясының
арасындағы демалыс 2-4 минут. Бұл әдіс шыдамдылық күшін тәрбиелеуге
жәрдемдеседі.
Динамикалық күш салу әдісі кіші және орта ауырлықтарды ( рекордтық
салмақтың 30% дейін ) қолданумен байланысты.
Мұнда жаттығулар бір талаптану кезінде сериясымен 15-25 рет аса жоғары
ырғақпен қайталанады. Бір сабақта 3-6 рет талапанып шығу орындалып, олардың
арасындағы демалыс 2-4 минут аралығында болады. Бұл әдіс секіруде,
лақтыруда ,басқа да әрекеттерде қажетті жылдамдық күш сапаларын дамытуға
жағдай туғызады.
Күшті дамытудың жәрдемші әдісі изометриялық (немесе статистикалық )
болып табылады. Мұнда бұлшық еттердің керілуі олардың ұзындығының
өзгермеген күйінде орындалады. Бұл әдісті пайдалану әр түрлі бұлшық ет
топтарының 4-6 секунд бойы барынша керілуіне мүмкіндік береді. Бір сабақта
жаттығуды 5 ретке дейін қайталап , әр керілуден кейін 1 минутқа дейін
демалдыру қажет. Бұл әдіс кез келген бұлшық ет топтарына әсер етуге
мүмкіндік беріп, олардың өсуіне басқа әдістермен үйлестікке жағдай (стимул)
жасайды.
Адамдардың дене құрлысының әр түрлілігіне қарамастан бұлшық ет
көлемдерін ұлғайту немесе азайту мақсатына жету үшін күш мүмкіндіктерін
жүйелі және әдістемелік дұрыс құрылған жатығу сабақтарын өткізу жолымен қол
жеткізуге болатынын есте ұстаған жөн [2].
Самбо күресінде балуанға кілемде қарсыласын жеңу үшін айлалы тәсіл
немесе қарсы әдіс қолданып оның қарсыласуына кедергі жасап, жауырыннан
кілемге тигізіп таза жеңіске жету немесе жеңіс ұпайларын жинап,
басымдылықпен ұту жеткілікті дәрежедегі дене күшінсіз жүзеге аса бермейді.
Белдесуде дене күшін қолданусыз табысқа жету мүмкін емес. Әрине
балуанның денесіндегі барлық бұлшық еттердің бірдей дамытылғаны үйлесімді
болар еді. Алайда, дене бұлшық еттердің барлығы үйлестікте дамыған
балуандар сирек кездеседі.
Бір балуандардың қол бұлшық еттері, басқаларының аяқ бұлшық еттері,
үшіншілерінің арқа бұлшық еттері күшті дамыған болады. Сондықтан, самбо
күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың оқу-жаттығу сабақтарында ең
әлсіз бұлшық еттер тобын дамытуға тиімді мүмкіндік туғызатын жаттығуларды
іріктеп, таңдап алынғандарын қолдану қажет.
Дегенмен басқа бұлшық ет топтпрында, әсіресе, күшті дамығандарына
ерекше назар аударған жөн немесе ол бұлшық ет топтарының күштерін пайдалану
барысында барынша нәтижелі әдістік-тәсілдік әрекеттер орындалады. Күшті
басқа дене сапаларымен (шапшаңдық және иілгіштік ) үйлестікке дамыту керек.
Тек күшті дайындықпен шұғылдану бұлшық еттердің созылғыштық ,
иілгіштік қасиетін жойып дөрекіленуіне әкелуі, қимылдық - қозғалыстың
тежелуі және шапшаңдық сапаларының төмендеуі пайда болуы мүмкін. Бұл,
жағдайда әсіресе, ганьтель, штанга, кір тасы (гир) сияқты ауырлықпен артық
шұғылдану нәтижесінде жиі ұшырасады. Бірдей жағдайдағы белдесуде, әрине,
дене күші басым балуанның жеңіске жететіні түсінікті. Көптеген атақты
балуандардың нәтижелі табысының осы күш сапасына тәуелді екені айқын.
Қатарынан орындалатын жаттығулар сериясының арасындағы демалыс 2-4
минут. Бұл әдіс шыдамдылық күшін тәрбиелеуге жәрдемдеседі.
Динамикалық күш салу әдісі кіші және орта ауырлықтарды (рекордтық
салмақтың 30% дейін) қолданумен байланысты.
Мұнда жаттығулар бір талаптану кезінде сериясымен 15-25 рет аса жоғары
ырғақпен қайталанады. Бір сабақта 3-6 рет талаптанып шығу орындалып,
олардың арасындағы демалыс 2-4 минут аралығында болады. Бұл әдіс секіруде,
лақтыруда, басқа да әрекеттерде қажетті жылдамдық күш сапаларын дамытуға
жағдай туғызады.
Күшті дамытудың жәрдемші әдісі изометриялық (немесе статикалық) болып
табылады. Мұнда бұлшық еттердің керілуі олардың ұзындығының өзгермеген
күйінде орындалады. Бұл әдісті пайдалану әр түрлі бұлшық ет топтарының 4-6
секунд бойы барынша керілуіне мүмкіндік береді. Бір сабақта жаттығуды 5
ретке дейін қайталап, әрбір керілуден кейін 1 минутқа дейін демалдыру
қажет.
Бұл әдіс кез келге бұлшық ет топтарына әсер етуге мүмкіндік беріп,
олардың өсуіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейтестілігі. Еліміздің әлемдік өркениетке, демократиялық
дәстүрлерге өту жағдайында қоғамның ғасырлар бойы жинақтаған құндылықтарын
саралап, патриотизм, мораль мен парасаттылық пормалары, ұлтаралық келісім
мен толеранттылық, тәнннің де, жанның да саулығы, оны дамыту, рухани
адамгершілік тұрғысында дене тәрбиесі мен спортты үйлесімді, үндестікте
дамытып салауатты өмір бейнесі дағдылары арқылы спорт түрлерінен педагог
мамандар даярлаудың өзектілігі артуда.
Дамыған елдердің жоғары мектептері қоғам талаптарын қанағаттандырудың
бірнеше үдерістерін қарастырады, яғни жоғары білімді демократияландыру,
ғылымды, білімді және өндірісті интеграциялау түрі ретінде ғылыми оқу
өндірістік кешендер құру, оқу және студент еңбегін жекелендіру, білім
беруді әлемдік деңгейге көтеру, дене мәдениеті мен спорт саласы мамандарын
кәсіби даярлауға жоғары талап қою. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы жаңа
заңында ұлттық және азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері
негізінде жеке тұлғаны үйлесімді дамытып, кәсіби жетілдіруге бағытталған
білім беру қарастрылған [1] Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасында педагогика саласы мамандарының
алдында маңызды міндеттер тұрғандығы, яғни білім берудің жаңа үлгісін
құрып, оны сынақтан өткізіп іс-тәжірибеге ендірудің негізгі бағыты
мамандарды кәсіби даярлаудың маңыздылығы жүйелі мазмұндалған [2] 27 қаңтар
2012 жылғы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Болашақтың іргесін бірге қалаймыз
атты Қазақстан халқына дәстүрлі жолдауында білім берудің сапасын арттыру
жоғары оқу орындарында иновациялық жүйені нығайту, жастарға тек білім беріп
қоймай, сонымен бірге оларды әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана
білуге де үйретуі тиіс екені атап көрсетілген. Осы жолдауда Үкіметке мектеп
оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша бес жылдық ұлттық іс-
қимылдар қабылдауға тапсырма берілді [3].
2011 жылғы Қазақстан Республикасының заңына Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне ғылым мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы қол қойған құжатта Білім туралы Қазақстан Республикасының
2007 жылғы 27 шілдедегі заңына бірқатар өзгертулер мен түзетулер ендірілді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ұлттық және
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке
тұлғаны қалыптастырып дамытуға кәсіби шыңдауға шыңдап, жетілдіруге
бағытталған білім беру, олардың шығармашылық, рухани және дене күш қуатын
арттыру, жан-жақты үйлесімді үндестікте дамытуға жағдай жасау міндеті
көзделген [4].
Ғылым мен техника, мәдениет пен спорт және білім дамуының өзара
байланыстылығы сабақтастығы тарихи сипатта дамитыны ескеріліп жүйелі
жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері, озық тәжірибелерді жүйелеу
жасөспірім балуандардың дене мәдениетін қалыптастыру үдерісінде оларды
салауатты өмір бейнесі дағдылары негізінде тәрбиелеу мәселелерін теориялық
саралап, сараптамадан өткізу, обьективті тұрғыда талдау өте маңызды.
Бұл құндылықтарды арнайы ұйымдастырылған педагогикалық қызмет аясында,
күнделікті тұрмыс жағдайында дене жаттығуларымен жүйелі шұғылдану түрінде,
сол сияқты тұрғындарды ақпараттық дерек көздерімен толықтай қамтамасыз
ететін баспасөз, телерадио, ғаламтор жүйелері, көпшілік ақпарат құралдары
арқылы насихаттау нәтижесінде халық игілігіне пайдалануға болады.
Қазіргі таңда біздің егеменді еліміздің дене мәдениеті саласы
мамандарының алдында тұрған негізгі мақсат дені сау, рухы таза, еңбекке,
отанын қорғауға дайын, ерік-жігері шыңдалған, өскелең өмір жолдарының
күтілмеген қиындықтарына төзімді, жаңа заманның белсенді жас ұрпағының жеке
тұлғасын қалыптастыру болып табылады. Осы тұрғыда ел тұрғындары арасында
жалпы көпшілік спортты бүкілхалықтық деңгейге көтеру мәселесі күн
тәртібінен түсірілмей тұр.
Менің магистрлік диссертациялық жұмысымның негізгі мақсаты самбо
күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың жылдамдық- күш сапаларын
жетілдіру жолдарын ғылыми тұрғыда негіздеу болып табылады. Адамзаттың ұлы
тарихы күрес арқылы қалыптасып дамыиды. Тіршіліктің әрбір сәті, әр минуты,
сағаты және күні күреске толы. Жер бетіндегі барлық тіршілік иесі өмір үшін
күреседі, яғни күрес деген бір ауыз сөздің мәні мен мағнасы тереңде
жатыр. Қазіргі таңда дзюдо, самбо, қазақ күресі, грек-рим, еркін күрес деп
ен тағып, дүбірлі бәсекелер ұйымдастырып жүрген атаулы сайыстардың түп
негізі-жұмыр басты пенденің, яғни адамзаттың заңғар дүниеде тіршілік етуі
үшін ұмтылысынан, жанталасып әрекеттенуінен бастау алғаны ақиқат. Басқа
ұлттық күрес түрлері сияқты самбо күресінің өзіндік даму, қалыптасу тарихы
бар.
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың қозғалысы
сапаларын жетілдіру әдістемесінің негіздері.
Қозғалыс әрекетінің нәтижелілігі мен мүмкіндіктерін аңықтайтын маңызды
дене қозғалысы сапаларының бірі күш болып табылады. Қимылдық-қозғалыс
әрекетін меңгеру тек дағдыны қалыптастырып қана қоймайды, сонымен бірге
дене жаттығуларын орындауға мүмкіндік беретін қажетті күш, жылдамдық
(шапшаңдық), төзімділік, шыдамдылық, ептілік және иілгіштік сияқты сапалық
ерекшеліктерінің дамуына да байланысты.
Оқыту үдерісінің заңдылықтарын жақсы білу мұғалімге дене
жаттығуларының дұрыс орындалу қатынасын және сандық нәтижесін табуға, сол
сияқты әрбір сапалық ерекшеліктерін барын үйлесімді ұтымдылықпен дамыту
үшін жас ерекшелік шекарасын анықтап, сапалық ерекшелігін дамытуда
кешенділіктің оптимальды шамасын орнатуға мүмкіндік береді.
Дене қозғаысы сапалары қимылдық әрекеттің мына сапалық
ерекшеліктерінен тұрады: күш, жылдамдық, төзімділік (шыдамдылық), ептілік
және иілгіштік. (буын қоспаларының қозғалмалылығы)
Қозғалыс және дене сапалары сөз ұғымдарының екуіде дене мәдениеті
туралы ғылымда тең дәрежеде, өйткені олар осы сапалық ерекшеліктерді
анықтайтын әр түрлі қозғаушы күштерге назар аудартады.
Қозғалыс сапалары термині орталық жүйке реттегіштері жүйесімен
қозғалысты тікелей басқаруға байланысты. Егер қозғалыстың биомеханикалық
сипаттамасын бөліп алып қараса, онда дене сапалары деген сөз ұғымы
пайдаланылады. Қимылдық қозғалыс әрекетінің сапалық ерекшеліктерін адамның
ерік, жігерін психологиялық және физиологиялық тұрғыдан қарастырып, үшінші
психомоторлық сапалар термині қолданылады. Қозғалыс сапаларын өз алдына
дербес мына топтарға бөлу қарастырылған: жылдамдық сапасы, күш сапасы,
төзімділік сапасы және т.б. Қозғалыс сапаларын құрайтын бөліктердің ішінде
жалпы және арнайы түрлерін айыру қажет. Жалпы бөліктері қозғалыс сапасының
бірнешеуіне тән. Мысалы, өжеттіктің жігерлілік сапасы немесе төзімділіктің
әр түрлерінің көрінуіндегі шыдамдылық және т.б.
Сол сияты дене қозғалысы сапаларының қарапайым және күрделі түрлерін
дұрыс айырмалаған мақсатқа лайықты болады. Күрделіге ептілік, әбжілдік
және дәлдік жатады. Бұл қасиеттердің ішіндегі қозғалысқа ең қажетті
бөліктері психикалық сапа болып табылады. Мысалы, дәлдік, яғни көзбен
мөлшерлеу шамасы.
Қимылдық-қозғалыс сапаларының қарапайым түріне және күрделісіне де
өзгеше ерекшелік қасиеттері тән. Мысалы, самбо күресімен шуғылданатын
балуанның ептілігі мен баскетболшы ептілігінің шама бірлігі бірдей емес.
Қозғалыс қасиеттерін тәрбиелеу туралы айтылады, бірақ мұндағы педагогика
ғылымында қолданылатын тәрбиелеу ұғымынан өзгешелеу, өйткені педагогикада
жеке тұлға ретіндегі адамдық бейнесін қалыптастыруға бағытталған
педагогикалық қызмет. Сондықтан дене мәдениетінде адамның қозғалыс
сапаларына, дамыту сөз ұғымы (термині) барынша дәл келеді, яғни ол
барынша кең ұғымда ағзада жүретін, ал барынша тар ұғымда адам бойындағы
күш, жылдамдық (шапшандық), төзімділік (шыдамдылық),ептілік және иілгіштік
(буын қосқаларының қозғалмалылығы) қабілеттерін қалыптастыру, яғни дамыту
болып табылады[5].
Жасөспірім балуандардың дене қозғалысы сапаларын дамыту кезеңдермен
жүзеге асады. Бір сапаның дамуы бір мезетте онымен бірге басқа сапалардың
қатар өсуімен жүреді. Одан әрі бір сапаның дамуы басқа бір сапаның дамуын
тежеуі мүмкін [6].
Күш және оны тәрбиелеу әдістері. Самбо күресімен шұғылданатын
жасөспірім балуандардың күшін, оның сыртқы қарсылық күшті жеңетін қабілеті
немесе оған бұлшық ет күшімен қарсы тұру мүмкіндігі болып табылады. Күшті
дамыту бұлшық еттің физиологиялық өзгерісімен, яғни бұлшық ет талшықтарының
өсу және жуандауы нәтижесінде жүреді.
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың күш сапаларын
жалпы және арнайы дамыту жаттығулары арқылы арттыруға, дене құрылысын
елеулі дәрежеде өзгертуге болады. Дене күші абсолюттік және қатынастық
болып бөлінеді.
Абсолюттік күш - нақтылы қимылдық қозғалысқа қатысатын барлық бұлшық
ет топтарының жиынтық күш.
Қатынастық күш - адам денесінің (көлемінің) 1кг салмағына тура келетін
абсолюттік күштің мөлшері. Балуандардың дене күші сапаларын динамометрдің
жәрдемімен айқындауға болады. Әбділлаев Ә.К.
Оңалбек Ж.К. [5].
18-22 жасқа дейін самбо күресімен шүғылданатын балуандардың дамып келе
жатқан организмінің күш мүмкіндіктерін арнайы жаттығулар арқылы
жетілдіруге, сонымен бірге басқа жылдамдық-күш, ептілік, иілгіштік
сапаларын да қатар дамытуға болады. Күш қабілеттерін сандық бағалау үшін
күш мөлшерін сипаттайтын динаиометр көрсеткіштерімен, қайсыбір бұлшық
еттердің ширығу кезіндегі сыртқы көрінуімен, яғни бәрінен бұрын
ауырлықтармен (гантель, штанга, гир т.б.) орындалатын күшті тұтастай
дамытуға арналған жаттығулардың сыртқы тиімді әсерлілігі көрсеткіштері
арқылы бағалау пайдаланылады.
Зерттеу міндеттері:
1. Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене сапаларын
жетілдірудің педагогикалық аспектілерін анықтау.
2. Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене
сапаларын жетілдіруде оқу-жаттығу жұмыстарының педагогикалық технологиясын
жасап, оның тиімділігін тәжірибелік эксперименттер арқылы тексеру.
Зерттеудің ғылымы болжамы: Егер, қазіргі таңдағы еліміздегі
экономикалық, әлеуметтік, мәдени, педагогикалық үлкен өзгерістерге
байланысты самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене
сапаларын жетілдіру ерекшеліктері теориялық, әдіснамалық және әдістемелік
тұрғыда негізделсе, сонымен қатар жеке тұлғаны өскелең өмір талабы
негізінде жан-жақты дамыту идеяларының психологиялық, педагогикалық
құндылық ретінде мәні ашылса; жасөспірім балуандардың дене сапаларын
жетілдіру жұмыстарының теориялық, әдіснамалық негіздері айқындалып, оны
жетілдірудің даярлау технологиясы ұсынылса, оқу-жаттығу процесінің
тиімділігін арттыруға мүмкіндік туындайды.
Зерттеудің жетекші идеясы - самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім
балуандардың дене сапаларын жетілдіру кәсіби даярлықтың аса маңызды бөлігі
болып табылады. Сондықтан, спорт мектептерінің самбо күресі бөлімдеріндегі
оқу-тәрбие процесінде мақсатты түрде жүзеге асыру үшін тұлғалық бағдар
негізінде жалпы азаматтық және ұлттық диалектикалық бірліктегі
құндылықтарды тұтас және саналы түрде меңгеретін, өзін-өзі дамытатын,
өзінің тұлғалық қажеттіліктерін өтей алатын, бойында интелекті бар жеке
тұлға қалыптастыру мүмкіндігі туындайды.
Ғылыми-педагогикалық зерттеулермен үздік жаттықтырушылық-педагогикалық
тәжірибелерді пайдаланып, авторлардың педагогикалық-зерттеушілік
тәжірибесін сараладық.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, тарихи
педагогикалық, психологиялық және дене мәдениеті салаларындағы ғылыми,
әдістемелік еңбектерге теориялық тұрғыда талдау жасалды; сұрақ-жауап,
сауалнама жүргізу, балаларман, жасөспірімдер спорт мектептеріндегі самбо
күресі бөлімдеріндегі оқу-жаттығу сабақтарына қатысып талдау жасау,
тәжірибелік эксперименттік жұмысы статистикалық әдістер пайдаланылды.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік педагогикалық жұмыстар А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ – түрік университатінде А.Нұрмаханов атындағы облыстық
олимпиада ізбасарларын дайындайтын спорт мектебінде жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
1.Дене мәдениеті мен спортқа білім беру процесінің құрамдас бөлігі
ретінде сипаттама берілді.
2. Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене сапаларын
(күш, жылдамдық, төзімділік, иілгіштік және ептілік) жетілдіру бойынша оқу
бағдарламасының мазмұнын талдаудың әдістемелік негіздері сараланады.
3. Жасөспірім балунадардың дене сапаларын үйлесімді дамуы мен самбо
күресінің әдіс-тәсілдерін жетілдіру деңгейі арасындағы өзара байланымының
ерекшеліктері айқындалады.
4. Спорттық және сайыс түрлерндегі әдіс-тәсілдерді қолданудың
ерекшеліктерін пайдаланып самбо күресі бойынша жасөспірім балуандарды
даярлау әдістемесі жасалынды.
5. Педагогикалық үдеріске және оның нәтижелеріне талдау жасалып,
бағаланды.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене сапаларын
жетілдіру бойынша оқу-жаттығу сабақтарының бағдарламасының дұрыс үлгісі
даярланды.
- Зерттеу нәтижелері балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінің
самбо күресі бөлімдерінде, жалпы білім беретін орта мектептер, орта және
жоғарғы оқу орындарының самбо күресі жүргізілетін спорттық секцияларында
пайдаланудың технологиясы ұысынылды.
- Виктор Афанасьевич Спиридонов, Василий Сергеевич Ощенковтер,
Анатолий Харлампиев, Қанат Байшолахов, Асқар Шайкиев, Бауыржан Садықанов,
Айтжан Шаңғараевтердің балуандық іс-тәжірибелері оқу-жаттығу сабақтарында
пайдаланылды.
Магистрлік диссртация құрылымы: Магистрлік диссртация 2 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылатын әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде ғылыми зерттеу жұмысының апараты, көкейкестілігі, мақсаты,
мәні, ғылыми болжамы, міндеттері мен жетекші идеясы, зерттеу көздері,
әдіснамалық және теориялық негіздері, кезеңдері, әдістері, зерттеу базасы
туралы сипаттама берілген, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық және
практикалық мәні қорғауға ұсынылған қағидалары мен зерттеу нәтижелерінің
дәлділігі мен негізделгендігі мазмұнды баяндалған.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конститутциясы, Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы, ҚР
Білім туралы жаңа заңында ұлттық және азаматтық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны үйлесімді дамытып, кәсіби
жетілдіруге бағытталған білім беру, Қазақстан Республикасы 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында педагогика саласы
мамандарының алдында маңызды міндеттер тұрғандығы, яғни білім берудің жаңа
үлгісін құрып, оны сынақтан өткізіп іс-тәжірибеге ендірудің енгізгі бағыты
мамандарды кәсіби даярлаудың маңыздылығы, 27 қаңтар 2012 жылғы Елбасы Н.Ә.
Назарбаевтың Болашақтың іргесін бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына
дәстүрлі жолдауында білім берудің сапасын арттыру жоғары оқу орындарында
иновациялық жүйені нығайту, жастарға тек білім беріп қоймай, сонымен бірге
оларды әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана білуге де үйретуі тиіс
екені атап көрсетілген. Осы жолдауда Үкіметке мектеп оқушыларының
функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша бес жылдық ұлттық іс-қимылдар
қабылдауға тапсырма берілді. 2011 жылғы Қазақстан Республикасының заңына
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне ғылым мәселелері бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы қол қойған құжатта Білім туралы
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі заңына бірқатар
өзгертулер мен түзетулер ендірілді.
Қазақстан Республикасы оқушы жастары мен балалардың білім беру жүйесі
бойынша дене тәрбиесі бағдарламасындағы дене мәдениеті мен спортты дамыту
Концепциясы, Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің
бекіткен тұжырымдамалары, стандарттары бағдарламалары мен ресми мемлекеттік
құжаттар; ғылыми практикалық конференциялардың материалдары, ғылыми-
педагогикалық зерттеу жұмыстары мен педагогикалық озат тәжірибелер;
автордың жеке зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
1. Зерттеу нәтижелерін балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінің
самбо күресі бөлімдері жаттықтырушыларының оқу-тәрбие, оқу-жаттығу
жұмыстарын ұйымдастыруда пайдаланады.
2. Зерттеу нәтижелері арнайы жоғары және орта оқу орындарында самбо
күресінен спорттық секциялардағы оқу-жаттығу сабақтарында пайдаланылды.
1 ЖАСӨПІРІМ БАЛУАНДАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ - КҮШ САПАЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жасөспірім балуандардың жылдамдық – күш, төзімділік сапаларын
самбо күресі арқылы арттырудың тарихи-педагогикалық аспектілері
Самбо күресі жүйесінің тарихы бәрінен бұрын екі айтулы тұлғалардың
атымен, яғни Виктор Афанасьевич Спиридонов және Василий Сергеевич
Ощепковтер мен байланысты. В.А. Спиридонов 1919 жылы Қызыл Армияняң Бас
бронды басқармасында қызмет атқарып, соңынан әскерге шақыруға дейінгі спорт
нұсқаушыларын даярлап, Ленин атындағы Москва аймақтық курсына оқытушы
болып, онда ол қарусыз қорғану және шабулдау пәні бойынша бас жетекші
маманы міндетін атқарады.
Ол бірінші рет отандық, өзін-өзі қорғау тәсілдерін топтастырып,
әдістердің атауларын ендіреді. Бұл ендірілген терминдер самбода және басқа
да жеке сайыс түрлерінде осы кезге дейін пайдаланылып келеді. 1921 жылы
“қолданыстағы жүйенің ең таңдаулы жақсы әдістерімен, тәсілдерімен
құрастырылған жаңа жүйенің” негізі қаланады. Басында, 1923 жылы спортшы –
Чекистер, шекарашылар, милиционерлерді біріктірген “Динамо” спорттық қоғамы
құрылады.
В.А. Спиридонов Динамо қоғамында "қарусыз өзін-өзі қорғау" спорттық
қолданбалы пәні саласы бойынша жұмыстарды басқарды. Ол нұсқаушы мамандарды
дайындау жұмыстарымен белсенді шұғылданады.1927, 1928, 1933 жылдары
“қызметке пайдалану үшін” деген айдармен Спиридоновтың үш кітабы баспадан
шығады. Бұл кітаптарда ол өзін-өзі қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі
принциптерін мазмұндайды.
Спиридоновтың айтқан принциптері, сонымен бірге жекпе-жекті жүргізудің
айлалы әдіс-тәсілдерін, оқытып-үйрету әдістемесі, яғни оның өзінің қатысуы
мен және басқаруымен қаллыптасқан жүйесі қазіргі заманғы қарусыз өзін-өзі
қорғау жүйесіне, яғни “самбоға” бұл жүйенің іргетасының қуатты бөлігі
ретінде толық қанды енген. Виктор Афонасьевич Спиридонов ауыр соғыс
жылдарында, яғни 1943 жылы қайтыс болды. Оның идеялары мен принциптерін
Василий Сергеевич Ощепков (1892-1937) одан әрі жалғастырып, жетілдірді.
В.С. Ощепков 11 жасында жетім қалып, 29 қазан 1911 жылы 18 жасында
Кодоканға түсіп, оны бітіріп Дзюдодан қара белбеу алады.
1914 жылы Владивостоктағы “Спорт” қоғамында дзюдо үйірмесін ашады. Осы
үйірме барысында орыс және жапон Дзюдошылары арасында бірінші халықаралық
кездесу өткізеді. 1917 жылы Ұлы Октябрь революциясын қолдайды. Жаңа үкімет
Ощенковты Жапонияға, Қытайға ұзақ уақытқа жолсапарға жібереді. 1930 жылы
Москва дене тәрбиесі институтында Дзюдодан дәріс береді. Оның дайындаған
жаттықтырушылары Ленинградта, Украйнада дзюдодан сабақ бере бастайды.
Ощенков ақыл-ойы, көзқарасы, танымы ауқымды адам болғандықтан,
біртіндеп мызғымайтын жапон канондарынан бас тартып, күрес үлгісін
өзгертеді, орыс тілді сөз ұғымдарын ендіреді. Белдесуге дейінгі және
соңынан еңкейіп тағзым етуді қол алысумен алмастырады, салмақ дәрежелеріне
бөлуді ендіреді. В.С.Ощепков жаңа жекпе-жек сайысы түрінің негізін
қалыптастыра жүріп, күрес әдістері мен өзін-өзі қорғану әдістерін үнемі
байыту және жетілдірумен ерінбей шұғылданды. Ощенков В.А Спиридоновтың
шәкірттерімен, сол сияқты бірқатар ұлттық күрес түрлерінің өкілдерімен,
яғни грузиндердің “Чидаоба”, Молдовандардың “Трынта”, қазақтардың “казахша-
күресі” балуандарымен жарыстық кездесулер ұйымдастырды.
Ол тек кең және сенімді спорттық негізінде ғана өзін-өзі қарусыз
қорғаудың берік дағдылары қалыптасатынына көз жеткізді. Ощепков сол кезде
бар, қолданыстағы халықаралық, спорттық жекпе-жектердің, Қытай Ушуының
ұлттық спорт түрлерінің ең таңдаулы тәсілдерін самбо күресінде қолдану
тұрғысынан терең зерттеп талдады, таңдаулыларын ендірді. Кейбір толық
түсінбеген мамандар: егер Ощепков өз жаттығуын сол жапон күресінен бастаған
болса, онда самбо мен дзюдо-бір күрес болғаныма?
Алпысыншы жылдардың басында Токио олимпиадасы қарсаңында КСРО-ға
Жапонияның ең таңдаулы дзюдо-шылары өз жаттықтырушыларымен келіп самбо мен
танысты.
Олардың бұл төл ерекшлігі және дербестігі бар бөлек күрес түрі екеніне
көздері жетті. Олардың алдында мүлдем басқа тұрғыдан, Дзюдоға қарағанда
елеулі жетілген жүйе тұрды, яғни өз арсеналында оларға мүлдем таныс емес
тәсілдері бар екенін көріп үйренуге асықты. Сонымен бірге Жапон мамандары
үшін самбо жүйесін құрайтын ұрыс бөлімі, немесе “боевое самбо” бөлімі
таңқаларлық мағлұмат болды.
1936 жылы Москва дене тәрбиесі институтын бітіруші Анаттолий
Аркадьевич Харлампиев В.С.Ощепковтің жетекшілігімен оқып, үйренген самьо
күресінің барлық әдістерін жинақтап және талдап сол бойынша диплом жұмысын
қорғайды.
1937 жылы В.С.Ощепков КСРО-ға қарсы шпиондық жұмысқа араласты деген
жаламен түрмеге жабылып, сонда қайтыс болады. 1938 жыл самбо-ның әмбебап
жүйесінің даму кезеңі басталды. Маусым, шілде айларында Москвада барлық
әртүрлі ұлттық күрес түрлерінің грузин, қазақ, қырғыз, түркімен, молдован
жаттықтырушыларын жинаған бірінші Бүкілодақтық жаттықтырушылар жиыны
(“Красный спорт” 27 июнь 1938ж) және ғылыми әдістемелік конференция өтті.
Аға жаттықтырушы болып жаттықтырушылар жиынында Ощепковтың шәкірті
Анатолий Харлампиев тағайындалды. Конферецияда сөйлеген сөзінде,
Ф.Харлампиев: Біздер Кеңестер одағының ұлттық күрес түрлерінің, әдіс
тәсілдері қазіргі сіздермен бірге самбо, яғни кеңестік еркін күрес стилі
деп атап отырған үлкен, бәрімізге ортақ күрес түрін құру үшін негіз болды”,
- деп қорытылады.
А. Харлампиев КСРО-ға кіретін ұлттардың ұлттық күрестерін ұзақ уақыт
зерттеп және терең талдап келе “самбо” деп аталатын күрес түрін өмірге
әкеледі. самбо қарусыз өзңн өзі қорғау -(“самооборона без оружия”) деген
ұғымды білдіреді. Сондықтан самбоны орыс та, қазақ та, грузин де,
азербайжан да, молдован да, өзбек те етене тез қабылдап өздерінің төл
күресіндей меңгереді. Қазақтың жамбасқа алу, қырқа шалу және т.б. әдістері
самбоны күрделілендіріп, байыта түскенін айта кеткен дұрыс.
ХХ ғасырдың 30 - шы жылдары тұсауы кесілген смабо күресінен бірінші
әлем чемпионаты 1973 жылы иранның Тегеран қаласында ұйымдастырылды. Бұл
чемпионатта 10 салмақ дәрежесі бойынша 11 мемлекеттің балуандары қатысып,
КСРО самбошылары жеңіске жетті. Ал самбоны дүние жүзі балуандарының ең
алғашқы ресми түрде мойындауы 1966 жылдың үлесіне тиді. АҚШ - тың Томидо
қаласында өткен Халықаралық күрес федерециясының конгіресінде самбо
күресінен ресми жарыстар ұйымдастыру туралы бір ауыздан шешім қабылданды.
Осы шешім самбоның кең қанат жаюына тікелей ықпал етті. Самбодан ең
алғаш 1967 жалы ұйымдастырылған халықаралық жарысқа Жапония, Монголия,
Болгария, Югославия, сол сияқты КСРО елдерінің ең таңдаулы самбошылары
қатысты. Қазақ самбошылары арасынан Қанат Байшолақовқа 1984 жылы Мадрид
қаласында өткен әлем чемпионында 48 кг салмақ дәрежесінде чемпиондық
тұғырға көтерілді. Қанаттан кейін дүние жүзінің чемпионы атағына Аралдық
Асқар Шайқиев 48 кг қол жеткізді. Ол 1989 жылы АҚШ-тың Нью-Иорк қаласында
өткен әлемдік чемпионатта топ жарды. Сол сияқты 1993 жылы Омбыда өткен әлем
чемпионатында 52 кг салмақта Семейлік Бауыржан Садықанов бас бәйгені жеңіп
алды.
Самбо күресі бойынша Еуропа чемпионаты 1972 жылы Рига қаласында
ұйымдастырылды. Бұл ашық біріншілікке Жапония, Иран, Монголия балуандары
қатысты. Бұл бәсекеде КСРО самбошыларының басымдылығы айқын көрінді. Қазақ
балуандары арасынан тұңғыш Еуропа чемпионы Айтжан Шаңғараев болды 48 кг.
Айтжанға дейін 1982 жылы Қанат Байшолақовпен (48кг), Алмас Мусабеков
(52кг), Еуропа чемпионатының күміс жүлделерін жеңіп алған болатын.
Самбо күресінен өтілетін әр түрлі деңгейдегі жарыстарда жоғары
спорттық нәтижелерге жету үшін белгілі дәрежеде дайындық қажет. Барынша
жоғарғы деңгейдегі дайындығы бар балуан қарсыластарынан басым болады.
Балуанды дайындауда шешуші және негізгі орынды дене дайындығы алады.
Менің диссертациялық жұмысымның мақсаты самбо күресімен шұғылданатын
әр түрлі салмақ дәрежесіндегі жасөспірім балуандардың дене қозғалысы (күш
жылдамдылық, төзімділік, ептілік және иілгіштік) сапаларын зарттеу болып
табылады. Дене дайындығы жүйесі өзіне өзара үзіліссіз тығыз байланыстағы
екі элементті, яғни жалпы және арнайы дайындықты жатқызады. Жалпы дайындық
дегеніміз, күш, жылдамдылық, төзімділік, ептілік және иілгіштік сияқты дене
сапаларының жоғары даму деңгейіне жетуге бағытталған педагогикалық үдеріс
[5].
Жалпы дене дайындығы адамның нақтылы органдары мен ағза жүйелерінің
қызметін жетілдіруге, функционалдық мүмкіндіктерін арттыруға бағытталған.
Жалпы дене дайындығы қажетті жағдайларда оларды пайдалану үшін ағзаның
өзіне тән артық қорларын дайындауға бағытталған. Арнайы дайындықты ағзадағы
жинақталған қорларды өте аз жұмсаумен іс-әрекеттің нәтижелілігіне жету
мақсаты бар, өзіне тән кәсіби даярлық деп түсінеміз. Жаттығу үдерісінің әр
түрлі сатыларындағы жалпы және арнайы дене дайындығының жүктемелері әр
түрлі.
Шұғылдану сабағының бастапқы кезеңінде жалпы дене дайындығына көп
назар аударылады, сонымен бірге жаттығу үдерісінің дайындық және ауыспалы
кезеңдернде де жалпы дайындыққа назар аударылады. Негізгі, яғни жарыстық
кезеңде арнайы дене дайындығына үлкен назар аударылады. Сонымен бірге,
дайындықтың бұл екі элементі үзіліссіз тұтас бірлікте алға қойылған
мақсатқа жетуге мүмкіндік туғызады. Сондықтан, жаттығу үдерісін жоспарлау
кезінде және сапаларын тәрбиелеуде жүйенің басқа элементі жайлы ұмытпай
пропорциясын біршама өзгертуге болады.
Дене даярлығын жоспарлауда шұғылданушылардың жалпы және арнайы
сапаларының даму дәрежесін айқындаудан бастау қажет. Мұнда даярлықтың жеке
және топтық параметірлері анықталады.
Дайындықтың мақсаты мен міндеттері анықталған соң жалпы және жеке
міндеттері қойылады, оқып үйрету құралдары мен әдістері жинақталады. Жалпы
дене дайындығының құралдары негізінен жалпы дамыту жаттығулары (ЖДЖ) болып
табылады. Жүктемелерді жүйелі реттеу даярлық әдісі болып саналады. Жүктеме
сипатына қарай адам ағзасына жаттығудың әсеріне байланысты болады және дене
сапаларының қайсысының да дамуына ықпал етеді.
Самбо күресіндегі арнайы дене дайындығының негізгі құралы ұстасу,
лақтырулар, шалу, аяқпен алу, қағу т.б. сияқты негізгі жаттығулар болып
табылады.
Саптық және назар аударуға арналған реакциялық жаттығулар оқу-жаттығу
және жарыстық қызметте белгілі шамада қолданылады. Олар дайындық
міндеттерін жүзеге асыру кезінде пайдаланылады.
Спорттың қазіргі заманғы даму деңгейі жоғары дәрежелі спортшылардың
даярлау сапасына жоғары талап қоюда. Дене дамуының жоғары деңгейі балуанның
спорттық шеберлігін анықтайтын басты алғы шарттарының бірі болып табылады.
Күш – бұл балуанның сыртқы кедергіні жеңуі немесе оған бұлшық ет
күштенуі арқылы қарсы әрекет жасау. Күштік қабілеттер меншікті-күштік
(орнықты, яғни статикалық режім, баяу қозғалыс) және жылдамдық – күштік
(тез қозғалыста көрінетін динамикалық күш) қабілеттеріне бөлінеді. Күрес
бәрінен бұрын жылдамдық –күштік қабілеттерінің көрінуін талап етеді, яғни
балуандар қысқа уақыт аралығында күштік қабілеттерін көрсетуі тиіс.
Балуанға күш және жылдамдық - күштік сапалары спорттық және еңбектегі
іс-әрекеттерінде аса қажет. Күшті және жылдамдық – күштік сапаларды
тәрбиелеу үшін барлық бұлшық ет топтарының үйлесімді үндестікте дамуын
қамтамасыз ету қажет.
Балуандардың күштік төзімділігі өте жоғары жұмыс қабілеттілігін
көрсете білу және оны әдістік - тәсілдік қимыл қозғалыстарының тиімділігін
сақтай отырып белгілі бір режімде ұстау мүмкіндігі қасиеті болып табылады.
Балуандарды дайындау жүйесін жетілдірудегі маңызды міндеттердің бір,
балуандарды оқу-жаттығу және жарыстық жүктемелердің үлкен көлемін орындау
мүмкіндігіне даярлау мақсатында олардың жұмыс қабілеттілігін ұтымды
басқарудағы туындаған мәселерді жүзеге асыру болып табылады.
Күштік төзімділіктің көрінуі көп бейнелі және әрбір нақтылы
жағдайларда іс-әрекетті жұмысты орындау үшін қажетті пайда болатын қуат
көздері айырмаланады: АТФ және КТФ фосфатты макроэргтерінің ыдырауымен
байланысты анаэробты алактатты: анаэробты гликолиттік немесе бұлшық еттерде
сүт қышқылының түзілуімен ағзада жүретін күрделі реакцияға қатысушы күрделі
органикалық заттардың, яғни көмірсутектердің ыдырауы: аэробты, яғни оның
барысында майлар мен көмірсутектер тотығады.
Самбо күресіндегі төзімділіктің кез-келген түрден көрінуі осы қуат
көздерінің бірлескен қызметінің тиімділігіне тәуелді болады. Қуат
көздерінің механизмдері, бұл, біздер, балуандардың төзімділігі деп атап
жүрген ішкі көрініс болып табылады. Төзімділік балуан белдесуінің жоғары
қарқындылығын соңғы минутқа дейін сүйемелдей алу қабілеттілігінен, жұлқу
жылдамдығымен шапшаңдылықтың белдесу бойнша тұрақтылығынан (әсіресе әрбір
кезеңнің соңында ) белдесудің соңына дейін әдіс-тәсілдерді нақтылы дәл
орындаудың жоғарғы деңгейін сақтай білуден құралып, қалыптасады.
Жылдамдық –күштің төзімділік , яғни оның дамуынан оқу-жаттығу, сол
сияқты жарыстық үдерістің нәтижелілігі байланысты болатын маңызды сапа
болып табылады.
Соңғы жылдары спорттық күрес түрлерінің, оның ішінде самбо күресінің
халықтар арасында қызығушылықпен таралуы, басқа елуден аса елдерге өркендеп
таралуы кездейсоқ жағдай емес; яғни ол адамның үйлесімді дене дамуының және
кәсіби қолданбалы дайындықтың тамаша құралы болып табылады. Самбо күресі
бірқатар облыстардағы орта мектептердің мектеп бағдарламаларына енген.
Жалпы спорттың ұлттық күрес түрлерімен ондаған миллион адамдар жүйелі
шұғылданады.
Мысалы, Жапонияда 4 милиондай, Ресейде 1,5 милиондай, АҚШ-та бес жүз
мыңдай, Қазақстанда 200 мыңдай жастар өздерінің ұлттық спорттық күрес
(самбо, дзюдо, еркін күрес, қазақ күресі ) түрлерімен үздіксіз шұғылданады.
Самбо күресінен өтілетін жарыстардың қызықты көріністік сұлулығы,
әдістердің әсем орындалуы, қорытындысы бойынша берілетін бәйгелердің
көлемділігі жастарды қызықтырып, өзіне баурауда. Самбо күресімен
шұғылданған балуан дзюдо, самбо күрестерінде де жоғары нәтижелер көрсете
алады. Қазіргі таңда елімізде ғылыми және техникалық жетістіктердің ролі
өте жоғары, сондықтан халықаралық аренада балуандарды дайындау
әдістемесінде алға өрлеу, яғни прогресс болмаса алдағы уақытта жоғары
табысқа жету мүмкін емес.
Біздің елімізде спорттық күрестің олимпиадалық түрлерінің көпшілікке
танымалдық таралымы және құрама командаларды жаңа құраммен толықтырудағы
таусылмас көзі, ұлттық самбо күресі спорттық шеберліктің жоғары сатыларына
көтерілуге қабілетті жүздеген өте дарынды балуандарды табуға мүмкіндік
береді.
Олимпиада, Әлемдік, Құрлық, Халықаралық және Республикалық жарыстардың
жеңімпаздарын дайындауға тек талапты, талантты ақыл ой иесі және
сарқылмайтын жігерлілік, еңбекқорлық, тек өз кәсібінің жасырын сырларын
білумен ғана шектелмей, соңғы ғылым жетістіктерін меңгерген,
шығармашылықпен ой түйе білетін және оны жоғары санаттағы балуандарды
дайындаудағы тәжірибесінде нақтылы түрде іске асыра алатын жаттықтырушылар
ғана даярлайды.
Қазіргі заманғы жаттықтырушыға қойылатын осынау жоғары талаптар оның
жұмысында жаттанды, дайын шешімдердің болмайтынын, әрбір нақтылы туындаған
жағдайда жаттықтырушы өзінің жинақтаған тәжірибесі мен біліктілігі
негізінде тек жақын арадағы жарыстардағы спорттық нәтиже ғана емес, дарынды
жас балуандардың спорттық ұзақ жылдық дайындық мерзімінің жиі сақталуына
байланысты болатын шешім қабылдайды.
Бүгінгі таңда спорттық күрес түрлеріндегі белдесулердің созылу уақыты
іс жүзінде бірдей екендігі есепке алынып (самбо күресінде алдын ала және
ақтық белдесу 5 минут) жаттығу әдістемесін одан әрі жетілдіру дайындық
көлемін арттыру емес, оқу-жаттығу үдерісінің қарқынын күшейту
(интенсифтендіру) және жаттығуды құрудың барынша ұтымды варианттарын іздеу
жолдарымен жүруі тиіс.
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың дене сапаларын
дамыту үдерісіндегі дене мәдениетінің рөлі. Қазіргі таңда спорттық
педагогиканың алдында спортшыларды оқытып үйретудің мақсатқа лайықты
формалары мен тәсілдерін барынша толық зерттеу мәселелері күн тәртібінен
түспей тұр. Дайындық жүйесін одан әрі жетілдіру, жүктеме көлемі мен
қарқындылығын арттыру жолдары бойынша, сол сияқты сол әдістеменің өзін
оптимизациялау, кейде ойындық оқытып үйрету әдісін кеңейту жолымен
жүргізілуі мүмкін. Күреспен шұғылданатын жасөспірім балуандар қатынасында.
Е. Я. Крупниктің Игровые комплексы в процессе обучения борцов деген оқу
құралында өзінің спорттық күрес мамандығын таңдаған спортшыларды дайындау
үдерісінде ойындық әдісті пайдалану бойынша мәселе аз қозғалған немесе
басты бейнеде жалпы ұсыныс тұрғысында мазмұндалған. Оны қолдану жөніндегі
әдістері толық дәрежеде сипатталмаған.
Әртүрлі спорт түрлеріндегі қозғалыс дағдылары мен дене сапаларын
дамыту бойынша оқытып үйрету және ойындық құралдарға ойындық әдістің әсерін
зерттеу бойынша әр жылдарда жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарында (Е. М.
Теллер, 1976, М. А. Иванов, 1984, В. П. Ратников, 1984, К. Рубаш, 1984, С.
С. Коровин, 1984, К. В. Балдаев, 1986, И. Н. Крепчук, 1987, С. М. Толмачев,
1991 және т.б.) көрсетілгендей әсіресе ойында қалыптасқан дағды ерекше
берік және ұзақ уақытқа сақталатындығы тұжырымдалған. Ойын адамның жасырын
дене және ақыл-ой қорларын жеңіл және табиғи әрекетке жұмылдырады.
Ойында зорланумен емес, оқушылардың өздерінің ықыластары бойынша оқу
матириалын әртүрлі үйлесімділікте көп реттік қайталау арқылы меңгеру іске
асырылады. Бір мезгілде арнайы өңдеп дайындалған мамандандырылған қимылдық
ойындар мен ойындық кешендер тек жалпы дене ғана емес, сонымен бірге
шұғылданушылардың арнайы дене және әдістік-тәсілдік дайындықтарының да
дәрежесін тиімді арттырады. Ал, арнайы жаттығулармен жалпы құрлымдық негізі
бар ойындық тапсырмаларды тиімді пайдалану күрделі қозғалыс дағдыларын
барынша табысты қалыптастыруға мүмкіндік туғызады.
Самбо күресіндегі барлық оқытып үйрету үдерісі циклдық спорт түрлері
қызыметтерімен салыстыру бойынша білімді, біліктілікті және дағдыларды аз
мөлшерде меңгерумен шектелмейді, керсінше міндетті түрде әртүрлі
қарсыластармен және әртүрлі жағдайда белдесуде оларды тікелей пайдаланып,
қолдану ұсынылады, яғни бұл күрделі міндеттерді іске асыру бойынша оқытып
үйретудің ойындық әдістерін пайдалануға тамаша мүмкіндік туғызады.
Мұнда күрестің ұстасу, қорғану және үйлесімді қозғалудың қажетті
тәсілдері біртіндеп шұғылданушылардың әдістік және тәсілдік құралдарының
құрамына кіреді. Жаттықтырушылар жаттығуларды түрлендіріп өткізуге көп
жағдайда назар аудара бермейді. Кейде жаттығуда бір қимылдық әрекетті
бірнеше рет қайталау жаттығу талабы міндетіне кіреді. Сондықтан, мұндай
жағдайда таңдаған спорт түрі мамандығына сәйкес келетін қимылдық ойындарды
қолдану жаттықтырушыларға көмектеседі.
Оларды қолдануды дайындықтың әртүрлі сатысында және әртүрлі мақсатта
пайдалануға болады. Бастапқыда белгілі бір бұлшық ет топтары мен күрес
тәсілдері негіздерін, ал содан кейін дағдыларды бекіту, сол сияқты оқу-
жаттығу сабағының сезім күйі аясын жақсарту мақсатында пайдалануға болады.
Балуандардың қимылдық-қозғалыс әрекетін меңгеруі тек дағдыны
қалыптастыруға ғана емес, күрестің әдіс-тәсілдерін дұрыс орындауға
мүмкіндік туғызатын қажетті күш, жылдамдық, төзімділік, шыдамдылық,
иілгіштік және ептілік сияқты сапалық ерекшеліктерінің дамуына да
байланысты болады. Талапқа сай заңдылықтарды білу оқытушы-бапкерге самбо
күресінің әдістік-тәсілдік жаттығуларын дұрыс және дәл орындай алу
қатынасын және сандық нәтижелерін табуға, сонымен бірге әрбір сапалық
ерекшеліктерін барынша ұтымды дамыту үшін жас ерекшелік шекарасын анықтап,
дамытуда кешенділіктің үйлесімді шамасын орнатуға мүмкіндік береді.
Балуандардың дене қозғалысы сапалары қимылдық-қозғалыс әрекетінің
мына сапалық ерекшеліктерінен тұрады: күш, жылдамдық, төзімділік, иілгіштік
және ептілік.
Дегенмен, кейбір сапаларда психофизиологиялық механизімдері ұқсас тура
келетіндері байқалады, сондықтан күштің, шапшаңдықтың, төзімділіктің,
ептілік және иілгіштік, икемділіктің дербес сапалық ерекшеліктері ретінде
барынша өнерлілігінің, икемділігінің ақиқаттығы айқындалды (яғни бұл
әсіресе ептілікке тән). Әртүрлі сапалардың жалпы бөліктері (компоненттері)
мен механизмдерінің көрінуін іздеу, олардың бөлшектерге бөлінуіне
(дифференциалануға), құрамын айқындауға әкеледі. Бұрын қарапайым болып
саналған кейбір сапалар, енді бірқатар барынша қарапайым және бір-біріне
байланысы жоқ дербес сапаларға бөлініп кетеді. Қазіргі уақытта олардың
аяқталған жіктелуін беру, әсіресе әр түрлі сапалардың көріну механизіміне
барынша дәл сілтеме жасау мүмкін емес.
Дегенмен, балуандардың әрбір қозғалыс сапасы құрылымының күрделілігіне
қарамастан бірнеше бөліктерді қосып алады. Олардың біреуі қозғалыс аппараты
мен дененің бүтіндей құрлысын, ал басқалары реттеуші жүйенің қызмет
ерекшелігін бейнелейді.
Мысалы, қимылдық-қозғалыстың дәлдігін қоса ептілік, морфологиялық және
биохимиялық компаненттерге қарағанда орталық жүйке жүйесінің әсер етуіне
көп байланысты. Күш пен шапшаңдықтың көрінуі елеулі мөлшерде морфологиялық
бөліктерге, яғни балуанның бойына, салмағына, бұлшықеттердегі және бүтіндей
ағзадағы биохимиялық және гистологиялық өзгерістерге тәуелді. Қозғалыс
сапаларын құрайтын компоненттердің ішінде жалпы және арнайы түрлері
айырмаланады.
Жалпы компонентттері қозғалыс сапасының бірнешеуіне тән, мысалы,
өжеттіктің жігерлік сапасы немесе төзімділіктің әр түрлерінің көрінуіндегі
шыдамдылық.
Арнайы компоненттері қандай да бір сапаның өзгешелік ерекшелігін
қамтамасыз етеді. Жалпы компонентттердің бар болуының арқасында бір сапаның
жаттығуын екіншісіне ауыстыруға болады. Сол сияқты, назарда ұстайтын нәрсе
бір компонентттің дамуы екіншісінің көріну деңгейін төмендетуі мүмкін.
Балуандардың қарапайым және күрделі қозғалыс сапаларын айырған дұрыс.
Мысалы, күрделіге ептілік, дәлдік жатады. Балуандардың сапалары ішіндегі
өте қажетті компоненттері психикалық сапа болып табылады (мысалы, дәлдік
көзбен мөлшерлеу шамасы). Қимылдық-қозғалыс сапаларының қарапайымына және
күрделісіне де өзгеше ерекшелік қасиеттері тән. Мысалы, баскетболшының
ептілігі мен гимнасттың ептілілігінің шама бірлігі бірдей емес.
Қозғалыс сапаларының жас ерекшеліктеріне қарай дамуы әртүрлі уақытта
әр түрлі уақыттағысымен (гетерехронносью) сипатталады. Мұның мәні әр түрлі
қозғалыс сапалары өзінің барынша табиғи дамуына әр түрлі жаста, яғни
жылдамдық сапасы 13-15 жаста, ал күштілік сапасы 25-30 жаста және т.б.
көрінеді.
Қимылдық-қозғалыс сапаларының әр түрлі бағыттағы өзгеруі жыныстық
жетілу кезеңінде ерекше көрінеді. Бұл кезеңде жылдамдық-күш сапасының даму
қарқыны тез артады, ал қимылдық-қозғалыс жилігі, қозғалыс параметірлерін
мөлшерлеудің (өлшеу) дамуы тоқтайды немесе біршама кері кетеді.
Бұл қозу жүйке жүйесінің қозғалмалылығынан ықпал ететін жылдамдық-күш
сапаларының көрінуінен және үйлесімділік мүмкіндіктерін тежейтін
нейродинамикалық өзгерумен байланысты болады. Жасөспірім балуандар
ағзаларының жас ерекшелік дамуындағы елеулі өзгерістермен сипатталатын
кезеңдері ауыспалы немесе сезімталдық деп аталады. Мұндай кезеңдерде арнайы
жаттығу белгісі дене сапаларын дамыту үшін барынша жоғары әсер береді [2].
1 сурет. Балуандардың қозғалыс сапаларының жас кезеңдерінде көрінуі
Жас Қозғалыс сапалары
кезеңдері
ДененіңҚозғалыЖылдамдық Төзімділік Иілгішт
базалықстың күш (бір ік
абсолютшапшаңдорнынан (алға
күші ығы ұзындыққа еңкейу)
секіру
сапасы)
СтатикаДинамикЖалпы (
лық алық 500 м
күштік күштік жүгіру)
ауыспалы кезеңдер
төменгі сезімталдықтағы ауыспалы кезеңдер
орташа сезімталдықтағы ауыспалы кезеңдер
жоғары сезімталдықтағы ауыспалы кезеңдер
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандарға күрестің әдістік-
тәсілдік жаттығуларын меңгерту дәрежесі қимылдық-қозғалыс әрекеттерін
қалыптастырып, дамыту барысында негізгі болып саналатын дене сапаларының
даму деңгейіне байланысты болады. Бұл мәселенің толық шешімін табу үшін
балуандардың дене сапаларына сипаттама бере кеткен дұрыс.
Дене сапалары дегеніміз балуандардың қимылдық-қозғалыс мүмкіндіктерін
анықтайтын ағзаның қызмет ету жүйесі болып саналады. Дене сапаларын негізгі
мына бес сапаларға жіктейміз: күш, шапшаңдық, төзімділік, иілгіштік,
ептілік (икемділік) [2].
Самбо күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың күшін оның сыртқы
қарсылық күшті жеңетін қабілеті немесе оған бұлшық ет күшімен қарсы тұру
мүмкіндігімен анықтайды. Күшті тәрбиелеу бұлшық еттің физиологиялық
өзгерісімен, яғни бұлшық ет талшықтарының байқалуымен қатар жүреді.
Күшті дамыту жаттығуларымен шұғылдану нәтижесінде адамның дене
құрлысын едәуір өзгертуге болады. Күш қатынастық және абсалюттік болып
бөлінеді. Абсалюттік күш –нақтылы қимыл-қозғалысқа қатысатын барлық бұлшық
ет топтарының жиынтық күші.
Қатынастық күш – адам денесінің (көлемінің) 1кг салмағына тура келетін
абсолюттік күштің мөлшері. Балуандардың күштік сапаларын тестілеуді
динамометрдің жәрдемімен өткізуге болады. Белгілі бір жасқа дейін
абсолюттік және қатынастық күштерде биологиялық жасқа сәйкес физиологиялық
өзгерістердің нәтижесінде бұл күштің екі түріде артады. 18-22 жасқа дейін
дамып келе жатқан ағзаның күш мүмкіндігіне арнайы әсер ету арқылы күштің
және соған байланысты сапаның өсуін арттыруға болады [5].
Бұдан кішірек жастарда табиғи өсу елеулі төмендейді. Бұлшық ет
көлемінің немесе күш мүмкіндігінің бұл жаста тез өсуіне жәрдемдесетін,
денсаулыққа зиянды емес химиялық қосымшалар арқылы іске асыруға болады.
Жиырма бес жастан асқаннан кейін күш сапасына және дене мүшелері құрылысына
(жекелеген бұлшық ет жүйесіне) алға қойған мақсатты орындау үшін көп уақыт
талап етіледі. Күш сапасы ауырлық күштерімен жаттығулар жасау арқылы
қалыптасады: өз денесінің салмағымен (жерден денені шынтақты бүгіп-жазу
арқылы көтеру , белтемірге тартылу , отырып-тұру және т.б) және спортқұрал
–жабдықтарымен (штанга, тренажерлар, резиналық серпінді құралдар және т.б).
Күшті дамытуға арналған жаттығулар түрлері төмендегіше айырмаланады:
1. Сыртқы қарсылық күштерімен орындалатын жаттығулар:
а) ауыр зат салмағымен;
ә) әріптесінің қарсы күшімен;
б) серіппелі заттың қарсылығымен;
в) сыртқы ортаның қарсылығымен;
г) өз салмағына тура келетін ауырлықпен орындалатын жаттығулар. Күшті
тәрбиелеу әдісі барынша әр түрлі бейнеде болуы мүмкін. Оларды таңдау
мақсатқа байланысты айқындалады.
2. Оқу-жаттығу сабағында іс-тәжірибеде негізгі күшті тәрбиелеу әдісі
мыналар:
1) барынша (максимальный ) күш салу әдісі;
2) қайталап күш салу әдісі;
3) динамикалық күш салу әдісі;
Барынша күш салу әдісі ауырлықпен жаттығуды барынша шегіне дейін және
соңғы шамалас күшпен орындаумен сипатталады (жаттығуды орындау рекордының
90% -мен), жаттығуды орындауға бір талаптанғанда оны он үш рет қайталайды ,
ал сабақ барысында бес-алты рет талаптанып, онда 15-18 рет қайталап
арасында 4-8 минут демалады (күш қалпына келгенше). Бұл әдіс нақтылы
жаттығуларға күшке арналған жаттығуларды орындаудан жоғары нәтижеге жету
үшін біртіндеп өсіру пайдаланылады және қопарылыс күштерімен (взрывной
силы) байланысты.
Қайталап күш салу (немесе қарсылыққа дейін әдісі 30-70% рекордтықты
құрайтын, бір талаптанғанда сериясымен 4-12 ретке дейін қайталайтын
ауырлықтармен жасалатын жаттығуларды қарастырады. Бір сабақ барысында 3-6
рет талаптанып шығу орындалады. Қатарынан орындалатын жаттығулар сериясының
арасындағы демалыс 2-4 минут. Бұл әдіс шыдамдылық күшін тәрбиелеуге
жәрдемдеседі.
Динамикалық күш салу әдісі кіші және орта ауырлықтарды ( рекордтық
салмақтың 30% дейін ) қолданумен байланысты.
Мұнда жаттығулар бір талаптану кезінде сериясымен 15-25 рет аса жоғары
ырғақпен қайталанады. Бір сабақта 3-6 рет талапанып шығу орындалып, олардың
арасындағы демалыс 2-4 минут аралығында болады. Бұл әдіс секіруде,
лақтыруда ,басқа да әрекеттерде қажетті жылдамдық күш сапаларын дамытуға
жағдай туғызады.
Күшті дамытудың жәрдемші әдісі изометриялық (немесе статистикалық )
болып табылады. Мұнда бұлшық еттердің керілуі олардың ұзындығының
өзгермеген күйінде орындалады. Бұл әдісті пайдалану әр түрлі бұлшық ет
топтарының 4-6 секунд бойы барынша керілуіне мүмкіндік береді. Бір сабақта
жаттығуды 5 ретке дейін қайталап , әр керілуден кейін 1 минутқа дейін
демалдыру қажет. Бұл әдіс кез келген бұлшық ет топтарына әсер етуге
мүмкіндік беріп, олардың өсуіне басқа әдістермен үйлестікке жағдай (стимул)
жасайды.
Адамдардың дене құрлысының әр түрлілігіне қарамастан бұлшық ет
көлемдерін ұлғайту немесе азайту мақсатына жету үшін күш мүмкіндіктерін
жүйелі және әдістемелік дұрыс құрылған жатығу сабақтарын өткізу жолымен қол
жеткізуге болатынын есте ұстаған жөн [2].
Самбо күресінде балуанға кілемде қарсыласын жеңу үшін айлалы тәсіл
немесе қарсы әдіс қолданып оның қарсыласуына кедергі жасап, жауырыннан
кілемге тигізіп таза жеңіске жету немесе жеңіс ұпайларын жинап,
басымдылықпен ұту жеткілікті дәрежедегі дене күшінсіз жүзеге аса бермейді.
Белдесуде дене күшін қолданусыз табысқа жету мүмкін емес. Әрине
балуанның денесіндегі барлық бұлшық еттердің бірдей дамытылғаны үйлесімді
болар еді. Алайда, дене бұлшық еттердің барлығы үйлестікте дамыған
балуандар сирек кездеседі.
Бір балуандардың қол бұлшық еттері, басқаларының аяқ бұлшық еттері,
үшіншілерінің арқа бұлшық еттері күшті дамыған болады. Сондықтан, самбо
күресімен шұғылданатын жасөспірім балуандардың оқу-жаттығу сабақтарында ең
әлсіз бұлшық еттер тобын дамытуға тиімді мүмкіндік туғызатын жаттығуларды
іріктеп, таңдап алынғандарын қолдану қажет.
Дегенмен басқа бұлшық ет топтпрында, әсіресе, күшті дамығандарына
ерекше назар аударған жөн немесе ол бұлшық ет топтарының күштерін пайдалану
барысында барынша нәтижелі әдістік-тәсілдік әрекеттер орындалады. Күшті
басқа дене сапаларымен (шапшаңдық және иілгіштік ) үйлестікке дамыту керек.
Тек күшті дайындықпен шұғылдану бұлшық еттердің созылғыштық ,
иілгіштік қасиетін жойып дөрекіленуіне әкелуі, қимылдық - қозғалыстың
тежелуі және шапшаңдық сапаларының төмендеуі пайда болуы мүмкін. Бұл,
жағдайда әсіресе, ганьтель, штанга, кір тасы (гир) сияқты ауырлықпен артық
шұғылдану нәтижесінде жиі ұшырасады. Бірдей жағдайдағы белдесуде, әрине,
дене күші басым балуанның жеңіске жететіні түсінікті. Көптеген атақты
балуандардың нәтижелі табысының осы күш сапасына тәуелді екені айқын.
Қатарынан орындалатын жаттығулар сериясының арасындағы демалыс 2-4
минут. Бұл әдіс шыдамдылық күшін тәрбиелеуге жәрдемдеседі.
Динамикалық күш салу әдісі кіші және орта ауырлықтарды (рекордтық
салмақтың 30% дейін) қолданумен байланысты.
Мұнда жаттығулар бір талаптану кезінде сериясымен 15-25 рет аса жоғары
ырғақпен қайталанады. Бір сабақта 3-6 рет талаптанып шығу орындалып,
олардың арасындағы демалыс 2-4 минут аралығында болады. Бұл әдіс секіруде,
лақтыруда, басқа да әрекеттерде қажетті жылдамдық күш сапаларын дамытуға
жағдай туғызады.
Күшті дамытудың жәрдемші әдісі изометриялық (немесе статикалық) болып
табылады. Мұнда бұлшық еттердің керілуі олардың ұзындығының өзгермеген
күйінде орындалады. Бұл әдісті пайдалану әр түрлі бұлшық ет топтарының 4-6
секунд бойы барынша керілуіне мүмкіндік береді. Бір сабақта жаттығуды 5
ретке дейін қайталап, әрбір керілуден кейін 1 минутқа дейін демалдыру
қажет.
Бұл әдіс кез келге бұлшық ет топтарына әсер етуге мүмкіндік беріп,
олардың өсуіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz